het goederenvervoer te vrijwaren van zeeroverij op de Wadden, met name van die van de Watergeuzen.5 Deze ontwikkeling leidde ertoe dat Enumatil in 1588 een schans kreeg om het weg- en waterverkeer tegen de vijandelijke dreiging te beschermen. Enumatil werd kort daarop het toneel van het krijgsgewoel toen graaf Willem Lodewijk tussen 1589 en 1594 de stad Groningen probeerde te veroveren. In die jaren was de schans dan in handen van de troepen van de koning en dan weer in handen van Willem Lodewijk.6 Tijdens die strijd moet de kapel verloren zijn gegaan.
Geestelijke zorg en onderwijs binnen de protestantse kerk7 Na de teloorgang van de kapel kreeg Enumatil geen nieuw godshuis. De jonge protestantse kerk getroostte zich na 1594 veel moeite om het kerkelijk leven naar behoren in te richten en het lukte haar niet om nieuwe kerken te bekostigen. Zelfs niet waar het dringend nodig was, zoals in de jonge dorpen Zoutkamp en Roodeschool. De Veenkoloniën kregen wel nieuwe kerken omdat de stad Groningen die voor haar rekening nam en in het nieuwe dorp Niezijl betaalde de provincie het kerkgebouw. Enumatil kreeg wel een school. De jonge protestantse kerk verlangde namelijk onderwijs dat de kinderen de bijbel leerde lezen, hen vertrouwd maakte met haar geloofsleer, gebeden inprentte en hun geestelijke liederen leerde zingen. Zo 6 7 8 9
vormde de school een onmisbaar deel van de kerk. De school werd bekostigd uit de geconfisqueerde kloostergoederen, de zogenaamde geestelijke goederen.
De plaats van de kapel Een conflict tussen de pas aangetreden schoolmeester en een van de herbergiers brengt ons op het spoor van de vermoedelijke plek van de kapel. Deze onenigheid ging namelijk om het gebruik van de ‘Warff’, de plaats waar de kapel ooit stond. De meester verloor het pleit maar kreeg als compensatie een ander stukje grond; de herbergier werd gebruiker van de ‘Warff’. Deze grensde waarschijnlijk aan de ene kant aan het erf van de herberg aan de westzijde van het Hoendiep en aan de andere kant aan dat van de meester.8 Omdat de schoolmeesterswoning en de school tot ver in de negentiende eeuw aan de noordzijde van weg lagen, mogen we aannemen dat de kapel ergens oostelijk van de toenmalige meestersbehuizing heeft gestaan. In een proces in 1636 over de Ayngeweg tussen Enumatil en Lettelbert komt de kapel opnieuw aan de orde. In deze onenigheid betitelt de heer van Lettelbert de inwoners van Enumatil als ‘Die van de Cappelle ende Scole’. Deze aanduiding is vermoedelijk een oude betiteling voor de Enumatilsters, waaruit we mogen afleiden dat Enumatil vóór 1594 naast de kapel ook al een school had.9
G. Overdiep, De Groninger schansenkrijg. De strategie van Willem Lodewijk. Drente als strijdtoneel (Groningen 1970) 18-21, 28 en 38. Nationale Synode van Dordrecht, 1578. Acta Caput III, lid 47.1. RHC Groninger Archieven, HJK, inv. nr. 839, fol. 77. RHC Groninger Archieven, HJK inv.nr. 867 fol. 75vo en fol. 84.
3 Ansicht van Enumatil, omstreeks 1935, met de voormalige hervormde kerk uit 1847. Op de plek van dit kerkgebouw stond tot 1594 vermoedelijk de kapel. Ter hoogte van de auto stond eeuwenlang het schooltje van dit dorp. Collectie Hans Top, Hattem.
55