Harteraad Magazine 'alles over relaties en intimiteit'

ummer alles o tn i v d

er

In

magazine voor mensen met hart- en vaataandoeningen

relaties & intimiteit

Van twee kanten ‘Seksuele problemen zijn heel normaal’

Persoonlijk

Portret

‘Het infarct benadrukte hoe kwetsbaar het leven is’

‘Als ik kan hardlopen, moet een vrijpartijtje ook wel lukken’

4

10

18

2

Inhoud 4 6

Van twee kanten

‘Seksuele problemen zijn heel normaal’ Medicijnen

Medicijnen en hun invloed op seksualiteit

8

Column

9

Drie tips

10

Persoonlijk

12

In het hart

14

Mijn specialisme

16

Portret

18

In de diepte

20

Ondertussen in de communities

Wanneer kan het weer?

Klachten of zorgen?

Blijf er niet mee rondlopen ‘Als ik kan hardlopen, moet een vrijpartijtje ook wel lukken’

Hartslampjes

Eh... hoe start je het gesprek?

‘Het infarct benadrukte hoe kwetsbaar het leven is’

Hoe belangrijk zijn seks en intimiteit voor ons levensgeluk?

‘Mijn littekens horen bij me’

21

Prijspuzzel

22

Service

3

Colofon Tekst Nelly Dijkstra Birgit Reizevoort

‘Je bent niet de enige’

Project- en eindredactie Femke Ter Horst

S

eks is niet het eerste waar je aan denkt als je net weet dat je een hart- of vaataandoening hebt.

Sterker nog, toen ik zelf een keer in het ziekenhuis belandde, was ik daarna überhaupt niet te genieten. Ik was moe, onzeker, snel geïrriteerd. Gelukkig heb ik een sterke partner en hebben we hier samen lange gesprekken over gevoerd.

Redactie Lisanne Sas Fotografie Cees Kamminga Illustraties Studio Nip Vormgeving AFB Drukwerk Verloop drukkerij, Alblasserdam Uitgave november 2023

Harteraad is hét expertisecentrum voor mensen met een harten vaataandoening.

Contact Harteraad Postbus 300 2501 CH Den Haag T 088 11 11 600 E-mail algemeen: info@harteraad.nl www.harteraad.nl

Nelson Dapaah sinds juli 2023 interim-directeur Harteraad

Niet iedereen praat makkelijk over intimiteit of seksualiteit. Dat weet ik ook. Het zijn onderwerpen die we liever voor onszelf houden. Maar soms is dat niet zo handig.

Het is nu eenmaal bekend dat je na een hart- of vaataandoening, of door medicijnen, seksuele problemen kunt hebben. Of dat je angstig of onzeker kunt zijn. Daarom gaat dit magazine helemaal over relaties en intimiteit. Het is volstrekt normaal dat een hart- of vaataandoening ook iets doet met je relatie. Heb het daarover. Anders gaat het probleem niet weg. Je zou er zelfs relatieproblemen door kunnen krijgen.

Die verhalen kennen we ook.

Wat mij heeft geholpen, is het besef dat ik niet de enige was die een vervelende situatie had meegemaakt. Ik dacht op een gegeven moment: ‘Zo, het is gefixt en nu weer verder’. Maar was dat voor mijn partner ook zo? Nee dus. Het helpt als je alle zorgen, twijfels en problemen samen bespreekt. Vul dat niet in voor elkaar, maar vraag ernaar. Dan kun je het proberen op te lossen. En lukt het jou of jullie zelf niet, vraag daar dan gewoon hulp bij. Ook dat is volstrekt normaal.

4

Van twee kanten

Oorzaken en oplossingen

Seksuele problemen zijn heel normaal Welk onderzoek we er ook op naslaan: meer dan de helft van de mensen met hart- of vaataandoeningen heeft seksuele problemen. Dat wil niet zeggen dat je ‘het er maar bij moet laten zitten’, benadrukken cardioloog/ seksuoloog in opleiding Philippine Kiès en uroloog/seksuoloog Henk Elzevier. Ze geven inzicht in oorzaken en oplossingen, en staan stil bij de verschillen tussen mannen en vrouwen.

Erectieproblemen en medicijnen In onderzoeken naar seksuele problemen bij mensen met een hart- of vaataandoening gaat het meestal over ‘de man’ en erectiestoornissen. Dat is begrijpelijk, vindt Henk Elzevier. ‘Harten vaataandoeningen zijn vaak gebaseerd op vernauwingen in de bloedvaten. Dat betekent dat er ook minder makkelijk bloed naar de kleine vaatjes in de geslachtsorganen stroomt. Mannen krijgen daardoor moeilijker een erectie of kunnen deze niet behouden.

Dat is zichtbaar. Als mannen erectiestoornissen melden, moet je daarom als arts ook onderzoeken of er geen kransslagaderproblemen zijn. Het is

Philippine Kiès

een bekende voorspeller van hart- en vaataandoeningen.’

Ook medicijnen die mensen voor hart- of vaataandoeningen slikken, kunnen negatieve invloed hebben op het seksueel functioneren. Denk aan minder zin in seks, erectieproblemen, vermoeidheid, moeite met klaarkomen of droog klaarkomen.

Klachten bij vrouwen Het interessante is: mannen en vrouwen verschillen biologisch eigenlijk niet zoveel. ‘Bij vrouwen zou je ook kunnen zeggen dat de erectie door de vernauwing in de vaten minder wordt, maar

vrouwen zullen zelf niet zo snel zeggen dat ze bij opwinding een erectie krijgen.

Zij benoemen het eerder als ‘minder zwellingen’ of ze geven aan dat ze minder vochtig worden. Ook dat is, net als bij mannen, een gevolg van de verminderde doorbloeding.’

Er zijn zelfs onderzoeken bekend waaruit blijkt dat meer vrouwen dan mannen na een hartinfarct seksuele klachten ervaren. Maar wat het lastig maakt, vindt Philippine Kiès, is dat je bij vrouwen de seksuele klachten niet een-op-een kunt koppelen aan de hart- en vaataandoeningen. ‘De leeftijd waarop vrouwen zich melden met

Van twee kanten

‘Als er seksuele problemen zijn, wil dat niet zeggen dat het helemaal niet meer gaat, maar dat het anders gaat’ hart- en vaataandoeningen, is vaak de leeftijd dat de vrouwen in de overgang zijn. Klachten als hoge bloeddruk, diabetes, hoger LDL-cholesterol en hormonale schommelingen kunnen ook tot seksuele problemen leiden. Dus minder zin in seks, minder zwelling, minder vochtigheid, een dunnere huid in de vagina en daardoor logischerwijs ook meer pijnklachten. Daarbij daalt, net als bij mannen, de hoeveelheid testosteron met de leeftijd. En voor de zin in seks heb je testosteron nodig.’

borst of benauwdheid. Dat kan de zin in seks behoorlijk verminderen. Je hebt tijd nodig om weer vertrouwd te raken met elkaar. Dat kan soms maanden of misschien wel een jaar duren.’

Philippine: ‘En als je geen partner hebt, kan het behoorlijk lastig zijn om je op de relatiemarkt te begeven. Je voelt je kwetsbaarder. Je hebt medicatie.

Daardoor durf je misschien het contact niet meer aan te gaan. Dat zou zo zonde zijn.’

Tip Harteraad organiseert over verschillende onderwerpen webinars, ook over seksualiteit.

Je krijgt hierin tips en adviezen van zorgprofessionals, ervaringsdeskundigen of medewerkers van Harteraad.

Bekijk de webinars thuis terug via

harteraad.nl/webinars

Praten en pillen Angst en schaamte Vanuit de anatomie is er dus duidelijk een fysieke relatie tussen hart- en vaataandoeningen en seksuele problemen. ‘Maar we zouden holistischer moeten kijken’, vindt Henk. ‘Vanuit de seksuologie werk je met het bio-psycho-sociale model. Je kunt je voorstellen dat een indrukwekkende gebeurtenis, zoals een hartinfarct, invloed heeft op je psyche. Het vertrouwen in je lichaam is weg. Er ontstaat angst voor weer een hartinfarct. Of je wordt geconfronteerd met je litteken dat je lelijk vindt of dat gevoelig of juist gevoelloos is. Nou, en dan hebben we nog schaamte of frustratie omdat het niet meer lukt zoals vroeger. Op zo’n moment kan een cardioloog wel zeggen dat fysiek seks weer mogelijk is, maar je psyche moet dat ook kunnen.’

De partner (of nieuwe relatie) En dan hebben we nog het sociale deel. ‘Een partner kan natuurlijk angstig zijn. Mensen met hart- en vaataandoeningen kunnen tijdens het vrijen last hebben van hartkloppingen, pijn op de

Er is vaak wat aan te doen, benadrukken Philippine en Henk. ‘Als er seksuele problemen zijn, wil dat niet zeggen dat het helemaal niet meer gaat, maar dat het anders gaat. Je hebt misschien meer tijd of stimulans nodig om opgewonden te raken. Daar kan een seksuoloog in adviseren. Wij kunnen medicijnen aanpassen die invloed hebben op het seksueel functioneren. Of medicijnen voorschrijven, zoals Viagra.

Dat is een vaatverwijder, waardoor er tijdelijk meer bloed naar de penis kan stromen. Voor vrouwen bestaan er zalf en (hormoon)pillen om de huid in de vagina wat dikker te maken. En voor mannen zijn er allerlei hulpmiddelen om een erectie te krijgen of vast te houden, zoals een stuwbandje, vacuümpomp, injecties in de zwellichamen of een prothese.

Allerlei opties dus, maar Henk en Philippine weten ook hoe moeilijk het is om erover te beginnen. Ons advies zou daarom zijn: vertel het gewoon. Je bent niet de enige. Het is heel begrijpelijk dat er seksuele klachten zijn.’

Henk Elzevier

5

6

In gesprek met de apotheker

Medicijnen en hun invloed op seksualiteit Hart- en vaatmedicatie kunnen invloed hebben op je seksleven. Het kán, maar het hoeft niet. Apotheker Mark van der Steen vertelt welke bijwerkingen bekend zijn en ook wat alternatieven zijn. ‘Soms kun je andere medicijnen slikken die minder of helemaal geen klachten geven.’

Medicijnen Mark kan zich voorstellen dat je niet graag aan de balie van de apotheek vragen stelt over de bijwerkingen van hartmedicatie op seksualiteit. ‘Maar je kunt altijd een aparte afspraak in de spreekkamer met je apotheker plannen.

Of een mail sturen naar je huisarts, cardioloog of verpleegkundig specialist. Het is nu eenmaal bekend dat medicijnen je hart en vaten goed beschermen, maar ook bijwerkingen kunnen geven.’

Bijsluiters en bijwerkingen Voor dit artikel is Mark, lid van de Special Interest Group Hart- en vaatziekten van de KNMP, in de cijfers en actuele onderzoeken gedoken. ‘Je kunt zelf ook al veel nalezen in de bijsluiter van medicijnen en sites als apotheek.nl. Er staan online ook overzichtelijke lijsten met seksuele bijwerkingen van geneesmiddelen, maar daarop staan niet alle medicijnen en meestal ook niet hoe vaak de bijwerkingen voorkomen. Van antidepressiva zijn bijvoorbeeld bekend dat ze bij bijna de helft van de mensen seksuele bijwerkingen geven. Die percentages zijn bij harten vaatmedicatie veel lager.’

Plasmedicatie Bij hart- en vaatmedicijnen scoren plasmedicatie (diuretica) en bètablokkers het hoogst op bijwerkingen. ‘Hydrochloorthiazide, de meest gebruikte plasmedicatie, kan bij 1 tot 10% van de mensen de zin in seks verminderen en erectie- of opwindingsproblemen geven.

Chloortalidon heeft hetzelfde effect. Als deze middelen alleen worden voorgeschreven om de bloeddruk te verlagen, zou je je arts kunnen vragen of er ook een ander middel mogelijk is.’ Voor spironolacton, een kaliumsparend plasmedicijn dat wordt gegeven bij hartfalen, is ook een goed alternatief beschikbaar.

‘Spironolacton werkt goed, maar kan bij meer dan 10% van de mensen bijwerkingen geven. Bij mannen borstvorming, erectieproblemen en minder zin in seks.

Bij vrouwen pijnlijke borsten en menstruatieproblemen.’

Bloeddrukverlagers Uit onderzoek blijkt dat bètablokkers bij mannen 22% meer kans geven op seksuele bijwerkingen vergeleken met een placebo (een niet-werkend medicijn dat ze in onderzoeken gebruiken). Bètablokkers verlagen de hartslag en bloeddruk, maar kunnen dus ook leiden tot erectieproblemen, verminderde vochtigheid, minder zin en pijn bij het vrijen. ‘Bij veelgebruikte bètablokkers, zoals metoprolol en bisoprolol, staat dit niet in de bijsluiter, maar bijvoorbeeld wel op de site van bijwerkingencentrum Lareb.’

De bijwerkingen gelden niet voor alle bètablokkers en ook niet voor alle bloeddrukverlagers. ‘Er zijn ook alfablokkers, ACE-remmers en calciumblokkers die tegen hoge bloeddruk worden gegeven en veel minder of geen seksuele bijwerkingen hebben. Aan de andere kant zijn er wel alfablokkers bekend die ervoor kunnen zorgen dat het langer duurt voordat een man klaarkomt of droog klaarkomt.’

Cholesterolverlagers Ook van cholesterolverlagers zijn positieve en negatieve verhalen bekend. Door de beschermende werking van de vaatwand hebben ze een positief effect op de erectie. ‘Maar uit onderzoek komt ook naar voren dat 5% van de mensen door cholesterolverlagers, als simvastatine en gemfibrozil, minder zin hebben in seks of last krijgen van borstvorming of erectieproblemen.’

schillende hartaandoeningen, specifieke middelen en ook nog eens combinaties van medicijnen. Als we alle bijwerkingen van tevoren zouden opsommen, durven mensen hun medicijnen niet meer te slikken. En je krijgt je medicijnen natuurlijk niet voor niets. Als je bijvoorbeeld geen medicatie tegen hoge bloeddruk slikt, kan dat tot vaatschade leiden en daarmee op den duur ook tot erectiestoornissen of seksuele problemen.’

Bij medicatie met een hoog risico op bijwerkingen meldt de arts of de apotheek het wel altijd vooraf. Of bij een risico op een wisselwerking tussen medicijnen.

Erectiebevorderende middelen, zoals sildenafil of het langerwerkende tadalafil, zijn bijvoorbeeld gevaarlijk in combinatie met nitraten. ‘Dit is het pilletje of pufje onder de tong waardoor het hart meer zuurstof krijgt als je benauwd bent. Door de combinatie kan de bloeddruk heel erg snel zakken en kun je wegraken. Een ander risico is dat een erectie urenlang kan aanhouden en dat is schadelijk voor de zwellichamen. Dan moet er echt een arts naar kijken.’

Aanpassen of wisselen

De les zal duidelijk zijn: ‘Als je klachten hebt, bespreek deze dan met je behandelend arts of apotheker. Maak een afspraak, mail je vraag of stel deze via een online consult of via de app van je apotheek. Ze kunnen je adviseren over een ander middel, een andere dosis of het tijdstip van inname. En met je meekijken. Soms ligt het namelijk niet aan Interactie van medicijnen medicijnen, maar aan de aandoening Het is maatwerk en ook persoonlijk of je zelf of hoe je in je vel zit. Stop in elk geval bijwerkingen krijgt. ‘Geef het daarom aan nooit met je medicijnen zonder overleg als je ergens last van hebt. Er zijn vermet je behandelend arts.’

‘Ik kan me voorstellen dat je zo’n vraag niet graag aan de balie stelt’

7

8

Medicijnen

Column Bas Westerweel

Hartslampjes

Z ‘Ik droom van een liefde lang samen’

Bas Westerweel (60) is onder andere bekend als presentator van TopPop, Klokhuis, Fort Boyard, Radio 3 en Koffietijd. Daarnaast speelde hij in Mama Mia! de Musical. In 2017 kreeg hij ­een hartinfarct.

Bas is ambassadeur van de Hartstichting. Hij is vader van vier kinderen en woont samen met zijn vriendin Marieke Hulsegge.

ij glimlachte en hij knikte ‘toe maar’. Hij strekte zijn arm. Haar hand vond de zijne. Ze leunde voorzichtig voorover en vertrouwde haar gewicht aan hem toe.

Haar andere hand pakte de stalen draaisteun van de deur. Het perron was laag, de trein hoog, de treden gammel. Hij pakte haar elleboog, zette zijn benen iets gebogen en hielp haar in haar stapval tot het perron. Hij rechtte zijn rug en streelde haar zacht door haar haar. Ze keek hem aan met lichtjes in haar ogen, trok hem naar zich toe, en kuste hem. Liefde op het tachtigste gezicht, honderdste. Maakt niet uit. Doet er niet toe. Arm in arm liepen ze het perron af richting de volgende horde: de roltrap.

Ik droom van een liefde lang samen. Ik voel jouw hand de eerste rimpels krijgen en zie je eerste grijze haren. Ik voel jouw hand in mijn nek. Warm vertrouwd. Een dag lang tussenkusjes op mijn arm, jouw voorhoofd. Onze voeten die onder de keukentafel al jaren elkaar zoeken en vinden. De neuzen tegen elkaar, de adem warm op elkaars wangen. Onze lichamen, jong en oud, zoekend en verkennend, op en onder en naast elkaar. Warm, te warm soms. De lakens nat. De tijd vertraagde jouw passen en verfrommelde mijn lichaam.

Maar de lichtjes bleven en zijn er nog steeds. De hartslampjes branden feller, nu terwijl het leven dooft. Het is de intimiteit die de liefde voedt en zal worden herinnerd.

Ik kijk op en zie de twee nog net de roltrap af rommelen. Ze lachen en leven nog hand in hand en gelukkig. Ik beitel het beeld in mijn herinnering en besluit een trein later te gaan en misschien nog wel een.

9

Eh… hoe start je het gesprek?

Mensen zijn er maar wat goed in: een gesprek vermijden als het een lastig onderwerp is. Zoals over intimiteit. Of we vullen het voor elkaar in. Best storend, want we hebben het vaak mis. En zo wordt nog niet duidelijk waarmee je worstelt of wat je belangrijk vindt. Daarom drie tips!

1

2

Schrijf het op Hoe langer je wacht, hoe hoger de drempel wordt. Help jezelf en verzin startzinnen om intimiteit te bespreken bij een arts of thuis aan de keukentafel. Schrijf ze op, spreek ze uit en luister naar de reactie. Je zult zien: het lucht op en geeft helderheid.

Ik las ergens dat …

Ik ben bang dat …

Ik denk dat jij … is dat zo?

Hoe vind jij eigenlijk dat …?

3

Ontrafel je wensen en problemen Wat vind jij belangrijk in jouw relatie? Gezelligheid, aandacht of gelijkwaardigheid? Neem de tijd en maak eens een top 5. Doe hetzelfde voor intimiteit. Bespreek dit vervolgens met je partner, een vriend(in) of je arts en onderzoek: wat houdt je tegen? Ben je snel vermoeid? Bang dat je hart het niet aankan? Of vind je het vervelend dat het niet meer gaat zoals vroeger? Als je weet wat jij belangrijk vindt in je leven, kun je stappen zetten om dat te bereiken.

Als praten niet lukt:

Als je praten of schrijven lastig vindt, vertel het dan in beelden. Maak een collage over intimiteit en seksualiteit. Wat betekent seksualiteit voor jou? Welke associaties roept het bij je op? Maak een collage van plaatjes, woorden en teksten die bij jou passen. Je kunt deze oefening alleen doen of samen met je partner of een vriend(in). Wat valt je op? Wat ben je te weten gekomen over de ander? En wat over jezelf?

Bron: seksualiteit.nl/tips-tools

10

Persoonlijk

Margot en Lennaert zijn dichter naar elkaar gegroeid:

‘Het infarct benadrukte hoe kwetsbaar het leven is’ ‘Het was zo onwerkelijk.’ Margot en Lennaert (43) zijn jong, eten gezond en hebben een actief leven met hun twee kinderen. Toch voelt Lennaert zich tijdens het mountainbiken een paar keer beroerd en blijkt hij een infarct te hebben. Het zette niet alleen zijn leven op z’n kop, maar ook dat van hun gezin.

In het voorjaar van 2022 merkte Lennaert dat het mountainbiken niet helemaal lekker ging. ‘Het voelde anders dan anders.’ Hij haalde de klimmetjes niet waar hij normaal snelheidsrecords verbrak. ‘In mei voelde ik me na een bosritje zo beroerd dat ik de volgende dag toch maar even naar de huisarts ben gegaan. “Je bent kerngezond”, zei ze. Tegelijkertijd vond ze het geen goed idee als ik weer op mijn mountainbike zou springen. Voor de zekerheid moest ik maar even bloed laten prikken.’ Dat deed hij de volgende dag.

Het infarct ‘Ik was me van geen kwaad bewust, maar na een paar uur belde de huisarts. “Meneer Jansen, waar bent u? U maakt een hartinfarct door, u moet nu naar het ziekenhuis.” De troponinewaarden bleken heel erg hoog, een signaal van je hart dat het niet goed gaat. Ik was onderweg voor mijn werk en zei dat ik er met de fiets over een halfuurtje kon zijn, maar nee, ze zouden een ambulance sturen. Een ambulance? Dat vond ik zo raar. Dus heb ik mijn broer gebeld, die woonde in de buurt. Pas in zijn auto heb ik Margot gebeld.’

Persoonlijk

Onwerkelijk ‘Rustig blijf ik altijd wel’, vertelt Margot. ‘Maar in de auto naar het ziekenhuis dacht ik: dit kan toch niet waar zijn?

De vader van Lennaert was in maart overleden na een kort en intensief ziekbed. We waren net weer een beetje bijgekomen als gezin. Het was zo bizar. Ook in het ziekenhuis. Lennaert lag al op de eerste harthulp met allemaal toeters en bellen. Je ziet een mens die er gezond uitziet, maar dat dus niet is.’ De artsen vermoedden dat hij een infarct heeft gehad door een wondje in een kransslagader. Lennaert: ‘Bij de katheterisatie besloot de arts vanwege mijn goede conditie geen stent te plaatsen. Het hart mocht zelf met medicatie herstellen.’

Naar huis Lennaert moest uiteindelijk twee nachten in het ziekenhuis blijven. ‘En toen ‘plopplopplop’ gingen alle snoeren van de hartbewaking eraf en mocht ik naar huis.’ Die eerste dagen waren verschrikkelijk, weet Lennaert nog.

‘Ik miste de bewakingsapparatuur. Ik durfde niet te slapen. Ik mocht niks en ik kon ook niks. Het lukte niet eens om mijn kinderen naar school te brengen. En steeds als ik iets deed, dacht ik: heb ik nou weer een hartinfarct?

Soms dacht ik dat wel duizend keer op een dag. Ik kon de signalen van mijn lichaam niet goed meer lezen. Alles voelde gevaarlijk.’ Het revalidatieprogramma dat na een paar weken startte, hielp niet om die angstgedachte kwijt te raken. Ook Margot wist niet goed hoe ze hem kon helpen. ‘Ik ben geen hulpverlener en via het revalidatieprogramma was er maar één onlinesessie met andere partners waarin je ervaringen kon uitwisselen. Dat was het. Alle focus lag op Lennaert. Logisch, maar mij is ook iets overkomen.’

Knettergek Normaal weten Margot en Lennaert elkaar wel te vinden.

‘We bespreken altijd alles aan de keukentafel. Ook met de kinderen. Maar in de maanden na het infarct leek het wel of we op een eigen eiland zaten.’ Hoe lang het heeft geduurd voordat ze elkaar weer vonden? Margot en Lennaert kijken elkaar even aan. ‘Dat was denk ik na de zomer’, schat Margot in. Lennaert: ‘Ik kan me nog herinneren dat je op een gegeven moment zei: Als je zo op de bank blijft zitten, ga je dat maar ergens anders doen.

Zoek iets waar je weer blij van wordt.’ Margot moet erom lachen. ‘Ja, ik werd er knettergek van. We hebben een druk leven, met werk en twee jonge kinderen, en Lennaert zat daar maar. Zo ken ik hem niet.’

11

‘Het infarct en ook de periode erna hebben me zo veel nieuwe inzichten gegeven’ Het tuinhuis Voor Lennaert was dit een wake-up-call. Voor het infarct hadden ze al een plan gemaakt om hun tuinhuis om te bouwen tot een kantoor of fijne logeerplek. ‘Het enige waar ik een beetje zin in had, was klussen. Dus heb ik het gereedschap van mijn vader opgehaald en ben ik het tuinhuis langzaam gaan opknappen.’ Het is zo mooi geworden dat ze het nu verhuren als tiny cabin. Margot: ‘Daardoor zag ik weer sprankels bij Lennaert. Hij was enthousiast en zat vol verhalen: ik heb dit gedaan en dat uitgezocht. Het was ook fijn dat we ieder even een eigen plek hadden. Dat was voor het herstel ook belangrijk.’

Mindful fietscoach Nu is Lennaert er niet meer elke dag mee bezig. Hij speelt weer gewoon een potje voetbal met zijn zoon of duwt zijn dochter fietsend de steile Arnhemse heuvels op als ze moe is. Hij droomt zelfs alweer van een nieuw plan naast zijn werk als wijkcoach: mensen via mindful cycling begeleiden na een ingrijpende gebeurtenis.

‘Soms zeg ik weleens: als ik het leven over kon doen, hoort dit er ook bij. Het infarct en ook de periode erna hebben me zo veel nieuwe inzichten gegeven. Het lijkt mij mooi als ik anderen met fietsen weer vertrouwen kan geven in hun lichaam.’

En de relatie? ‘Die is beter geworden’, vinden Lennaert en Margot. ‘Ieder life event heeft impact op jezelf en de relatie. Dit infarct benadrukte hoe kwetsbaar het leven is. Het heeft ons sterker gemaakt en ons nog dichter bij elkaar gebracht. We zijn ook bewuster van elkaars liefde.

We kunnen nog beter verwoorden wat we van elkaar nodig hebben en beseffen hoe waardevol het is om met iemand te zijn met wie je het fijn kunt hebben.’

Harteraad heeft meerdere online communities waar je vragen kunt stellen en ervaringen kunt delen met gelijkgestemden.

Ga naar:

harteraad.nl/communities

12

In het hart

Wanneer kan het weer?

Als je opgewonden raakt of seks hebt, gaan je hartslag en bloeddruk omhoog. Je ademhaling wordt sneller en je spieren spannen aan. Net als bij andere vormen van inspanning. Twijfel je of jouw hart dit aankan? In dit artikel zetten we de feiten op een rij.

Twee trappen oplopen = vergelijkbaar met seks Vrijen vraagt minder inspanning dan je denkt. De algemene regel is: als je twee trappen kunt oplopen zonder pijn op de borst of kortademigheid, kun je ook weer seks hebben. Een goede manier om je conditie te testen, is de fietstest bij de hartrevalidatie. Over het algemeen geldt: hoe beter je conditie hoe lager de belasting voor je hart.

Orgasme Bij een orgasme stijgt je hartslag tot zo’n 120 hartslagen per minuut en je bloeddruk tot circa 160/80. Dat is vergelijkbaar met stevig doorwandelen of fietsen.

In het hart

Liefdevol opbouwen Als je voor het eerst weer wilt vrijen, is de kans groot dat je zenuwachtig bent.

En dat het niet meteen lukt. Laat je hierdoor niet ontmoedigen. Luister naar je lichaam en bouw vertrouwen op door bijvoorbeeld eerst eens zelf te masturberen. Als je merkt dat het goed gaat, kun je uitbouwen met je partner. Van zoenen en aanraken tot een uitgebreide vrijpartij.

Verandertips De risico’s op (weer) een hartaanval De kans op een hartinfarct tijdens het vrijen is heel klein. Uit een groot onderzoek bleek dat 7 tot 9 van de 1.000 mensen twee uur voor het infarct seksueel actief waren. Andere factoren zoals stress of boosheid vormden een veel groter risico.

Wel kan een bloeddrukpiek boezemfibrilleren uitlokken. Maar dat geldt ook bij dagelijkse activiteiten. Heb je daar last van? Bespreek met je arts hoe je dat in het algemeen met medicijnen kunt voorkomen of beperken.

› Vrij op een tijdstip als je voldoende energie hebt. › Neem de tijd. Misschien duurt het langer om opgewonden te raken of heb je extra stimulatie nodig, zoals van pillen of een vibrator.

› Verander van positie als je tijdens het vrijen last hebt van hartkloppingen of pijn op de borst. Misschien word je zo minder moe of kortademig en kun je meer genieten van de seks.

› Krijg je toch klachten of pijn op de borst tijdens het vrijen?

Stop en neem even rust. Merk je dat je klachten blijft houden of maak je je zorgen? Bespreek die dan altijd met je arts.

13

14

Klachten of zorgen?

Blijf er niet mee rondlopen Veel mensen met hart- en vaataandoeningen hebben seksuele problemen. De belangrijkste tip die wij horen: praat erover. Kies een zorgverlener waarbij jij je prettig voelt. Om je een indruk te geven, vertellen een huisarts, een seksuoloog en een medisch maatschappelijk werker wat ze voor je kunnen doen. Er is meer mogelijk dan je denkt.

Mijn specialisme

Barbara de Doelder

Hester Pastoor Psychotherapeut

Jet Tammeling Medisch maatschap-

Huisarts

en seksuoloog NVVS/ECPS

pelijk werker cardiologie

‘Als huisarts kom ik in beeld wanneer je niet meer onder behandeling bent bij het ziekenhuis. Ik ben er voor al je vragen, ook die over seks. Stel ze bijvoorbeeld tijdens de jaarlijkse check-up. Ik sta daar niet van te kijken.

Sterker nog: ik verwacht je vraag en ik kan je meestal helpen. Medicijnen zijn bij mensen met hart- en vaatziekten namelijk een belangrijke oorzaak van seksuele problemen. Bijwerkingen als erectiestoornissen, droge ejaculatie en minder zin komen regelmatig voor. Als we ontdekken dat dit bij jou speelt, kan ik bijvoorbeeld andere medicijnen voorschrijven. Ook zie ik in mijn praktijk veel hartpatiënten en hun partners die zich zorgen maken dat er opnieuw iets misgaat met het hart. Dat kan ik me goed voorstellen. Samen kijken we dan of de zorgen gegrond zijn. Als je zonder problemen twee trappen op kunt lopen, ben je gezond genoeg om seks te hebben. Ook als hartpatiënt. Als ik dat aan mensen uitleg, zorgt dat soms al voor opluchting. Het mooiste aan mijn vak vind ik om te ontrafelen: waar ligt het écht aan? Ik merk dat ik daardoor veel mensen goed kan helpen. Blijkt dat een vraag een extra blik nodig heeft? Dan kan ik je doorverwijzen, bijvoorbeeld naar een praktijkondersteuner GGZ, een psycholoog of een seksuoloog.’

‘Als seksuoloog help ik mensen om plezier te hebben in hun seksleven. Ik kijk met een brede blik. Hoe je seks ervaart wordt namelijk bepaald door je lichamelijke gezondheid en je zelfbeeld, maar ook door je eerdere seksuele ervaringen en door hoe je denkt over seks. Ook stel ik vragen over hoe je seksleven er eerder uitzag en wat je nu graag anders zou willen. Als een hartaandoening in het spel is, zie ik vaak angst en onzekerheid. Na een operatie moeten sommige mensen weer leren om van hun lijf te houden. Sommige relaties veranderen doordat de partner plots mantelzorger is. Soms verliezen mensen elkaar doordat ze te voorzichtig zijn of in zichzelf keren. Ik help stellen om hun seksleven stap voor stap weer op te bouwen. Dat begint bij praten.

Tegen elkaar uitspreken: wat voel ik, waar heb ik behoefte aan? Hoe kunnen we elkaar tegemoetkomen? Als penetratie niet meer lukt, is de gedachte al snel: voor ons is het voorbij. Maar er zijn zoveel manieren van leuke seks. Een nieuwe stimulatietechniek of speeltje kan uitkomst bieden. Bovendien: seks is niet verplicht. Het belangrijkste is dat jij en je partner tevreden zijn met jullie intieme leven. Hoe dat er ook uitziet.’

‘Bij hartrevalidatie denk je misschien aan lichamelijk herstellen en conditie opbouwen. Maar ook emotioneel is er veel gebeurd. Wanneer mensen beginnen met revalideren, voelen ze zich soms moe, angstig of somber. Daarom ben ik als medisch maatschappelijk werker deel van het hartrevalidatieteam. Ik help mensen omgaan met alle veranderingen en bespreek met hen hoe ze de draad van hun leven weer op kunnen pakken. Seksualiteit is daarbij een vast onderwerp. Pas als ik goed contact heb, kaart ik het onderwerp seksualiteit aan. Soms merk ik dat mensen zich generen. Maar het is normaal dat seks niet soepel gaat. Door medicatie, vermoeidheid, somberheid of angst.

Ook op partners heeft een hartincident impact. Die zijn vaak geschrokken, overbezorgd en moe van al het zorgen. Dat kan een behoorlijke wissel trekken op je relatie en je seksleven. Ik hamer altijd op eerlijkheid: praten met je partner is enorm belangrijk. Dat is niet altijd makkelijk. Ik help hen om die lastige gesprekken te voeren. We vinden vaak een oplossing. Soms verdwijnen de problemen naar de achtergrond als mensen weer conditie opbouwen en uitrusten.

Maar soms lukt seks niet meer. Dat kan best verdrietig zijn, een vorm van rouw.

Ook dat begeleid ik. Samen gaan we dan op zoek naar nieuwe manieren om intimiteit te beleven.’

15

16

Portret

Portret

‘Als ik kan hardlopen, moet een vrijpartijtje ook wel lukken’ Jetske Kalwij (32) werd geboren met een ‘half hart’: haar rechterhartkamer was te klein.

Ze werd direct geopereerd, en in de jaren erna nog vier keer. Nu doet haar linkerhartkamer al het werk. Ze hoorde jarenlang wat er allemaal niet kon. Toch besloot ze op haar eenentwintigste te gaan hardlopen. Dat gaf haar gevoel van eigenwaarde een boost. Nu rent ze halve marathons.

‘Met daten was ik laat. Maar over mijn lijf en mijn conditie was ik best zelfverzekerd toen ik er eenmaal mee begon. Ik liep eerder hard dan dat ik seks had, dus bang dat mijn hart het niet zou trekken, was ik allang niet meer. Inmiddels is mijn conditie zó goed dat ik misschien zelfs moeder kan worden.’

Lees het uitgebreide interview op: harteraad.nl/ ervaringsverhalen/jetske

17

18

Hoe belangrijk zijn seks en intimiteit voor ons levensgeluk?

Mensen die tevreden zijn over hun liefdesleven zijn gezonder en gelukkiger. Met zichzelf en met hun relatie.

Niet voor niets ziet de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) seks als een essentieel onderdeel van onze kwaliteit van leven. Maar wat maakt seks belangrijk voor ons welzijn? Wat betekent seks voor onze relatie?

En is seksualiteit hetzelfde als intimiteit?

In de diepte

‘Wist je dat je bijvoorbeeld met een dwarslaesie ook kunt klaarkomen?’

Eeuwenlang heerste in de Westerse wereld het idee dat seks maar één doel mocht dienen: kinderen maken.

Genieten van seks was taboe, zeker als vrouw. Mannen leerden dat het voor hen vooral gaat om ‘presteren’. En nog steeds denken veel mensen bij ‘seks’ vooral aan de daad. In het Oosten dachten ze er anders over. Volgens taoïsten en beoefenaars van tantra is seks onmisbaar voor een lang en gelukkig leven. Zij zien seks als een belangrijke bron van energie, levenslust en creativiteit.

Je laadt ervan op, gaat ervan stralen en somberheid en stress verdwijnen als sneeuw voor de zon. Niks mis mee dus.

Hormonencocktail Als we onze blik nog verder verbreden, dan is seks een manier om je heel dichtbij de ander te voelen. Je kunt het zien als een krachtige taal zonder woorden die alleen bestaat tussen jou en je geliefde, waarin een hoofdrol is weggelegd voor plezier en liefdevolle aanraking. Dat is een zaak van het hart én het brein, want inmiddels weten we dat er allerlei hormonen vrijkomen bij seks. Onder meer dopamine, serotonine, oxytocine en endorfine. Daardoor krijgen we dat blije verliefde gevoel, worden we nieuwsgierig naar de ander en voelen we ons verbonden met onze geliefde. Als kers op de taart ga je er heerlijk van slapen. Seks is dus een belangrijke bouwsteen voor een relatie die tegen een stootje kan.

Meebewegen met het leven Is er even iets minder seks? Dan is er heus niet acuut reden tot paniek. Ons seksleven schommelt mee met de fases van ons leven en onze relatie. De vraag is: hoe beweeg je mee met de veranderingen en blijf je toch in verbinding? ‘Na een hartaandoening moet je soms de nieuwe gebruiksaanwijzing van je lichaam ontdekken’, vertelt seksuoloog Cobi Reisman. Hij is gespecialiseerd in

seksualiteit bij mensen met chronische aandoeningen. ‘Simpele dingen maken vaak het verschil. Probeer bijvoorbeeld om ’s ochtends te vrijen als je ’s avonds te moe bent. En soms heeft het gewoon wat meer tijd nodig om wél vochtig te worden of helpt een andere manier van stimuleren.’

Grootste seksorgaan: de huid Soms werkt het lichaam anders dan je misschien denkt.

‘Wist je dat je bijvoorbeeld met een dwarslaesie ook kunt klaarkomen? Om een orgasme te krijgen, is namelijk helemaal geen erectie nodig’, legt Reisman uit. ‘Dat zijn twee aparte processen in het lichaam. Een geschoold seksuoloog kan je leren hoe je dat doet.’ Lichamelijke intimiteit beperkt zich bovendien niet tot de geslachtsdelen. Sterker nog: de huid is ons grootste seksorgaan. ‘Alle vormen van liefdevolle aanrakingen worden beloond met die cocktail aan gezonde feel-good-hormonen. Dus juist genieten van masseren, strelen, zoenen en knuffelen verstevigen de band tussen jou en je geliefde.’

Intimiteit als prioriteit Dat seks een belangrijke vorm van intimiteit is, mag duidelijk zijn. Maar zeker niet de enige. Er bestaan genoeg relaties zonder seks waar beide partners zich tevreden mee voelen.

Maar zonder enige vorm van intimiteit verkeert een relatie in zwaar weer. Reisman: ‘Als mens kunnen we daar niet buiten.

Gelukkig zijn er talloze manieren om verbondenheid met een ander te voelen. Vrijen, zoenen en knuffelen, maar ook mooie gesprekken voeren, leuke dingen samen doen of genieten van de kinderen of kleinkinderen. Stellen die al jaren samen gelukkig zijn delen twee dingen: er is vriendschap en vertrouwen in hun relatie en ze maken bewust tijd voor elkaar. Intimiteit is de lijm die relaties bij elkaar houdt. Reden te meer om die niet uit het oog te verliezen.’

19

20

Ondertussen in de online communities

‘Wat vind jij van je litteken(s)?’

Intimiteit begint bij jezelf.

Kun je van je eigen lichaam houden? Door een operatie kun je je minder aantrekkelijk voelen. We spraken erover in onze online communities.

‘Het heeft wel een tijdje geduurd voordat ik ze openlijk durfde te laten zien.’

‘Het is niet anders.’

‘Trots op mijn rits!’

‘Mijn littekens horen bij me, maar ik zal er nooit aan wennen.’

‘Ik heb eigenlijk meer moeite met de onzichtbare littekens. Die hebben veel meer invloed op mijn leven.’

‘Ik ben dankbaar dat ik er nog ben en dat litteken hoort bij mij.’

‘Ik vind het nog steeds moeilijk om in de spiegel te kijken.’

‘Iedereen mag mijn littekens zien.

Ze zijn een teken van leven.’

‘Vroeger schaamde ik me, maar nu verstop ik ze niet meer.’

Jouw eigen ervaring delen Ben je op zoek naar ervaringen van anderen? Of heb je een vraag aan mensen die hetzelfde hebben meegemaakt als jij? Harteraad heeft twaalf (besloten) communities voor mensen met hart- en vaataandoeningen met ruim 14.000 mensen.

Wil je weten welke groepen er zijn? Kijk op:

harteraad.nl/communities

‘De littekens hebben me gevormd tot wie ik nu ben.’

‘Het litteken confronteert me steeds weer met wat er is gebeurd.’

‘Zonder dat litteken was ik er niet meer geweest. Dus ik draag het met trots.’

21

Prijspuzzel ‘relaties en intimiteit’ BESPREKEN

L

I

R

E

T

I

U

L

S

IJ

B

E

F

D

G

N

I

K

R

E

W

IJ

B

T

BIJSLUITER

D

I

U

H

E

B

B

M

S

T

G

E

LITTEKEN

E

V

O

K

T

E

L

E

E

I

N

S

L

E

N

E

I

S

O

D

K

E

I

T

P

I

E

O

L

P

E

I

S

T

D

O

RELATIE

R

T

K

Z

A

R

D

C

U

I

N

S

SEKSUALITEIT

A

A

E

R

U

E

D

IJ

O

M

I

T

T

L

T

E

S

K

R

N

L

I

B

E

E

E

T

D

K

E

U

E

O

T

R

R

N

R

I

N

E

N

K

N

O

N

E

O

O

P

L

O

S

S

I

N

G

I

V

N

BLOEDDRUK BIJWERKING MEDICIJNEN ONDERZOEK OPLOSSING PRATEN SEKSUOLOOG TESTOSTERON HUID VERBINDING

Oplossing

WIN HET BOEK ‘SORRY, SCHATJE’ Gemiddeld gaan stellen vijf jaar te laat bewust aan de slag

Mail je oplossing naar:

met hun relatie. Dat is zonde, want liefde is een vaardigheid

info@harteraad.nl

die iedereen kan leren. In ‘Sorry, schatje’ leert Anne de Jong,

Per post kan ook:

relatiecoach, je de vijf principes en tien essentiële skills die

Harteraad

jou liefdesvaardig maken. Uitgeverij van het boek is Maven

prijspuzzel, Postbus 300,

Publishing.

2501 CH Den Haag.

22

Service

HEB JE BEHOEFTE AAN EEN LUISTEREND OOR? Maak je je zorgen? Of ben je een naaste en heb je behoefte om met iemand te praten?

Onze ervaringsdeskundigen bij de Harteraadlijn zitten voor je klaar.

Meer weten? Bel de Harteraadlijn: 088 1111 661 of kijk op harteraad.nl/harteraadlijn

Steun het werk van Harteraad Inmiddels zijn er 1,7 miljoen mensen in Nederland met een hart- of vaataandoening.

Harteraad is hét expertisecentrum voor het leven met hart- en vaataandoeningen.

We helpen met praktische, sociale en emotionele steun en vertegenwoordigen hen bij de overheid, wetenschappelijk onderzoek, verzekeraars en zorgprofessionals.

Met jouw hulp kunnen we nog meer doen voor alle mensen met een hart- en vaataandoening in Nederland.

Wil jij ons werk ook steunen?

Of wil je op een andere manier helpen?

Kijk op www.harteraad.nl/help-mee

Lekker eropuit en zonder kramp een fietstochtje maken?

Ook daar hebben we iets voor.

Met persoonlijk advies van jouw Service Apotheek helpen we je graag op weg. Online én in de apotheek.

Download de Service Apotheek-app

Een ‘medicijn APK’ voor jou

Met de app bestel je eenvoudig je medicijnen. Het medicijnoverzicht met foto’s van de medicijnen en het innameschema met medicijnwekker geven jou de controle. Je ontvangt ook via de app tips bij medicijnen voor hart, cholesterol of bloeddruk. Bijvoorbeeld welke bijwerkingen je kan verwachten en wat je kan doen om ze te voorkomen. En in de app stel je makkelijk en veilig vragen aan je apotheekteam. Ben je lekker onderweg en schiet je opeens een vraag te binnen over je medicijnen? Dan zoek je die op in de app, met alle medicijninformatie bij elkaar.

Heb je last van bijwerkingen die niet over gaan? Bijvoorbeeld spierkramp, duizeligheid of maagdarmklachten? Maak dan een afspraak voor een gesprek met jouw Service Apotheek om samen te kijken of er oplossingen zijn. Wil je een uitgebreider advies om te kijken of het beter kan voor jouw situatie? Vraag dan naar een medicatiebeoordeling, dit is een soort APK voor medicijnen.

We zetten samen alles op een rij en overleggen dit met je arts.

De meeste zorgverzekeringen vergoeden deze zorg als je ouder bent dan 70 jaar en meer dan 5 medicijnen gebruikt.

Download de app direct via de QR-code of ga voor meer informatie naar: www.serviceapotheek.nl/serviceapotheek-app

Plan een afspraak in via de QR-code of ga naar afspraak.serviceapotheek.nl. Kan dit niet bij jouw Service Apotheek? Dan staan er de contactgegevens voor het maken van een afspraak.

advertentie

w

w

Harteraad is er voor jou en voor 1,7 miljoen mensen met een hart- of vaataandoening in Nederland. Met jouw steun kan Harteraad mensen voorzien van betrouwbare informatie, een luisterend oor bieden en hun belangen behartigen in het zorgveld.

Harteraad is hét expertisecentrum voor het leven met hart- en vaataandoeningen. Geef de steun en kennis die nodig is.

w. ha

ee

STEUN ONS WERK r te r a a d. n l / h e l

p-

m

Kijk wat jij kan doen: www.harteraad.nl/help-mee Harteraad is partner van de Hartstichting.