Groninger Kerken - april 2014 by GroningerKerken

Groninger Kerken 2 0 1 4

GRONINGER KERKEN

STICHTING OUDE

a pr il

Leer mens herdacht: memoriecultuur in F ivel go vóór 1594 • RuG -studenten denken na over de toekomst van het religieuze er fgoed in het Noorden • De kapel en de school van Enumatil • Opbouw werkers in religieus er fgoed • Op Hoog te Gedacht. Bij een kunst werk van Paul Perr y in Woltersum

inhoud Kees Kuiken

Leermens herdacht: memoriecultuur in Fivelgo vóór 1594

Een vijftiende-eeuws missaal met genealogische aantekeningen werpt licht op de middeleeuwse herdenkingscultuur in Leermens en de inrichtingsgeschiedenis van de kerk.

Justin E.A. Kroesen

RuG-studenten denken na over de toekomst van het religieuze erfgoed in het Noorden

In de laatste maanden van 2013 hebben achttien studenten van de Rijksuniversiteit Groningen nagedacht over de oude Groninger en Friese kerken in verleden, heden en toekomst. In dit artikel wordt kort verslag gedaan van een experimenteel project

De Stichting

Interview · De kerk als podium · Educatie · Winkel · Excursies · Nieuws · Mediatheek · Werk in uitvoering

Jan Oldenhuis

De kapel en de school van Enumatil

Op basis van archiefonderzoek worden de kapel en de kerkelijke functie van de oude school van Enumatil in dit artikel aan de vergetelheid ontrukt.

Frans Visser

Opbouwwerkers in religieus erfgoed

Met ingang van 1 januari 2014 is oud-gedeputeerde Pim de Bruijne de nieuwe voorzitter van het bestuur van de Stichting Oude Groninger Kerken. Daarmee kwam een eind aan het twaalfjarige voorzitterschap van Gert van den Bremen.

Omslag: Henk Helmantel, Donatuskerk Leermens met gedeeltelijk gereconstrueerd 14e eeuwse doxaal. Foto: Art Revisited, Tolbert

Oude Groninger Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per Groninger Kerken, ¤ 15,00 per jaar. Nieuwe donateurs ontvangen Groninger Kerken het eerste jaar gratis.

issn 0169 - 3719

Stichting Oude Groninger Kerken opgericht 13 mei 1969 Stichting Der Aa-kerk Groningen opgericht 1 maart 1985

Beschermheer Drs. M.J. van den Berg, Commissaris van de Koning in de provincie Groningen Bestuur en directie P.M. de Bruijne, voorzitter C. Kool, secretaris J. Wolters, penningmeester E.A.M. Bulder, vice-voorzitter J.A. de Vries M. van Zanten P.G.J. Breukink, directeur Adres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen telefoon (050) 312 35 69 telefax (050) 314 25 84 e-mail info@groningerkerken.nl www.groningerkerken.nl abn amro 48 61 14 333 Redactieadres Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen e-mail hillenga@groningerkerken.nl Redactie Groninger Kerken Dr. J.E.A. Kroesen, voorzitter Drs. M. Hillenga, secretaris Drs. R.H. Alma E. Hofman MA Dr. K. Kuiken J.F. Oldenhuis Dr. C.P.J. van der Ploeg Katern ‘De Stichting’ Martin Hillenga

Advertenties Informatie en tarieven worden verstrekt door Stichting Oude Groninger Kerken telefoon (050) 312 35 69 contact Gerda Lüürssen, e-mail: info@groningerkerken.nl Drukwerk en verzending Zalsman Groningen, Groningen

Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stichting jaar. Abonnement, alleen voor donateurs van de Stichting Oude

Donateurschap Minimaal ¤ 17,50 per jaar Tijdschrift ¤ 15,- per jaar

Govert Grosfeld en Mark Kremer

Op Hoogte Gedacht. Bij een kunstwerk van Paul Perry in Woltersum

31 / 2 – april 2014

Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud (POM)

Opmaak en productie Ekkers & Paauw, Groningen

Kees Kuiken

Leermens herdacht: memoriecultuur in Fivelgo vóór 1594 In de kluis van de Universiteitsbibliotheek in Groningen ligt een meer dan vijf eeuwen oud boek met de Latijnse teksten die een katholieke priester in de loop van het jaar tijdens de mis moest oplezen. Zo’n missaal werd in sommige parochies tevens gebruikt om bij te houden voor welke overleden parochianen op hun sterfdag moest worden gebeden, zodat ze snel in de hemel zouden komen. Ook dit misboek diende als zo’n memorieboek.1 Het boek komt uit de elfde-eeuwse Donatuskerk in Leermens, een van de oudste dorpskerken in Fivelgo. Het onthult een stukje van de herdenkingscultuur in het dorp vóór 1594. In dat jaar werd in Stad en Lande de katholieke eredienst verboden, dus ook het lezen van ‘zielmissen’ voor overledenen. Veelal werden zulke diensten verzorgd door de pastoor, maar rijke ingezetenen richtten soms een familiestichting op die

een eigen priester in dienst nam. Het ‘Leermster misboek’ hoorde bij het ‘altaar van de allerheiligste maagd Maria’.2 Van de zeven overlijdensberichten in het boek zijn er drie voor de adellijke familie Clant. Van hen is in Leermens één grafsteen uit de katholieke tijd bekend. In 1958 is deze teruggevonden midden voor de in de dertiende eeuw gebouwde galerij (het ‘doxaal’) tussen het koor en het schip. Herma van

1 Missale Monasteriense (Keulen 1489), Universiteitsbibliotheek Groningen, uklu INC 137; de memorieaantekeningen gedrukt in A. Pathuis, Groninger gedenkwaardigheden (Assen 1977, hierna: GDW) nr. 383. De auteur dankt drs. Redmer Alma voor zijn advies en gegevens over de Ommelander adel en prof. dr. Koen Goudriaan voor zijn commentaar. 2 In het Latijn: Iste liber pertinet ad usum et ad altare sanctissime virginis Marie et A [Redmer Alma leest: et aliorum].

1 De kerk van Leermens uit het zuiden. Foto Omke Oudeman.

? 2 Missaal, in 1489 gedrukt in Keulen, gebruikt in de kerk van Leermens bij het ‘altaar van de allerheiligste maagd Maria’. De aantekening op deze pagina heeft betrekking op het overlijden van Lucas Clant in 1568. Collectie

Universiteitsbibliotheek Groningen, foto John Stoel. 3 Ontwikkeling van de kerk van Leermens en de toename van het

den Berg vermoedt dat daar in de katholieke tijd ook een altaar heeft gestaan waar missen voor de Clanten zijn gelezen.3 Dit was niet het hoofdaltaar. Dat stond op het koor en was volgens een oorkonde uit 1510 gewijd aan de heiligen Donatus, Fabianus en Sebastianus. 4 Volgens het Leermster misboek werd Donatus herdacht op 7 augustus: de feestdag van bisschop Donatus van Arezzo.5 Van den Berg neemt aan dat onder de galerij in totaal drie bijaltaren hebben gestaan. Uit de oorkonde van 1510 weten we dat een ervan was gewijd aan ‘Maria, de heilige en onbevlekte moeder Gods’. Op dit bestaande altaar werd in 1510 een priester aangesteld door de familie Greving, die in de nabijheid ervan zijn graf had. Hun namen stonden volgens de oorkonde in een misboek dat was goedgekeurd door het bisdom Münster (waaronder Leermens toen viel).6 In het Leermster misboek dat in Groningen wordt bewaard, komen hun namen echter niet voor. In het vervolg van dit opstel doen we

aantal altaren in de periode 1100-1300. Tekening Meindert Spek.

een poging deze ‘Leermster memoriepuzzel’ op te lossen. Om te beginnen maken we een fictieve rondgang in en om de Donatuskerk zoals die er in 1510 uitzag.

Leermens anno 1510 Op een late augustusmiddag in 1510 hielden twee ruiters in priesterkledij stil bovenop de hoge wierde van Leermens. ‘We zijn er bijna’, zei mr. Doeke Greving tegen zijn metgezel, mr. Wilhelmus Frederici, en wees naar het noordoosten. ‘Dat is mijn stamhuis Grevinga. Daar, verder naar het noorden, zie je de slottoren van Bolsiersema, dat nu van Ludeke Clant is.’7 De priesters stegen af en liepen naar de kleine kruiskerk. Het vierkante koor was opgemetseld in sierlijke baksteenpatronen, het dwarspand en het schip waren nog van tufsteen. Op de viering stond een torentje en aan de westkant van het

3 A. Veldman, Dagboek van de restauratie van de N.H. Kerk te Leermens (Gr) (z.p. 1957-1960, ongepagineerd handschrift, bewaard bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort), 8-17 mei; GDW nr. 384 (Willem Clant, † 1541); H.M. van den Berg, ‘De SintDonatuskerk te Leermens’, Publicaties Stichting Oude Groninger Kerken (1970) 92. 4 Volgens het Latijnse fragment in H.O. Feith, Het Groninger beklemregt I (Groningen 1827) 331: praebenda seu vicaria ad altare divae et intemeratae Dei Genetricis Mariae in eccl. Parochiali S.s. Donati, Fabiani et Sebastiani, in Leermense; zie de niet foutloze vertaling in RHC Groninger Archieven, Familiearchief Greving, inv. nr. 1 (www.cartago.nl/oorkonde/fgr001). 5 Missale fol. 6v (en dus niet bisschop Donatus (eigenlijk: Donatianus) van Reims, die op 14 oktober werd herdacht). 6 Onder meer H. Halbertsma, ‘Oudheidkundig onderzoek in de Ned. Herv. Kerk te Leermens, Groningen’, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 12-13 (1962-1963) 317 (vermelding van de parochie in 1423). 7 W.J. Formsma e.a., De Ommelander borgen en steenhuizen (Assen 1987) 205-212.

4 Koor van de kerk van Leermens. Foto Omke Oudeman.

5 De kerk van Leermens richting westen met zicht op het koor. Foto Omke Oudeman.

troonheiligen Donatus, Fabianus en Sebastianus uitgehouwen.8 Een poortje onder het doxaal gaf toegang tot het koor, waar deze drie heiligen waren afgebeeld op de muren tussen de smalle vensters. Op de zuidmuur waren nog Maria en de heilige Ursula te zien. Door een tweede poortje kwamen de mannen terug in het schip. ‘Kijk’, zei Greving, ‘dit is het Maria-altaar. Hier zullen na mijn dood zielmissen voor mij en mijn familie worden gelezen. Ik heb het ontwerp voor de stichtingsoorkonde klaarliggen op Grevinga, zodat je er als notaris een akte van kunt opmaken.’ De priesters baden kort voor alle altaren in het kerkje. ‘Ik stel voor dat we nu naar Grevinga rijden’, besloot Greving. ‘De oorkonde en het avondeten wachten op ons.’

De Grevingprebende

6 Tekening door ds. M.A. Mees (1743-1795) van het opschrift boven de zuid ingang (onder de uitgehouwen beeltenissen van Donatus, Fabianus en Sebastianus). Foto: Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed, RuG.

schip een naar verhouding forse bakstenen toren met twee spitsen. De mannen betraden de kerk langs de zuidzijde. Boven de deur waren op een rood zandstenen timpaan de pa-

De zojuist genoemde akte is op 16 augustus 1510 opgemaakt door mr. Wilhelmus Frederici, notaris en pastoor van de Martinikerk te Groningen, voor mr. Doeke Greving, pastoor in Middelstum. Greving was van 1506 tot 1513 tevens raadsheer in het Ommelander hofgerecht. In 1522 werd zijn stichtingsoorkonde postuum bekrachtigd door het bisdom Münster.9 Zijn stichting (in de akte ‘prebende’ of ‘vicarie’ genoemd) bezat twee boerderijen in Leermens en één in Zandeweer. Van de pachtinkomsten werd een priester betaald. De familie mocht deze zelf benoemen. De priester moest driemaal in de week en op zon- en feestdagen op het Maria-altaar zielmissen lezen voor de overleden Grevings. Op de sterfdag van de stichter, die Maria’s moeder Anna als zijn persoonlijke beschermheilige noemde, werd een extra mis opgedragen door

8 Volgens een tekening door ds. M.A. Mees (1743-1795, GDW nr. 2273) op www.kerkeninbeeld.nl, zie afb. 6.

7 Het interieur richting het zuidoosten. In het midden het restant van het doxaal. Foto Omke Oudeman.

9 (boven) Zicht op de oostgevel van het noorderdwarspand. In deze hoek bevond zich het Maria-altaar. Foto Omke Oudeman. 8 (rechts) Grafzerk van Garment Jarges († 1619) met in de rechteronderhoek van het schild het wapen Greving. Foto Omke Oudeman.

vijf priesters. Met al deze missen drukten de Grevings een stevig stempel op de liturgische praktijk in het intieme dorpskerkje. De stichter maakt de indruk dat hij er een familiegrafkapel van wilde maken. De Grevings maakten in Leermens niet alleen de dienst uit. Op wereldlijk gebied deelden ze de macht met de eigenaars van andere ‘edele heerden’ zoals Bolsiersema. Deze heren deelden ook de zeggenschap over de kerk, inclusief het recht om de pastoor aan te wijzen. De voornaamste adellijke stemgerechtigden in het wereldlijk bestuur stonden te boek als ‘hoofdeling’.10 Zij waren vaak tevens ‘collator’, dat wil zeggen dat ze meestemden over de pastoorsbenoeming. Na 1594 bleef deze term in gebruik voor gemeenteleden die gezamenlijk de predikant beriepen. Op de oudste bewaarde lijsten van Leermster collatoren (1709 en 1726) staan de eigenaars van Bolsiersema en Grevinga. In 1750 bezaten de Grevings twee van de tien collatierechten.11 Vergeleken met de Clanten, die al in de vijftiende eeuw tot de Ommelander adel behoorden, waren zij nieuwkomers in dit milieu. Pas vanaf omstreeks 1650 staan ze te boek als hoofdeling of ‘jonker’.12 De Grevingprebende bestond toen nog wel, maar hield al lang geen zielmissen meer in de kerk. In 1594 waren daaruit namelijk alle altaren verwijderd. De pastoor liet zich toen om9 R. Alma, ‘De Ommelander ridderschap (1498-1516)’, Virtus 10 (2003) 29-30; Feith, Beklemregt I 331. 10 R.H. Alma, ‘De Ommelander adel in de late Middeleeuwen’, Virtus 2 (1994-1995) 23-33. 11 RHC Groninger Archieven, Familiearchief Greving, inv. nrs. 27, 28; Archief Hoge Justitiekamer, inv. nr. 2571, pag. 379. 12 Feith, Beklemregt I 330.

10 Knielvenster (links) in de westgevel van het noorderdwarspand. Het venster bood zicht op het Maria-altaar. Foto Omke Oudeman.

scholen tot predikant. Hoe het de laatste priester van de prebende is vergaan, weten we niet, maar de prebende mocht blijven bestaan als studiefonds voor de Grevings. Zij hebben dit tot hun uitsterven in 1796 zelf beheerd. In de kerk van Zeerijp herinneren nu nog vier rouwborden aan hen.13 In de kerk te Leermens is slechts één tastbare herinnering aan de Grevings zichtbaar: een wapen in een hoek van het wapen op de zerk van jonker Garment Jarges († 1619), wiens grootmoeder een Greving was.14

Het misboek Zoals gezegd, staan de Grevings niet in het Leermster misboek dat in Groningen wordt bewaard. Er zijn twee aanwijzingen dat dit missaal hetzelfde is als het misboek dat in de stichtingsakte van 1510 wordt genoemd. Voorin staat dat het boek thuishoorde op het Maria-altaar, waar ook de Grevingprebende was gevestigd. Daarnaast staat een Latijns uittreksel uit de stichtingsakte met de aantekening: ‘was getekend, WF’ (= Wilhelmus Frederici). Het boek is echter niet compleet. Een schutblad en een blad uit het eerste katern ontbreken. Misschien hebben daarop de memories van de Grevings gestaan, maar de gebruikelijke plaats daarvoor was de miskalender voorin het boek. Deze diende de priester als agenda. Per dag kon hij erin zien welke memories aan de beurt waren. Vooralsnog kunnen we niet uitsluiten dat er twee misboeken op het Maria-altaar zijn gebruikt: dat van de prebende en het in Groningen bewaarde exemplaar, wellicht bijgehouden door de pastoor.

Op de miskalender in het Groninger exemplaar staan zeven overlijdensberichten. Het oudste is van Eppo Haeyens († 1558), vrijwel zeker een nazaat van de vooraanstaande familie Herema te Eenum.15 Daarna volgen drie Clanten en drie kerkelijke dignitarissen: de Leermster pastoor Gerardus Budde († 1582) en de Lopsters Timannus Petri († 1585) en Johan de Mepsche († 1585). Timannus Petri was pastoor van Loppersum. De hoofdeling Johan de Mepsche was geen geestelijke, maar hield als proost van Loppersum kerkrechtelijk toezicht op beide pastoors.16 Op het kalenderblad voor mei staat een aantekening over de slag bij Heiligerlee (23 mei 1568).17 Deze zeven vermelden wel overlijdensdata, namen en titels, maar niets over de gewenste herdenking. Ze lijken eigenlijk eerder op grafschriften dan op memorieaantekeningen.18 Dit betekent niet dat voor deze zeven overledenen geen memorie is gehouden, maar die zal dan niet zo uitgebreid zijn geweest als het programma van de Grevingprebende. In 1594 werden hoe dan ook alle katholieke zielenheilspraktijken verboden. Het missaal is daarna vermoedelijk bewaard op Bolsiersema. In 1604 kwam namelijk uit dat de toenmalige borgheer Willem Ubbena, schoon-zoon van de in 1568 overleden Lucas Clant, het sterfjaar van zijn schoonvader in de miskalender met een jaar had vervroegd. Deze vervalsing is in het boek nog zichtbaar.19 Het missaal kwam later in het bezit van de Groninger archivaris mr. Robertus Keuchenius Driessen (1759-1831).20

13 GDW nrs. 4455, 4457, 4461, 4462. Deze tak woonde op de borg Eelsum in Zeerijp (Formsma e.a., Borgen 526). 14 GDW nr. 2255; Formsma e.a., Borgen 208. 15 Over de Herema’s: R.H. Alma, ‘Oostrum in Eesterrecht. Duizend jaar Eenumerhoogte’, Gruoninga 44 (1999) 189. 16 Formsma e.a., Borgen 224-226. 17 Deze aantekening is grotendeels onleesbaar gemaakt. Onder ultraviolet licht ontcijferde Redmer Alma: den xxiii dach may anno lxviii […] in den Olden Ambte […] tusscen […] holt unde Vytusholt […] goezen […] graaf […] Lodewyk. 18 Deze laatste opmerking dank ik aan Redmer Alma. 19 E. Knol e.a. (red.), Hel en hemel. De Middeleeuwen in het Noorden (tentoonstellingscatalogus Groningen 2001) 55-56. 20 A. G. Roos, Catalogus der incunabelen van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen (Groningen 1912) nr. 137.

11 Reconstructie van het doxaal met de veronderstelde triomfkruisgroep (naar het voorbeeld van de kerk van Holtrop, Ostfriesland). Tekening Meindert Spek.

Altaren in de kerk Het Maria-altaar was vrijwel zeker niet het enige altaar in de kerk waar zielmissen werden opgedragen. Het is wel het enige Leermster altaar waarvan we weten voor wie deze missen waren bestemd. De Grevings werden er herdacht door hun eigen priesters, de overige gememoreerden waarschijnlijk door de dorpspastoors, van wie één ook zelf in het misboek is vermeld. Gezien de praktijk in andere dorpskerken mogen we aannemen dat dit Maria-altaar in het noordelijke deel van het dwarspand stond, onder de noordelijke boog van het doxaal. In 1958 zijn hier twee grafkelders ontdekt. Ze waren volgestort met grond en de afdekkingen waren verdwenen.21 Het bezit van deze ‘graven of kelders’, zoals ze in 1750 heetten, was gekoppeld aan een collatierecht.22 Wanneer een van deze kelders van de voorouders van mr. Doeke Greving was, zoals uit de akte van 1510 lijkt te volgen, dan is dit de oudste nu bekende privégrafkelder in een Groninger kerk.23 Vrijwel zeker stond ook onder de zuidelijkste boog een bijaltaar. Aan wie dit was gewijd, staat niet vast: misschien aan de op de zuidelijke koorwand afgebeelde Ursula? Maar ook Sint Nicolaas lijkt in Leermens te zijn vereerd. Zijn naam staat althans op een bronzen torenklok die hier in 1501 is geplaatst,

maar in 1822 is verkocht aan de kerk van het naburige dorp ’t Zandt.24 Van het derde altaar dat midden onder het doxaal zou hebben gestaan, zijn bij de opgraving geen sporen gevonden, maar wel van twee doorgangen in het doxaal. Daartussen was dus ruimte voor een altaar, of een kruisbeeld, of beide. Juist in kruiskerken was het kruispunt (sic) tussen schip en dwarspand in de Middeleeuwen de voorkeursplaats voor zo’n altaar of beeld. In veel middeleeuwse kerken werd de koorafscheiding gedomineerd door een monumentale kruisgroep, het triomfkruis.25 Zeer waarschijnlijk stond dat kruis in Leermens boven op het doxaal waarvan de voorzijde was beschilderd met een passiereeks. Recht onder dit lij denstafereel werd in 1541 de hoofdeling Willem Clant (van Bolsiersema) ter aarde besteld. Niet alle latere heren van Bolsiersema rusten overigens in Leermens. Zo is Willem Ubbena in 1631 begraven in Eenum.26 Onlangs merkte Justin Kroesen op dat in Groninger kerken geen sporen bekend zijn van bij- of zijaltaren op het koor.27 Het vrij ruime koor van Leermens kan zich hiertoe echter wel hebben geleend. In 1957 zijn hier tussen de vensters geschilderde heiligenfiguren aangetroffen. Op de zuidmuur waren Maria (met kind), Ursula (met gezellinnen) en Sebastiaan her-

21 Veldman, Dagboek, week van 22 september – 1 oktober 1958. 22 Archief Hoge Justitiekamer, inv. nr. 2571, pag. 380. Omstreeks 1750 verwierf de stad Groningen deze rechten. 23 Vergelijk R. Alma, De grafzerken van Farmsum. Spiegel van een heerlijkheid (Farmsum 2013) 34-35 (zie ook het kader). 24 Van den Berg, ‘Leermens’ 84. 25 Onder meer J. Kroesen en R. Steensma, Het middeleeuwse dorpskerkinterieur (Leuven enz. 2004) afb. 11.27 en 11.28. 26 GDW nrs. 384, 1094. 27 J.E.A. Kroesen, ‘Recentering side altars in Medieval church interiors: the example of Late Romanesque churches in Groningen’, in: idem en V.M. Schmidt (red.), The altar and its environment, 1150-1400 (Turnhout 2009) 167.

kocht de stad Groningen bijna alle collatierechten in Leermens op. De Grevings staan niet in de ‘memoriekalender’ in het Leermster missaal, maar voorin dit boek is wel een deel van de stichtingsoorkonde van hun prebende uit 1510 afgeschreven. Het is dus niet helemaal duidelijk of zij op hetzelfde altaar werden herdacht als de Clanten, die wel op de kalender staan. Dit gedeelte van de Leermster memoriepuzzle blijft dus onopgelost. De herinnering aan de Grevingprebende is na 1796 grotendeels vervaagd, maar toch niet helemaal verloren gegaan. In 1829 rapporteerde de dorpsonderwijzer aan de districtsschoolopziener: ‘Op de tegenwoordige plaats [= boerderij – KK] van J.W. Buning, verhaalt men, dat in oude tijden een abt zijn verblijf hield […]. De laatste abt zou in 1510 zijn overleden.’ Jacobus Werumeus Buning was in 1829 boer op de Grevingaheerd, gelegen ter plaatse van de vroegere borg Grevinga.28 In 1510 had mr. Doeke Greving, geen abt maar wel een voorname geestelijke, zijn familiestichting opgericht. Zo blijkt in plaatselijke verhalen soms toch een historische kern te schuilen. Dr. Kees Kuiken (www.prosopo.nl) is historicus en sinoloog. Hij is redactielid van Groninger Kerken, waarin hij eerder schreef over middeleeuwse pastorieën (‘wemen’), vroegmiddeleeuwse elitegrafcultuur en de ‘Friese tijd’ in Visvliet. 40

Een grafkelder onder het koor?

12 Grafzerk van Willem Clant († 1541), tegenwoordig opgesteld in het noorderdwarspand.

kenbaar, op de noordmuur een bisschop: volgens Van den Berg Donatus, maar wellicht Nicolaas. In totaal zullen er twaalf afbeeldingen zijn geweest. Mogelijk hebben hierbij zijaltaren gestaan. Vooralsnog hebben we in Leermens schriftelijk bewijs van twee altaren: het hoofdaltaar op het koor en het Maria-altaar onder het doxaal.

Besluit Tussen 1510 en 1594 bloeide in Leermens een betrekkelijk rijke katholieke memoriecultuur. Vooral de leden van de families Greving en Clant werden min of meer uitgebreid herdacht. Dat de herinnering hieraan in de negentiende eeuw grotendeels is vervaagd, kwam niet alleen door de godsdienstige omwenteling van 1594, maar wellicht ook door nieuwe machtsverhoudingen. In de loop van de achttiende eeuw

In 1940 maakte de kunsthistoricus M.D. Ozinga melding van een ‘grafkelder’ onder het koor van de Donatuskerk. De archeoloog H. Halbertsma, die het officiële verslag van de opgraving van 1958-1959 publiceerde, zag in deze ruimte geen grafkelder omdat geen sporen van begravingen of bijzettingen waren gevonden. Halbertsma beschreef de toegang tot deze ‘krocht’ als een ‘gemetselde trap’ die vanuit de ‘viering’ bereikbaar was.29 ‘Viering’ is een vakterm voor de kruising tussen schip en dwarspand: in Leermens de plaats waar Willem Clant in 1541 is begraven. Dekte zijn grafsteen wellicht de toegang tot de kelder onder het koor? Een tekening in het restauratiedagboek toont aan dat het anders was. De toegang tot de ‘krocht’ lag onder de kansel. Inmiddels weten we dat deze toegang pas in 1943 is aangelegd om onderduikers een schuilplaats onder het koor te bieden. Dit verklaart ook dat deze toegang van binnenuit afsluitbaar was. Hij stond niet in verbinding met het graf van Clant. Er was nog wel een oudere toegang: een vierkant gat in het zuidoosten van het koor, afgedekt door een oude altaarsteen.30 Wat de bestemming van dit ruime, maar zeer lage keldergewelf met zijn bakstenen zuiltjes was, blijft een raadsel.

28 RHC Groninger Archieven, Archief Districtsschoolopzieners, inv. nr. 10; Formsma e.a., Borgen 210. 29 M.D. Ozinga, Oost-Groningen (Den Haag 1940) 235; Halbertsma, ‘Leermens’ 312. 30 Veldman, Dagboek, 1-14 november en 16-28 november 1959; Van der Molen e.a., Om Leerms 182.

Justin E . A . Kroesen

RuG-studenten denken na over de toekomst van het religieuze erfgoed in het Noorden In de laatste maanden van 2013 hebben achttien studenten van de Rijksuniversiteit Groningen nagedacht over de oude Groninger en Friese kerken in verleden, heden en toekomst. In dit artikel wordt kort verslag gedaan van een experimenteel project en worden enkele van de meest opmerkelijke voorstellen besproken.

1 Excursie van de RuG-studenten naar de kerk van Leermens. Foto Madelon Franssen.

De cursus ‘Religieus erfgoed in het Noorden’ was georganiseerd aan het Honours College, een speciale leergang voor de beste studenten van de universiteit. Ze waren afkomstig van zeer uiteenlopende opleidingen, van biologie tot Ame rican Studies en van sociologie tot rechtsgeleerdheid. De eerste weken werden besteed aan een reeks colleges over de meer dan duizendjarige cultuurgeschiedenis van de Groninger en Friese kerken, vanaf de opkomst van het christendom tot aan de ontkerkelijking en de ‘herbestemming’ van kerkgebouwen. Voor velen betekende dat een kennismaking met een geheel nieuwe wereld.

Cultureel toekomstplan Omdat niets leerzamer is dan een excursie in het vrije veld bezochten we op 24 november de kerken van Leermens, Zeerijp, Huizinge en Midwolde. Vervolgens ‘adopteerden’ de studenten in groepjes van twee of drie een oude kerk in een kleine plattelandsgemeenschap en schreven daarvoor een ‘cultureel toekomstplan’. De eerste stap was het in kaart brengen van de materiële en immateriële waarden van iedere kerk – als beeldbepalend en sfeervol monument, als een verzameling bijzonder meubilair, als een baken van geschiedenis en als een drager van persoonlijke herinneringen. Al snel moesten de studenten de bibliotheek uit en de dorpen in om mensen te interviewen, van beheerders en kerkrentmeesters

2 De kerk van Garmerwolde, ‘onmisbaar ijkpunt en herkenningsteken voor het dorp’. Foto Archief Regnerus Steensma.

Activiteiten

ten, huwelijken en uitvaarten, en ook de openstelling van de kerk als ‘rustpunt’ in de zomer kan rekenen op brede steun. Samenwerking met basisscholen in de omgeving en het ontwikkelen van een levensbeschouwelijk programma voor jongeren zouden volgens de studenten goede kansen kunnen bieden om een gevoel van verbondenheid met de oude kerk ook bij de jeugd aan te kweken.

Studenten Madelon Franssen en Gwendolyn Hooijkaas stelden vast dat de hoge waardering voor de kerk van Feerwerd vooral verbonden is met de activiteiten die er plaatsvinden, en minder met het gebouw zelf. Ze verspreidden een enquête en kregen er maar liefst 87 ingevuld terug, zowel uit Feerwerd zelf als uit de omliggende plaatsen. Wat door velen zeer gewaardeerd wordt is het gebruik van de kerk voor concer-

Judith Euwema, Maaike-Anna Hempenius en Britt Termes ontdekten dat veel dorpsbewoners van Garmerwolde de oude kerk beschouwen als een onmisbaar ijkpunt en herkenningsteken voor het dorp. Voor één respondent is de kerk veel meer dan een godshuis: ‘Dat is eigenlijk al een gepasseerd station’. Waar de plaatselijke commissie vooral naar streeft

tot (oud-)kerkgangers en atheïsten, en van cultuurliefhebbers tot cultuurmijders. Hoe brengen mensen ter plaatse onder woorden wat de kerk voor hen betekent? Voelen ze zich met het oude gebouw verbonden en zo ja, hoe? Bij de toekomstplannen ging het erom de kerk een zo groot mogelijke rol in de dorpsgemeenschap te laten spelen. 42

IJkpunt

3 Het interieur van de kerk van Hornhuizen, in gebruik als dorpshuis. Foto Archief Regnerus Steensma.

zijn activiteiten die de mensen onderling verbinden, en behalve in een kerkdienst kan dat bijvoorbeeld ook heel goed tijdens een koffieochtend. Vorig jaar zat de kerk vol bij de voorstelling van Scrooge voor en door bewoners: “Dan komt alles samen: muziek, toneel en dans. Dan is zo’n kerk heel belangrijk, omdat iedereen erbij is, kerkelijk of niet, dat maakt niet uit”. De studenten leggen de toekomst in de handen van de kinderen: “Om jongeren te interesseren kan er een les gemaakt worden over de middeleeuwen en die les kan in de kerk gegeven worden voor scholen uit de om geving”.

Creatieve scenario’s

In Hantumhuizen (Frl.) merkten Ronja Reijngoud, Petra Meelker en Gerald Hoekstra dat de culturele activiteiten die in de kerk georganiseerd worden maar matig worden bezocht, waardoor de functie als ontmoetingsplek beperkt is. Om hier verandering in te brengen werkten de studenten een aantal creatieve scenario’s uit, waaronder die van pop-up restaurant: een gemakkelijk verwijderbare eetgelegenheid waar gasten in middeleeuwse sfeer kunnen genieten van eten, toneel en muziek. Bij deze optredens kan de geschiedenis van de kerk op een speelse manier gepresenteerd worden. Uit een enquête onder de dorpelingen bleek dat vrijwel alle ondervraagden hier positief tegenover stonden, zowel de reli gieuze als niet-religieuze dorpsbewoners. Op de vraag of ze er ook zelf zouden gaan eten reageerde de meerderheid instemmend.

4 (boven) In het kader van het project Landmerken werd in 2011 de lantaarn van de kerktoren van Hornhuizen geschikt gemaakt als uitzichtpunt. Foto Ronny Benjamins.

Landmerken Sinds de toren van Hornhuizen in 2011 toegankelijk werd gemaakt als uitkijkpunt in het kader van het project Land merken trekt de plaats bezoekers uit alle windstreken. Studenten Fenneke Venema en Bregje Faasse organiseerden een rondvraag onder de dorpelingen en ontdekten dat de Hornhuizers de kerk vooral waarderen als een beeldbepalend gebouw in het dorp. Ook koesteren velen nog persoonlijke herinneringen aan de plek: ze zijn er getrouwd, hebben er hun kinderen laten dopen of afscheid genomen van geliefden. Sommigen constateren dat vanaf het moment dat de kerk niet meer voor kerkdiensten werd gebruikt, het gebouw zijn functie als ontmoetingsplek weer meer heeft terugge kregen. De studenten doen de suggestie om een sterkere verbinding te leggen met het Waddengebied, en ze raden aan om de kerk in te richten als als een museum voor en over Hornhuizen, mogelijk in combinatie met een VVV-kantoor en een eenvoudige bed & breakfast.

Gastvrijheid

In Oosterwijtwerd raakten Dorien van den Brink en Marjolein Kruithof onder de indruk van de sfeer van gastvrijheid in de kerk. Een groot bord meldt dat de kerk open is en in het middenpad staan koffie en thee klaar voor bezoekers, wat een

5 (onder) Het door Studio Job ingerichte torenportaal van Hornhuizen. Een ‘interactieve informatiekast’ herbergt presentaties over de geschiedenis van de kerk en omgeving. Foto Ronny Benjamins.

6 Het interieur van de kerk van Oosterwijtwerd, met in het middenpad de tafel met verfrissingen voor bezoekers. Foto Justin Kroesen.

extra dimensie geeft aan de vredige, verstilde sfeer. Ze stellen voor om te proberen de bekendheid van het dorp en zijn romaanse kerk te vergroten, bijvoorbeeld in samenwerking met de ANWB (toertochten) en de universiteit (lezingen), maar wijzen er ook op dat een teveel aan bezoekers de bijzondere charme van de kerk – een greep uit het gastenboek: ‘Plek van rust’, ‘Heel puur’, ‘Ademt geschiedenis’, ‘Geweldig dat dit zo kan!’ – teniet zou kunnen doen. Bij de culturele activiteiten is gebleken dat vooral exposities en toneelvoorstellingen door de Oosterwijtwerders zelf veel belangstellenden trekken.

beurzen en kunstexposities. Om de kerk ook voor toeristen aantrekkelijker te maken zou de toegankelijkheid verbeterd moeten worden en zou er een mobiele app moeten worden ontwikkeld met informatie in verschillende talen over de kerk en de schilderingen. Hoewel ze vermoeden dat de lokale bevolking hier niet zonder meer akkoord mee zou gaan, stellen ze ook voor om kinderen de kerk te laten ontdekken aan de hand van een lasergamespel, vanuit de gedachte dat vrolijke en spannende belevenissen een grotere betrokkenheid van kinderen met het monument tot stand brengen.

Monumentaliteit en toegankelijkheid

Verbindingen

Reinder Reinders, Laura van der Bijl en Patti Nijhuis ver diepten zich in de achtzijdige Van Harenskerk in Sint-Anna parochie (Frl.). Door de monumentaliteit van de zeventiende-eeuwse inrichting is ruimte moeilijk voor andere doeleinden dan kerkdiensten en concerten te gebruiken. De studenten stelden vast dat de gehechtheid aan het gebouw onder de dorpelingen groot is en dat velen wensen dat de kerk vaker wordt opengesteld voor geïnteresseerde bezoekers. Op de vraag ‘Wat weet u van de Van Harenskerk?’ antwoordde vrijwel iedere ondervraagde met het verhaal dat Rembrandt er in 1634 zou zijn getrouwd met Saskia van Uylenburgh. De studenten raden daarom aan om bij toekomstige activiteiten hierbij aan te knopen, bijvoorbeeld in de vorm van een toneeluitvoering door de dorpelingen zelf. Dieuwke van Iwaarden en Anna Gregorjeva (een studente uit Rusland) togen naar de romaanse kerk van Westergeest (Frl.) met haar bijzondere beschilderde absis.1 Om het gebouw een grotere rol in de gemeenschap te geven bevelen ze aan om de kerk vaker te gebruiken voor vergaderingen en voor activiteiten in de sfeer van muziek, lezingen, toneel,

Uit de zeven lokale onderzoeken is gebleken dat veel dorpelingen een grote betrokkenheid bij de oude kerken voelen en de activiteiten die er georganiseerd worden zeer waarderen – of ze er nu aan deelnemen of niet. Op veel plaatsen worstelen de beheerders met de vraag hoe men meer mensen uit het dorp en van buiten over de drempel kan trekken. Tegelijk beseft men dat juist de rust en de stilte belangrijke waarden zijn en dat activiteiten van een al te frivool karakter zich niet goed verhouden tot de religieuze geschiedenis en de monumentale status van het gebouw. Aan de voorwaarde van een goede toegankelijkheid wordt op steeds meer plaatsen voldaan. In de meeste toekomstpannen doen de studenten de aanbeveling om verbindingen met scholen in de omgeving te leggen, zodat het brede draagvlak ook onder de toekomstige generaties blijft bestaan. Dr. Justin E.A. Kroesen (j.e.a.kroesen@rug.nl) is universitair docent Kunstgeschiedenis van het Christendom aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen.

1 Deze kerk is eigendom van de hervormde gemeente Oudwoude-Westergeest. Alle andere kerken zijn in het bezit van de Stichting Oude Groninger kerken of Alde Fryske Tsjerken.

De Stichting

a p r il 2 0 1 4

In deze aflevering van ‘De Stichting’ leest u over het werk van de Stichting Oude Groninger Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en om de Groninger kerken.

Groninger Kerken viert 9e lustrum

In 2014 bestaat de Stichting Oude Groninger Kerken 45 jaar. Het negende

lustrum wordt opgeluisterd met een aantal bijzondere projecten en activiteiten. En zoals altijd proberen we ons waardevolle Groninger erfgoed weer op een andere, verrassende manier te belichten. Ditmaal door de ogen van de zuiderburen. Vandaar het jubileumthema: Het Noorden door de ogen van het Zuiden.

Jan Verrelst over de ‘Intelligente Ruïne’ van Leegkerk Interview: Frans Visser De Antwerpse architect Jan Verrelst neemt ons mee naar Leegkerk. ‘Hier stond ik zeven jaar geleden voor het eerst’, zegt hij. ‘Jur Bekooy (bouwkundige van de stichting Oude Groninger Kerken; fv) had me uitgenodigd. Ik begreep meteen waarom.’

Foto Ronny Benjamins.

Waarom dan precies, willen we weten. Verrelst: ‘Je voelt meteen de ouderdom, hè. De kerk was het hart van een gemeenschap. Deze plek moet een rol hebben gespeeld in de levens van talloze mensen, generatie na generatie. Tegelijkertijd besef je dat die rol van vroeger is uitgespeeld. De kerk zag er nogal verloren uit in de kale, groene vlakte. De oprukkende nieuwbouwwijken in het oosten en de enorme suikerfabriek aan de zuidelijke horizon zorgden voor een geheimzinnige spanning.’

Geest van de plek

Houvast in herinneringen

Maar was awg architecten niet vooral bekend van de binnenstedelijke projecten? Waarom uitgerekend Jan Verrelst, helemaal uit Antwerpen, naar Leegkerk gehaald? Verrelst: ‘Wij hebben onze reputatie inderdaad te danken aan grootstedelijke projecten, gek genoeg vooral in Nederland. Denk bijvoorbeeld aan de Mariaplaats/Walsteeg in Utrecht en de herbestemming van het Philips-kantoor in Eindhoven. Er zijn periodes geweest dat wij 85% van ons werk in Nederland deden. Wij kregen die projecten omdat we een wat andere kijk op architectuur hebben dan veel Nederlandse architecten. Bij binnenstedelijke projecten gaat het er vooral om dat je iets maakt dat past in de omgeving. Je begint niet bij nul maar zoekt naar ‘de geest van de plek’; wat wil deze plek zijn of worden? Je wilt daar niet een gebouw dat alleen maar de handtekening of het ego van de architect uitstraalt. Bij awg streven we naar “doordetijdse gebouwen”. We werken aan plekken en gebouwen die de kwaliteit hebben om zich telkens weer aan nieuwe functies aan te passen. “Intelligente ruïnes” noemen wij dat. In Leegkerk herkende ik ook meteen een intelligente ruïne. Ik denk dat dat de reden is dat wij zijn benaderd.’

De feiten geven Verrelst gelijk. awg architecten kreeg in 2009 de opdracht om de in onbruik geraakte kerk geschikt te maken voor nieuwe functies: presentaties, vergaderingen, diners, recepties en kleinschalige feesten. Hij liet de buitenkant intact, maar herschiep het interieur met enkele monumentale ‘gouden’ objecten. Sinds de feestelijke heropening in 2013 trokken al tallozen naar Leegkerk om de gedaantewisseling te aanschouwen. Leegkerk won de publieksprijs in de Grote Groninger Gebouwenenquête, onderdeel van de jaarlijkse Dag van de Architectuur in Groningen. De echte kroon op het werk zien we op de dag dat we met Verrelst in Leegkerk zijn. Een feestelijk gekleed gezelschap, in afwachting van het bruidspaar, vergaapt zich aan het interieur. ‘Het is zó bijzonder en toch heel intiem en vertrouwd’, zegt één de feestgangers. De oude kerk functioneert weer. Verrelst heeft een brede glimlach op het gezicht. We vragen of hij verrast was door het succes van Leegkerk.

Voor Vlaanderen waren de late middeleeuwen een periode van grote bloei. Dat zie je terug in imposante kerken en kathedralen. De Bourgondische uitbundigheid is er bovendien nooit afgeremd door de Reformatie. Hoe kijken Belgen van nu tegen het Groninger kerkenlandschap aan? We vroegen het aan drie liefhebbers. In deze editie van Groninger kerken het antwoord van architect Jan Verrelst. Verrelst is medevennoot van het Antwerpse awg architecten. Met zijn bureau maakte hij naam met enkele tot de verbeelding sprekende binnenstedelijke projecten in Nederland, waaronder het Catharijneconvent in Utrecht. Zo kwam hij onder de aandacht van de Stichting Oude Groninger Kerken. Het zou tot een succesvolle samenwerking leiden.

Verrelst: ‘Ja, toch wel. Het was natuurlijk een naar binnen gerichte ingreep, in een bescheiden kerkje buiten de stad. Dan verwacht je niet meteen zoveel weerklank. Anderzijds, we hebben er wel met veel zorg aan gewerkt. Hoe zo’n proces in zijn werk gaat? Dat begint altijd met studie. We proberen de geschiedenis te doorgronden, de geest van de plek te begrijpen. We vormen ons een beeld van de belevingswaarde en de potentie van een locatie. Ik weet, dat zijn subjectieve begrippen, maar zo ontstaat wel de kracht om te kunnen ontwerpen. Dat begon in dit geval met een zoektocht naar het materiaal. Ik wist meteen dat het iets moest zijn dat licht kon weerspiegelen. We zijn lang met glas bezig geweest, maar uiteindelijk werd het een goudkleurig materiaal. Ik vond houvast in aloude herinneringen en associaties: de gouden schrijn, het mysterieuze licht.’ Verrelst groeide op in een dorp onder de rook van Antwerpen. De kerk van zijn herinnering was katholiek. Op de vraag of hij -bewust of onbewust- katholieke pracht en praal in een protestantse kerk heeft gehaald, haalt hij de schouder op. ‘Daar was ik niet mee bezig; het “goud” was nodig om mensen te boeien en naar deze plek te lokken.’ En zou zo’n renovatie als in Leegkerk ook in België kunnen? Verrelst: ‘Ontkerkelijking speelt ook bij ons. De Vlaamse overheid inventariseert op dit moment hoeveel kerken er zijn en hoeveel er nodig zijn en wat er vervolgens met die andere moet of kan gebeuren. Herbestemming zal dan zeker aan de orde komen. Tegelijkertijd denk ik dat men er voor terug zal schrikken. Katholieke kerken zijn rijker van versiering, wanddecoratie, ornamenten. Herbestemming betekent dan automatisch dieper ingrijpen. En er is nog weinig ervaring, hè. Wat dat betreft is Groningen zijn tijd ver vooruit.’

Foto Ronny Benjamins

D e k e r k a l s p odium

In alle kerken die de Stichting Oude Groninger Kerken beheert, worden bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek lichten we een aantal daarvan uit. Voor een compleet en actueel overzicht kunt u terecht op www.groningerkerken.nl/agenda. Geen beschikking over internet? Neem dan contact opmet het secretariaat van de Stichting. De medewerkers kunnen u van een papieren agenda voorzien.

Twee van de achthonderd deelnemers aan het Focke-project. Foto Egbert Euser.

Paaswandeling Op tweede paasdag maandag 21 april 2013 organiseert de Stichting een begeleide paaswandeling rond de kerk van Oosternieland. Aansluitend volgt een kort concert. Voor programma en aanmelding: www.groningerkerken.nl.

Schrijver in de kerk Deze achtste editie is Judith Koelemeijer de literaire gast. Op zondag 27 april wordt zij in de Amshoff in Kiel-Windeweer aan de tand gevoeld door interviewer Margriet Bos. Sidekick in het programma vormt ook dit keer weer de veelzijdige Groninger musicus Remko Wind. Voor informatie: www.groningerkerken.nl.

Helmantel in Ezinge Tot en met 28 september is in Museum Wierdenland in Ezinge de tentoonstelling ‘Helmantel. Oudheden en erfgoed als inspiratie’ te zien. Stillevens van Henk Helmantel gaan hier samen met de originele objecten afgebeeld op de schilderijen. Helmantels blik op oudheden en erfgoed daagt uit om de voorwerpen op een nieuwe manier te bekijken. En een mooie bijkomstigheid: laat u inspireren door het werk van de schilder en neem deel aan onze expositie ‘Mijn Inspiratie’ – speciaal voor amateurkunstenaars. Meer informatie: www.wierdenland.nl en www.groningerkerken.nl/jubileum2014.

Educatiesymposium Het negende lustrum van de SOGK vieren we mede met een educatiesymposium op 21 mei 2014, waarin we terugblikken

op 15 jaar erfgoededucatie maar ook ruimte bieden aan nieuwe vergezichten. Want we blijven nieuwsgierig naar nieuwe antwoorden op oude vragen. Hoe kunnen we kinderen opnieuw laten kijken naar hun eigen omgeving, naar een monumentale kerk, en naar erfgoed in het algemeen? En wat kan je daarvan leren? Het belooft een prachtig programma te worden met inhoudelijke bijdragen van o.a. Barend van Heusden, Bernardine Beenackers-Heeren, Brecht Demeulenaere, Justin Kroesen, Tineke de Danschutter en Martine Letterie. Het programma is bij te wonen op uitnodiging. Voor meer informatie: educatie@groningerkerken.nl

Expositie Judith Reedijk

Tot en met vrijdag 23 mei is in het entreegebouw van de Remonstrantse kerk de expositie ‘Weelde en Noodzaak’ van keramiste Judith Reedijk te zien. Reedijk over de tentoonstelling: ‘Ik laat werk zien uit verschillende periodes. De laatste jaren waren mijn beelden vol met figuren en symbolen, waarbij een zekere weelde en volheid aanwezig was. Ook doel ik met weelde op de vrijheid en ruimte om kunst te maken, in tegenstelling tot landen en omstandigheden waarin mensen die weelde niet hebben.’ Locatie: Remonstrantse kerk Groningen, Coehoornsingel 14, Groningen. Open op werkdagen van 9.00 -16.30 uur, gratis entree; graag even aanbellen.

Het Verhaal van de Groninger kerken Sytse van der Zee werd uitgenodigd elf verhalen over de Groninger kerken te verbeelden. In een bijzondere mix van handmatige tekentechniek en digitale verwerking geeft de kunstenaar zijn geheel eigen visie op de boeiende, of soms vreemde verhalen van de kerken. Naast elke tekening hangt het bijbehorend verhaal. De expositie is te zien in de grote zaal van Pictura (Martinikerkhof 26, Groningen). In de overige ruimten een selectie uit de vele culturele projecten die in de afgelopen jaren door de SOGK werden opgezet. Bij de tentoonstelling verschijnt de uitgave Het verhaal van de Groninger kerken. De expositie is te zien t/m 18 mei 2014. Openingstijden: woensdag t/m zondag, 13:00 uur-17:00 uur.

Quiltfestival Van 13-15 juni wordt het derde QuiltFestival Noord Groningen georganiseerd. In monumentale kerken, molens, dorpshuizen is een enorme diversiteit te bewonderen van het werk van quilters en textielkunstenaars uit o.a. Scandinavië, Rusland en Nederland. In het openluchtmuseum Het Hoogeland te Warffum zijn dit jaar Amish quilts tentoongesteld; in de Op Roakeldais-hal te Warffum is weer een textielbeurs. Langs de locaties rijden historische bussen en vanuit Warffum en Uithuizen kan gestart worden met een fietstocht, fietsen zijn te huur. In een aantal kerken wordt het orgel bespeeld. Openingstijden: vrijdag 13 juni en zaterdag 14 juni 11:0018.00 uur; zondag 15 juni 11:00-18:00 uur; de hal van Op Roakeldais is om 10:00 uur open. Meer informatie: www. quiltfestival.nl

Terug naar het begin Een spannend cultureel programma in eeuwenoude kerkgebouwen? Met het festival Terug naar het begin gaan we op zaterdag 10 mei in Appingedam opnieuw die uitdaging aan. Uit het rijke aanbod selecteerden we voor de lezers van

Groninger kerken enkele pareltjes. Het thema is ‘Op zoek naar de horizon’: de artiesten nemen u mee naar de mooiste vergezichten, of zetten u juist weer met beide benen op de grond. - The voice of the new nomads - Urna Chahar-Tugchi, Bram Stadhouders. Zangeres Urna komt uit Mongolië en studeerde in Shanghai. Haar stem, met een bereik van 4 octaven, is doordrongen van een gevoel van eindeloze uitgestrektheid van de steppe. Componist en gitarist Bram Stadhouders is één van de meest interessante improvisatiemuzikanten van dit moment. Op eigenzinnige wijze smeedt hij verschillende muziekinvloeden tot één geheel. De twee musici nemen de luisteraar mee op een wonderschone reis. - Tot in de eeuwigheid - Marcel Worms. ‘In de hemel spelen de engelen Mozart, maar voor God spelen ze Bach’. De beroemde theoloog Karl Barth was niet de enige die Bach in verband bracht met God en de met de Eeuwigheid. Prozaïsch genoeg werden Bachs Goldbergsvariaties geschreven om een graaf in Dresden tijdens diens slapeloze uren aangenaam te onderhouden. Het werk, onomstreden onderdeel van de westerse muziekcanon, heeft zijn eeuwigheidswaarde inmiddels bewezen. De compositie Metamorphosis van Philip Glass moet dat nog. Deze minimale, meditatieve variatiereeks brengt de luisteraar in een tijdloze sfeer. - Voorbij de einder: cartografen en ontdekkingsreizigers - Hoe werden kaarten gemaakt in een tijd toen de wereld nog klein was? Welke voorstelling had men van de nog onbekende stukken van de wereld? Welke rol speelden cartografen bij het ontdekken van de wereld? Die vragen beantwoordt Marleen Smit, historisch cartograaf: ‘Ooit hebben mensen bedacht dat het handig zou zijn om schematisch op rots, boomschors of papier weer te geven hoe de wereld eruit ziet. Dat vind ik bijzonder. Al van kleins af aan vind ik kaarten heel mooi. Als ik in de auto zat, vond ik het fascinerend hoe iets wat op papier stond in het echt voor me verscheen. Kaarten vertellen je veel over geschiedenis en zijn bovendien vaak prachtige (kunst)werken. Ga voor meer informatie en kaartverkoop naar www.terugnaarhetbegin.nl.

Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen opent deze zomer al weer voor de vierde keer de tuindeuren voor liefhebbers van tuin, kunst, cultuur en landschap. Tien dagen lang, van 20 t/m 29 juni, kunt u de meest bijzondere particuliere tuinen van Groningen bezoeken. Bovendien hebben veel van de tuineigenaren hun erf beschikbaar gesteld als podium voor een divers aanbod van kunst en cultuur. Ook in tal van musea, galerieën en kerken worden exposities georganiseerd. Bijzonder is de expositie ‘Veurnoam’ in de kerk van Finsterwolde: drie kunstenaars uit het dorp lieten zich inspireren door ‘typisch Groninger ‘ voornamen op het kerkhof rond de kerk. U vindt het hele programma op www.tuinen.groningen.nl Marleen Visser, historisch cartograaf

E duc at ie BOUWWERK in Leegkerk De Stichting Oude Groninger Kerken en het Wetenschapsknooppunt Noord-Nederland zijn gestart met het educatieve programma ‘BOUWWERK’. De Swoaistee uit Groningen had de primeur: 25 kinderen van groep 6, 7 en 8 kwamen op 7 februari naar Leegkerk. In kleurige overalls, en met een bouwhelm op, gingen ze aan de slag met verschillende opdrachten. Het bouwen van een gebint, het in elkaar zetten van een rondboog, het nadenken over herbestemming en het berekenen van restauratiekosten stond op het programma. De kinderen waren na afloop erg enthousiast.

Ervaringsproject in Oudeschans In maart is gestart met een ervaringsproject in Oudeschans, voor kinderen van groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Ook dit project kwam tot stand vanuit samenwerking met het Wetenschapsknooppunt. In het ervaringsproject maken kinderen een wandeling door Oudeschans, waarbij ze goed kijken naar alle elementen in de omgeving. Ze maken foto’s en tekeningen en ontdekken zo de structuur van de vesting, de natuur, en de rol van de kerk in het geheel. Op school volgt een verwerkingsles, waarin ook een collage wordt gemaakt. Kunstenaar Stefan de Keijser begeleidt dit programma.

Schoolproject ‘BOUWWERK’ in de kerk van Leegkerk.

Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude Groninger Kerken. We besteden uiteraard veel aandacht aan onze eigen kerken, maar onze inzet voor educatie gaat over alle kerkgebouwen in de provincie Groningen. Op deze manier hoopt de Stichting een bouwsteen te leveren voor draagvlak in de toekomst.

Aan de slag met Focke Meer dan achthonderd kinderen werken dit voorjaar met het middeleeuwenproject ‘Focke en de verborgen Schatten van het Noorden’. Twaalf scholen pakken dit op in het kader van onderzoek van het samenwerkingsverband ‘Cultuureducatie met Kwaliteit Groningen’. De leidende vraag is of het materiaal nog steeds geschikt is voor de onderwijspraktijk. Alle kinderen brengen een bezoek aan een kerk in de buurt, om in hun eigen omgeving middeleeuwse sporen te ontdekken. De onderzoeksresultaten worden voor 1 oktober 2014 gepresenteerd. De lesboekjes zijn nu al te bestellen voor het schooljaar 2014-2015.

Nieuw kijkproject voor kleuters Voor groep 1 en 2 is er een nieuw project beschikbaar. Op school bekijken kinderen een introductiefilm op het digibord. In de kerk start de echte ontdekkingstocht, waarbij alle zintuigen worden ingezet. Verschillende opdrachten rondom zien, voelen, horen en ruiken staan centraal. Proeven volgt op school, waar zandkoekjes in de vorm van een kerk worden gebakken.

Wink e l Donateurs krijgen 20% korting op alle artikelen uit onze (web) winkel. Bezoek onze webwinkel via www.groningerkerken.nl om het totale aanbod te bekijken.

STICHTING OUDE

De Kerkenkaart van Groningen is weer helemaal up to date. De kerken van Niekerk (De Marne), Ulrum, Wester emden (gereformeerd) en Middelstum zijn toegevoegd, evenals de torens van Baflo, ’t Zandt en Toornwerd. Alle bezittingen van de Stichting hebben hiermee weer een plekje gekregen. Met behulp van de kaart zijn alle gebouwen eenvoudig te vinden; op de achterzijde zijn in het kort enkele bijzonderheden van de kerken beschreven. Bij de kerkenkaart vindt u een lijst met sleuteladressen, en verder geeft de kaart nog enkele fietsen wandelroutes aan, die langs de verschillende bezienswaardigheden voeren en waarvan routebeschrijvingen gedownload kunnen worden. Prijs ¤ 4,95 (donateurs 20% korting)

GRONINGER KERKEN

Kerken in Groningen

Kerkenkaart

Op pad langs blikvangers in het Groninger landschap

Kleine Reina – Grafteksten op kindergraven in Noord-Groningen De schrijfster van het vijftiende deeltje uit de Kerkhovenreeks, Luida E. Noordhof, verzamelt al decennia gegevens over haar familie. Over hoe zij woonden, leefden en werkten in hun tijd. Deze zoektocht voerde haar ook langs Groninger kerkhoven en begraafplaatsen. Het viel haar op dat er weinig kindergraven resteren, terwijl kindersterfte toch tot ver in de negentiende eeuw veelvuldig voorkwam. De belangstelling van de schrijfster was gewekt. Waarom zijn er zo weinig kindergraven bewaard gebleven? Hadden kinderen destijds ook een aparte plek op het kerkhof? Dit boekje is een verslag van haar bevindingen. Prijs ¤ 6,00 (donateurs 20% korting)

v e r h a a l v a n

h e t

v e r h a a l

v a n

d e

G r o n i n g e r

k e r k e n

Van Waterspuwer tot Hondenslager

d e G r o n i n g e r k e r k e n

Deze uitgave Het verhaal van de Groninger kerken – Van Waterspuwer tot Hondenslager annex Van Focke tot Festival verschijnt ter gelegenheid van het 45-jarig jubileum van Stichting Oude Groninger Kerken bij de gelijknamige tentoonstelling in Kunstlievend Genootschap Pictura in Groningen (6 april t/m 18 mei 2014). Van Waterspuwer tot Hondenslager vertelt elf verhalen over de Groninger kerken. Sytse van der Zee verbeeldt deze vertellingen in een bijzondere mix van handmatige tekentechnieken en digitale verwerking. Van Focke tot Festival toont een selectie van de vele culturele projecten die in de afgelopen jaren door de stichting zijn opgezet en /of uitgevoerd. Prijs ¤ 15,00 (donateurs 20% korting)

h e t

Keerboek-uitgave Het verhaal van de Groninger kerken

De Eems – een stroom van beelden De rivier de Eems en het gebied de Eemsmond spelen een hoofdrol in het in 2011 verschenen boek Het lied van de Eems van Aafke Steenhuis. Maar behalve schrijfster is Aafke Steenhuis ook schilder. De afgelopen tijd reisde zij opnieuw van de bron in het Teutoburgerwoud tot aan het eiland Borkum, nu om haar te schilderen. Langs de gehele Eems maakte zij een serie van vijftig schilderijen van de meest interessante plekken zoals zij die ook al beschreef in Het lied van de Eems. Een tentoonstelling van deze schilderijen, die al langs vele plaatsen in Nederland en Duitsland reisde, is inmiddels uitgebreid met een aantal werken. Deze reeks wordt geëxposeerd in de door Architectenbureau Onix ontworpen trapopgang in de toren van de kerk van Uitwierde tijdens het Festival Terug naar het begin en een periode daarna. Bij deze gelegenheid verschijnt dit prachtige boek over deze geschilderde reis. Aafke Steenhuis voorzag alle afgebeelde schilderijen van een korte toelichtende tekst. De uitgave is voorzien van een voorwoord van journalist Max Arian en een inleiding van Aafke Steenhuis zelf. Prijs ¤ 25,(donateurs 20% korting) Zo bestelt u: elders in dit tijdschrift vindt u de bestelkaart van onze winkel. Vul deze in, plak er een postzegel op en doe deze op de bus. U ontvangt uw bestelling dan zo snel mogelijk thuis. Verzend- en administratiekosten zijn ¤ 4,- per bestelling. Bij uw bestelling zit een nota voor uw betaling. De inkomsten komen ten goede aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Wanneer u meer informatie wilt over uw bestelling kunt u contact opnemen met het bureau van de Stichting, (050) 312 35 69. Alle uitgaven zijn ook te koop via onze webwinkel: www.groningerkerken.nl/winkel

Traditionele zomerdagtocht za 5 juli, wo 9, 16, 23 en 30 juli

Tweedaagse busexcursie Antwerpen (a.u.b. aankruisen)

naam

m v

d0 12 en vr 13 juni

naam

adres

postcode

woonplaats

e-mail

telefoonnummer

, van wie  donateurs

Totaal aantal personen en niet-donateurs



 Ik meld mij/ons aan voor de lunch (kosten niet inbe grepen ) Ik wil graag mee op  za 5 juli/  wo 9 juli/  wo 16 juli/  wo 23 juli/  wo 30 juli  Ik stap op de bus bij het Hoofdstation om 8.00 uur  ik stap op de bus in Nieuweschans om 8.30 uur

(a.u.b. aankruisen)

m v



Totaal aantal personen ik reserveer  2-persoonskamer(s) ik reserveer  1-persoonskamer (s) (toeslag ¤ 40,00 p.p.p.k.) De kosten bedragen ¤ 192,50 p.p. dit is inclusief busreis, overnachting, lunch, koffie/theepauzes, entree museum en rondleiding(en). Het diner is voor eigen rekening. Deze busexcursie is exclusief voor donateurs bedoeld.

Kosten voor donateurs ¤ 30,- en voor niet donateurs ¤ 45,-

bestelkaart

Poëziemarathon ja, ik word donateur met de bus do januarivan cultureel erfgoed in Groningen is ook mij Het30 behoud

Ik bestel:

(a.u.b. aankruisen)

veel naamwaard.

GRONINGER KERKEN

STICHTING OUDE

Kerken in Groningen

Op pad langs blikvangers in het Groninger landschap

Kerkenkaart Prijs ¤ 4,95 (donateurs 20% korting) aantal



Kleine Reina – Graftekens op kindergraven in Noord-Groningen Prijs ¤ 6,00 (donateurs 20% korting) aantal



h e t v e r h a a l

h e t

v e r h a a l

v a n

d e

G r o n i n g e r

k e r k e n

v a n

Van Waterspuwer tot Hondenslager

d e G r o n i n g e r k e r k e n

Keerboek-uitgave Het verhaal van de Groninger kerken Prijs ¤ 15,00 (donateurs 20% korting) aantal



De Eems – een stroom van beelden Prijs ¤ 25,00 (donateurs 20% korting) aantal



m v Daarom word ik donateur van de Stichting Oude Groninger Kerken. adres De minimale donatie bedraagt ¤ 17,50 per jaar. Het eerste jaar ontvang ik het tijdschrift Groninger Kerken postcode gratis. Ik wacht met betalen op de nota. woonplaats

(a.u.b. aankruisen)

naam e-mail adres

m v

telefoonnummer postcode woonplaats Totaal aantal personen ik reserveer  2-persoonskamer(s) e-mail ik reserveer  1-persoonskamer (s) (toeslag  40,00 p.p.p.k.) geboortedatum



De kosten bedragen ¤ 192,50 p.p. dit is inclusief busreis, telefoonnummer overdag / ’s avonds overnachting, lunch, koffie/theepauzes, entree museum en rondleiding(en). Het diner is voor eigen rekening. Deze busexcursie is exclusief voor donateurs bedoeld.

vul a.u.b. ook de achterzijde in

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

Plak hier uw postzegel

bestelkaart

î Žm î Žv naam

adres

postcode

woonplaats

handtekening

telefoonnummer overdag

Plak hier uw postzegel

Stichting Oude Groninger Kerken Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen

e-mail

E xcur s ie s ‘Stadsarchitectuur gaat altijd over ontmoeten’ Tweedaagse busexcursie naar Antwerpen met Jan Verrelst en Jur Bekooy Op donderdag 12 en vrijdag 13 juni 2013 organiseert de SOGK een exclusieve tweedaagse busexcursie naar Antwerpen. Het thema is ‘moderne architectuur’. De excursie staat onder leiding van Jan Verrelst van het Antwerpse architectenbureau awg en Jur Bekooy (bouwkundige SOGK), dat tekende voor de ‘gouden kubus’ in de kerk van Leegkerk en voor een van de ontwerpen aan de nieuwe oostwand van de Grote Markt in Groningen.

Het programma in grote lijnen: Donderdag 12 juni 8:00 uur: vertrek Hoofdstation Groningen. We onderbreken de reis voor een koffiepauze en komen dan rond 12:00 uur aan in het hotel, Ibis Styles Antwerpen City Center. Na een gezamenlijke lunch wordt de middag ingevuld met een historische rondleiding en aansluitend nog een korte kennismaking met het Antwerpen van en met Jan Verrelst. Vanaf 17:00 uur bent u vrij om het diner op eigen gelegenheid te gebruiken. We bieden vanaf 20:00 uur een facultatief programma. De volgende ochtend maken we na het ontbijt van 10:0011:30 uur een begeleide stadswandeling o.a. via het Willemdok en de herbestemde negentiende-eeuwse pakhuizen. Aansluitend bezoeken we Museum aan de Stroom. Het befaamde bureau Neutelings Riedijk Architecten ontwierp dit ‘stapelhuis’ dat aansluit bij de historische functie en sfeer van de locatie. Hun ingenieuze ‘verticale stadswandeling’ biedt een ongeziene kijk op alle hoeken en kanten van de stad. Hier kan op eigen gelegenheid rondgekeken worden waarna we om 13:00 uur de lunch gebruiken bij het museumcafé Storm.

We vertrekken rond 14:30 uur naar Groningen; aankomst ca. 18:30 uur. Uiteraard onderbreken we ook de terugreis voor een korte koffie-/theepauze. De prijs voor deze excursie bedraagt ¤ 192,50 p.p., dit is inclusief busreis, overnachting, twee keer lunch (incl. een drankje), koffie/theepauzes, entree museum, rondleiding(en). Toeslag 1-persoonskamer ¤ 40,-. NB: het diner is voor eigen rekening. U kunt uiteraard met ons mailen en/of bellen voor nadere details: info@groningerkerken.nl of 0503123569. Opgave via aanmeldkaartje. NB: Deze excursie is exclusief voor SOGK-donateurs.

Tour des Cimetières De ‘Tour des Cimetières’, de serie rondleidingen langs begraafplaatsen in samenwerking met Arriva Touring, is onderhand een klassieker geworden. Nieuw is de ‘Langs kromme lijnentocht’, die op donderdag 22 mei voert langs de kerkhoven van Fransum, Ezinge, Oldehove, Saaksum en eindigt in Den Ham. We herhalen op donderdag 21 augustus het succesnummer van vorig jaar, de ‘Schansentocht’ met onder andere bezoeken aan Bourtange en Oudeschans. Aanmelden kan per e-mail via touring.groningen@arriva.nl of tijdens kantooruren telefonisch 050-5260268. Hier kunt u ook meer inlichtingen krijgen over de genoemde tochten.

Traditionele Zomerdagtochten 2014 Het Duitse Rheiderland Ook dit jaar staat een interessante zomerdagtocht op het programma. Op zaterdag 5 juli en op de woensdagen 9, 16, 23 en 30 juli 2014 zal de landsgrens worden overgestoken om in Rheiderland een viertal kerken te bezoeken. De romaanse kerk van Midlum. Foto Harm Hofman

E xcur s ie s v e r vol g

Nie u w s Fotowedstrijd kerkenkalender 2015 Voor 2014 heeft de Stichting geen kerkenkalender uitgegeven. Dat hebben wij geweten! Veel donateurs hebben wij teleur moeten stellen. Daarom is besloten om volgend jaar toch weer een kalender uit te geven. Hierbij een oproep aan alle (amateur)fotografen om foto’s van kerken en kerkhoven van de SOGK te maken. Voor 2015 is als thema gekozen: ‘Kerken door de seizoenen heen’. Aan u weer de uitdaging hieraan een invulling te geven. Insturen kan via www.groningerkerken.nl/fotowedstrijd. Daar is ook alle deelname-informatie te vinden.

‘Mijn inspiratie’ – kunstwerken gezocht Voor de invulling van deze jubileumexpositie zijn wij nog tot 13 mei op zoek naar werk van amateurkunstenaars. Dit mogen schilderijen zijn, maar ook een gedicht, een wandkleed, fotografie, een liedtekst of wat dan ook. En: het hoeft geen nieuw werk te zijn, het mag ook al bestand werk zijn. Voor meer informatie kijkt u ook op www.groningerkerken. nl/jubileum2014. Hier kunt u ook terecht voor vragen en/of opmerkingen.

De kerk van Bunde. Foto Harm Hofman

www.groningerkerken.nl/jubileum2014 De dertiende-eeuwse kerk van Stapelmoor heeft een plattegrond in de vorm van een Grieks kruis en een zware rechthoekige westtoren. Het interieur is geheel overdekt met beschilderde meloengewelven. De weem is uit 1429, daarmee de oudste nog bewoonde pastorie van Duitsland. De St. Georg-kerk van Weener werd in de dertiende eeuw gebouwd, het polygonale koor in 1462. In 1492 werd het schip na een brand herbouwd. Het dwarspand aan de noordzijde stamt uit 1893, de klokkenstoel uit 1738. Het interieur bevat een welluidend orgel uit 1710 van F.C. Schnitger, rond 1780 uitgebreid door F. Wenthin. De kerk in Bunde is in aanleg eind twaalfde-eeuws. Begin dertiende eeuw werden koor en dwarspand aangebouwd. In 1840 verrezen de toren en beide dwarsschipportalen. De grotendeels zeventiende-eeuwse kerkinrichting is een fraai voorbeeld van calvinistisch kerkgebruik. In de barokke orgelkas van Hinrich Just Müller huist een modern instrument uit 1963. Midden in Midlum vormt de romaanse zaalkerk met het machtige, sterk verzakte klokkenhuis een schilderachtig ensemble. Beide gebouwen stammen uit het midden van de dertiende eeuw. In de kerkzaal rust het houten tongewelf op forse consoles versierd met bloemmotieven. Op de muren van absis en schip zijn resten van schilderingen gebleven. Het orgel werd in 1766 gemaakt door Hinrich Just Müller; het rugpositief blijkt bij nadere beschouwing een trompe-l’oeil.

Praktische informatie De excursie kan alleen per bus gemaakt worden. De vertrektijd is telkens om 08:00 uur vanaf het Hoofdstation Gro ningen (bij ’t Peerd van Ome Loeks) of om 08:30 uur bij de voormalige grenspost Nieuweschans, aan de snelweg (afslag Bunderneuland) gelegen. De kosten bedragen ¤ 30,voor donateurs, ¤ 45,- voor niet donateurs. Iedere excursiedeelnemer ontvangt in de bus een mapje met kerkbeschrijvingen. De bus wordt voor 19:45 uur weer terugverwacht in Groningen. Het programma kent een koffie- en een middagtheepauze. Het is bovendien mogelijk om tussen de middag deel te nemen aan een gezamenlijk diner. NB: de catering is niet bij de prijs inbegrepen en kan op het Duitse platteland dikwijls alleen contant worden afgerekend! Opgave via de aanmeldingskaart in dit katern, te versturen per gewone post. Plaatsing geschiedt op volgorde van binnenkomst. Deelnemers ontvangen een bevestigingsbrief en vervolgens een nota. De organisatie behoudt zich het recht van programmawijzigingen voor, als omstandigheden ter plaatse daartoe nopen. Denkt U aan het meenemen van uw paspoort of id-kaart!

Me di at he e k

De mediatheek is toegankelijk voor een breed publiek: voor donateurs van de stichting, voor leerlingen of studenten die informatie zoeken voor werkstuk, spreekbeurt of scriptie, voor mensen die monumenten een warm hart toedragen. De catalogus is online raadpleegbaar: http://catalogus.groningerkerken.nl/

Van bibliotheek en documentatiecentrum naar digitale informatievoorziening In 2003 was de vraag naar een gestructureerd overzicht van alle informatie binnen de SOGK zo groot dat gezocht werd naar een vorm van professionele ontsluiting. Dit resulteerde in het werven van een documentalist die met een groep enthousiaste vrijwilligers een mediatheek op poten zette, met daarbij een geautomatiseerde catalogus waarin inmiddels alle informatiedragers beschreven zijn. Alle boeken, tijdschriftartikelen, rapporten, restauratiedagboeken, kerkhofinventarisaties zijn terug te vinden in Aura Online. Ook werd een aanvang gemaakt met het digitaliseren en beschikbaar stellen van een groot fotoarchief. In 2006 werd een substantiĂŤle Europese subsidie verkregen binnen de regeling Digitaliseren met Beleid. Hiermee werd tegemoet gekomen aan de wens van de Stichting om de kennis en informatie innovatief, geĂŻntegreerd en efficiĂŤnt beschikbaar te stellen. Met dit geld is een nieuwe website opgezet waarop allerlei informatie van de stichting een plek heeft gekregen, waaronder een selectie van de mediatheekcollectie van de mediatheek. Deze selectie betreft onder andere (unieke) documenten, zoals de zogenaamde kerkhofinventarisaties, de artikelen uit Groninger kerken en het zeer uitgebreide fotoarchief.

De rol van de mediatheek is in de loop van deze ontwikkelingen veranderd. Er staat weliswaar nog altijd een goed toegankelijke bibliotheek die nog steeds groeiende is door nieuwe aanwinsten. Maar inmiddels is de informatievoorziening geheel conform de ontwikkelingen die je overal in de bibliotheekwereld ziet, behoorlijk digitaal geworden. Een ontwikkeling waarvan het einde nog lang niet in zicht is. Zo is onder Groninger Kerken Digitaal, in het keuzemenu De Groninger kerken, informatie te vinden over alle kerken, torens, en roerende goederen die in bezit zijn van de SOGK, inclusief beeldmateriaal. In het keuzemenu Registers is het ondertussen redelijk bekende digitale register van grafzerken op kerkhoven, en daarbij sinds kort en in opbouw een register van grafzerken in de kerken. In Vaktaal wordt een veelheid aan begrippen in woord en beeld uitgelegd. U begrijpt; het gaat vooral om vaktermen bij kerkgebouwen. In het register op Heiligen vindt u vele heiligen beschreven. Ook dit register is niet afgerond, nieuwe heiligen zijn welkom! Wat nog niet zichtbaar is, maar waar al wel hard aan gewerkt wordt, is een register op rouwborden. Al met al reden genoeg om de digitale informatievoorziening op Groninger Kerken Digitaal in de gaten te houden!

We r k in ui t voe r ing

Het interieur van de kerk van Klein Wetsinge in de steigers.

Brim

Klein Wetsinge

Sinds de SOGK vorig jaar de status verwierf van POM (Professionele Organisatie Monumentenbehoud), is zij verzekerd van onderhoudssubsidies. Jaarlijks voert de SOGK groot onderhoud uit aan negen tot tien kerken. De onderhouds- en herstelwerkzaamheden worden mede mogelijk gemaakt door een subsidie uit de BRIM, het Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten. De Stichting J.B. Scholtenfonds vult dit bedrag bovendien aan. Dit jaar wordt er onderhoud uitgevoerd aan de kerken van Godlinze, Westernieland, Heveskes, Midwolde, Opwierde, Wehe, Zuurdijk, Scheemda, Tinallinge en Wirdum. De werkzaamheden bestaan voornamelijk uit het herstel van voegen houtwerk, schilderen etc. Enkele van deze kerken hebben aardbevingsschade; het herstel daarvan zal gelijktijdig met het reguliere onderhoud worden uitgevoerd.

In november startte de verbouwing en restauratie van de kerk van Klein Wetsinge. Het pleisterwerk van de kerk was zo slecht dat het interieur geheel is ontpleisterd. Ook al verwacht je dat niet direct bij een kerk uit 1840, toch kwamen er weer aardige bouwsporen tevoorschijn. De muur tussen entree en zaal bleek voor een deel opgemetseld uit hergebruikte kloostermoppen, wellicht van de afgebroken kerken in Sauwerd en Wetsinge. Hergebruikte kloostermoppen kwamen ook tevoorschijn onder de houten vloer. De aannemer werkt volop aan restauratie van de gietijzeren goten en herstel van de dakvoet. Na het verwijderen van de dakpannen bij de dakvoet bleek deze inderdaad erg slecht en verrot te zijn. Inmiddels is een nieuwe betonvloer in de kerk gestort. Hiermee is de basis gelegd voor de twee nieuwe volumes waarin een keuken en een vergaderzaal worden ondergebracht.

Herstel van het dak van Klein Wetsinge is hoogst noodzakelijk.

De Stichting is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Dit katern verschijnt vier maal per jaar, los en als onderdeel van het tijdschrift Groninger Kerken, voor donateurs van de stichting. • Redactie: Martin Hillenga • Interview: Frans Visser • Vormgeving en productie: Ekkers en Paauw • Drukwerk en verzending: Zalsman Groningen • Adres: Coehoornsingel 14 • 9711 bs Groningen • telefoon (050) 312 35 69 • e-mail: info@groningerkerken.nl • www.groningerkerken.nl

Jan Oldenhuis

De kapel en de school van Enumatil Een oud plaatsrijm vertelt ons dat Enumatil geen kerk en geen toren

‘IJmentil Doar kieken ze gril. Doar steit gien kerk of toorn, en as de twaalf uur snik aankomt, dan blast de jong op hoorn.’

had. Tot in het eerste deel van de negentiende eeuw was dat inderdaad het geval. Kennelijk was de kapel, die het dorp tot 1594 rijk was, door de makers van het versje allang vergeten. Het rijmpje rept evenmin van de school die lange tijd als kerk dienst deed. Op basis van archiefonderzoek worden de kapel en de kerkelijke functie van de oude school in dit artikel aan de vergetelheid ontrukt.

Dorp en kapel In de vijftiende eeuw kreeg Enumatil vermoedelijk zijn kapel, gewijd aan Sint Anna. Deze kapel voorzag in de behoefte aan geestelijke zorg nadat zich hier, op de kruising van een belangrijke landen waterweg, een woongemeenschap had ontwikkeld. Enumatil lag aan de ‘Aijngewech’, de verbinding tussen de stad Groningen en het Vredewold via Leegkerk, Den Horn en Enumatil. De stad had kennelijk gezorgd voor de aanleg van

deze weg en ze had vermoedelijk in de vijftiende eeuw de ‘Nije Brugge’ bij Leegkerk laten bouwen. Voor de tegemoetkoming in de kosten van het onderhoud van deze weg en de bouw van de brug, verpachtte de stad herbergen bij de ‘Nije Brugge’ en bij Enumatil. Daar mocht uitsluitend stadsbier worden verkocht. Met de aansluiting op de dorpen in het Vredewold had de stad de verbinding met Friesland gerealiseerd. Hierdoor was de ‘Emestil ‘ aan een belangrijke verkeersader komen te liggen en het is begrijpelijk dat de bevolking vanaf

1 Kaartje van Enumatil op basis van de kadasterkaart uit 1832. Tekening Henk Kampen.

2 De kerk van Lettelbert, in oorsprong daterend uit het begin van de 13e eeuw. Foto Jan Oldenhuis.

dat moment hier toenam. De waterweg was het Nijesloterzijldiep, het latere Hoendiep.1 De plaatselijke bevolking zal waarschijnlijk een kapel hebben gewild omdat de kerk in Lettelbert vaak moeilijk bereikbaar was. Deze kerk lag twee en een halve kilometer ten zuiden van de ‘Emestil’ en het pad door de drassige landen was in het grootste deel van het jaar onbegaanbaar. Vermoedelijk hadden bemiddelde inwoners van de ‘Emestil’ geld en lande rijen beschikbaar gesteld voor het stichten van de kapel. De katholieke kerk accepteerde deze initiatieven en daarmee kreeg de kapel haar officiële status. 2 Onze kennis van deze kapel beperkt zich tot enkele vermeldingen in de archieven. Zo lezen we in het schattings register uit 1540 dat de ‘Sunt Annen Capelle toe Enematyl’

één gras land bezat in het kerspel Oostwold. 3 De kapel had echter meer bezittingen, want in 1577 was er een twist over het gebruik van 4½ gras land onder Enumatil. 4 Hoeveel landerijen er precies onder de kapel vielen, weten we niet. Over meer gegevens van dit godshuis beschikken we tot 1594 evenmin. Wel weten we dat het beheer was toevertrouwd aan de ‘Capelvoogden’.

Het verdwijnen van de kapel De kapel is waarschijnlijk kort voor 1594 verwoest door oorlogsgeweld omdat Enumatil op een strategische plek lag. Caspar de Robles, stadhouder in Spaanse dienst, had namelijk kort na 1570 een volledige vaarweg van Groningen naar Friesland laten aanleggen. Deze vaarweg was bedoeld om

1 M. Hartgerink-Koomans, ‘Schets van de ontwikkeling van Vredwold’, Groningse volksalmanak (1949) 1-16. RHC Groninger Archieven, toegang 2100, inv. nr. 248. Met dank aan Jan van den Broek, die mij zijn aantekeningen over deze weg ter beschikking stelde. 2 Johannes A. Mol, ’ Friesische Freiheit in Kirchspiel und Kloster’, Die Friesische Freiheit des Mittelalters – Leben und Legende Aurich (2003) 194-246. 3 R.H. Alma, ‘Het schatregister voor de jaartax van 1540 ‘ Gruoninga 36 (1991) 58-89, daar 63. 4 RHC Groninger Archieven, Toegang 136 Hoge Justitie Kamer (HJK), inv. nr. 54, fol. 110, 15 jan. 1579 5 W. Bergsma en E.H. Waterbolk, Kroniekje van een Ommelander boer in de zestiende eeuw (Groningen 1986) 87.

het goederenvervoer te vrijwaren van zeeroverij op de Wadden, met name van die van de Watergeuzen.5 Deze ontwikkeling leidde ertoe dat Enumatil in 1588 een schans kreeg om het weg- en waterverkeer tegen de vijandelijke dreiging te beschermen. Enumatil werd kort daarop het toneel van het krijgsgewoel toen graaf Willem Lodewijk tussen 1589 en 1594 de stad Groningen probeerde te veroveren. In die jaren was de schans dan in handen van de troepen van de koning en dan weer in handen van Willem Lodewijk.6 Tijdens die strijd moet de kapel verloren zijn gegaan.

Geestelijke zorg en onderwijs binnen de protestantse kerk7 Na de teloorgang van de kapel kreeg Enumatil geen nieuw godshuis. De jonge protestantse kerk getroostte zich na 1594 veel moeite om het kerkelijk leven naar behoren in te richten en het lukte haar niet om nieuwe kerken te bekostigen. Zelfs niet waar het dringend nodig was, zoals in de jonge dorpen Zoutkamp en Roodeschool. De Veenkoloniën kregen wel nieuwe kerken omdat de stad Groningen die voor haar rekening nam en in het nieuwe dorp Niezijl betaalde de provincie het kerkgebouw. Enumatil kreeg wel een school. De jonge protestantse kerk verlangde namelijk onderwijs dat de kinderen de bijbel leerde lezen, hen vertrouwd maakte met haar geloofsleer, gebeden inprentte en hun geestelijke liederen leerde zingen. Zo 6 7 8 9

vormde de school een onmisbaar deel van de kerk. De school werd bekostigd uit de geconfisqueerde kloostergoederen, de zogenaamde geestelijke goederen.

De plaats van de kapel Een conflict tussen de pas aangetreden schoolmeester en een van de herbergiers brengt ons op het spoor van de vermoedelijke plek van de kapel. Deze onenigheid ging namelijk om het gebruik van de ‘Warff’, de plaats waar de kapel ooit stond. De meester verloor het pleit maar kreeg als compensatie een ander stukje grond; de herbergier werd gebruiker van de ‘Warff’. Deze grensde waarschijnlijk aan de ene kant aan het erf van de herberg aan de westzijde van het Hoendiep en aan de andere kant aan dat van de meester.8 Omdat de schoolmeesterswoning en de school tot ver in de negentiende eeuw aan de noordzijde van weg lagen, mogen we aannemen dat de kapel ergens oostelijk van de toenmalige meestersbehuizing heeft gestaan. In een proces in 1636 over de Ayngeweg tussen Enumatil en Lettelbert komt de kapel opnieuw aan de orde. In deze onenigheid betitelt de heer van Lettelbert de inwoners van Enumatil als ‘Die van de Cappelle ende Scole’. Deze aanduiding is vermoedelijk een oude betiteling voor de Enumatilsters, waaruit we mogen afleiden dat Enumatil vóór 1594 naast de kapel ook al een school had.9

G. Overdiep, De Groninger schansenkrijg. De strategie van Willem Lodewijk. Drente als strijdtoneel (Groningen 1970) 18-21, 28 en 38. Nationale Synode van Dordrecht, 1578. Acta Caput III, lid 47.1. RHC Groninger Archieven, HJK, inv. nr. 839, fol. 77. RHC Groninger Archieven, HJK inv.nr. 867 fol. 75vo en fol. 84.

3 Ansicht van Enumatil, omstreeks 1935, met de voormalige hervormde kerk uit 1847. Op de plek van dit kerkgebouw stond tot 1594 vermoedelijk de kapel. Ter hoogte van de auto stond eeuwenlang het schooltje van dit dorp. Collectie Hans Top, Hattem.

4 Fragment uit de kaart ten behoeve van plannen voor een nieuwe vaarweg tussen de stad Groningen en Friesland. Op dit fragment Enumatil zonder kerk of toren. Tekening van Occo Jansen Bockebloet uit 1646. Collectie RHC Groninger Archieven (T 818- C 1057).

De functie van de school De kerk van Lettelbert verkeerde na 1594 ernstig in verval en werd pas in 1649 hersteld. De eerste dominee, in de persoon van A. Groenou, kon pas in 1651 worden benoemd. Of er in de jaren daarvoor diensten in Lettelbert werden gehouden, is niet duidelijk, maar in Enumatil kwam de gemeente wel samen in de school. Toen ds. Groenou zijn ambt aanvaardde, verlangde de classis dat hij ook op gezette tijden, waarschijnlijk eens in de twee of drie weken, in Enumatil in de school voorging. In Enumatil woonden toen namelijk meer mensen dan in Lettelbert. In 1666 verbood de collator ds. Groenou het preken in Enumatil omdat dit een te grote belasting voor hem zou zijn. De dominee achtte het echter van belang om ook de inwoners van Enumatil tegemoet te komen en na een procedure besloot de classis om alles bij het oude te laten.10 De opvolgers van Groenou kregen ook het verzoek om in Enumatil voor te gaan, maar enkelen van hen gaven aan dit verlangen geen gevolg. Het schoolgebouw van Enumatil werd wel aangepast aan de kerkdiensten. Het kreeg één groot raam zodat de dominee meer licht had bij het lezen.

Kerk in Enumatil

tje. De bouw daarvan was vooral het gevolg van de strijd van de Nederlandse Hervormde kerk voor het behoud van de vaderlandse kerk in de negentiende eeuw. De sterk groeiende afgescheiden gemeenten vormden een geduchte concurrent. In diezelfde tijd kregen ook de dorpen Zoutkamp en Roodeschool hun kerken. De nieuwe hervormde kerk van Enumatil kwam te staan op de plaats waar voordien diaconiewoningen stonden en vermoedelijk deels op de plek waar zich ooit de kapel bevond. De school en de onderwijzerswoning verhuisden in 1894 naar de overzijde van het Hoendiep. De kerk uit 1847 werd in 1957 omgebouwd tot twee wo ningen. Op de plek van de kapel en de school herinnert niets meer aan de voormalige heiligdommen. Momenteel heeft het dorp Enumatil een grote gereformeerd vrijgemaakte kerk en een kerkgebouw van de PKN-gemeente die elders in dit kleine dorp staan. Jan F. Oldenhuis (Margrietlaan 39, 9953 PB Baflo, 0595 423859, e-mail jfoldenhuis@hotmail.com) was werkzaam in het RHC Groninger Archieven. Hij publiceert en verzorgt lezingen over uiteenlopende streekhistorische onderwerpen.

Pas in 1847 kreeg Enumatil een eigen kerkgebouw. Daarmee kwam er een einde aan de samenkomsten in het oude school10 RHC Groninger Archieven, toegang 180 Classis Westerkwartier, inv. nr. 5, d.d. 11 juni 10 juli en 6 aug. 1666; RHC Groninger Archieven, HJK inv. nr. 895, inv. fol. 210.

Frans Visser

Opbouwwerkers in religieus erfgoed Met ingang van 1 januari 2014 is oud-gedeputeerde Pim de Bruijne de nieuwe voorzitter van het bestuur van de Stichting Oude Groninger Kerken. Daarmee komt een eind aan het twaalfjarige voorzitterschap van Gert van den Bremen. We spraken beide heren op de eerste maandag van februari. Ze hebben verrassend veel gemeen, de gaande en de komende voorzitter. Hun wiegen stonden ver buiten de provinciegrenzen. Beiden begonnen hun carrière in het opbouwwerk. Kwamen al doende in aanraking met de lokale politiek. PvdA-lid. Gemeenteraad. Openbaar bestuur. En nu gepensioneerd – maar nog lang niet uitgekeken op het bestuurswerk. Gert van den Bremen, eenenzeventig inmiddels, had best nog wel even willen doorgaan als voorzitter. “Maar ja, de maximumtermijn van twaalf jaar zit erop, hè. Weet je wat het met de Stichting Oude Groninger Kerken is? Het is gewoon een HE-LE LEU-KE club. We zien altijd uitdagingen, ook als anderen alleen nog problemen kunnen zien. Het is iedere keer weer fantastisch als we een dorp of kerkgemeenschap meekrijgen in dat positieve verhaal. Zolang we dat kunnen vasthouden, gaat het goed met de stichting.’

We vragen of hij nog op enige wijze actief blijft voor de Groninger kerken. Van den Bremen: ‘Jazeker! Ik wil excursies gaan opzetten en leiden. We organiseren al heel veel excursies voor kenners en liefhebbers, maar eigenlijk niet voor leken, bijvoorbeeld voor mensen die nieuw in de provincie zijn komen wonen. Ik weet al precies waar ik die mee naar toe zou willen nemen. Zie het als een introductiecursus Groninger kerken. Er zit namelijk ook wel een schoolmeester in mij.’

Van den Bremen: ‘Je zoekt het zelf maar uit’ Op de vraag of dat schoolmeesteren eigenlijk niet veel leuker is dan het bestuur is hij resoluut. ‘Nee, besturen is toch leuker.’ Dan heeft hij zeker nog wel een paar tips voor zijn opvolger? Van den Bremen met een grijns van oor tot oor: ‘Ja, mijn

1 De inkomende en de vertrekkende voorzitter, Pim de Bruijne (l) en Gert van den Bremen. Foto Omke Oudeman

2 Het eerste publieke optreden van Pim de Bruijne als voorzitter was op 7 februari in ’t Zandt. Burgemeester Albert Rodenboog (l.) droeg de sleutel van de kerktoren, tot dan toe gemeentelijk eigendom, over aan de SOGK. Foto Jelte Oosterhuis.

tip is: je zoekt het zelf maar uit! Ik heb natuurlijk helemaal niets te melden over wat mijn opvolger wel of niet zou moeten doen.’ Van den Bremen laat zich ook niet verleiden om op zijn eigen prestaties in de afgelopen twaalf jaar in te gaan. ‘Ik heb niks bereikt’, relativeert hij. ‘Bovendien is het veel te vroeg om ergens een oordeel aan te hangen. Kijk naar kerkrestauraties uit het verleden; vroegere generaties maakten hun eigen keuzes, altijd met de beste bedoelingen, en toch zijn we daar achteraf lang niet altijd gelukkig mee.’ Maar het volgende moment neemt zijn enthousiasme voor wat zijn club heeft bereikt gelukkig alweer de overhand: overnames, restauraties, boekuitgaven, projecten zoals rond Emo’s reis van Wittewierum naar Rome. En dan met enig pathos: ‘Ik voel me erfopvolger van abt Emo!’ Zijn opvolger Pim de Bruijne (1946) is opgegroeid in Middelburg. Na zijn studietijd in Utrecht kwam hij in 1972 in de provincie Groningen terecht. Hij zou er nooit meer weggaan. Gedurende veertig jaar was De Bruijne zich slechts globaal bewust van het belang van de oude Groninger kerken voor het landschap en de kwaliteit van het leven. Pas toen hij in 2011 werd gevraagd om toe te treden tot de adviesraad ging

hij zich voor het eerst echt verdiepen in het werk van de stichting. De Bruijne: ‘Opeens realiseerde ik me wat een huzarenstuk het is om een kerk over te nemen, te restaureren en te onderhouden. En dat dan 70 keer! Ik was onder de indruk. Zeker als je er vervolgens achterkomt dat het niet bij de zorg voor het erfgoed blijft. Het vinden van een eigentijdse invulling, de projecten samen met het onderwijs, de aansluiting bij toeristische en recreatieve activiteiten in de regio, dat hele pakket is ronduit indrukwekkend. Daar wilde ik dus graag aan meedoen.’ Twee jaar later stapt de Bruijne over van de adviesraad naar het bestuur. ‘Ik denk dat ik gevraagd ben om mijn ervaring als bestuurder. De nodige ervaring met onroerend goed was natuurlijk ook meegenomen. En (lachend) ik heb zelfs ervaring met herbestemming van kerken. Toen ik directeur was van een woningcorporatie in Hoogezand heb ik indertijd de Vredekerk overgenomen en omgebouwd tot wijkcentrum.’ Dat maakt ons nieuwsgierig naar zijn plannen als voorzitter van Groninger kerken. De Bruijne: ‘Laat één ding duidelijk zijn, ik kom hier niet binnen met een map vol plannen onder de arm. Dit is een professionele organisatie, die heeft bewe-

zen goed in staat te zijn om de statutaire doelstellingen te realiseren. Dan is enige afstand van het bestuur tot de dagelijkse praktijk gepast. Aan de andere kant, we zijn geen toezichthouder, maar wel een echt bestuur. We nemen verantwoor delijkheid voor het beleid, ook al ligt de voorbereiding en uitvoering van het beleid op het bord van de directeur en zijn staf. Dat zijn denk ik gezonde verhoudingen voor een maatschappelijke organisatie als deze. Ik zie geen aanleiding om dat te veranderen.’

De Bruijne: ‘De grenzen zijn nog niet bereikt’ Ik heb natuurlijk wel een visie op de betekenis van de Gro ninger kerken voor de samenleving. Ik zie een grote kans voor de SOGK in de maatschappelijke rol die we kunnen spelen. Natuurlijk is de zorg voor het erfgoed belangrijk, maar onze meerwaarde zit hem in de maatschappelijke rol. Daaronder versta ik dan: geef de kerken een eigentijdse functie in de gemeenschap. Herbestemming is onvermijdelijk. Wat mij betreft hebben we de grens daarvan nog lang niet bereikt. Kijk naar de plek waar we ons nu bevinden (De Remonstrantse kerk aan de Coehoornsingel, Groningen; FV): kerk, feestzaal, kantoor en vergaderruimte ineen. Daar kun je dus creatief mee omgaan. Maar laat wel duidelijk zijn: de grenzen worden niet bepaald door mij of wie dan ook binnen de stichting, maar door de lokale gemeenschap.’ Net als Van den Bremen laat ook De Bruijne zich liever niet uit over lievelingsplekken of -projecten. Elke kerk heeft zijn eigenheid, zegt hij diplomatiek. Er zijn bovendien nog genoeg kerken die hij nog niet heeft kunnen bezoeken. Hoe kijkt hij aan tegen de gevolgen van de aardgaswinning? De Bruijne: ‘Aardbevingen vormen natuurlijk een directe bedreiging voor onze kerken, maar er is geen reden voor paniek. We zijn constructief in gesprek met de NAM. Waar ik me misschien wel meer zorgen over maak is de indirecte bedreiging. Alle publiciteit rond de bevingen heeft een onmiskenbaar negatief effect op het vestigingsklimaat in de regio. De buitenwereld moet soms wel de indruk krijgen van een soort rampgebied, waaruit de bewoners vertrekken zodra ze de kans krijgen. Dat waait niet vanzelf over. Als de bevingen straks van de voorpagina zijn verdwenen zal er een enorme behoefte ontstaan om ook weer iets positiefs te melden over deze regio. Daar zie ik grote kansen voor ons. Met onze kerken hebben we dan echt iets in handen. De ervaring leert dat je met erfgoed en culturele evenementen de beeldvorming daadwerkelijk kunt beïnvloeden. Dat is ook in ons eigen belang, trouwens. Een goed vestigingsklimaat zorgt voor gezonde gemeenschappen en meer draagvlak voor gebruik en behoud van kerken.’

3 ‘De grenzen van de herbestemming zijn nog niet bereikt.’ Zo zal de kerk van Klein Wetsinge na restauratie en verbouwing geschikt zijn als ontmoetingsplek voor het dorp maar ook als uitzichtpunt voor fietstoeristen en andere recreanten.

Op Hoogte Gedacht

Bij een kunstwerk van Paul Perry in Woltersum Foto John Stoel

Een graf dient natuurlijk om een stoffelijk overschot veilig te bewaren en de tijd te geven om in alle rust te vergaan. Maar het maakt door zijn aanwezigheid en zijn zichtbare vorm ook expressief dat op die plek een mens begraven ligt. Als het bovendien een opschrift draagt met een naam herinnert het ons aan de persoon van de overledene, zelfs als wij die niet gekend hebben. Het is een monument, een teken waarmee de levenden elkaar herinneren aan een dode. Tussen de oude verweerde stenen grafmonumenten van Woltersum staat er een voor twee kindjes die ooit kort na elkaar geboren en gestorven zijn en die toen dezelfde naam gekregen hebben. Vlakbij staat nu een nieuw bronzen monument. Het eigenaardige van dit nieuwe monument is dat het ons herinnert aan een kind dat nog geboren moet worden. Uit het opschrift op het monument blijkt dat de naam van de twee gestorven kindjes ook is weggelegd voor het kind dat nog geboren moet worden. De twee dode kindjes zijn al onsterfelijk en persoonlijk. Door het nieuwe monument is nu het ongeboren kind ook al onsterfelijk en persoonlijk. Zijn naam reist voorbij de grenzen van geboorte en dood. Govert Grosfeld

The Last Will and Testament of Stoffer Jan Reinders Paul Perry’s kunstwerk is de laatste in de reeks van de uit gevoerde zeven werken. Het knoopt aan bij een grafsteen op het lokale kerkhof van twee broers die kort na elkaar het leven zagen. De broers hebben één en dezelfde naam: Stoffer Jan Reinders. Geraakt door dit gegeven – wellicht een uiting van hoop van twee ouders ten tijde van een fatalistisch protestantisme – heeft de kunstenaar een werk ontworpen dat als het ware een vluchtlijn uit de tijd trekt, en de loop van het lot bezweert. Op het kerkhof staat een nieuwe bronzen zerk met de tekst van het testament van een nog-niet-bestaande Stoffer Jan in opgehoogd reliëf. In de zerk is een zwaard met de naam Widdershins gestoken; die naam betekent ‘tegen de keer’ of, specifieker, ‘bewegend tegen de richting van de zon in’. Paul Perry’s werk is onaf, totdat de toekomstige Stoffer Jan Reinders sterft met een valide wilsbeschikking die één enkele levende erfgenaam aanwijst waaraan het zwaard zal toevallen. Mark Kremer Paul Perry (Londen, 1956) woont en werkt in Rotterdam.

Nieuwbouw Verbouw Renovatie Restauratie

Haven Zuidzijde 7 9679 TD Scheemda Tel. 0597-55 19 09 Fax: 0597-55 29 98 E-mail: info@boerbouw.nl www.boerbouw.nl

Orgel te Tolbert. Gerestaureerd in 2001

Hetâ&#x20AC;ŻLohman-orgel in de Middeleeuwse kerk te Zuidwolde

MENSE RUITER orgelmakers b.v.

Oosterseweg 13 9785 AD Zuidwolde (Gron.) Tel. 050-3010550 - Fax 050-3010560 E-mail: info@menseruiter.nl www.menseruiterorgelmakers.nl

Het succes van automatisering Het klinkt misschien wat vreemd, maar… Het succes van automatiseren begint met koffie drinken bij de klant. Vanaf de start hanteert Arrix Automatisering deze aanpak. Je moet immers eerst een goed beeld vormen van de klantsituatie, voordat er gedacht kan worden aan automatiseren. Naast het persoonlijk contact is klare taal een onmisbaar gegeven. Onze medewerk(st)ers gebruiken geen ingewikkelde ICT-termen, maar communiceren in begrijpelijk Nederlands. De klant staat bij Arrix centraal en wij verplaatsen ons graag in zijn situatie (“Voelen hoe het voelt”). Daarmee creëren wij altijd een win-win-situatie. Meer weten? Kijk op onze website naar onze relatiegedreven aanpak of bel geheel vrijblijvend voor een persoonlijk gesprek. Het succes van automatiseren begint met koffiedrinken… Heideanjer 2, Drachten, T. 0512 - 543 221, Meer weten? www.arrix.nl

UW BOUWPARTNER

VOOR:

NIEUWBOUW RENOVATIE / RESTAURATIE ONDERHOUD VAN: - BEDRIJFSPANDEN - WOONCOMPLEXEN - WONINGEN AAN EN VERBOUW VAN UW WONING

G R O N I N G E N KIELER BOCHT 33  0 5 0 - 5 7 5 7 8 0 0

E M M E N

NAUTILUSSTRAAT 7  0 5 9 1 - 6 5 7 9 0

W W W . B R A N D S B O U W . N L

Postbus 5086 9700 GB Groningen

T 050-2100194 M 06-26888044

www.tomfeith.nl info@tomfeith.nl

Schildersbedrijf â&#x20AC;&#x2030;W.â&#x20AC;&#x2030;Dijkema Noorderstraat 5 9989 AA Warffum telefoon (0595) 42 22 67 Ook leveren wij professionele verven, dubbele beglazing, voorzetramen en alle bijkomende schildersmaterialen

Voor al uw - voegwerken - voegwerkrestauratie - gevelreiniging Noordveenkanaal n.z. 21 7831 aw Nieuw Weerdinge tel. 0591 - 522 258 / 522 770 fax 0591 - 521 016

De Schilder, de beste vriend van je huis

Met een passie voor panden met geschiedenis 050 403 14 83 info@laurenshout.nl www.laurenshout.nl

Timmer- en restauratiewerken

Interieur ontwerp en uitvoering

AdvLaurenshout_OGK_2013.indd 1

Bouwbedrijf W.H. Blokzijl

Hoofdweg 154 Blijham Telefoon 0597 - 56 12 25 fax 56 12 83 Utiliteitsbouw Restauratie Particuliere bouw Houtskeletbouw Onderhoud Renovatie Verbouw

Voor al uw bouwwerken

Deskundig in duurzaam (ver)bouwen 23-01-13 10:00

VASTGOED ONDERHOUD

BEGLAZING, WANDAFWERKING, DEALER VAN RUYSDAELGLAS, INDUSTRIEEL SPUITWERK, RESTAURATIE & HOUTRENOVATIE

Neem contact op met Robert van der Maar op 050-549 41 71 Koldingweg 15 • 9723 HL Groningen • Fax 050-549 46 31 • E-mail info@vdmaar.nl • Website www.vdmaar.nl

Naamloos-2 1

Hoveniersbedrijf Coen Overdevest Leens Wierde 4 tel. 0595-571187

www.overdevesthoveniers.nl VCA gecertificeerd. Groenkeur gecertificeerd bedrijf.

Lid VHG

06-02-12 21:2

Ontwerp, aanleg, onderhoud, (sier)bestrating en complete terreininrichting

Voor: * een compleet tuinontwerp en/of beplantingsplan * complete terreininrichting * de aanleg van uw tuin * onderhoud aan uw tuin b.v.: - renovatie - voor- of najaarsbeurt - maandelijks onderhoud - wekelijks maaien van uw gazon - gazononderhoud zoals bemesten en verticuteren (mosbestrijding) - enz. * snoeien van bomen en heesters * kappen van bomen * plaatsen van schuttingen, pergola’s, tuinhuisjes, bielzen, hekwerken enz. * aanleg van sierbestrating, grindpaden, schelpenpaden, enz. * aanleg van vijvers * het leggen van graszoden * ontwateren v/d tuin d.m.v. drainage * levering van bomen, heesters, coniferen, vaste planten, haagen bosplanten, potgrond, bemeste tuinaarde, gedroogde koemest, kunstmest en alle tuinmaterialen.

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop DALSTRA REIZEN • Eigen reisbureau • Eigen werkplaats • Reizen in comfort class stoelen • Ervaren/Nederlandse chauffeur/ reisleider • Opstappen in Noord Nederland • Ruim 80 jaar ervaring

Van Lierop

TOUROPERATOR EN TOURINGCARVERHUUR Reizen Het hele jaar door hebben wij een uitgebreid en gevarieerd aanbod eigen reizen. Ons complete reisaanbod staat op www.dalstra.nl/reizen. Groepsreizen Met een groep één of meerdere dagen eropuit? Inspirerende groepsreizen staan op www.dalstra.nl/groepen. Touringcarverhuur Alleen een touringcar nodig? U heeft de keus uit 30 verschillende touringcars. Van luxe VIP-bussen tot ruime dubbeldekkers. Meer weten over het huren van een bus www.dalstra.nl/touringcarverhuur.

Persoonlijk contact Bel ons op 0512 – 369 030 of mail naar info@dalstra.nl Volg ons op www.facebook.com/dalstrareizen

@dalstrareizen

www.vanlierop.nl Van Lierop

www.dalstra.nl

OP WWW.TERUGNAARHETBEGIN.NL

Dalstra Reizen Molenweg 6 9231 HS, Surhuisterveen

DALSTRA_130302_ALGEMEEN_92,5X136.indd 1

Een gezonde kijk op onroerend goed

Van Lierop Van Lierop

26-03-13 10:02

DONATEURSKORTING !

ISO 9001

gecertificeerd