Lytse heit&mem nr. 8 2021 by heit&mem

de lytse

NR.8 2021

Babygebaren Fit de kreamtiid út Hoe draag ik mijn baby op de juiste manier? De ‘griene’ poppe Geboortetrauma M EI FRY S K E S L IEP FER S K E S, RY M K E S, P O P P EB O EK J E S, A P P S EN N O C H F O L L E M E A R!

Gelok sit yn in lyts romperke

Lokwinske, jim binne krekt heit&mem wurden!

Gjin befalling is gelyk. By de ien duorret it oeren of sels dagen foar’t it berntsje te wrâld komt en by de oar fl oepe se der hast sûnder muoite út. Guon befalle lekker fertroud thús yn it eigen bêd of yn in waarm bad mei lavindeloalje en guon moatte mei spoed nei it sikehûs om dêr te befallen of in keizersneed te ûndergean. Mar net allinne elke befalling is oars, ek hoe’t wy in befalling belibje is oars foar elkenien. In protte froulju hawwe net in goed gefoel oer de befalling en hawwe dêr noch lang lêst fan. Op side 34 kinst lêze dat dêr wat oan te dwaan is. Bliuw der yn alle gefallen net allinne mei omrinnen. Want do hast dien watsto koest! Do bist wier in geweldich goeie supermem! In befalling is in hiele toer, mar dat jildt ek foar it heit en mem wêzen. Wy hoopje dêrom mei de artikels yn dizze lytse heit&mem dy in eintsje op wei te helpen. Want hoe komst in bytsje fi t de kreamtiid út? Hoe kinst ergonomysk sjoen dyn poppe it bêste fêsthâlde, tille en ferskjinje? En hoe kinst in poppe grutbringe en dêrby rekken hâlde mei it miljeu? Wy jouwe dy tips! Fierderop yn dizze lytse útjefte fan heit&mem fynst ek noch in artikel oer in moaie babykeamer, apps foar lytskes, babyboeken en grappige bernepraatsjes. En op side 50 sjochst allegear moaie poppen dy’t it ôfrûne jier berne binne yn Fryslân. Guon mei ljocht hier, guon mei donker. Guon mei bliere gesichtsjes, guon mei in serieuze blik. Gjin befalling is gelyk, mar dat jildt ek foar ús nije Fryske oanwinsten. Allegear oars, mar allegear unyk, bysûnder en o sa skattich. Genietsje derfan! In protte lêswille tawinske! De redaksje fan heit&mem

PS Wolst noch mear lêze? Heit&mem is ek te fi nen op heitenmem.nl en te folgjen fi a:

YNHÂLD ‘de lytse’

NR.8

Taalkado De Lytse heit&mem wurdt fergees ferspraat fi a it Taalkado. It Taalkado is in kadootsje fan de provinsje Fryslân foar jonge âlden by de oanjefte fan in berte, en hat as doel om harren te ynformearjen oer de foardielen fan it opgroeien yn in meartalige situaasje, en om it brûken fan de Fryske taal yn it bysûnder te stimulearjen. Der wurdt wurke neffens in redaksjestatút dat boarch stiet foar de ûnôfhinklikheid fan de redaksje. De Lytse heit&mem past yn de rige fan heit&mem, dy’t mei trije útjeften yn 2021 ferskynt, de Lytse heit&mem is dêr ien fan. It is in meartalich tydskrift en spesifyk rjochte op âlders mei jonge bern (0-2 jier) yn Fryslân.

Kolofon

Haadredakteur:

Dieuwke van der Meer

Redaksje:

Ciska Noordmans Hieke Rienstra

Skriuwers:

Abel Reitsma Arjanne Nijp Gertrud Palstra Hilda Schram Klasina van der Werf Marieke Vinckers

Sytske de Boer Thea van der Schaaf Tjalling de Vries Nynke van der Zee Marrit de Schiffart

Yllustrators:

Marlous van Groenestein Mirjam van Houten Marijke Buurlage

Fotografy:

Hippe kiek fotografi e by Sjoeke www.hippekiek.nl

Foarmjouwer:

BW H ontwerpers www.bwhontwerpers.nl tel.: 058 - 213 35 43

Korreksje:

Ytsje Steen-Buwalda

Printurk:

Drukkerij van der Eems www.vandereems.nl ISSN: 1878-4437

Redaksjeadres/ útjouwer:

Afûk Postbus 53 8900 AB Ljouwert www.afuk.nl e-mail: ynfo@afuk.nl / ynfo@heitenmem.nl tel.: 058 - 234 30 70

Heit en Mem kinst ek folgje fi a:

Utjûn mei stipe fan de

Cover Op de cover stiet Doutzen út Tersoal. Se docht har namme no al ear oan.

54 26 42 01 Fan de redaksje 02 Kolofon 04 Talen kleuren je leven! 10 Fit de kreamtiid út 12 De babykeamer 18 Sa prate wy thús 20 Bernepraatsjes 21 Foarnammen 22 Hoe draag ik mijn baby op de juiste manier? 26 Byinoar sliepe yn it famyljebêd 29 Ferske 30 Babyboeken top 5 31 Beukerboeken top 5 33 Apps foar de lytskes! 34 Geboortetrauma 38 Afûk Boekpanel 40 Ferske

41 Kollum Hieke Rienstra 42 De tuskentaalfaze 45 Kollum Abel Reitsma 46 De NIPT-test: welke keus maak jij? 49 Fryske opsisferskes 50 Alwer in Fries! 52 Ferneamd! 54 Boekstart: Baby’s houden van lezen 56 De 10 soarten boartersguod dy’t bern ‘nedich’ hawwe 58 8 tips foar in poppeslokparty! 60 Ut Dêr is se dan 62 De griene poppe 65 Te lêzen op heitenmem.nl 66 Kreamkadootsjes op syn Frysk 68 Babygebaren 71 Wurden yn ferwachting 72 Kollum Tjalling de Vries

Talen kleuren je leven!

meertaligheid in de praktijk? En wat is belangrijk voor een optimale meertalige ontwikkeling van je kind? Hierbij informatie, tips en handige websites over meertalig opvoeden. Ben ik meertalig? Groei je op met meer dan één taal? Kun je in verschillende situaties meer dan één taal gebruiken of spreken? Dan ben je meertalig! Meertaligheid is geen uitzondering Opgroeien met één taal is eerder een bijzonderheid. Alleen al in Europa wonen 50 miljoen mensen die iedere dag twee of meer talen spreken. Uit vele onderzoeken blijkt dat meertalig opgroeien niet alleen leuk is maar ook veel voordelen biedt. Fryslân is een tweetalige provincie en hier kan iedereen z’n voordeel mee doen. Sommige kinderen krijgen van huis uit een tweede taal mee. Anderen komen spelenderwijs met andere talen in contact, bijvoorbeeld via de kinderopvang, de school of de familie. Taalontwikkeling van jonge kinderen gaat eigenlijk vanzelf en er is geen limiet aan wat een kind aan talen kan leren. Meertaligheid geeft je een voorsprong Kinderen die op jonge leeftijd meer dan één taal leren, hebben daar veel voordeel van. Dit blijkt uit onderzoeken over de hele wereld.

De voordelen op een rijtje • Tweetalige kinderen zijn taalgevoeliger, ze leren later sneller een derde, vierde of vijfde taal. • Meertalige kinderen hebben een groter werkgeheugen. • Meertalige kinderen kunnen zich gemakkelijker focussen en concentreren, omdat ze van jongs af aan gewend zijn om te schakelen tussen verschillende talen. • Meertalige kinderen leren sneller technisch lezen. Ze weten sneller welke letter bij welke klank hoort en plakken de letters sneller aan elkaar tot woorden. • Mensen die meerdere talen spreken, zijn in het voordeel bij het zoeken naar een baan. • Mensen die hun leven lang regelmatig twee of meer talen gebruiken, krijgen later minder snel last van dementie en herstellen sneller van een beroerte. Zijn er ook nadelen? Soms wordt gedacht dat tweetaligheid verwarrend is voor een kind en taalachterstanden kan veroorzaken. Bijvoorbeeld doordat de beide talen maar half worden geleerd. Volgens deskundigen is meertaligheid echter nooit de oorzaak van een taalprobleem. Taalproblemen kunnen dan ook niet worden voorkomen of opgelost door simpelweg alleen Nederlands te spreken met je kind. Denk je dat je kind een taalachterstand heeft? Raadpleeg een logopedist als je een taalachterstand vermoedt. Wacht daar niet te lang mee, voor een goede taalontwikkeling zijn de eerste jaren kostbaar. Er zijn logopedisten met specifi eke kennis over meertaligheid. Informeer hiernaar voordat jullie een logopedist bezoeken.

Yllustraasjes: Marijke Buurlage

Wat zijn de voordelen van meertaligheid? Hoe werkt

Spreken jullie allebei Fries? Het is prima dat er thuis alleen Fries wordt gesproken. Door het aanbod van het Nederlands in de omgeving worden Friestalige kinderen snel vloeiend tweetalig. Als de basis in de moedertaal goed is, ontwikkelt de tweede taal zich beter.

jaren ervoor een breed aanbod in de moedertaal te krijgen. Veel aandacht voor het Fries op de peuterspeelzaal of kinderopvang draagt bij aan een goede meertalige ontwikkeling. Daarom is het ook voor Friestalige kinderen goed om te kiezen voor een Friestalige of tweetalige kinderopvang. In FryslĂ˘n is ruim de helft van de kinderopvangcentra offi cieel tweetalig. Kijk op www.sfbo.nl voor een actueel overzicht.

Taalontwikkeling Zo rond de eerste verjaardag zeggen de meeste kinderen hun eerste woordjes. In jullie geval zullen dit vooral Friese woordjes zijn, maar door invloed van televisie of kinderopvang kunnen er ook al Nederlandse tussen zitten. Wanneer Friestalige kinderen ongeveer 3,5 jaar oud zijn, gaan ze oefenen met de Nederlandse taal, bijvoorbeeld in hun spel. Als een kind 4 of 5 jaar oud is, spreekt hij vloeiend Nederlands en Fries. Tot ongeveer 6 jaar is de woordenschat in het Fries mogelijk nog iets groter dan in het Nederlands, maar dat verschil verdwijnt op het moment dat kinderen leren lezen en schrijven.

Drietalige basisscholen In FryslĂ˘n zijn steeds meer drietalige basisscholen. De gedachte achter deze scholen is dat kinderen vooral een taal leren door die veel te gebruiken. Binnen de drietalige scholen wordt de Friese, de Nederlandse en de Engelse taal niet alleen als vak gegeven, maar ook als voertaal voor andere vakken gebruikt. Leerkrachten op een drietalige school beheersen alle drie de talen goed.

Friestalige kinderopvang Door de dominante positie van de Nederlandse taal op de basisschool is het goed om in de

De ervaring leert dat kinderen het geweldig vinden om lessen in verschillende talen te volgen. Kijk op www.3ts.nl voor een school bij jullie in de buurt.

Spreek jij Nederlands en je partner Fries? Of net andersom? Het is prachtig om elk de eigen taal door te geven aan de kinderen. Dit is niet verwarrend voor kinderen en zal niet leiden tot een taalachterstand. In tweetalige situaties is het wel belangrijk dat beide talen ook buitenshuis voldoende aan bod komen. Het leren van twee talen Als er thuis Fries en Nederlands wordt gesproken, kan je kind beide talen vanaf het begin goed verstaan. Het kan zijn dat hijzelf eerst vooral Nederlands of vooral Fries spreekt maar dit betekent niet dat hij de andere taal niet begrijpt. Geef je kind de tijd Zo rond de eerste verjaardag zeggen de meeste kinderen hun eerste woordjes. Sommige kinderen die van huis uit twee talen meekrijgen, zijn daar net iets later mee. Ze hebben dan wat meer tijd nodig om te ontdekken welk woord bij welke taal hoort. Deze vertraging is tijdelijk, wordt snel ingehaald en heeft op de lange termijn geen negatief effect.

Dominantie van het Nederlands Spreek je zelf Fries tegen je kind, maar spreekt hij vooral Nederlands tegen jou? Dit gebeurt wel vaker bij tweetalige gezinnen. Misschien is het aanbod van het Nederlands toch sterker. De volgende tips kunnen helpen: • Kies voor een Fries- of tweetalige peuterspeelzaal of kinderopvang en voor een basisschool waar het Fries een goede plek heeft. • Blijf als Friestalige ouder consequent Fries spreken, ook wanneer je kind in het Nederlands antwoord geeft. • Vraag anderen hetzelfde te doen: school, pake & beppe, de buren. • Lees veel voor in het Fries, zing Friese liedjes en kijk samen naar Friestalige kinderprogramma’s. • Uit onderzoek blijkt dat het erg helpt als de Nederlandstalige ouder zo nu en dan Fries spreekt. Spreek bijvoorbeeld af dat jullie bij het avondeten eerst allemaal een kwartiertje Fries spreken. Fouten maken mag.

Kijk voor meer bruikbare tips op www.taalgroeimeter.nl

Spreken jij en je partner allebei Nederlands? Tweetalig opgroeien is leuk en leerzaam voor alle kinderen. Als jullie zelf niet Fries spreken, kun je toch je kind laten profi teren van de voordelen van een meertalige start. Hoe word je meertalig? Als er in de omgeving voldoende Fries wordt gesproken, leren kinderen dit snel te verstaan. Zoek daarom een tweetalige kinderopvang of peuterspeelzaal. Op www.sfbo.nl staat een actueel overzicht van tweetalige kindercentra. Voor het echte spreken van het Fries hebben Nederlandstalige kinderen meer tijd nodig; dit begint vaak vanaf groep 2. Kies dus ook voor een basisschool waar voldoende aandacht is voor het Fries. De drietalige scholen zijn hier een goed voorbeeld van. Kijk op www.3ts.nl voor een basisschool bij jullie in de buurt. Om thuis te doen Spreek je zelf een beetje Fries? Dan kun je de Friese taal prima gebruiken bij het voorlezen, het zingen van liedjes of in gesprekjes. Zoek eens geschikte boeken, dvdâ&#x20AC;&#x2122;s, muziek en televisieprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s in het Fries. Er staan veel lees-, kijken luistertips op internet, bijvoorbeeld op www.tomke.nl.

Gebruik de meertalige omgeving Heeft je kind een Friese pake en beppe, oppas of andere mensen in de omgeving die Fries spreken? Vraag hen te helpen bij de tweetalige ontwikkeling van je kind. Herinner hen eraan dat je graag wilt dat je kind Fries leert en dat zij niet hoeven over te schakelen op het Nederlands. Spreek je zelf een andere taal en wil je deze taal graag doorgeven aan je kind? Blijf dan consequent je moedertaal spreken, ook wanneer je kind in het Nederlands antwoord geeft. Vraag anderen in de omgeving met dezelfde moedertaal om dit ook te doen.

Meer weten? Heb je vragen over meertalig opvoeden? Neem contact op met: ynfo@afuk.nl Of bezoek de volgende websites: www.afuk.nl www.sfbo.nl www.taalgroeimeter.nl www.heitenmem.nl www.tomke.nl www.ontdekdebieb.nl www.3ts.nl www.kindentaal.nl 8

Zijn meerdere talen niet verwarrend voor kinderen? Nee! Wanneer kinderen woorden en talen door elkaar halen, betekent dat niet dat het verwarrend voor hen is. Dit hoort gewoon bij het leerproces. Wanneer ze ongeveer vier jaar zijn, zullen ze de talen beter kunnen scheiden.

Skriuwer: Hieke Rienstra

Fit

de kreamtiid út

Ast dit lêst, moatst der wierskynlik noch hielendal net oan tinke om te sporten. Do hast fansels krekt in prestaasje op wrâldnivo levere. Dyn lichem hat noch nea sa field as no en miskien twifelest der sels oan oftst oait dyn normale ‘fitte’ liif wer weromkrijst. Dochs is it oan te rieden om nei de befalling wer gau yn beweging te kommen. In soad jonge memmen ûnderfine nammentlik dat it herstel nei de befalling better ferrint troch te sporten. Dêrom hjir wat tips oer wat wol en net oan te rieden is by sporten nei de befalling (okee, litte wy it ‘bewegen’ neamme).

1 Start net te gau De earste wiken neidat dyn poppe berne is, moat dyn liif herstelle. Boppedat hast dan al genôch oan ’e holle om dy drok te meitsjen oer dingen lykas sporten. De earste wike nei de befalling kinst it bêste yn en om dyn bêd bliuwe. Dêrnei kinst rêstich dyn deistige aktiviteiten opbouwe. Mei sporten moatst echt noch eefkes wachtsje.

2 Gean lekker nei bûten! Kuierjen kinst al ridlik gau nei de befalling wer dwaan. Besykje nei de earste wike(n) alle dagen eefkes in stikje te kuierjen yn ’e frisse bûtenloft. Dat hoecht net lang en kin moai mei de poppe yn ’e bernewein. Hielendal gesellich is it ast dat mei in freondinne of dyn partner dochst.

3 Begjin by de basis Ek oefeningen foar de bekkenboaiem en búkspieren kinst al frij flot nei de befalling oppakke. Echte oefeningen kinst dat eins noch net neamme, it giet der mear om datst dyn spieren bewust fielst en dêr wer rêstich de kontrôle oer nimst. Besykje dyn bekkenboaiemspieren oan te spannen yn ferskillende hâldingen: lizzend, sittend en steand. Lûk de spieren oan yn etappes, oantst net fierder kinst. Lit se dan ek yn etappes wer los, krekt as in lift. Doch dat 10 kear en nim tuskentroch rêst, de ûntspanning is like belangryk as de ynspanning. Span dêrnei in pear kear dyn búkspieren oan troch dyn nâle yn te lûken. Dêrtroch makkest dyn búkspieren stadichoan wer wat sterker. Besykje om dy oefeningen yn te bouwen yn dyn deistige libben; kinst se bygelyks dwaan ast dyn poppe oan it fieden bist of ferskjinnest.

4 Doch it rêstich oan Sa’n seis wiken nei de befalling (acht wiken by in keizersneed) kinst it ‘echte’ sporten wer stadich opbouwe. Lis dêrfoar earst eefkes oer mei dyn gynekolooch of ferloskundige. De earste tolve wiken is it net ferstannich om sporten mei in hege yntinsiteit te dwaan, bygelyks hurdrinnen of sporten dêr’tst by springe moatst. Ast dêr te gau mei begjinst, hast mear kâns op 10

bekkenklachten en urineferlies. Ek de kâns op blessueres is grutter, om’t dyn bannen en pezen noch in oantal moannen wat weaker bliuwe. Wês foarsichtich mei ûnferwachte en flugge bewegingen en start altyd mei in goede warmingup. Ek mei it trainen fan de rjochte búkspieren moatst oppasse, yn dyn swangerskip binne dy spieren flink útrutsen, om plak te meitsjen foar de poppe. Nei de befalling duorret it sa’n seis wiken oant de rjochte búkspieren wer oanelkoar groeid binne, mar it kin ek langer duorje. Ast twifelest, lit dat dan eefkes kontrolearje by in spesjalisearre fysioterapeut.

5 Sporte mei oare memmen Swimmen, rinnen, yoga of fytsen binne ideale sporten om te dwaan nei in befalling. Dêrmei is de kâns op blessueres it lytst en je kinne dat hast oeral wol dwaan. Ek binne der op hieltyd mear plakken spesjale bûtendoartrainingen foar (oansteande) memmen. Under begelieding fan in professional wurde alle spiergroepen oansprutsen, wêrby’t benammen oandacht is foar hâlding, bekkenboaiemspieren en búkspieren. Sa bist goed dwaande mei dyn liif, én kinst gesellich oer dyn berntsje kletse mei oare memmen.

6 Soargje goed foar dysels Mem wurde set dyn hiele libben op ’e kop. Net allinne moatsto sels lichaamlik herstelle, de poppe freget ek in soad enerzjy, de nachten binne faak ûnrêstich, do en dyn partner moatte beide wenne oan jim rol as heit en mem, en dêrneist binne der ek noch gewoan it húshâlden en alle oare praktyske saken. De measte memmen wolle neidat se in poppe krigen ha it leafst ‘gewoan’ wer alles op deselde manier dwaan as foar de befalling. Mar dat kin net. Besykje dat te akseptearjen en wês leaf foar dysels. Lústerje nei dyn liif, ferwachtsje net tefolle. Hoe better ast foar dysels soargest, hoe flotter at it herstel wêze sil en hoe mear asto genietsje kinst fan dyn poppe. Nim genôch tiid foar dysels, yt regelmjittich en sûn, gean op ’e tiid op bêd en wurkje oan in aktyf herstel fan dyn lichem. Sa bousto dyn kondysje stadichoan wol wer op!

Skriuwer: Klasina van der Werf Foto: Hippe Kiek Fotografie

De babykeamer

Nienke (29) en Sierd (32) Zandberg út Raerd hâlde fan reizgjen. Foaral Súd-Afrika hat harren hert stellen. Dêrom fûnen se it net sa dreech om it tema fan de bernekeamer te betinken: safary. No mar hoopje dat harren famke ek sa fan de jungle hâldt.

Nienke: ‘Vier jaar geleden kochten we deze karakteristieke woning uit de jaren 20 in Raerd. Het is echt zo’n snoephuisje, een heerlijke woning die opvalt in de straat. Naast mijn baan als accountmanager in de cosmeticawereld, heb ik een passie voor styling en interieur. Ik hecht waarde aan mooie spullen en vind het heerlijk om thuis lekker bezig te zijn met de inrichting. Toen ik zwanger was, kon ik eindelijk ‘losgaan’ met de babykamer. Het is best wel een ruime, lange kamer, maar doordat we een oud huis hebben is alles schots en scheef. Geen hoekje is logisch, maar dat maakt deze kamer juist zo gezellig. 14

Het behang – van Creative Lab Amsterdam − vormt de basis van onze kinderkamer. Ik had deze gave print al een hele tijd geleden ontdekt. Toen dacht ik: als we ooit een kindje krijgen, zou ik dit behang graag willen. De olifanten en giraffen op het behang passen goed bij Zuid-Afrika, het land dat ons nauw aan het hart ligt. Samen met mijn moeder heb ik eerst alles uitgetekend, want in deze kamer is geen muur gelijk. We wisten dat we een meisje zouden krijgen, vandaar dat we met oudroze tinten hebben gewerkt. Ik hou niet zo van dat zoet sappige roze, maar deze kleur geeft de kamer toch een stoere meisjesachtige touch. Van onze familie en vrienden kregen we de grote knuffels die we bij BabyPlanet in Drachten hadden gezien. De giraf, de olifant en de neushoorn zijn echte eyecatchers. Het bedje hebben we via Marktplaats gekocht. Mijn schoonmoeder heeft het schoongemaakt en geverfd in de donkergroene kleur die weer terugkomt in het behang. De commode komt

bij Ikea vandaan, maar om er een eigen draai aan te geven, hebben we deurknopjes besteld met olifantenkopjes erop. Ik hou van dat soort details. Het hangende kledingrekje is gemaakt door mijn schoonzus, ‘tante’ Janneke. Daar hangen de leukste kledingitems op. De kralen, hoogte en lengte mocht ik zelf kiezen. Het is niet alleen praktisch, maar staat ook nog eens heel gezellig. We kregen allebei zoveel leuke reacties op de foto’s op Instagram en Facebook, dat ze deze kledingrekjes nu verkoopt via By_Janneke. Tot slot maken de roze en roestkleurige vloerkleedjes de kamer extra sfeervol. Uiteraard mag een boekenrekje niet ontbreken op de kinderkamer. Ik was vroeger als kind ook gek op lezen. Mijn man is op en top Fries, dus we voeden ons kindje tweetalig op. Friese boekjes ontbreken niet op de boekenplank. En zo is alles in deze kamer met zorg uitgezocht. Onze baby komt letterlijk in een warm nest.’

Sa prate wy thús: Beer en Anna Marije

Anna Marije Bloem wennet mei har man Beer en harren soantsje Jonah Beer Benjamin (8 moanne) yn Snits. Anna Marije praat fan hûs út Frysk. Beer is berne yn Amsterdam, mar praat sûnt Jonah der is Frysk as hat er nea oars dien.

As Anna Marije yn 2011 ferkearing kriget mei Beer Kleinepier wurdt Nederlânsk harren taal. ‘Beer komt út Amsterdam, mar is grut wurden yn Starum, dêr’t se Stavers prate. Doe’t ik thús fertelde dat wy ferkearing hienen, sei ús heit tsjin my: “Beer ferstiet it Frysk wol, dus do kinst no noch omskeakelje.” Beer siet nammentik by ús heit yn de klasse op it Bogerman yn Koudum. Us heit joech ûnder oaren it fak Frysk en joech my de leafde foar de Fryske taal mei.’ Dochs kiest Anna Marije derfoar om it Nederlânsk te brûken as se by Beer is. ‘Ik fûn it eins wol handich. Mei myn famylje, freonen en kollega’s op it wurk prate ik ommers altyd al Frysk. Ik stie doe as dosinte Frysk foar de klasse en wurkje noch altyd as adviseur Frysk by Cedin. Troch mei Beer Nederlânsk te praten, koe ik dy taal ek in bytsje byhâlde. Mar doe’t Beer my in pear jier letter frege om mei him te trouwen, begûn ik dochs te twiveljen. Dan soe ik tenei dus altyd Nederlânsk prate thús. En as wy in gesintsje krije meie soenen, hoe moast dat dan? Want ik woe as mem wol Frysk tsjin myn bern prate.’ Anna Marije draait de knop om nei it houliksoansyk en praat allinnich noch mar Frysk tsjin Beer. ‘Dat fielde yn it begjin al wat nuver, mar dat hat twa wiken duorre en doe wie it klear. Ik kin my no net iens mear foarstelle dat ik ea Nederlânsk tsjin Beer praat ha. As ik it no noch wolris foar de grap doch, dan laitsje wy ús slop. Dat fielt sa ûnnatuerlik! Uteinlik ha ik dus nei ús heit syn advys lústere. Doe’t Beer fjirtich jier waard, ha ús mem en ik him in Afûk-kursus op ‘e jierdei jûn. Dat kaam presys op it goede momint, want wy wienen krekt ús hûs oan it ferbouwen en hienen de hiele dei Fryske boufakkers oer de flier. Sadwaande koe Beer fuortendaliks moai oefenje.’ 18

Skriuwer: Nynke van der Zee Foto: Hippekiek Fotografie

ʻ Ik kin my no net iens mear foarstelle dat ik ea Nederlânsk tsjin Beer praat ha.ʼ

BERNEPRAATSJES Hat dyn bern ek fan dy útsûnderlike útspraken? Mail se gau nei ynfo@heitenmem.nl.

Toen ik zwanger was van de tweede, sprong mijn neefje boven op me, waarop onze dochter riep: ‘Tink derom, sa komme der krassen op ’e baby!’

Bauke (4) freget mem: ‘Hat mem ek in baby yn ’e búk?’ ‘Nee’, seit mem. Bauke: ‘Oh jammer.’

Julia (5) wit krekt hoe’t it sit. ‘Jongens worden geboren uit heities en meisjes worden geboren uit memmies.’

Amarins (2) leit in hân op mem har boarst en freget: ‘Dêr sit in baby yn, hè mem?’

As mem, mei al in ﬂinke swangere búk, seit dat se dûse sil, warskôget Lotta (3) dat se har hier net waskje moat. ‘Hoesa net?’ freget mem. ‘No dan krijt de poppe sjampoo yn ’e eagen, en dat prikt!’

Patrick (6) bestudearret oandachtich de 12-wiken-echofoto fan syn tante en seit dan: ‘Ik sjoch it al. It wurdt in jonkje, want de baby hat gjin hier!’

Doe’t mem nei de kreamdagen tegearre mei har dochter (2) de kreamfersoarchster útswaaide, sei it famke: ‘Mem, ik wol dat Esther no ek fuortgiet!’ Esther is har nije suske…

Wisto datst op www.heitenmem.nl ek Fryske foarnammen fynst, mei de betsjutting derby?

Ferneame Eartiids wie it gebrûklik om bern te ferneamen nei famyljeleden. Dêr wienen bepaalde regels foar: 1e jonkje: pake oan heitekant 2e jonkje: pake oan memmekant 3e jonkje: heit syn âldste broer 4e jonkje: mem har âldste broer 1e famke: beppe oan memmekant 2e famke: beppe oan heitekant 3e famke: mem har âldste suster 4e famke: heit syn âldste suster Populair Populaire jongensnamen in Fryslân zijn vandaag de dag: Jesse, Hidde, Jurre, Sven, Thijs, Sem, Levi, Lucas, Niek en Finn. Populaire meisjesnamen in Fryslân zijn: Lieke, Fenna, Tess, Femke, Mirthe, Yara, Fardau, Silke, Eva en Julia.

In 2019 werden er 5961 baby’s in Fryslân geboren. Maar bij al die baby’s werd een naam nooit vaker dan 25 keer gegeven. En dat was volgens de SVB voor het eerst.

In heel Nederland werden in 2019 de namen Emma (voor een meisje) en Noah (voor een jongen) het vaakst gegeven. Meisto dyn bern deselde namme jaan? Ja, do meist dyn bern gewoan deselde namme jaan as in earder berne bern. Foaral yn it ferline waard de namme fan in poppe dy’t al ferstoarn wie, trochjûn oan it folgjende bern. Ek no kieze guon minsken der wolris foar om bern deselde namme te jaan. Sa hat prins Carlos, in neef fan kening Willem-Alexander, syn beide soannen Carlos neamd. Wol is de ropnamme fan syn earste soan Hugo.

Dieuwke van der Meer

Foarnammen

Skriuwer: Klasina van der Werf Illustraties: Marlous van Groenestein

Hoe draag ik mijn baby op de juiste manier?

Hoe til je je baby op, waar moet je op letten tijdens het verschonen en hoe kun je je kindje het beste vasthouden? Volgens Jelly Visser en Halberta Tuinenga is ‘basisbevestigend dragen’ dé manier om je baby op te tillen en te dragen. Hierbij voelt je baby zich het prettigst. De handen van de ouder worden onder het bekken en het hoofdje gelegd als steunvlak voor het kindje.

Jelly Visser uit Dokkum is sinds 2003 kinder f ysiotherapeut en werkt al jaren met ‘basisbevestigend dragen’. ‘Alleen noem ik het niet zo. Maar eigenlijk is het voor mij al heel vanzelfsprekend om bij een pasgeboren baby het bekken en het hoofdje te steunen. Daardoor voelt de baby zich veilig en vertrouwd’, legt Jelly uit. Zij geeft ouders het advies om het kindje zijwaarts op te tillen, met een scheppende beweging onder de billen van het kindje. ‘Zeker in het begin is het belangrijk om het hoofdje goed te ondersteunen, omdat de nekspieren dan nog niet zo sterk zijn.’ Deze spieren kun je trainen door de baby zo vaak mogelijk op de buik te leggen. Dit moet wel onder toezicht gebeuren en alleen als het kindje wakker is. Dat ‘buikliggen’ kan op het aankleedkussen of in de box (eerst met opgerolde handdoek onder de borstkas en oksels om het de baby gemakkelijker te maken), maar ook door je kind bij jezelf op de borst te leggen terwijl je op de bank ligt. Het is niet alleen goed voor de nekspieren, je versterkt zo ook de band met je zoon of dochter én je voorkomt dat het kindje aan één kant een afgeplat hoofdje krijgt.’

voeten vastpakken. ‘Deze manier van verschonen is ook beter voor de heupen. Probeer daarbij het aankleedkussen recht voor je te houden in plaats van er scheef voor te gaan staan. Dit is ook goed voor het contact met je kind. Met het aantrekken van het rompertje is het handiger om het armpje door de mouw heen te duwen dan aan het handje te trekken. O ja, en wist je dat je de romper niet over het hoofd hoeft te trekken? Die zijn zo gemaakt dat je ze gewoon naar beneden kunt uittrekken. Daar kwam ik pas achter toen onze kinderen groter waren’, lacht Jelly.

Verschonen Het verschonen van de baby kun je volgens de kinderfysiotherapeut het beste doen door hem op zijn zij te draaien en zo de billen schoon te maken. Je kunt de baby dus beter niet bij de

Rustig optillen Bij het optillen is het vooral belangrijk om het kind niet onder de oksels vast te pakken. Door middel van een draai geef je met je ene hand steun onder de billen en de andere hand doe je 24

onder de schouders en het hoofdje. Jelly: ‘Het bekken is het middelpunt – de basis – van je lijf, dus het is veel steviger om het kind daar vast te pakken dan het te laten bungelen. Let er ook op dat je het kindje niet te snel optilt. De baby is trage bewegingen in de buik gewend, dus als je het rustig optilt geeft dat een veiliger gevoel. Vaak adviseer ik ouders om vooral op hun gevoel af te gaan. Van nature wil je je kindje lekker om je heen en dicht tegen je aan houden. Dit draagt lekker en voelt het fi jnst voor je baby.’ Draagdoek Ook Halberta Tuinenga van De Earrebarre uit Hurdegaryp stelt dat basisbevestigend dragen het fi jnst is voor het kind. ‘Deze manier van tillen en dragen komt terug in de cursus babymassage die ik geef. Basisbevestigend dragen is niet moeilijk, het is meer dat je je bewust bent van je handelingen en dit toepast’, zegt Halberta, die tevens draagconsulent is. Het valt haar op dat het gebruik van een draagdoek de laatste jaren steeds populairder is geworden. In het straatbeeld komen gedragen kinderen steeds vaker voor. Het dragen van een baby in een doek of draagzak is voor ouders niet alleen praktisch (de ouder heeft de handen vrij), het kan ook een hulpmiddel zijn bij het ondersteunen van de baby in een ontspannen houding. 24

Huilbaby’s Halberta adviseert ouders om zich goed te verdiepen in het gebruik van een drager of doek. In heel Friesland werken draagconsulenten die geschoold zijn in het veilig en verantwoord dragen van je kindje. ‘Als je op een goede manier hebt leren knopen, heb je er zoveel meer plezier van en is het veilig voor je kindje. De verticale houding in de draagdoek is heel natuurlijk voor baby’s en draagt bij aan een optimale heupontwikkeling. Ook voor baby’s die veel huilen, onrustig zijn of darmkrampjes hebben, biedt het dragen uitkomst. Baby’s vinden het fi jn om dicht bij de ouder te zijn. Bij pijn werkt lichaamswarmte beter dan bijvoorbeeld een kruik. Voor baby’s met refl ux is het bovendien prettiger om rechtop gedragen te worden na een voeding. De doek of drager geeft het kindje geborgenheid en troost. En – niet onbelangrijk – meer rust voor de ouders.’

Skriuwer: Marieke Vinckers Foto: Hippe Kiek Fotografie

Byinoar sliepe yn it famyljebĂŞd

De minske is eins it iennige sûchdier dat syn bern yn in oare keamer sliepe lit. Der binne lykwols hieltyd mear âlders dy’t de kar meitsje om wer byelkoar te sliepen. Op ús Facebook-berjocht mei de fraach wa’t thús in famyljebêd hat, krige heit&mem hast twahûndert reaksjes! Fan: “Ben je gek? Dan doe ik geen oog dicht!”, oant: “Wy koese lekker byelkoar!”

In grut bêd fan stegerhout, twa meter breed, trije sliepplakken. De fjouwerjierrige Anna út Ljouwert leit sûnt twa jier tusken har âlders Susanne en Jacob Jongejan yn. It earste diel fan de jûn sliept se yn har eigen bêd, op har eigen keamer. As Anna wekker wurdt, is it faak bêdtiid foar har heit en mem. Ropt se, dan nimme se har lytse famke mei nei it grutte bêd. Nei it bêdritueel (ferhaaltsje lêze en Jacob dy’t hiel sêft in leaf heavy-metallietsje sjongt foar syn dochter) sizze se: ‘Tot strakjes!’ Noch altyd wurdt Anna nachts wekker, dochs binne de nachten folle rêstiger. Susanne: ‘We hoeven er niet meer uit om haar gerust te stellen. We liggen naast haar om te zeggen dat het nog geen ochtend is, en dan slaapt ze rustig verder.’ Doe’t Susanne in kear sei: ‘Lieverd, het is nog nacht, iedereen slaapt nog’, sei Anna (doe twa jier âld): ‘Nee hoor, uilen zijn nu ook wakker!’ Dêrnei slepte se al gau wer. Gerderike Leemburg op Facebook: “Samen slapen voelt voor ons erg natuurlijk. Als je kijkt naar de dierenwereld of naar andere culturen, dan is samen slapen en samen zijn erg normaal. Eigenlijk is het vreemd dat wij in Nederland onze baby’s vrij veel alleen laten.” Normaal ‘Het is een keuze’, seit Jacob, de heit fan Anna. ‘Die keuze wijkt misschien af van de maatschappelijke norm, maar wij vinden het niet meer dan normaal dat Anna ’s nachts bij ons ligt. Je bent er overdag toch ook voor je kind? Wij willen ook ’s avonds dichtbij zijn als ze ons roept.’ Susanne: ‘Wat ik zo jammer vind, is dat samen 26

slapen als alternatief wordt gezien, in plaats van als normaal. Ook wordt vaak ingespeeld op angst, zoals de zorg dat je op je kind kunt gaan liggen, maar als je je aan de voorschriften houdt van veilig samen slapen1, is het juist heel veilig en ook zó fijn om samen met je kindje te slapen.’ Byinoar sliepe Wy binne it hjir net mear wend. Yn Yndia bygelyks (13 miljard ynwenners) sliept mar 7 prosint fan ’e berntsjes (3-10 jier) net by de âlders, 93 prosint wol 2. Troch de iuwen hinne is der yn it Westen in soad feroare. Yn 1800 skowe wy it berntsje noch yn in laadsje fan it bedstee. Oant healwei de 20e iuw libben wy yn lytse hûzen mei grutte gesinnen en slepten wy noch ‘gewoan’ mei syn allen byelkoar. Pas doe’t der mei de yndustriële revolúsje ek wolfeart kaam, waarden de hûzen grutter. Dêrmei kamen der ek mear keamers, ynklusyf de bernekeamer. Gûle Dat Anna by har âlders sliept is eins út need berne. Jacob fertelt dat Anna as poppe in soad gûlde: ‘Ze was heel onrustig. We merkten dat ze het fijn vond om dicht bij ons te zijn. Eerst hebben we daarom een co-sleeper aangeschaft. Riep ze ons, dan gaven we haar een aai over de bol, legden haar knuffel dichtbij en sliepen verder. Het was voor ons alledrie heel onrustig. Toen we ons verdiepten in natuurlijk ouderschap, merkten we dat dat veel beter bij ons paste dan wat in onze 1 V eilig samen slapen: www.samenslapen.nl/veiligheid 2 Nighttime Parenting, dr. William Sears USA

‘Als Jacob en Anna a capella snurken, dan pak ik wel even mijn oordoppen!’

maatschappij de norm is. Het is dan niet de klok die bepaalt wat goed voor haar is, maar Anna zelf. Als zij na drie uur slapen wakker werd omdat ze honger had, wie waren wij dan om te zeggen dat het daar geen tijd voor was?’ Natuerlik âlderskip Susanne: ‘De kern van natuurlijk ouderschap is dat een veilige hechting tussen ouder en kind van groot belang is voor een kind.’ By natuerlik âlderskip3 jout de mem bygelyks folle langer boarstfi eding, âlders drage it bern op it lichem en leare sensityf te reagearjen op wêr’t it bern ferlet fan hat. ‘Samen slapen hoort daar wat ons betreft ook bij’, seit Susanne. ‘En ja, daar hebben we het natuurlijk wel even goed over gehad samen, maar het voelde voor ons beiden heel natuurlijk dat ons meisje bij ons kwam slapen.’ Fenna Visser reagearre op Facebook: “Leuk zo’n familiebed, maar hoe komen er dan broertjes of zusjes? Als partner wil je toch ook wel eens samen lekker knuffelen, tegen elkaar aanliggen, of dingen bespreken?” In protte reaksjes gongen dêroer. Jeltsje van der Gal: “Wy ha wol wat ferlet fan privacy!” 3 Natuurlijk ouderschap: https://kiind.nl/article55

Susanne en Jacob sjogge eefkes leafdefol nei elkoar en hast tagelyk sizze se: ‘Tot elf uur ’s avonds zijn we lekker met z’n tweetjes en kunnen we doen wat we willen!’ Feilich Foardat it grutte stegerbêd kaam, hie it stel it allegear goed trochtocht. ‘We hebben ons verdiept in de regels van veilig samen slapen, van professor McKenna4.’ It foardiel fan byelkoar sliepen? Do fi elst elkoar oan. As de ien draait, draait de oar mei en as it bern wekker wurdt, dan bisto der om te treasten. De eangst dat it bern stikke sil is faak ek grut, mar it blykt dat byelkoar sliepe krekt hiel feilich is, trochdat je prikkels diele op bêd. Jacob en Susanne ûnderfi ne gjin neidielen, eins allinnich mar foardielen. ‘Nou ja,’ laket Susanne, ‘tenzij Jacob en Anna a capella aan het snurken zijn, dan pak ik m’n oordoppen wel hoor!’ Jacob: ‘We zijn nog elke dag heel blij met onze keuze. Anna heeft ons geleerd om op een andere, meer natuurlijke manier naar het ouderschap te kijken. We voelen aan wat zij nodig heeft en daar spelen we op in.’ Susanne: ‘Anna heeft ons gaandeweg geleerd de ouders te zijn die we willen zijn.’ 4 V eilig samen slapen volgens professor James McKenna: http://samenslapen.nl/veiligheid/ 28

Rûne eachjes, sachte lyfkes springe op en del Boartsje mei in oar syn sturt Is ’t net in prachtich stel? Klaukes yn, klaukes út op ’e tafel, oan ’e stoel rûntsjes fleane om ’e fuotten ’t Is ien wylde boartersboel Bûnte flekjes, tigerstreepkes drave yn en út it sicht Dapper en ûndogensk en dan wer de eachjes ticht In grutte bult fan pluzeboltsjes Kopkes slop en achteroer Opgroeie as in poeske Tsjonge, ’t is in hiele toer! Marije Steen

TOP 5

Babyboeken € 8,99

Dit is Stip In skattich boek yn de foarm fan Stip. Om foar te lêzen, mei te boartsjen of te pronk te setten!

€ 9,95

Jonge bisten Yn dit kleurrike kartonboekje steane allegear jonge bisten werkenber ôfbylde yn tekeningen én foto’s.

€ 7,50

Hoi, Stip! Dit lytse boekje kinst bygelyks oan de buggy hingje, foar in protte wille ûnderweis.

€ 10,95

De Natoer Druk op de knopkes en ûntdek de lûden út de natoer… Hoe klinkt bygelyks de see en watfoar lûd makket de kikkert?

Wêr bisto, lytse foks? Kinsto de lytse foks fi ne? Bern fi ne it hearlik om troch de gatsjes op syk te gean nei de lytse foks yn dit prachtich yllustrearre boekje.

€ 7,50

Tomke – Lekker koese…

€ 6,50

Tomke sil op bêd. Mar wat docht er allegear foardat er lekker koese kin? En wêr soe Romke koese?

Mei ik yn dyn pemper sjen? Mûske is ôfgryslik nijsgjirrich. Oeral wol er yn sjen, sels yn de pempers fan syn freonen. Dan wolle de freonen fansels ek wol witte wat der yn de pemper fan Mûske sit. Der wachtet har in grutte ferrassing.

€ 16,95

It aldermoaiste bisteboek

€ 14,99

Kinsto de lytse pykjes helpe om har heit en mem wer te fi nen? Do hearst allegear spannende lûden en fynst allegear bisten achter de fl apkes.

It aldermoaiste trekkerboek Giest in rûntsje mei op ’e trekker? Sjoch wat der achter de fl apkes sit en harkje nei de lûden dy’t dêr achterwei komme. Fansels makket de trekker in protte lawaai!

€ 14,99

SPLETSJ! Lytse Ko Lytse Ko swaait mei de sturt en dan… spletsj! Bern kinne oan de fl apkes lûke en sjen wat Lytse Ko docht.

€ 9,95

Beukerboeken 30

Apps

foar de lytskes! Neist yn it Frysk foarlêze is it ek leuk om sa no en dan ris mei dyn lytse op de tablet te boartsjen. Der binne in soad apps foar bern makke en fansels ek yn it Frysk. Wy jouwe jim in oersjoch fan Fryske apps dy’t geskikt binne om mei bern fan ien jier ôf te dwaan.

Tomke en syn freontsjes Yn de Tomke-app binne ferhaaltsjes, fi lmkes, ferskes en spultsjes te fi nen fan Tomke en syn freontsjes. Lekker boartsje! • • • • • • • • • • •

F O A R: I PA D E N ANDROID P R I I S: FERGEES

Lytskes Mar leafst njoggen animearre Fryske berneferskes. Sjong mar mei! • • • • F O A R: I PA D E N ANDROID P R I I S: FERGEES

Hantsjes yn ’e hichte, Friese kinderliedjes Sykje it plaatsje op de trije sykplaten. Fûn? Sjoch nei it fi lmke mei in lietsje en doch mei! De Fryske lietsjes, 5 nije en 10 tradisjonele, wurde songen troch Janneke Brakels, mei begelieding op piano troch Cor Bakker. • • • •

F O A R: A N D R O I D, IPHONE, I PA D E N I P O D TOUCH P R I I S: FERGEES

F O A R: I PA D E N ANDROID P R I I S: FERGEES

Rinze syn jierdei/ Rinze is gek op wetter/ Rinze’s AaBee/ Rinze op reis Belibje grappige aventoerkes mei Rinze de Kikkert en lear Fryske wurdsjes.• • • •

It Grutte Foarlêsboek In app mei prachtige ferhalen, gedichten en spultsjes, foar bern fan twa jier ôf. • • • • • • • F O A R: I PA D E N ANDROID P R I I S: FERGEES

F O A R: I PA D E N ANDROID P R I I S: FERGEES

Wat heart wêr? Foar bern fan sa’n twa jier ôf is der de app ‘wat heart wêr?’. Bern moatte foarwerpen út ferskillende situaasjes nei it goede plak slepe. Sa leare se boartsjendewei foarmen te werkennen en tagelyk yn trije ferskillende talen harren wurdskat te fergrutsjen. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Skriuwer: Klasina van der Werf

Geboorte trauma:

Soms is één gesprek genoeg

Als je met negatieve gevoelens terugkijkt op je bevalling, zwangerschap, kraamtijd of borstvoedingsperiode, kan dat gevolgen hebben voor de rest van je leven. Dat stelt geboortetraumaconsulent Jantina van der Valk. ‘Spitich genôch leit der in grut taboe op it belibjen fan dat soarte gefoelens.’

De 29-jarige Jantina van der Valk uit Deinum spreekt uit eigen ervaring. Sterker nog, haar eerste bevalling is de reden geweest dat ze geboortetraumaconsulent is geworden. In juli 2016 is haar oudste zoon Ruben thuis geboren. De placenta kwam na de bevalling niet los, waardoor Jantina veel bloed verloor. Met loeiende sirenes werd ze naar het ziekenhuis gebracht. ‘Ik tocht dat ik deagean soe. Mei in hiel raar gefoel gie ik de narkoaze yn en ik waard yn panyk wekker op de intensive care. Ik wie krekt mem wurden, mar myn berntsje wie der net en myn man wie nergens te bekennen.’ Herstelgesprek Jantina had tijd nodig om alles te verwerken, maar dat lukte niet in haar eentje. Mensen uit haar directe omgeving stonden voor haar klaar, maar echt begrijpen deden ze het niet. Daarom zocht ze hulp. ‘Yn Fryslân koe ik gjin help fine. Der wie wol gewoane traumaterapy, EMDR, mar gjin help foar befallingstrauma’s. In gat yn ’e soarch. Dêrom tocht ik: dan pak ik it sels wol op.’ Via Google ontdekte ze dat er een opleiding voor geboortetraumaconsulent was, in Renkum. Voordat ze daarmee begon, onderging Jantina eerst zelf een zogenaamd herstelgesprek. ‘Ik moast earst myn eigen befallingstrauma ferwurkje, foardat ik oare memmen helpe koe.’

Moederbrein De ‘geboortetraumatherapie’ is laagdrempelig en bestaat uit slechts één of twee herstelgesprekken. ‘De mem fertelt oer har klachten en wat der bard is. Werbelibbing is net winsklik. Ik freegje just wat der oars moatten hie. As se dat beskriuwt en har de ideale situaasje foarstelt, komt de fokus te lizzen op wat wól moai wie en ferdwine de negative gefoelens en klachten.’ Het ontstaan van een geboortetrauma heeft volgens Jantina alles te maken met het moederbrein. Als je zwanger bent, ontstaat in het intuïtieve gedeelte van je hersenen als het ware een nieuw groepje hersenverbindingen. Dit stuurt je aan tijdens de bevalling. Maar als je deze basisbehoeften niet mag volgen, kun je niet op je intuïtie vertrouwen. Daar kun je een slecht gevoel aan overhouden. Gevolgen Dat slechte gevoel kan al ontstaan door één opmerking van mensen die om je heen staan tijdens de bevalling. Jantina: ‘Soms kin in frou mei in “befalling neffens it boekje” der dochs in negatyf gefoel oan oerhâlde. Oaren sizze dan: it is ommers goed gien? De befalling is no ienkear heftich, dat heart der by. Mar as dyn gefoel oars is, dan kinsto dêr de rest fan dyn libben lêst fan hawwe.’ Voorbeelden van klachten

zijn: een knoop in je maag hebben als je aan de bevalling terugdenkt, niet met de foto’s aan de slag kunnen, problemen met de borstvoeding, moeite hebben met de moeder-kind hechting, postpartum depressie, (extreme) prikkelbaarheid, vermoeidheid, continu onder spanning staan, huilen bij de herinnering aan de bevalling of verdrietig worden als je bij iemand anders op kraambezoek gaat, helemaal niet kunnen praten, en posttraumatische stressstoornis (PTSS). Geboorteplan Voorkomen is nog altijd beter dan genezen. Daarom helpt Jantina vrouwen ook bij het opstellen van een geboorteplan. Ze maakt daarbij gebruik van het zogenaamde Meadiarium van Eliane Coutinho. Dit is veel meer dan alleen een geboorteplan. Hierin verwerken vrouwen niet alleen hun wensen en verwachtingen ten aanzien van de bevalling, maar ze schrijven ook op wie ze zijn als mens, waar ze op dit moment staan, waar ze tegenop zien, wat hen zou helpen, hoe ze de zwangerschap beleven, of hoe ze de vorige bevalling hebben ervaren. ‘Sa makkest it echt persoanlik. Foar ferloskundigen is it in prachtich middel om te sjen wa’t se foar harren ha. En memmen fine it soms dreech om guon dingen te fertellen. Opskriuwen giet faak makliker’, zegt Jantina. 36

9-44% van alle moeders heeft een bevallingstrauma. Daarbij gaat het alleen om de bevalling. Met de zwangerschap, kraamtijd en borstvoeding erbij gaat het eerder richting de 44% dan de 9%. Het grote bereik komt waarschijnlijk door het taboe en weinig openheid. 1% van alle moeders krijgt een posttraumatische stressstoornis (PTSS) door de bevalling, dat zijn er zo’n 5000 per jaar.

Nooit weer Na haar eerste bevalling dacht Jantina: dit nooit weer. Inmiddels is ook haar tweede zoontje Thomas geboren. Hij kwam vier weken te vroeg. ‘It wie in hiele moaie befalling, diskear sûnder bloedferlies. Ik sjoch der mei in goed gefoel op werom. De earste befalling sil ik noait ferjitte, mar ik kin der goed oer prate sûnder emosjoneel te wurden en sûnder negative gefoelens. De herinnering is no “neutraal”.’ Ondertussen geniet Jantina van haar twee zoontjes, die nu 3 en 1 jaar zijn. ‘Ik bin bliid dat ik myn befallingstrauma ferwurke ha en dat ik genietsje kin fan ús twa boefkes. Dat gun ik oare froulju ek.’ Meer informatie: www.wijdragen.nl

Boekresinsje ‘Tútsje derop!’ € 12,50

Boekresinsje fan Carin Wassenaar, mama van Milan (5 jaar) en Timo (2 jaar).

Net thuis van vakantie, vinden we hem op de deurmat. Het prentenboek ‘Tútsje derop!’. Een prachtig geïllustreerd boek over verschillende dieren die pijn hebben nadat ze een ongelukje hebben gehad. En wat helpt er dan beter dan een pleister plakken én een ‘tútsje derop’?

Mijn jongens Milan en Timo kunnen niet wachten om het boek te gaan lezen en gaan alvast aan de grote tafel zitten. Al snel hebben we het over dat tútsje, want dat betekent toch een kusje? Gaat het over kusjes geven? Het blijkt een boek vol verrassingen!

verwacht dat ze goed luisteren en goed kijken. Want welke pleister hoort er eigenlijk bij welk dier? Waar had het dier ook alweer pijn? Dit alles maakt dat Milan en Timo geen genoeg kunnen krijgen van dit boek! En die pleisters blijken dus helemaal niet meer zo eng te zijn!

Voor kinderen is dit een heel herkenbaar verhaal. Want iedereen heeft weleens zo’n klein, onhandig ongelukje. Ook bij ons zijn er in de vakantie, door het vele buitenspelen, de nodige pleisters aan te pas gekomen voor schaafwonden, bulten en splinters. Mijn jongens zijn altijd een beetje huiverig voor pleisters. Want wat doet er ook alweer zeer? De plek of de pleister?

Het boek wordt aangeraden voor kinderen vanaf 2 jaar en lijkt in eerste instantie ook vooral geschikt voor peuters. Maar zelfs Milan van 5 geniet elke keer weer als we het boek erbij pakken. Het verhaal is op rijm geschreven, waardoor het voor mij, als niet-Fries-sprekende, toch vrij makkelijk voor te lezen is. Ook de illustraties helpen hierbij. En de herhaling in het boek maakt het extra leuk; ‘It docht sa sear, gau tútsje derop, pleister… en it is wer klear!’ Kortom, dit boek is een feestje om (voor) te lezen!

Wat dit boek zo leuk maakt, is dat de kinderen ook écht een pleister mogen plakken op de zere plek van de dieren. Voor in het boek zitten 5 vrolijk gekleurde pleisters die alsmaar weer gebruikt kunnen worden en makkelijk schoon te maken zijn. En als de jongens dan ook nog eens een ‘tútsje’ mogen geven aan de dieren is dat helemaal het einde! Dit zorgt er ook voor dat de kinderen heel actief mee kunnen doen tijdens het verhaal. Daarnaast wordt er ook nog van ze 38

Carin is lid fan it Afûk-boekpanel. Wolsto dy ek oanmelde, boeken tastjoerd krije en dêr wat oer skriuwe? Sjoch dan op www.heitenmem.nl foar mear ynformaasje.

Hindrik van der Meer

In knyn, minemyn, minemyn, minemyn, minemyn. Hat twa hiele lange earen en in tige kreaze sturt en ik soe sa hiel graach wolle dat ik fleane koe sa hurd!

Hieke Rienstra Troud mei Sytze en mem fan Yfke (3 jier) en Eise (1 jier) Foto: Hippe Kiek Fotografie

Healwei 3 nachts Foar de tredde kear fannacht hear ik gegûl fanút de keamer neist ús. Nei in blik op ’e wekker wit ik dat it wer myn beurt is, ik sil dochs echt ús waarme bêd út moatte… Ik slûp op bleate fuotten nei it sliepkeammerke fan ús jonkje om syn grutte sus net wekker te meitsjen en besykje him yn it tsjuster te treasten. Yn myn holle tel ik de oeren dy’t ik aanst noch sliepe kin. As er him hjirnei wer lekker deljout teminsten… Slieptekoart, noait rêst oan ’e kop, kâlde kofje, it bekende memme-skuldgefoel: ik moat sizze dat ik it mem-wêzen net altyd like maklik fyn. Fansels wist ik fan tefoaren dat it net allinne in rôze wolk wêze soe, mar doe’t ik noch fit en útslept wie, hie ik myn opfiedkwaliteiten en fleksibiliteit dochs stikem krekt wat heger ynskatten. It slagget my noch hieltyd net om 24 oeren deis pedagogysk ferantwurde mem te wêzen, en bern hawwe dat gelyk troch. Bist in kear net op dyn best, dan freegje se krekt noch eefkes wat mear oandacht. En dan meie wy mei ús berntsjes echt net kleie (doch ik dus wol…), se rinne mei alle kurves mei, sliepe en ite oer it 40

algemien hearlik en binne hast altyd bliid. Nee, oan harren leit it echt net, ik rin gewoan krekt wat te faak tsjin myn eigen grinzen oan. Ik langje regelmjittich nei in momintsje fan rêst, nei in fiere fakânsje, in nacht trochhelje yn de kroech sûnder de hiele wike bykomme te moatten, of nei yn ien ruk in boek útlêze. Mar dan tink ik oan de babytiid fan ús âldste dochter. Ik wit dat wy doe ek sokke nachten hiene, mar ik kin my der net ien mear foar de geast helje. Sa gau bin ik aanst dizze nachten ek wer ferjitten. Sa gau wurde se grutter en sille se net mear om it hurtsje optild wurde wolle. Sa gau binne ús dagen mei de bern thús aanst foarby en sille se beide nei skoalle gean. Sa gau sil dy skoaltiid ek wer foarby wêze en sille wy thús wer tegearre wenje. Sille wy wer nachtenlang trochsliepe kinne. En sil ik winskje dat it wer eefkes no wie, in trochdewykse nacht yn de winter. Ik sittend yn de leunstoel op it smûke babykeammerke, in lyts wyt kopke op myn skouder en in waarm lyfke hearlik tsjin my oan. Hy is yntusken al lang wer yn dreamelân, mar ik bliuw noch hiel eefkes sa sitten.

Skriuwers: Hilda Schram & Sytske de Boer Yllustraasjes: Mirjam van Houten

De tuskentaalfaze ûndersyk fan it heit&mem-panel Yn Fryslân leare in soad bern op jonge leeftiid mear as ien taal. Thús, op de berne-opfang of op skoalle. Om sicht te krijen op hoe’t de twatalige ûntwikkeling ferrint yn ferskillende situaasjes, is yn 2014 it heit&mem-panel oprjochte, troch û.o. it Sintrum Frysktalige Berne-opfang en de Afûk. Yntusken dogge de âlden fan mear as 700 bern mei oan it panel. Sy beäntwurdzje in jierlikse fragelist en teste taalaktiviteiten út.

Ien fan de ûndersyksfragen wie oft it taalgebrûk fan de bern troch de jierren hinne feroaret. No’t de jierlikse fragelist fjouwer kear útset is, krije we dêr sa stadichoan in byld fan. It blykt dat de taal dy’t de bern thús prate yndied net altyd itselde bliuwt. Fan de âlden dy’t de fragelist trije of fjouwer kear ynfolle hawwe, jout in sechde part oan dat der sprake is fan in reedlik grutte feroaring tusken it earste en it lêste mjitmomint. Dan prate it bern bygelyks earst meastentiids Frysk mei de âlden en letter meast Nederlânsk, of oarsom. Sa prate de middelste soan fan Sybrich Salverda út Frjentsjer oant in jier as 3 altyd Frysk mei heit en mem. Mar dêrnei kaam er stadichoan yn de tuskentaalfaze*; ûnderwilens brûkt er it Nederlânsk en it Frysk faak trochinoar. Sybrich: ‘Dan seit er bygelyks: “Ik heb vandaag lekker geboarterd.” Op dit stuit is it mear Nederlânsk as Frysk. Hy is noch mar 5, en dit is in tydlike faze, dus we moatte mar ôfwachtsje hoe’t it komt. Wy bliuwe yn alle gefallen konsekwint Frysk tsjin him praten.’ 42

Krekt as yn in protte oare húshâldingen ferrint by Sybrich thús de taalûntwikkeling fan it iene bern oars as by it oare. ‘Us âldste hat net lang yn ’e tuskentaalfaze sitten, hy hie himsels al rillegau oanwend om op skoalle Nederlânsk te praten en thús Frysk.’ Ek by Geartsje Visser út Grins wie der ferskil tusken de bern. By de enkête yn 2016 prate de âldste dochter thús Frysk, wylst de jongste dochter foaral Nederlânsk prate. Geartsje: ‘Wy wenje yn Grins, dat de bern hearre eins allinne thús en by famylje Frysk. En tafallich is ien liedster op de berneopfang ek Frysktalich. Wy hiene wolris it gefoel dat ús Rikst earst net goed begriep wêr’t se wol en wêr’t se net terjochte koe mei it Frysk. Faaks hat se doe tocht: ik praat altyd mar Nederlânsk, dan ferstiet elk my.’ In jier letter jout Geartsje oan dat de jongste thús ûnderwilens altyd Frysk praat. Wat is der bard? Geartsje: ‘Rikst hat blykber útfûn dat je de taal keppelje kinne oan in persoan. Dêr is se hiel strak yn. As se foar harsels besletten hat dat

se Frysk praat mei in bepaald persoan, dan wykt se dêr ek net mear fan ôf.’ Troch de jierren hinne binne der troch it heit&mempanel ek eksperimintsjes en taalspultsjes dien yn ferskate talen: Frysk, Nederlânsk en ek Ingelsk. Sa is bygelyks besjoen oft bern maklik Fryske wurdsjes oanleare kinne mei help fan opsisferskes út Krûpelhintsjes. De âlden diene trije dagen achterinoar in ferske mei de bern. Op de earste dei seinen de âlden it ferske op. Op de twadde dei lieten se in tal wurden fuort en trunen se it bern oan om dy wurden yn te foljen. Op de tredde dei wie it de bedoeling dat it bern dy wurden sels opsizze koe. Alle bern, ek dy út kompleet Hollânsktalige húshâldingen, dogge dat eins hiel goed. De aktiviteit liket in gaadlike foarm om nije wurden út in oare taal te learen. De bern sjogge it as in leuk spultsje en de âlden fi ne it ek moai om sa’n aktiviteit mei harren bern te dwaan.

Tuskentaalfaze: Fierwei de measte bern dy’t op jonge leeftiid twa talen leare, komme op in bepaald stuit yn ’e tuskentaalfaze. Dan brûke se beide talen trochinoar. Soms betinkt it bern sels de frjemdste wurden. Dêr kinst as âlder ûnwis fan wurde: komt dit wol goed? Dochs giet it dêrby om in folslein normale faze, it bern is oan it eksperimintearjen hokker klanken, wurden en grammatikale regels by de iene taal hearre en hokker by de oare. Faak begjint de tuskentaalfaze mei in jier as 3½, en duorret dy oant 5 of 6 jier, mar 7 kin ek noch.

Heit&mem-panel Wolsto ek meidwaan oan it heit&mem-panel? Jou dy op fia t.schrama@sfbo.nl. It makket net út watfoar taal jimme thús prate. De iennichste betingst is dat jimme yn alle gefallen ien bern hawwe yn ’e leeftiid fan 0-6 jier.

Abel Reitsma Partner van Jacqueline en papa van Lucius en Philemon Foto: Hippe Kiek Fotografie

‘De oplossing is eindelijk daar! Hij ligt bij ons in bed.’

Moe van de slaapvraag Slaapt ’ie goed? Een veelgestelde vraag aan ouders. Wat moet je nou eigenlijk met deze vraag en waarom is hij zo belangrijk? Altijd als ik deze vraag hoor, begin ik mij spontaan te schamen. Het antwoord is namelijk heel simpel: nee. Of eigenlijk: nee, totaal niet. Ik voel me ter verantwoording geroepen en dat zou helemaal niet zo hoeven zijn. Dan de herkomst. Ik snap nooit zo goed waar deze vraag precies vandaan komt. Is het welgemeend? Zo ja, wat doe je vervolgens met de gegeven informatie? Of is het een sociale beperking, zoiets als het ‘weerpraatje’? Als we niet weten wat we moeten vragen, dan maar zoiets. Anderzijds snap ik het ook wel, want wat moet je anders vragen over een baby. Eten, poepen, piesen en slapen ... dat is het ook wel zo’n beetje. Terug naar ons huishouden. Drama dus. Lucius is twee en een half (sommige mama’s zeggen 30 maanden, irritant, aangezien ik geen held ben in hoofdrekenen) en heeft twee jaar lang slecht geslapen. Huilen of zomaar gewoon gemiddeld zes keer per nacht wakker, verre van ideaal dus. Lange dagen, korte nachten, lange tenen en korte lontjes. U snapt de gevolgen: stress, vermoeidheid, irritatie en spanning. Alles lijdt eronder, maar dat wil je niet laten merken – op Facebook en Instagram moet het goed lijken natuurlijk. Zalfjes, kruiden, olie, massages, therapie, osteopathie, vervangen van het matrasje: niks mocht baten. 44

Maar toen ineens kwam daar de verandering en de ommekeer! Een wereld ging voor ons open. De oplossing is eindelijk daar! Hij ligt bij ons in bed. Als je dit dan vervolgens aan mensen mededeelt, zie je ze kijken met exact datzelfde onbegrip als bij de eerste vraag: dat is ook niet goed. Dat moet je afl eren. Nog een ongemakkelijk moment in dit toch al vervelende vraaggesprek. Mijn functioneren als ouder wordt aan de kaak gesteld, want ook hierin hebben mijn vrouw en ik klaarblijkelijk de verkeerde keuze gemaakt in de ogen van de gesprekspartner. Vanwaar dit oordeel? En wie ben jij om daar überhaupt iets van te vinden? Elk gezin heeft een manier gevonden, doet het op zijn manier, en elk kind is uniek. Daar ben ik ook achter gekomen, inmiddels. Wederom terug naar de praktijk, Lucius slaapt nu door en wij hebben ook rust. Beter voor hem, voor ons, voor onze banen en voor onze relatie. Klaar toch? Wat de toekomst brengt, dat zien we dan wel. Als we dit twee jaar hebben kunnen overleven, dan zal die uitdaging om hem weer naar zijn eigen bed te dirigeren ook wel te doen zijn. Oordeel dus minder, is mijn advies. Ouders met goed slapende kinderen behoren tot een select gezelschap van gelukzaligen. Leuk en interessant nieuwtje: Lucius heeft net een broertje gekregen, here we go again?!

Skriuwer: Thea van der Schaaf

De NIPT-test: welke keus maak jij?

Wel of geen prenatale screening van je nog ongeboren kindje: al bij het allereerste telefoontje naar de verloskundige, wanneer je vertelt dat je zwanger bent, krijg je de vraag voorgelegd. En al vroeg in de zwangerschap zul je de keus moeten maken. Kies je voor de NIPT-test, of niet? Een aantal vrouwen vertellen ons waarom ze juist wel of niet de test lieten doen. Sóms blijft de twijfel bestaan.

Verloskundige Marrit van Meerlo: ‘Het is opvallend dat bij ons in de regio testen minder vaak worden afgenomen dan in de stedelijke gebieden’, vertelt Marrit van Meerlo, verloskundige bij verloskundigenpraktijk Catharina Schrader in Dokkum. ‘Dat heeft soms te maken met religieuze overwegingen, maar misschien zijn we hier in Friesland ook iets nuchterder als het gaat om de eventuele gevolgen. “Het komt zoals het komt”, zoals ik lees in een van de reacties bij dit artikel, is wat we veel horen. Toch is het goed om als aanstaande ouders na te denken en het met elkaar over de test te hebben.’

van afwijkingen dan de oude vertrouwde combinatietest. Toch kun je met een test, of met het vervolgonderzoek, de eventuele ernst niet altijd voorspellen. Alleen al wat betreft het syndroom van Down heb je zoveel verschillende gradaties. Door televisieprogramma’s zoals Down met Johnny wordt het misschien wel eens geromantiseerd. Maar een leven met een kind met een afwijking moet je niet te licht opvatten.’

Wat is de NIPT-test? ‘Als verloskundigen ondersteunen we de ouders in de besluitvorming. Samen met hen proberen we te ontdekken wat voor hen belangrijke normen en waarden zijn, hoe ze tegenover een kind met een afwijking staan, hoe het de gezinssituatie zou kunnen beïnvloeden. Want een kind met een afwijking, dat is niet niks. Bij de 20-weken echo zijn de meeste aangeboren afwijkingen wel te zien, maar niet alles is zichtbaar. Van de hartafwijkingen is bijvoorbeeld maar de helft te onderscheppen, de rest wordt niet ontdekt op de echo.’ ‘Testen worden steeds nauwkeuriger. De NIPTtest is bijvoorbeeld beter in het opsporen 46

Nipt stiet foar Niet-Invasieve Prenatale Test. It is in bloedûndersyk wêrmei’tst tusken de 9e en 14e wike fan dyn swangerskip ûndersykje litte kinst hoe grut de kâns is dat dyn poppe downsyndroom, edwardssyndroom of patausyndroom hat. Dêrfoar wurdt der bloed ôfnaam út dyn earm. De test kostet € 175,- en wurdt allinne fergoede ast in medyske yndikaasje foar de test hast.

De keus van de zwangeren Wian Wijma deed de test wel: ‘Dat wat we van tevoren konden weten, wilden we ook weten. Zeer zeker ook in verband met onze andere kinderen. Want wanneer wij zouden komen te overlijden, zou de zorg voor een broertje of zusje voor de andere kinderen zijn. Daarom wilden wij niet willens en wetens een kindje met een handicap op de wereld zetten.’ Ellen Kraai deed de test niet: ‘We waren er meteen over uit dat we hier niet voor zouden kiezen! Stel, het zou niet “goed” zijn, wat dan? Voor ons een onmogelijke keuze. En met het bijkomende kostenplaatje erbij was het helemáál helder. Het komt zoals het komt, het is zoals het is ...’ Amanda die de test net: ‘Wy hawwe bewust net foar de NIPT-test keazen. Dat hie foar ús gjin mearwearde. It swanger wurden gie by ús net fansels. En: wat dogge we as de útslach ferkeard is? Al gau wienen we derút. We dogge neat mei de útslach, dus we dogge de test net. We binne al fan safi er kaam en ik haw gjin ferhege risiko. Sowieso woenen we – ek fanút it geloof – net “samar” in swangerskip ôfbrekke.’ Sandra LenesFeenstra die de test wol: ‘Ik bin no 40 jier, myn partner Rudolf is 41. Wy ha bewust keazen foar in NIPT-test, foaral yn ferbân mei ús leeftiden. Mar ik moat wol earlik bekenne dat, mocht der wat oan de hân west hawwe en de útslach fan it ferfolchûndersyk hie echt net goed west, dan wit ik net wat we dan dien hienen ... Ik tink dat it derfan ôfhinge hie wat it wie en wat de foarsizzingen west hienen. Dat binne drege dingen!’

Jitske de Jong deed de test niet: ‘Ik heb zelf jaren in de zorg gewerkt met mensen met een lichamelijke en verstandelijke beperking en mijn man heeft een tante die een verstandelijke beperking heeft. Voor ons stond meteen vast dat we geen NIPT-test zouden doen. Voor ons was het kindje sowieso welkom!’ Nynke FeenstraKootstra die de test net: ‘Myn man en ik hawwe der bewust foar keazen om de NIPT-test net te dwaan. Wy fi ne it krijen fan bern in geskink fan God. En we binne bliid mei en tankber foar al ús sân bern. Wy hawwe altyd sein: at de poppe no wol of net sûn is, it berntsje is wolkom yn ús gesin, en mocht it sa wêze dat it wat mankearret, dan rêde wy dêr wol mei. Dan is dat ús bestimming.’ Sabine de BoerRispens die de test wol: ‘Wy ha bewust twa kear wol foar de NIPT-test keazen. Dat omdat de broer fan de heit fan ús bern in handicap hat. Hy sit yn in rolstoel, hy is lichaamlik fergroeid en geastlik op in bepaald stuit ek ophâlden mei âlder wurden. Dêrom ha wy bewust foar de NIPT-test keazen. Net allinne om earne wis fan te wêzen, mar ek om’t wy witte hokker soarch der allegear by te sjen komt, mocht in berntsje wat mankearje.’

Fryske opsisferskes

De opsisferskes komme út it boekje ‘Tomke syn earste hapkes’.

Tegearre boartsje mei opsisferskes is ek foar de lytsten hiel goed. Ritme, rym, melody en yntonaasje foarmje de basis fan taal. En it fergruttet de wurdskat. Hjir in oantal leuke opsisferskes om foar, ûnder en nei it iten te dwaan.

Spatte Hantsjes op ’e tafel, Hantsjes yn ’e brij.

Slûpe… Slûpe… slûpe… slûpe Dit mûske wol yn… …… syn/har nekke krûpe!

Pets Pets Pets No sit it ek op dij!

Dit is pake Dit is pake, koart en dik dit is beppe, dy breidet rikketik Dit is heit, dy is lang fan lea. Dit is mem, dy smart ús deistich brea. Dit is Jantsje, ús lytse mantsje. En de hiele famylje is …… syn (har) hantsje. [alle fingers, fan tomme oant en mei pink, bydel]

Tingeling Tingeling, tingelingeling [om bar oan beide earkes lûke] Doarke iepen, doarke ticht [eachjes binne de doarkes] Trep ôfrinne [noas fan boppen nei ûnderen] Fuotfeie [ûnder noas finger hinne en wer] Deryn! [finger yn ’e mûle] 48

Op bêd Lampke oan Lampke út Lekker sliepe Dikke tút!

Alwer in Fries! 2

9 10 11

12 13

17 16

21 22 20

1. Marije Drenth, Hoarnstersweach 2. Moze Holwerda, Ljouwert 3. Sam van der Meer, It Hearrenfean 4. Mart-Pieter van Kammen 5. Josephine Frédérique van Amstel, Akkrum 6. Rens Jeen Reitsma, Balk 7. Finn Levi van Buuren 8. Hiske Cazemier, Terherne 9. Kjelt en Famke Boonstra, Damwâld 10. Julian Simon Hendriks, Aldemardum 11. Zare Lina Nicolai, Droegeham 12. Fardau te Nijenhuis, Surhústerfean 13. Andries Kant, Jirnsum 14. Levi Visser, Droegeham 15. Idwer Bruinsma, De Rottefalle 50

16. Fedde Hendrik Posthuma, Winsum 17. Jeppe van Leeuwen, Deinum 18. Fimke Eisma, Grou 19. Noud van Hoewijk, Dokkum 20. Tjisse Leusink, Easternijtsjerk 21. Silke Jildou Glashouwer, Wergea 22. Anne Mare Montsma, Bitgum 23. Marinus Jouke Kampen, Sint-Nyk 24. Noud Bakker, Ternaard 25. Isabella Schaive, Langsweagen 26. Romy Donker, Oentsjerk 27. Noud de Boer, Makkum 28. Sjors Meijer, Easterlittens 29. Linne Dycke Beekhuizen, De Feanhoop 30. Fimke Marit Harders, Eksmoarre

Skriuwer: Marrit de Schiffart Foto: Hippe Kiek Fotografie

Ferneamd Emmy

Namme: Emma (Emmy) van der Burg-Wijbenga Berne op: 17 novimber 1962 Wennet yn: Nijlân

Betsjutting Emma: grut/geweldich

Namme pakesizzer: Emma Johanna (Emmy) Bekema Berne op: 21 desimber 2019 Wennet yn: Grins

Emmy van der Burg-Wijbenga: ‘De ôfrûne sân jier krigen wy alle jierren in bernsbern. De earste seis binne net ferneamd, it kaam dan ek as in grutte ferrassing dat de sânde wol ferneamd waard. Doe’t ús Hinke belle om te fertellen dat se in sûne dochter krigen hie mei de namme Emma (Emmy), woe ik dat earst net leauwe. Ik tocht dat se my foar de gek hâlde! Se hat wol trije kear sizze moatten dat it echt sa wie. Fansels fyn ik it superleuk, it fielt hiel bysûnder. Dochs ha ik Emmy net leaver as de oare beppesizzers, se binne my allegearre like leaf. Ik fyn Emma in moaie namme, mar it is net in echte famyljenamme. Sterker noch, ik bin op in hilaryske wize oan de namme kommen. Myn beppe hjitte nammentlik Fetsje, mar dat fûn se sels in freeslike namme. Se rôp dan ek altyd dat se net ferneamd wurde woe. Sa ek op it jierdeifeestje fan ús mem doe’t dy yn ferwachting wie fan my. Emma, in freondinne en buorfrou fan ús mem, wie ek op it feestje en sei út ’e gek dat se der wol in pear hoazzen (kousen) foar oerhie as it berntsje nei har ferneamd wurde soe. En dat barde! Us mem wie hiel bliid mei de aksje fan har freondinne, want ek sy fûn Fetsje net in moaie 52

namme. Op 17 novimber waard ik berne en op Sinteklaasjûn krige beppe Fetsje in pear hiele djoere hoazzen mei in prachtich Sinteklazegedicht fan buorfrou Emma. Dat gedicht ha ik letter krigen en skielk jou ik it troch oan lytse Emmy. Krekt lykas de berteleppel en in ketting dy’t ik ek fan buorfrou krigen ha. Dy ketting hat in gouden hingerke mei twa foto’s: ien fan my as lytse poppe en ien fan buorfrou Emma. Ik ha altyd in bysûndere bân hân mei buorfrou. Se hie sels gjin bern en wie hiel wiis mei my. Ik kaam in soad by har oer de flier en dat wie altyd gesellich. Letter, doe’t se ferhuze nei Hattem, gie ik ek faak by har útfanhûs. Lytse Emmy sjoch ik spitigernôch net sa faak, fanwegen corona. Se wie trije moanne âld doe’t de earste golf kaam. Doe’t se hjir lêsten in nacht kaam te sliepen, moast se bot gûle; se wie fansels hielendal net wend om by in oar te sliepen. Doe’t wy de fotoshoot foar dit tydskrift hiene, sei ik dan ek tsjin Hinke dat se wat earder komme moast, sadat Emmy tiid hie om oan my te wennen. Gelokkich wie it fuort goed. Emmy is krekt lykas har mem in blier famke en dat is te sjen op ’e foto!’

Skriuwer: Gertrud Palstra

Babyâ&#x20AC;&#x2122;s houden van lezen Veel ouders geloven niet dat het mogelijk is om al aan babyâ&#x20AC;&#x2122;s voor te lezen en stellen dat uit tot hun kind twee of drie jaar oud is. Dat is jammer, want in het eerste jaar ontwikkelt een kind zich snel en leert het veel nieuwe dingen. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die als baby (vanaf drie maanden) al worden voorgelezen, het later beter doen op school. Al na vijftien maanden zijn er positieve effecten op de woordenschat.

Hoe dat werkt? Als jij je baby voorleest, krijgt hij veel meer woorden te horen dan wanneer je alleen ‘gewoon’ met hem zou praten. Baby’s zijn kleine sponsjes die alles wat er om hen heen gebeurt opnemen. Ook woorden die ze nog niet kennen. Ze willen de wereld begrijpen en letten op alles wat nieuw is. Baby’s leren woordjes door naar de plaatjes te kijken terwijl jij vertelt wat er te zien is. Met je baby op schoot een boekje ontdekken is dus erg leerzaam maar ook heel erg gezellig. Het is een simpele en fijne manier om met je kind bezig te zijn.

Tips bij het voorlezen

Als je met de Boekstartbon uit het Taalkado naar de bibliotheek gaat, kun je je kindje gratis lid maken (tot 18 jaar kan ieder kind gratis lid worden van de bibliotheek) en ontvang je het BoekStartkoffertje. In het koffertje zitten voorleesboekjes en voorleestips. En wil je meer boekjes voor je kindje? Kom dan naar de bibliotheek, daar vind je prachtige boeken voor zowel de allerkleinsten als voor jezelf als ouder. Ook kun je er natuurlijk terecht voor meer tips en adviezen over (voor)lezen.

Zoek een rustig plekje en zet de radio, televisie of het computerscherm uit als je gaat voorlezen.

Lees voor in je eigen taal. Spreek je thuis Fries of een andere taal dan het Nederlands? Lees dan ook in die taal voor! Een meertalige ontwikkeling levert vooral voordelen op en is niet schadelijk voor het leren van de Nederlandse taal.

Baby’s reageren het eerst op duidelijke zwart-wit patronen, die patronen zijn goed voor de visuele ontwikkeling.

Zoek een boekje uit dat niet te druk is, één plaatje per bladzijde is genoeg. Kijk samen naar het plaatje en vertel hardop wat er te zien is. Ga niet te snel, je kindje is vaak nog lang niet uitgekeken.

Een paar keer per dag op een vast moment vijf minuten voorlezen is fijn voor je baby. Na het spelen en voor het slapengaan. In slaap gelezen worden Laat je baby een boekje ontdekken, ermee

geeft een fijn en veilig gevoel.

schudden, friemelen, proeven… Er zijn allerlei boekjes waar van alles aan te voelen en te ontdekken valt, zoals knuffelen ritselboekjes.

Meer weten? Kijk op www.boekstart.nl voor meer informatie en boekentips. Of loop binnen bij de bibliotheek bij jou in de buurt.

Skriuwer: Dieuwke van der Meer

De 10 soarten boartersguod dy’t bern ‘nedich’ hawwe Al biedt de natuer bern mear as genôch om te boartsjen, bern wolle fansels ek graach yn ’e hûs boartersguod hawwe om mei te boartsjen en harren te ûntwikkeljen. Wolst graach wat minder boartersguod yn ’e hûs, mar wolst dyn bern ek net tekoart dwaan? Gean dan ris ûndersteand rychje nei. Ast it measte dêrfan yn ’e hûs hast, dan kin dyn bern him folop ûntwikkelje en hoechsto dy gjin soargen te meitsjen. Ut ûndersyk docht bliken dat bern kreativer wurde at se net tefolle boartersguod ta harren beskikking hawwe. Ek binne se minder gau ôﬂaat. It is fansels net sa dat dyn bern alles fan ûndersteand rychje ha moat. Ek hoecht it allegear net nij te wêzen en hoecht dyn bern al hielendal net fan alle soarten út it rychje in hiele protte te hawwen om lekker boartsje te kinnen.

1. Blokken

2. Nifelguod

Bern meie graach dingen bouwe. Kinst se in hûs jaan, mar noch folle better is it om se in hûs bouwe te litten. Of in toer, in hynstestâl, in kastiel of wat se op dat stuit mar wolle. Dat kin mei moaie houten blokken, mar fansels ek mei bygelyks Duplo, Lego of Kapla. Der is foar alle leeftiden wol wat. Lit har fantasy it wurk dwaan! Hast wol wat om te bouwen yn ’e hûs , mar boartsje se dêr hast net mei? Help se dan ris op wei troch se in opdracht te jaan, wat foarbylden sjen te litten of meielkoar wat te bouwen.

Ast bern frij tekenje litst, sûnder opdracht of kommentaar, tekenje se ûnbewust wat harren dwaande hâldt. Dat lit se lekker tekenje, skilderje of nifelje. En dêrfoar hoechsto echt net in kast fol nifelguod te hawwen. At se in stik papier hawwe en wat om mei te kleurjen of te fervjen is dat genôch. Der sit in lytse Picasso yn elk bern.

3. Doeken of ferklaaiersklean

8. Wat om te fielen

It moaie fan (satinen) doeken is dat it fan alles wêze kin. Do kinst derûnder krûpe, it kin in jurk wêze, in cape of kinst der in tinte mei bouwe. Mar ek ferklaaiersklean prikkelje de fantasy fan in bern. Mei in oare pet op kinne se bygelyks ynienen in plysjeman wêze.

In soad bern fine it hearlik om de sintugen te brûken. Benammen it fielen mei de hannen oan bygelyks sân, boartersslym, stientsjes, wetter of klaai is altyd in sukses by bern. Se kinne dêr har fantasy yn kwyt (taartsjes bakke) mar ek de emoasjes. Sa kinne se bygelyks rêstich wurde fan it kneden fan sân, slym of klaai.

4. Boeken Foarlêzen is hiel goed foar de ûntwikkeling fan in bern. Mar it lêzen sels is wichtiger as it hawwen fan in soad boeken. En jonge bern fine it hearlik om boeken hieltyd mar wer op ’e nij te lêzen. Om dyn bern net fersûpe te litten yn tefolle boeken, kinst de boeken dy’t dyn bern ûntgroeid is wer trochjaan oan in oar bern, lid wurde fan de biblioteek of de boeken op de bernekeamer ôfwikselje.

5. Popkes Mei popkes, dat kinne ek bisten wêze, kinne bern harren eigen belibbingswrâld neiboartsje. De popkes of lytse bistkes kinne fansels ek Barbies of popkes fan Lego of Playmobil wêze. En nochris, it is echt net nedich om dêr in soad fan te hawwen!

9. Muzyk Fan muzyk wurde wy bliid. Mar it kin ek in útlitklep wêze. In wize om te kommunisearjen. Bern fine it leuk at se wat ha om op te blazen, te slaan of nei te lústerjen. Okee, it is foar heit of mem net altyd fijn oan ’e earen, mar as it bern dêr no wille mei hat...

10. Pop / Bear Ek bern fine it fijn om te soargjen. As se in poppe of in bear ha om fan te hâlden, kin dat harren in feilich en fertroud gefoel jaan. Ek kinne se harren emoasjes spegelje op de pop of bear. Kies ek by de pop foar ien dy’t sa neutraal mooglik is, sadat it bern der sels foar kieze kin oft de pop ﬂeurich of fertrietlik is.

6. Wat mei tsjillen Bern binne sljocht op alles wat ride kin. Oft it no in poppewein, trekker, trein of auto is, as der mar tsjillen ûnder sitte. Kies by foarkar wol deeglik boartersguod dat net oant yn detail útwurke is. Sa bliuwt der ek wat romte oer foar de fantasy fan it bern.

7. In bal Mei in bal kinst fan alles. It is it leukst om in wat lytsere en in wat gruttere bal yn ’e hûs te hawwen, sadatst der in hiel soad ferskillende spultsjes mei dwaan kinst. En it leuke is dat ballen geskikt binne foar alle leeftiden. 56

Miskien kinst foar dyn bern noch wat oan de list tafoegje, lykas spultsjes of puzels, wat om oan te hingjen of yn te klimmen. En miskien kin der wol wat fan it rychje ôf, om’t dyn bern dêr hielendal gjin behoefte oan hat. Elk bern is oars, dus sjoch goed nei wêr’t dyn bern ferlet fan hat.

8 tips foar in poppeslokparty! Nije âlders kinne faak net wachtsje om harren lytse wûnder oan de wrâld sjen te litten. Guon stelle harren hús de earste moannen iepen foar kreambesite, mar der binne ek âlders, dy ﬁele mear foar ien grut kreamfeest: in poppeslokparty! Hoe’tst dat no organisearje moatst? Wy jouwe dy hjir acht tips!

1 2

Utnûgingen Wa wolst graach dat der allegear op jim kreamfeest komme? Allinne famylje en freonen, of ek kollega’s? It handichst is om de útnûging fuortendalik mei it bertekaartsje te ferstjoeren. Lit de minsken harren by jim oanmelde as se komme wolle, sadatsto witst hoefolle minsken ast ferwachtsje kinst. It is skande ast tefolle iten en drinken ynslein hast. Ferjit net om ek in eintiid op de útnûging te setten, want do bist dan fansels noch wol kreamfrou!

Lokaasje

Skriuwer: Dieuwke van der Meer

Hast thús de romte? En hast de enerzjy en de mooglikheid om it ien en oar sels ta te rieden wat it iten en drinken oanbelanget? Dan kinst de poppeslokparty lekker thús hâlde. Sa hast alles by de hân. Ast der net al te folle drokte fan ha wolst, kinst it feest ek yn in sealtsje of in restaurant hâlde.

De oanklaaiïng Fansels meie wat slingers en ballonnen net ûntbrekke op de poppeslokparty. Wolst der wat mear wurk fan meitsje, dan kinst der ek in tema oan hingje. Foar ynspiraasje kinst even op Pinterest sjen.

De lytse poppe Fansels komt de besite om jim poppe te besjen. Mar foar in lytse poppe betsjut in kreamfeest in protte yndrukken dy’t ferwurke wurde moatte. Nim dêrom ien momint om de poppe oan de kreambesite sjen te litten. Gean mei de poppe op ’e earm efkes de besite bydel en set him of har dêrnei wer op in rêstich plakje del, of lit de poppe lekker by dy yn de draachdoek lizze. Fiel dy net skuldich ast nee sizze moatst, as de besite freget om de poppe fêst te hâlden. Der komme letter noch genôch mominten dat dat wol kin.

5 6 7 8

In plakje foar bern As der in protte bern op dyn poppeslokparty komme, kin it handich wêze dat se harren eigen romte ha. Sa kinne se harren lekker útlibje, drave en gek dwaan en de heiten en memmen kinne efkes rêstich de kofje opdrinke. Hier in springkessen of grutte boublokken, set in tipy del, of meitsje in leuk nifelhoekje foar de bern.

Kreamkadootsjes Kreambesite wol altyd graach wat meinimme foar de poppe. Do kinst se dêryn frijlitte, mar kinst ek in ferlanglistke opstelle. Wolst leaver gjin boartersguod of klean? Tink dan ris oan in eigenmakke bonneboekje, kreamkost, oppas, húshâldlike help, in fotoshoot, in kadobon of jild foar in goed doel.

De hapkes en de drankjes Kinst fansels de catering sels dwaan, mar kinst ek de lokale tsiisboer, bakker of slachter freegje nei wat de mooglikheden binne. En fansels kinst dan ek altyd noch de tradisjonele bak mei mûskes op tafel sette. Alkohol: ja of nee? Ek dat is in ding om efkes mei dyn partner te bepraten.

De kreamfeestbedankjes Wannear’t de poppeslokparty ôfrûn is en do hooplik hielendal yn ’e wolken bist fan it moaie feest, is it ek leuk om de besite in bedankje mei te jaan nei hûs. Ast wat leuks ynelkoar nifelje wolst, kinst dat al fêst yn dyn swangerskipsferlof dwaan. Kinst fansels Litst leaver de hiele ek wat bestelle, of it gewoan by wat simpels hâlde, babybuorrel fersoargje sa as in sûkelaadsje. Ek ast derfoar kiest om gjin troch in oar? Tink dan ris oan: kreamfeest te hâlden, is sa’n bedankje leuk om oan Eetcafé ‘De 2 Gemeenten’ yn Jirnsum de kreambesite mei te jaan. myaculinair.nl út Vegelinsoard Let’s Party út Oentsjerk 59

Lytse Bear fynt it hiel spannend. Hy krijt hast in broerke of suske en dêr hat er sa’n sin oan! Mar fynt er it wol sa leuk om in grutte broer te wêzen? € 13,95

Jenny: “Troch gefoelens lykas jaloersk wêzen en ûnwissigens oer de leafde fan heit en mem te beneamen en te bepraten, koenen wy ús famkes tariede op de tiid dat der yn ús húshâlding ek in soad feroarje sil.” Ingrid: “Dêr is se dan! En wat no?” is in hiel geskikt boek foar oankommende broers en suskes (en harren âlden) as tarieding foar dy nije perioade. Der wurdt op in moaie, leafdefolle manier oandacht bestege oan it krijen fan in lytse poppe. De prachtige yllustraasjes meitsje it in boek om fan te genietsjen.”

In ‘griene’ poppe

Gelokkich wurde wy ús der hieltyd bewuster fan dat wy bydrage kinne oan in better miljeu, ék ast in lytse poppe hast. Hoe? Dat begjint fansels al mei de baby-útset. Hjir in oantal tips!

Skriuwer: Dieuwke van der Meer

Biokatoen Hieltyd mear (web)winkels rjochtsje harren op biokatoen. Doeken, tekkentsjes en klean kinst allegear fan biologysk katoen keapje. Mar wêrom soenen klean fan biologysk katoen better wêze? Under oaren om’t minsken dy’t yn de gewoane katoenyndustry wurkje faak in ûngesûn en gefaarlik libben ha, bygelyks trochdat yn de net-biologyske katoenteelt in ekstreem soad pestisiden brûkt wurde. Boppedat binne de leanen dy’t de arbeiders dêr betelle krije faak hiel leech, wat in soad earmoede feroarsaket. Fansels hat de natoer ek slim te lijen fan alle gemikaliën. Biologysk katoen wurdt ferboud mei help fan metoaden en materialen dy’t folle minder impekt op mins en miljeu hawwe. By it ferbouwen fan biokatoen wurdt mear méi de natoer wurke yn stee fan te’n koste dêrfan.

Femke Kooistra: “Ik krijg veel kleding voor mijn kinderen en ik koop ook wel kleding tweedehands. Maar als ik iets nieuws koop, koop ik het zoveel mogelijk eco en fairtrade. Dit doe ik omdat ik het goede voorbeeld wil geven en goed voor onze aarde en de medemens wil zorgen. Het is vaak niet eens (veel) duurder dan kleding die niet gemaakt is met zorg voor mens en milieu.”

Utwaskbere materialen Snoetepoetsers, billedoekjes, ruften, swimruften, spuidoekjes, slabkes en sûchkompressen, se binne hjoed-de-dei allegear yn útwaskbere farianten te krijen. Ja, it kostet wol wetter om se skjin te krijen, mar faak kinne se gewoan mei de rest fan de wask mei útwosken wurde. It skeelt op jierbasis yn alle gefallen in hiele protte ôffal en it is minder belêstend foar it miljeu.

Grietje de Jong: “Ik gebruik altijd wasbare luiers omdat ik zo het milieu en mijn portemonnee spaar. En natuurlijk omdat mijn kind zo niet in aanraking komt met schadelijke stoffen uit wegwerpluiers. Ik gebruik ook wasbare billendoekjes, heel simpel: gewoon een hydroﬁel die even onder de kraan gehouden is.”

Akke Huisman: “Voorheen gebruikte ik altijd wegwerprietjes voor mijn kinderen. Maar sinds we proberen het afval in ons gezin te minderen, gebruiken we herbruikbare rietjes. Die zijn echt ideaal!”

Tiny Aagtjes-Posthumus: “Wy brûke hydroﬁle waskhantsjes yn stee fan ‘snoetepoetsers’. We ha 2 jier lyn op fakânsje snoetepoetsers brûkt op de kemping. Nei 2 wike hie ús soan allegear útslach op syn gezicht. Neffens de húsarts in allergyske reaksje op de snoetepoetsers. Hiel logysk ek. Je smare oars ek gjin parfum of sa op it gesicht. En seker net om de mûle hinne. En wat in miljeufersmoarging ek, al dy doekjes! In pear waskhantsjes ekstra yn de waskmasine nimt echt net safolle plak yn.”

Feikje Wagenaar: “Ik zweer bij billendoekjes! Multifunctioneel!”

Marieke Jorritsma: “Ik gebruikte eerst snoetenpoetsers, maar tegenwoordig thuis washandjes, want mijn dochter kreeg er uitslag van. Voor onderweg vind ik de billendoekjes ideaal.”

Hannie Gijlers: “Wasbare luiers zijn voordeliger, beter voor het milieu, geven minder afval en het staat ook nog eens super schattig. Geen gedoe. Poep ligt op een wegwerpvelletje. Wasmachine doet de was en op een mooie dag hangt de droogmolen in de tuin vol met vrolijke luiers.” 62

Dieuwke Marije de Hoog: “Tijdens mijn zwangerschap heel enthousiast geworden over wasbare luiers en voor honderden euro’s aan luiers ingeslagen. In de ‘praktijk’ viel het helaas erg tegen! Ze lekten telkens. Dit vonden we erg frustrerend en we hebben ze daarom na een aantal maanden via Marktplaats weer verkocht.”

Plestikfrije materialen Heiten en memmen mei lytse bern ha faak hiel wat plestik yn ’e hûs. Plestik bekers, pantsjes, bestek, sobbers, boartersguod, pispotsjes, sûchreidsjes en gean sa mar troch. Hoewol’t in protte plestik hieltyd faker recycle wurdt, is it oer it algemien better om in natuerlik alternatyf te brûken dat 100% biologysk ôfbrekber is. Lykas bekers en pantsjes fan bamboe, sobbers fan rubber, boartersguod fan FSC-hout en pispotsjes fan plantaardige restmaterialen fan rys en bamboe. Tsjintwurdich kinne je ek drinkfl eskes krije fan rvs of fan glês mei in silikoanen hoes deromhinne foar de feilichheid.

Gerbrich Veer: “Ik ha eins hast gjin plestik yn ’e hûs, bewust net. Myn dochter fan 8 moanne hat in speen fan natoerrubber dêr’t se gek op is. It kleurige babyservys fan myn dochter is fan bamboe, dat wie in kreamkado dêr’t ik, doe’t ik yn ferwachting wie, spesjaal om frege ha. Kinst alles by wize fan sprekken letter ûnder de grûn stopje.”

Wist je dat… •

wegwerpluiers per kind zorgen voor ruim 1000 kilo aan afval?

•

wasbare luiers zorgen voor 2,3 keer minder CO2-uitstoot dan wegwerpluiers (uitgaande van wassen op max. 60 graden en zonder het gebruik van een droger)?

•

servies van bamboe helemaal biologisch afbreekbaar is?

•

biologisch katoen vaak niet eens duurder is dan ‘gewoon’ katoen?

•

natuurrubberen spenen ook 100% biologisch afbreekbaar zijn en geen schadelijke stoffen bevatten?

Te lêzen op

heitenmem.nl Poppe fan de moanne Hasto de alderleafste, moaiste en leukste poppe fan de wrâld? Upload dan in foto by ‘Poppe fan de moanne’ op heitenmem.nl. De poppe mei de measte stimmen kriget in poppe-pakket tastjoerd en komt boppedat yn de (grutte) ‘heit&mem’ te stean.

Fryske berneboeken De leden fan it Afûk-boekpanel skriuwe foar heitenmem.nl resinsjes fan Fryske berneboeken. Sjoch op heitenmem.nl en klik op ‘resinsjes Fryske berneboeken’. Dêr kinst se allegear op leeftiid en titel fi ne.

Fryske gedichten

trije

Oant de moanne en wer werom, sa wiis binne wy mei dy!

Fryske printables Spesjaal foar heiten en memmen, pjutteboartersplakken, skoallen, bernedeiferbliuwen en gastâlders stean op heitenmem.nl Frysktalige platen dy’t jimme sels útprintsje kinne. Leuk foar yn in listje of om sa op te hingjen. Wy ha platen mei alderhanne tema’s, sa as bygelyks maitiid, Peaske, bisten, sifers en memmedei. Sjoch op heitenmem.nl by ‘Fryske printables’. 64

Fryske bertegedichten of oare teksten foar op it bertekaartsje, routeksten, trouteksten en sels poesyalbumferskes binne te fi nen op heitenmem.nl. Ek kinst sokke teksten fergees troch ús neisjen litte. Mail dêrfoar nei ynfo@heitenmem.nl.

Informatie over meertaligheid Wat zijn de voordelen van meertaligheid? En zitten er ook nadelen aan? Hoe gaan mensen thuis en op school om met meertaligheid? Heitenmem.nl heeft alle vragen en antwoorden voor je op een rijtje gezet. Kijk op: www.heitenmem.nl/meertaligopvoeden

Kreamkadootsjes op syn Frysk Lytse pop In lytse poppe regelet syn lichemstemperatuer troch waarmte ôf te jaan fia it holtsje. De poppe kin dêrtroch ek tefolle lichemswaarmte ferlieze, dêrom is it ferstannich om lytse poppen altyd in mûtske op te setten. Mûtske Lytse Pop € 5,95

Koeser Koesen giet it lekkerst mei in hearlik sêfte Koeserknyn! Yn de kleuren rôs, blau, wyt en griis te krijen. € 9,50

Set ’m op heit! It falt foar heiten net altyd ta om dy lytse earmkes en fuotsjes troch de goeie gatten yn de klean te krijen. Mei dit romperke wurdt dat wat makliker. Set ’m op heit! Do kinst it! € 9,95

Poppeboek Yn dit Witst wol hoe mâl ik mei dy bin? – poppeboek kinst allegear oantinkens kwyt oan de earste jierren fan dyn poppe. Mei romte foar dyn eigen foto’s, notysjes, gedachten en emoasjes en spesjale sluven foar bygelyks it bertekaartsje en in hierlokje. In prachtich oantinken foar letter. € 14,95

Stip In prachtich nij Stipboek foar de alderlytsten, dat yn de foarm fan Stip makke is! Leuk om mei te boartsjen én leuk as dekoraasje op ’e bernekeamer. Foar € 8,99 te krijen yn de boekhannel.

Lytse ﬂiber Dizze bandana’s steane net allinnich hiel leuk, se binne ek nochris hiel praktysk by trochkommende toskjes en smoarge toeten. De slab is mei 2 drukknoopkes yn trije stannen te ferstellen. Geskikt fan de berte ôf oant sa’n 2 jier. € 6,95

Suze nane poppe Heit&mem hat moaie berneposters te keap mei Fryske teksten, ferskes en gedichtsjes. De posters, op A4–formaat, binne foar € 2,50 te bestellen. Besjoch se allegear fia websjop.afuk.frl

Boppesteande produkten binne allegear te bestellen ﬁ a www.websjop.afuk.frl of te heljen by de Fryske boeken kadowinkel fan de Afûk yn Ljouwert (skean tsjinoer de Aldehou). 66

Skriuwer: Arjanne Nijp Yllustraasjes: ‘Zeg het met de handjes’

Meer rust en minder frustratie dankzij

babygebaren

Veerle (1) zit in de kinderstoel. Ze wijst naar haar oor en kijkt naar buiten. ‘Wat hoor je?’ vraagt haar moeder, ‘hoor je de vogeltjes?’ Het meisje lacht bevestigend en brengt vervolgens haar hand naar haar mond, ze maakt het gebaar voor eten. Het is bijna een echt gesprek, dit babbeltje tussen een kind dat nog niet kan praten en haar moeder. Mogelijk gemaakt door babygebaren.

‘Het gebruiken van baby- en kindgebaren brengt echt rust’, vertelt de moeder van Veerle, Paulien Eigenraam. ‘Eerder kon ze niet zelf aangeven dat ze meer eten wilde, of ze begreep het niet als we zeiden dat de fles op was. Nu kunnen we dat met een gebaar duidelijk maken, en hoeft ze niet meer te huilen. Er is veel minder frustratie.’ Paulien kwam in aanraking met de gebaren via haar moeder, Hottie Eigenraam. Zij geeft met haar bedrijf Mijn Gebarenwereld cursussen baby- en kindgebaren voor ouders. De gebaren zijn dezelfde als die gebruikt worden in de Nederlandse Gebarentaal (NGT), maar bij baby- en kindgebaren komt er geen grammatica aan te pas. ‘Kleine kinderen spreken ook in losse woordjes, en niet in hele zinnen. Daarom gebruiken we eerst alleen de gebaren van de woorden die veel in de omgeving van het kind voorkomen. Eten bijvoorbeeld, en slapen. En luier en speen.’ Door gebaren te gebruiken als ondersteuning bij wat je zegt, ziet je kindje wat je bedoelt. ‘Als ik gewoon bal zeg, kan dat van alles zijn. Maar als ik het gebaar van bal erbij maak, snapt een kindje dat veel eerder’, legt Hottie uit, terwijl ze met haar handen de vorm van een bal aangeeft. Op deze manier helpen de gebaren de taalverwerving op gang te brengen. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen die met spraak én gebaren worden 68

grootgebracht, als ze 18 maanden oud zijn bijna dubbel zoveel woorden kennen als hun leeftijdgenootjes die alleen woorden horen, zonder gebaren erbij. ‘Ik pas de gebaren zelfs toe bij de kinderen op de ISK (Internationale Schakelklas) waar ik werk’, vertelt Hottie. ‘Vooral bij de meer abstracte woorden als in, op en tussen helpt dat goed. En bij gevoelens als boos, verdrietig of verlegen. Die gebaren leren we vooral aan peuters, als de gevoelens aan de orde komen.’

Het is niet zo dat kinderen die gebarentaal gebruiken eerder gaan praten. Maar door de combinatie worden al wel verbindingen gelegd tussen de linker- en de rechterhersenhelft, die later bij het leren spellen en schrijven aangesproken worden. ‘Maar ik vind babygebaren vooral ook heel mooi voor de onderlinge band,’ zegt Hottie enthousiast, ‘je moet elkaar aankijken, je begrijpt elkaar beter, en kinderen kunnen veel sneller hun gedachten en gevoelens uiten. Dat stimuleert voor kinderen ook hun gevoel van eigenwaarde.’ Paulien beaamt dat. ‘Veerle kan nu al echt dingen zelf aangeven. Ik zie aan haar dat ze moe is als ze begint te gapen. Maar soms komt ze ook naar me toe en maakt het gebaar dat ze wil slapen. Als ik dat dan volg, valt ze ook zomaar in slaap. Terwijl ik haar op dat moment uit mezelf nog niet naar bed zou hebben gebracht. Maar dan heeft ze dus wel echt even haar rustmoment nodig.’ Met babygebaren kun je beginnen als je kindje 7 of 8 maanden oud is. Dan zijn de hersenen ook in staat om de gebaren te herkennen. Het kan dan nog wel een tijd duren voordat ze gebaren terug gaan maken. ‘Maar ze kunnen eerder gebaren maken dan dat ze kunnen praten. De grove motoriek, waarmee je de gebaren maakt, is eerder ontwikkeld dan de fi jne motoriek, al die kleine spiertjes in en rond de mond’, legt Hottie uit.

Boudien Ettema en haar vriend Feike Jagersma uit Oudega (SWF) volgden de cursus babygebaren bij Mijn Gebarenwereld. Ze kwamen naar de cursus omdat ze het wel bij hun oudste zoon Auke (nu 2,5) vonden passen. ‘Hy is wolris wat koart foar de kop, en ik seach dat er gau frustrearre wie as dingen him net slaggen. Dan wie syn kopke al wol safi er, mar syn liif noch net. En dan koe er echt lilk wurde. Ik tocht: as dat aanst mei it praten ek sa giet, dan binne dy gebaren echt in útkomst.’ In de cursus leren ouders 50 gebaren. ‘Dat is wol even wat stampwurk,’ weet Boudien, ‘mar we fernamen ek dat wy eins al best in soad gebaren brûke.’ En eenmaal thuis moeten de gebaren dan toegepast worden. ‘We binne begûn mei in pear gebaren, iten en lekker en sa. Auke makke net fuort gebaren werom, moatst it krekt as mei wurden wol faak herhelje foardat se it neidogge. En it wie ek even sykjen nei hoe’t hy in gebaar makke. Dan tocht ik dat er oan it wuiven wie, mar letter seach ik dat hy it gebaar makke dat er it lekker fûn.’ Boudien en Feike volgden de cursus in het Fries. Dat kan prima, vertelt Hottie. Speciaal Friese gebaren zijn er niet. ‘Gebarentaal is een neutrale taal. De gebaren zijn in andere talen hetzelfde als in het Nederlands, maar je gebruikt er dan je eigen taal bij.’ Boudien: ‘Eins learst der gewoan in taal by, en bringe wy ús bern dus troch de gebaren trijetalich grut.’ 70

De rinkelbel | De rammelaar

De poppe | De baby

De sobber / styk/ it sĂťgerke | De speen

It rinstek | Het loophek De widze | De wieg

De earrebarre | De ooievaar

It ruft | De luier

De twilling / twaling | De tweeling

De bernewein | De kinderwagen

Yn ferwachting / swier wĂŞze | In verwachting / zwanger zijn

Tjalling de Vries (1959) is sinds 1991 algemeen kinderarts in het Medisch Centrum Leeuwarden. Hij is getrouwd en vader van drie kinderen: Fedde (1991), Marga (1995) en Anne (1998).

Meer dan verkouden Tiny zit op schoot bij haar moeder. Ze is acht weken oud en deed het tot nu toe goed: ze dronk goed, groeide mooi en ontwikkelde zich volgens het boekje. Nu hijgt ze en kijkt me met grote ogen aan. Twee dagen geleden werd ze verkouden. Nu doen de longen mee. Het ademen kost haar meer moeite. Ze hoest, kort, droog en stotend. Het drinken lukt niet meer goed. Moeder maakt het rompertje los en ik kijk. De borstkas gaat snel op en neer. Bij het inademen wordt de huid van de borstkas naar binnen getrokken. Dat worden ‘intrekkingen’ genoemd. Het is een teken van ademnood. Het zuurstofgehalte, dat we meten met een bandje om de hand, is te laag. Het zijn allemaal kenmerken van bronchiolitis door het RS-virus, een ontsteking van de kleine luchtwegen. Het RS-virus, dat oudere kinderen en volwassenen een verkoudheid bezorgt, kan baby’s flink ziek maken. Ze krijgen moeite met ademen en kunnen soms daardoor niet meer voldoende drinken. Sommige kinderen worden zo ziek dat ze kunstmatig beademd moeten worden. We nemen Tiny op in het ziekenhuis. Om haar te helpen, geven we extra zuurstof. In de afgelopen

jaren is er van alles geprobeerd om de ziekte te bestrijden, maar niets helpt. Het enige dat we kunnen en moeten doen, is: ondersteunen. Tiny wordt flink ziek. Ze ligt waar ze ligt, speelt en lacht niet. Het is aandoenlijk om te zien hoe benauwd ze is. Snot verstopt haar neus. Met een zoutwateroplossing maakt de verpleegkundige de neus weer vrij. Voor drinken heeft Tiny geen energie, ze krijgt daarom voeding met een sonde naar de maag. ‘Komt dit wel goed?’ vraagt haar bezorgde moeder. Na drie dagen kunnen we de extra zuurstof verminderen. Als moeder de borst aanbiedt, drinkt Tiny weer een paar slokken. In de dagen daarna knapt ze verder op. De extra zuurstof is niet meer nodig en ze drinkt alles zelf, de sonde kan eruit. Dat betekent dat ze voldoende hersteld is en veilig naar huis kan. Met de verpleegkundige die voor haar zorgt, loop ik haar kamer in. Moeder heeft de spullen al ingepakt. ‘Ik vond het erg spannend en ben zo blij dat ze naar huis kan’, zegt ze. Tiny is wakker en kijkt rond. Ze ziet me en als ik tegen haar praat, kan er een lachje vanaf. Mijn dag kan niet meer stuk. 72

‘Tomke,’ ropt Romke, ‘der stiet wat yn ’e tún. In hiele grutte poppewein!’ ’Dat is net in poppewein, Romke,’ laket Tomke. ‘Dat is in bernewein, dêr leit Wilma yn. Myn lytse suske.’ ‘Sille wy eefkes by har sjen?’ seit Romke. ‘Goed,’ seit Tomke. Tomke kipet oer de râne. ‘Hoi Wilma.’ Romke giet op de achterpoatsjes stean. Mar hy kin Wilma net sjen. De bernewein is te heech. ‘Wolst my eefkes optille, Tomke?’ freget Romke. Tomke hâldt Romke boppe de bernewein. ‘Wat is se lyts,’ seit Romke. ‘Se hat de eagen noch ticht.’ ‘Se leit te sliepen,’ seit Tomke. ‘No set ik dy wer op de grûn, hear Romke.’ ‘Nee,’ blaft Romke lûd, ‘ik wol noch langer sjen.’ Lytse Wilma wurdt wekker. Se docht de eagen iepen. ‘Se sjocht nei my,’ ropt Romke bliid. ‘Hoi Wilma!’ ‘Ik kin dy hast net mear hâlde,’ seit Tomke. ‘Se swaait mei de hantsjes, se wol my aaie,’ seit Romke. ‘Ik set dy del, hear,’ stint Tomke. ‘Toe Tomke, noch eefkes,’ seurt Romke. Romke docht de kop tichter nei Wilma ta. Wilma laket en grypt mei de hantsjes. Se pakt Romke by it ear beet. Se skuort der hiel fûl oan. ‘Hee Wilma, foarsichtich!’ ropt Romke. Mar Wilma lit net los. ‘Au,’ ropt Romke, ‘myn ear! Tomke, doch wat. Se lûkt myn ear derôf!’ Mar Tomke kin Romke net langer hâlde. Syn earms dogge sa sear. Romke falt op de grûn. It ear glydt út Wilma har hantsjes. ‘Au,’ gûlt Romke, ‘myn ear! Sit myn ear der noch oan, Tomke?’ ‘Ja,’ seit Tomke. Lytse Wilma begjint te gûlen. ‘Se wol dy wer in aaike jaan, Romke,’ laket Tomke. ‘Leaver net,’ seit Romke. ‘Dy Wilma is my te sterk.’

Skriuwer: Riemkje Pitstra Yllustraasje: Luuk Klazenga

It nije suske

Ik langje dy en ik leafje myn dagen fol mei dy. Kom by my leaf berntsje, ik bin sa wiis mei dy. De wrĂ˘ld is sa oergrislik grut en do sa lyts, sa tear. Ik dreamje en omearmje dy, do bist myn alles en noch mear.

heit&mem