Vísindavøkublaðið 2019

VÍSINDAVØKAN verður 20. september

4

CMYK 60/15/85/0

Chik Collins er nýggjur rektari á Setrinum:

0/100/100/0

Granskarar skulu deila sína vitan

0/35/100/0

7 10

100/0/0/0

Altjóða samstarv ger Havstovuna størri

0/0/0/100

Sponsk hindber síggjast nú eisini í føroysku náttúruni. (Mynd: Dánial Jespersen)

Urtagarðsplantur villast út í náttúruna Urtagarðsplantur, sum hava verið í Føroyum í nógv ár, eru nú farnar at seta fræ í náttúruni. Øktur flutningur av fólki og vørum og veðurlagsbroytingar gera, at nýggj plantusløg spretta fram í føroysku náttúruni.

Eftir Dagmar Joensen-Næs Føroyska náttúran broytist. Í gjáum, gilum og homrum eru nú brádliga nýggjar plantur at síggja, sum higartil bert hava verið í urtagørðum.

- Vit eru seinastu árini ferð eftir ferð komin fram á urtagarðsplantur, sum eru vilst­ar út í náttúruna. Tær eru serliga at finna á støðum, har seyður ikki sleppur til, sigur Magnus Gaard, plantufrøðingur á Tjóðsavninum.

Eitt nú síggjast blóðdroparunnar (Fuchsia) nú breiða seg niðan ígjøgnum gjáir og hamrar ymsastaðni uttangarðs. Hetta eru væl­kendir runnar í urtagørðum í Føroyum, men teir hoyra ikki heima í føroysku náttúruni.

Eisini eru spanskir hindberjarunnar (Rub­ us spectabilis), sum nógv hava í urtagørðum, oftari og oftari at síggja í náttúruni. Teir hava higartil bert breitt seg undir moldum, men nú eru teir farnir at seta fræ og spretta fram av sær sjálvum á nýggjum støðum.

HUMLUR OG ØKTUR HITI Fyri nøkrum árum síðani varð staðfest, at humlur vóru komnar til landið og vóru

farnar at yngla í Føroyum. Humlur eru stórar og sera ágrýtnar at dusta.

- Blóðdroparunnar og spanskir hindberj­ arunnar hava verið í føroyskum urtagørðum í fleiri áratíggjur, men teir hava á ongan hátt verið vandamiklir, tí teir hava bert spjatt seg ókynjað undir mold. Eftir at humlurnar eru komnar til landið, er hetta broytt, tí tær dusta planturnar, so tær verða gitnar og fáa blómur ella ber.

- Spanskir hindberjarunnar hava ikki áður havt ber í Føroyum, men tað hava teir nú, og berini verða tikin av fugli og spjadd út í nátt­ úruna.

- Veðurlagsbroytingar hava samstundis gjørt sítt til, at humlurnar trívast í Føroyum, og at vakstrarumstøðurnar í náttúruni hjá fremmandum plantum eru vorðnar betur, greiðir Magnus Gaard frá.

MANNASKAPTAR BROYTINGAR Blóðdroparunnar og spanskir hindberja­ runn­ar eru bert nøkur dømi um, at fremm­ andar plantur eru farnar at spretta fram í føroysku náttúruni.

- Eingin ivi er um, at broytingarnar í nátt­ úr­uni eru mannaskaptar. Vit vita, at nýggj sløg av plantum og djórum verða flutt til

Føroya í nógv størri mun enn fyrr. Og vit vita eis­ini, at veðurlagið broytist av mannaávum, sigur Magnus Gaard. Í vár lótu granskarar í stórum tali úr øllum heiminum eina frágreiðing úr hond­ um, sum staðfestir, at 1 millión sløg av djór­ um og plantum eru í vanda fyri at doyggja út. Granskararnir staðfesta, at høvuðs­or­sak­ irnar eru veðurlagsbroytingar og innrás av nýggj­um sløgum, sum troka upprunasløg burtur. Árin á føroysku náttúruna av veðurlags­ broyt­ingum eru lítið kannað.

Anna Maria Fossaa, sála, skrivaði í 2003 eina doktararitgerð um, hvørja ávirkan veðurlagsbroytingar kunnu hugsast at fara at hava á føroyska upprunagróðurin.

Harumframt er Tjóðsavnið við í eini al­ tjóða granskingarverkætlan, ið nevnist GLORIA, har fýra fjallatindar verða kannaðir á fimta hvørjum ári.

Kinesiskur granskari á Fróðskapar­setrinum:

Góðir yrkis­møguleikar í Føroyum

MEIRA GRANSKING Nýggja Náttúrufyrisitingin á Umhvørvis­ stov­uni er í samstarvi við Tjóðsavnið farin und­ir at fyrireika listar yvir plantusløg, sum vit serliga skulu halda eyguni við.

- Vit skulu gera ein svartalista við plant­ um og runnum, sum vit skulu eygleiða. Vit vita enn ikki, hvørji sløg koma á list­an, men blóðdroparunnar og spanskir hind­ berj­ arunnar eru í øllum føri tvey góð boð, sigur Magnus Gaard.

Tørvur er á at gera nógv fleiri kanningar av árini av fremmandum djórum og plantum á føroysku náttúruna.

- Vit vita, at broytingar henda, men vit vita alt ov lítið um, hvussu álvarsligt tað er. Tað er umráðandi at fáa granskað nógv meira, hvussu stórur trupulleikin er, og um føroyskur upprunagróður verður trýstur burtur av nýggja vøkstrinum, sigur Magnus Gaard.

Tjóðsavnið Magnus Gaard er plantufrøðingur á Tjóð­savninum Tjóðsavnið er skipað í 4 høvuðs virk­semis­øki: Náttúra, mentan, miðlan og fyri­­siting.

Serøki á náttúruøkinum: Plantudeild, djór á landi og djór í sjónum.

Serøki á mentanarøkinum: Fornfrøði, fólka­­lívsfrøði og bygningadeild.

Ein savnsvørður er leiðari fyri hvørt av hes­­um økjum.

2

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

ODDAGREIN

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Heimurin liggur opin Nú løgtingsvalið er avgreitt eru samgongu­ samráðingar næstar á skránni. Vit bíða eins og onnur í spenningi, tí úrslitið kann geva okkum eina ábending um, hvørja leið vit kunnu fara á granskingarøkinum komandi árini.

Uppundir valið var heilt fitt av kjaki um týdningin av hægri útbúgving og gransking og tørvin á at menna hetta økið. Á fundi, sum Fróðskaparfelagið skipaði fyri, kom fram, at undirtøkan fyri útbúgvingunum á Fróðskaparsetrinum er sera stór millum fólk í Føroyum sambært Gallup kanning. Í framløgum varð víst á, at tað er neyðugt at økja útbúgvingartilboðini, serliga á Master stigi og at styrkja granskingarpartin á Fróð­skaparsetrinum munandi. Valevnini lurtaðu og lovaðu við teimum fyrivarnum, sum altíð mugu takast í valstríði.

Vit vóna, at ynskini í næstum verða umsett til ítøkiligar ætlanir, tí vit eru sannførd um, at tað gagnar Føroyum og heiminum yvir­høvur, um vit eins og grannalond okkara styrkja karmarnar og gera íløgur í gransking á fleiri økjum.

LÆRA AV KYPROS Tað er breið semja um í Europa, at tað er skila­gott og neyðugt at gera skipanarligar og fíggjarligar íløgur í gransking og menning. Hetta eru íløgur, sum geva nýggja vitan at menna samfelagið við, sum skapa nýggj vitanarstørv og geva beinleiðis fíggjarligt avkast.

Vit hava sum er sera góðar altjóða samstarvsmøguleikar, serliga í Horizon 2020, men orkan og framfýsni er ov avmarkað til at gagnnýta hesar til fulnar. Í summar høvdu vit vitjan av serfrøðingi frá Kypros. Hann greiddi frá sera góðu royndunum hjá Kypros við at byggja upp

ein stóran granskingarstovn við stuðli frá Horizon 2020, vinnuligum íleggjarum og stjórnini á Kypros. Stovnurin hevur eftir góðum 10 árum megnað at draga til sín íløgur uppá umleið 45 milliónur evrur, harav ein triðingur er frá Horizon 2020.

STÓR MÁL MUGU TIL Boðskapurin av Kypros var, at vit í Føroyum eisini hava møguleikar at byggja nakað heilt stórt upp, um vit tora og vilja. Hetta krevur, at vit í felag orða eina nationala ætlan, sum byggir á okkara fakligu styrkir, vísindaliga umhvørvi og landafrøðiligu fyrimunir og saman arbeiða miðvíst við hesum, bæði politiska skipanin, granskingarumhvørvið og vinnan. Á Vísindavøku fara vit í ár at hava tiltøk, framløgur og annað, sum á ymsan hátt snúgva seg um evnið ARV. Hetta er lýst í nøkr­um av greinunum í blaðnum.

Um 10-15 ár kunnu vit vónandi fegn­ast um arvin frá 2020, tað árið, tá vit í Før­oyum settu okkum so framsøkin mál á gransk­ ing­arøkinum, at vit gjørdu eitt skarvslop inn á altjóða granskingarpallin. Vit hava tá ein framúrskarandi granskingardepil við havinum í miðdeplinum, við nógvum starvs­ fólkum, sum hvønn dag leggja afturat vitan­ar­varðanum øllum heiminum at frama og við fyritøkum rundan um sum gagnnýta allar møguleikarnar á burðardyggan hátt.

Tað ber til, um vit vilja tað. Tað vísa roynd­ir­nar hjá Kypros.

Vælkomin á Vísindavøku!

Annika Sølvará Stjóri í Granskingarráðnum

VÍSINDAVØKA Á FERÐ KRING LANDIÐ

Vísindavøkan verður eisini á ferð aftur í ár. Talan verður um fýra tiltøk kring landið, sum eru skipað eftir sama leisti.

Tiltøkini verða á Sørvágs Bókasavni 9. september, við Løkin í Runavík 11. sept­ ember, Klaksvíkar Bókasavni 12. september og í Skúlanum í Trongisvági 17. september., allastaðni kl. 19. Á hvørjum tiltaki verða tríggjar styttri framløgur við gransk­ arum frá ymsu stovnunum kring landið. Til dømis

ber til at hoyra um siðaarvur í mun til fiskavælferð, um møguleikar í taraaling, um nútímansgerð av psoriasis-kanningini í Norð­ oyggjum í 1950unum og um jarðfrøðiligar kanningar í sambandi við Eysturoyartunnilin og Sandoyartunnilin.

Framløgurnar eru ymiskar á hvørjum tiltaki.

Sí lýsing fyri tiltøkunum á baksíðuni í blaðnum.

Kypros klárar seg sera væl í Horizon 2020 Í juli hevði Granskingarráðið vitjan av Pierantonios Papazoglou frá The Cyprus Institute. Hetta er ein granskingarstovnur á Kypros, sum hevur ment seg fyrimyndarliga við at luttaka í Horizon 2020 verkætlanum.

Kypros er lítið land við stórum avbjóðingum, sum hevur megnað at tikið ódnartøk í altjóða kappingini um fígging til at menna universitet og granskingarstovnar.

Pierantonios var í Føroyum fyri at kveikja og leggja lag á, fyri at samanbera og vísa okkum, hvussu tað ber til. Hetta gjørdi hann á fundum 2. og 3. juli.

Tá ið víst var á gongdina hjá Kypros síðan oyggin bleiv innlimað í Evropasamveldið, bar væl til at samanbera støðuna og ‘droyma’ um, hvussu langt vit kunnu røkka næstu tíggju árini. The Cyprus Institute og onnur universitet og granskingarstovnar á Kypros hava megnað at fingið dyggan stuðul úr Horizon 2020 og luttaka í stórum

verkætlanum, sum byggja upp og røkka eini 15 ár fram í tíð.

Pierantonios sær góðar møguleikar hjá Føroyum, tí vit liggja væl fyri landafrøðiliga og tí vit hava okkara serøki. Í tilgondini at byggja upp og seta mál er alneyðugt, at Føroyar hava eina felags strategi og greiðar málsetningar fyri leiðina frameftir.

Pierantonios er sannførdur um, at teirra nationala ætlan, ”Smart Specialisation Strategy”, gjørdi munin, tá ið stóru verkætlanirnar hjá Kypros framum nógvar aðrar fingu játtað dyggan stuðul úr Brússel.

Fyrstu mongu árini stríddist Kypros eins og Føroyar við at gagnnýta møguleikarnar í ES-skipanini. Í Horizon 2020 skeiðnum hevur Kypros megnað at fingið gjaldið meira enn trífalt aftur. Kypros klárar seg so væl nú, at landið í komandi Horizon Europe fer at teljast millum framkomin lond, tá talan er um gransking, menning og nýskapan.

Researchers’ Night

LUTTAKANDI STOVNAR OG FELØG Á VÍSINDAVØKUNI:

Tiltakið Vísindavøka er sprottið úr átakinum European Researchers’ Night, sum hvørt ár verður fyriskipað seinasta fríggjakvøld í september og í døgunum frammanundan. Tiltakið verður hildið í býum kring alt Europa.

Hetta er 12. vísindavøkan í Føroyum.

Endamálið við Vísindavøkuni er at økja kunnleikan til og kveikja áhuga fyri tí, sum fer fram í føroyska gransk­ ing­arheiminum. Høvi er hjá stórum og smáum at hitta granskarar og síggja og hoyra, hvat teir arbeiða við og hvat hetta hevur at týða fyri fólk í Før­oy­um.

Eisini er hetta eitt gott høvi hjá gransk­ arum og øðrum starvsfólkum at hitta starvsfelagar tvørturum fak- og stovns­ mørk. Øll tiltøkini eru almenn og ókeypis.

Búnaðarstovan Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu Fiskaaling Fróðskaparsetrið Granskingarráðið Havstovan Heilsufrøðiliga Starvsstovan iNOVA Ílegusavnið og FarGen Jarðfeingi Landsbókasavnið Landssjúkrahúsið Tjóðsavnið Tjóðskjalasavnið Umhvørvisstovan

Fyriskipari og ábyrgd: Granskingarráðið, Dagmar Joensen-Næs, www.gransking.fo Sniðgeving og umbróting: Sosialurin

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

3

Magni Mohr hevur granskað á fleiri universitum í Evropa: CMYK

60/15/85/0

0/100/100/0

Gransking má raðfestast nógv hægri 0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Eftir Dagmar Joensen-Næs Magni Mohr er sera virkin sum granskari. Hann gevur á hvørjum ári 15-20 greinir út í viðurkendum vísindaligum tíðarritum. Grein­ ir­ nar hjá honum verða ofta siteraðar av øðrum granskarum kring heim­ in.

Hann ger eisini nógv við at út­ vega fígging úr útlendskum grunn­ um til sína gransking. Hvørt ár fáa hann og samstarvsfelagar hansara fleiri milliónir úr norðurlendskum grunnum og evropeiskum stuðuls­ grunnum.

Magni Mohr starvaðist í fleiri ár sum granskari á einum bretskum uni­versiteti. Har slapp hann ikki und­an at geva út greinir og søkja um fígging.

- Á Exeter University kravdu tey, at eg skuldi geva út fýra grein­ ir árliga í einum vísindaligum tíð­ ar­ riti á rættiliga høgum stigi.

Eisini skuldi eg útvega í minsta lagi hálva aðru millión í stuðli til mína gransking hvørt ár, sigur hann.

Hann hevur eisini starvast sum granskari á donskum og svensk­ um universitetum. Har eru van­liga eingi formlig krøv um útgávu og fígging, men tað verður sjálvsagt væntað av granskarum, at teir kunnu vísa á úrslit av sínum arbeiði.

- Teir granskarar, sum ikki geva út greinir ella útvegaðu fígging, sleppa ikki at halda fram sum fulltíðar ella hálvtíðar granskarar, sigur Magni Mohr. Í Føroyum er øðrvísi. Her verða enn ikki sett nógv formlig krøv á granskingarstovnum til granskarar.

- Vit hava tað kanska ov gott í Føroyum. Ein orsøk til tað er helst, at gransking er so nýggj í føroyska hugaheiminum, bæði hjá vanligum fólki og myndugleikum, sigur Magni Mohr.

ÓGREITT HVAT VÍSINDALIG GRANSKING ER Magni Mohr hevur síðani 2014 verið knýttur at Fróðskaparsetrinum, har hann í dag er er professari í arbeiðsfysiologi og dekanur á deild­ini fyri Heilsu- og Sjúkra­røkt­ arvísindi.

Hann hevur eina greiða meining

um, hvussu gransking verður mett í Føroyum.

- Føroyar eru eitt rættiliga nýtt granskaraland, og vit hava enn ikki skilt til fulnar, hvat vísindalig gransking er. Tann mátin, gransking verður umrødd í politisku skipan­ ini, vísir, at ein stórur partur av okk­ ara politikarum als ikki vita, hvat gransking er.

- Sjálvt millum granskarar í Føroyum verður hugtakið gransk­ ing onkuntíð brúkt sum best ber til. Summi hava ta fatan, at um tey hava mátað okkurt og skrivað nøk­ ur orð um tað onkustaðni, so er tað vís­indalig gransking. Men tað er tað ikki.

- Gransking er, tá tú kannar eitt fyribrigdi út frá eini neyvt lýst­ari hypotesu við vísindaligum háttalagi, tú fært til vega og viðger dátur við vísindaliga grundfestum og skikkaðum mannagongdum, og tú síðani skrivar eina grein, sum eitt óheft altjóða tíðarrit gevur út eftir drúgva og kritiska viðgerð. Tá greinin er úti, er arbeiðið viðurkent sum vísindaligt tilfar.

- Hetta er ein definitión, ið øll verðin arbeiðir út frá, og tí skjóta vit okkum sjálvi í fótin, um vit ikki kunnu semjast um um tað, sigur hann.

Magni Mohr heldur tað vera sera umráðandi, at granskingarstovnar og aðrir myndugleikar seta størri krøv til granskararnar.

- Tað eru ov nógv í tí føroyska granskaraumhvørvinum, sum granska uttan at granska. Um einki kemur burturúr, so er tað einki. Tað er tað sama sum at gera íløgur í eitt flakavirki, uttan at nakar fiskur kemur út í hinum endanum.

- Tað er ikki nóg mikið at gera ein tilvildarliga kanning og skriva eitt álit ella eina grein í Frøði. Um vit ikki krevja, at gransking skal gevast út í óheftum viðurkendum altjóða tíðarritum, so fáa vit ikki lyft støðið á gransking í Føroyum, sigur hann.

SKULU GEVA GREINIR ÚT Magni Mohr viðurkennir, at tað er munandi lættari hjá summum granskarum enn hjá øðrum at fáa sínar greinir prentaðar í altjóða vísindaligum tíðarritum.

- Tað eru granskingarøkir, sum

eru ógvuliga avmarkaði, har tað er trupult at finna vísindalig tíðarrit, ið hava áhuga fyri greinunum.

Summi tíðarrit seta eisini ógvuliga høg krøv til greinirnar, sum bert heilt fáir granskarar í Føroyum kunnu lúka.

- Eisini eru summi gransk­ing­ ar­øki sera dýr. Innan fysiologi og medisin er vanligt at ein grein frá hugskoti til útgávu kostar 1 millión.

- Men hóast krøvini kunnu vera høg, og tað ikki er eins lætt hjá øll­ um at fáa greinir givnar út, so er tað ikki í lagi, at granskarar ikki geva sítt vísindaliga arbeiði út. Tað ber ikki til aðrastaðni, sigur Magni Mohr.

FÍGGING KREVUR NETVERK Føroyskir granskingarstovnar eiga eisini at eggja granskarum til at vera við til at útvega fígging til sín­ ar granskingarverkætlanir.

- Tað er stórur munur á før­ leikum og royndum hjá før­oyskum granskarum. Á Fróð­skap­ar­setr­in­ um eru nakrir granskarar, ið hava sterkar førleikar og gott altjóða netverk, men har er eisini ein rúgva av fólki, sum hava stóran áhuga fyri gransking, men sum mangla royndirnar. Tá landið er lítið, kann vera trupult at gerast part­ ur av einum grankingartoymi, har ein fær neyðuga stuðulin, veg­leið­ing­ ina og royndirnar.

- Fyri at fáa fígging skalt tú kunna vísa á úrslit og vera partur av einum sterkum altjóða netverki.

Um tú fært tína ph.d. á einum stórum altjóða universiteti, ert tú longu partur av einum toymi og kanst samstarva við nógv ym­isk fólk. Um tú gert tína ph.d. í Før­oy­ um, kennir tú kanska ongan annan, sum hevur áhuga fyri tínum øki.

Hev­ur tú so ov fáar vísindaligar greinir at vísa á, er vónleyst at fáa fígging uttanífrá, sigur Magni Mohr.

Hann søkir sjálvur mest úr norð­ urlendskum grunnum.

- Fleiri almennir og privatir norð­ ur­ lendskir grunnar lata nógvan pening til gransking. Teir privatu grunnarnir, sum til dømis Novo Nordisk grunnurin, eru eins góðir sum teir almennu grunnarnir. Har fylgja ongar sertreytir við, tá talan er um granskingarverkætlanir, sum nógv í Føroyum enn tykjast at halda.

Magni Mohr samstarvar altíð við granskarar í øðrum londum um sínar verkætlanir.

- Tað er ein fyritreyt fyri at fáa fígging til størri og krevjandi verk­ ætlanir, og tað er eisini ein stórur fyrimunur at kunna deila útreiðslurnar við onnur. Har­ um­

Magni Mohr er sera virkin sum granskari. Hann gevur út 1520 vísindaligar greinar í viðurkendum tíðarritum hvørt ár.

framt gevur tað mær møguleika til at brúka framkomnar analysur, sum vit ikki enn kunnu gera í Før­ oy­um.

Hann hevur ikki torført við at finna samstarvsfelagar.

- Eg havi sera góð altjóða sam­ bond, serliga tí eg havi arbeitt á svensk­ um, donskum og enskum universitetum og verið við á altjóða gransk­ ingarpallinum í nógv ár.

Tí havi eg nakrar fyritreytir, sum nógv­ir granskarar í Føroyum ikki hava.

- Tað er ikki eins lætt, tá tú situr einsamallur við einum avmark­að­ um granskingarøki, men eg haldi kort­ini, at vit eiga at krevja, at vit í størri mun royna at fáa fígging utt­ an­ífrá, sigur hann.

EINKI FRÁ ES ENN Føroyar hava avtalu við ES um gransk­ingarsamstarv, og føroyskir gransk­ arar hava tí møguleika saman við øðrum at søkja um stuðul úr ES-granskingarskráum.

ES letur nógvar pengar til gransk­ ing, men krevur eisini nógv av um­ søkj­arunum.

Magni Mohr hevur søkt tvær ferðir saman við øðrum og er nú í ferð við at fyrireika triðju um­sókn­ ina. Enn hevur hann einki fingið.

- Tað er ógvuliga trupult at fáa peng­ ar úr Horizon 2020, sum er granskingarskráin hjá ES, og tað tekur ómetaliga nógva tíð at skriva umsóknirnar. Tað er lættari hjá mær at søkja um pening frá einum norðurlendskum grunni og vera lutfalsliga vísur í at fáa pengar.

Men eg royni kortini at søkja frá ES

FAKTA

Føroyskir granskarar fáa ov fáar greinir við í viðurkend vísindalig tíðarrit, og teir eiga at gera meira fyri at útvega fígging til gransking úr útlendskum grunnum. Samstundis eigur samfelagið at uppraðfesta vísindaliga gransking.

eisini, tí eydnast tað at fáa stuðul til eina verkætlan, sum vit sjálvi leiða, so fáa vit stórar upphæddir at arbeiða við.

- Tað er heldur ikki burt­ur­spilt at søkja um stuðul úr ES-gransk­ ing­arskráum, hóast umsóknin ikki verð­ur gingin á møti. Umsóknirnar verða sera góðar, tí krøvini eru so høg, og tær kunnu tí altíð send­ast onkra aðrastaðni. Báðar um­sókn­ ir­nar, sum vit sendu til ES, sendu vit víðari í minni útgávum til aðrar grunn­ar aftaná og fingu pengar, sig­ur hann.

FØROYSKUR STUÐUL NYTTAR LÍTIÐ Tað ber eisini til at søkja um stuð­ul til gransking úr føroyskum grunn­ um. Granskingargrunninum býtir um­leið 7 milliónir út til gransking um árið. Men tað munar lítið, held­ ur Magni Mohr.

- Tað er ein meiningsleys upp­ hædd. Um myndugleikarnir veru­ liga vilja raðfesta gransking í Før­ oy­ um, so mugu teir játta nógv meira pening.

- Myndugleikarnir mugu eisini at skilja, at tað ikki er eins lætt hjá øllum føroyskum granskarum at fáa stuðul uttanífrá, og tí kunnu smærri upphæddir í Føroyum vera við at seta ferð á.

- Gransking og útbúgving mugu raðfestast nógv hægri enn í dag.

Um vit sum samfelag ikki arbeiða granskingargrundað, so ber illa til at fylgja við einum heimi, sum broytist við methøgari ferð, sigur Magni Mohr.

Magni Mohr Bachelor í ítróttarfysiologi frá Københavns Universitet 1998 Kandidatur í humanari fysiologi frá Københavns Universitet 2001 Ph.d. í humanari fysiologi frá Københavns Universitet 2008 Granskari á Københavns Universitet 2009-2011 Seniorgranskari á University of Exeter 2011-2014 Gestagranskari á Goteborgs Universitet 2013-2018 Lektari á Fróðskaparsetri Føroya 2014-2019 Professari á Fróðskaparsetri Føroya 2019Dekanur á Deildini fyri Heilsu- og Sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetri Føroya 2017Professari á Syddansk Universitet – 2019-

4

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK

Chik Collins er nýggjur rektari á Setrinum:

60/15/85/0

0/100/100/0

Granskarar skulu deila sína vitan 0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Tíðin er komin at flyta Fróðskaparsetrið til at verða eitt altjóða universitet, sum í størri mun byggir á gransking og er ein opin og virkin partur av føroyska samfelagnum. Tað hevur skotin Chik Collins, sum júst hevur sett seg í rektarastólin, sett sær fyri.

Eftir Dagmar Joensen-Næs Chik Collins flutti inn á rekt­ara­ skrivstovuna á Fróð­skap­arsetr­in­ um 1. september. Samstundis flutti hann til Føroya úr Skotlandi, har hann hevur búð og virkað næstan alt sítt lív.

Við sær í skjáttuni úr skotska stór­ býnum Glasgow hevur hann drúgv­ar arbeiðs- og leiðsluroyndir frá einum munandi størri uni­ versit­eti. Hann hevur seinastu 23 ár­ini verið fyrst lektari og síðani pro­fessari og varadekanur á Uni­ versity of the West of Scotland. Á uni­versitetinum eru 19.000 lesandi og 1300 starvsfólk.

Chik Collins hevur sum partur av leiðsluni á University of the West of Scotland verið við til at um­skapa universitetið frá at vera ein stovnur, sum í høvuðsheitum fekst við at útbúgva fólk, til at verða eitt altjóða universitet, sum í stóran mun byggir á gransking og deilir sína vitan við samfelagið.

- Hetta er ein broyting, sum øll ung universitet skulu ígjøgnum. Í fyrstani leggja universitetini næst­ an bara dent á undirvísing, og tað er í stóran mun rætt, tí tey lesandi eiga altíð at vera í miðdeplinum.

Uttan tey er eingin munur á einum universiteti og einum granskingarstovni.

- Men sum universitetið veksur og búnast, er tað sera týðandi at fáa hin partin av uppgávuni hjá einum universitetinum við, sum er at framleiða vitan og deila hana við onnur. Tað er hetta, sum skapar eitt universitet í orðsins sanna

týdningi.

- Fróðskaparsetrið hevur fingið nógv fleiri lesandi, og nýggjar út­ búgv­ ingar eru lagstar afturat sein­astu árini. Tað er gott, men nú er tíðin komin at taka stigið frá í høvuðs­ heitum at vera ein læru­ stovn­ ur til at gerast eitt altjóða uni­versitet, sum í størri mun fram­ leið­ir nýggja vitan og deilir hana við samfelagið, sigur hann.

MEIRA TÍÐ TIL GRANSKING Chik Collins hevur stórar ætlanir, men hann er fullgreiður um, at hann fyrst av øllum skal seta seg væl og virðiliga inn í arbeiðsgongdir og mentanir á Setrinum.

- Øll hava helst sínar meiningar um, hvørjir trupulleikarnir eru, og hvat eigur at verða gjørt. Eg fari at lurta ógvuliga væl eftir øllum og taka so nógv til mín sum til ber.

Eitt høvuðsmál verður, at Setrið skal leggja størri dent á gransking.

- Eg fari saman við fyrisiting­ ar­ stjóranum og dekanunum at fáa eitt yvirlit yvir, hvussu nógva tíð vísindastarvsfólkini brúka til undirvísing, gransking og fyri­sit­ ing. Eg havi skilt, at fleiri vísinda­ starvs­fólk halda seg hava ov lítla tíð til at granska, hóast hetta eigur at vera ein týðandi partur av teirra arbeiði.

- Eitt stig á leiðini verður helst at fáa frágreiðingar frá vísinda­ starvs­fólkum um, hvussu tey brúka tíðina. Tað er ikki ætlað sum eitt harð­ rent leiðslutiltak, men sum eitt amboð til at stuðla fólki til at brúka tíðina væl. Møguliga kann

tað hjálpa teimum til at finna meira tíð til gransking, sigur hann.

Bretsk universitet hava sein­astu árini gjørt nógv fyri at fáa meira burturúr gransking við mill­ um annað at herða krøvini til gransk­ ar­ar.

- Tað er gott at hava skipanir og eftirlit við arbeiðnum, men tað skal gerast á ein stuðlandi hátt og ikki við at stýra niður í smálutir.

Tað kann bróta niður virðismiklar arbeiðsroyndir og mentanir hjá gransk­ arum, um farið verður ov langt við stýringini, sum tað í onkr­ um føri er hent í Bretlandi. Men bæði stovnurin og føroyska sam­ felagið skulu kunna hava væntanir og krøv til granskararnar, og tí er neyðugt við skipanum, ið tryggja, at tað kemur tað burturúr, ið eigur at koma.

- Øll universitet ynskja sær hægri játtan og fleiri starvsfólk, og tað gera vit sjálvandi eisini. Men vit mugu eisini kanna, um tað ber til at stuðla granskarum betri og gera broytingar í mannagongdum, so tíðin verður brúkt meira effektivt, sigur Chik Collins.

Møguleikar fyri at umskipa und­ ir­vísingina skulu eisini kannast.

- Meira tíð til gransking skal ikki merkja verri undirvísing. Eg veit ikki, hvørji formlig krøv eru til undirvísingina í Føroyum, men eg veit um onkur universitet, ið undirvísa ov nógv. Tað er ikki altíð skilagott, tí lesandi á hægri læru­ stovnum skulu læra sjálv­støð­ugt.

Við hvørt ber til at fáa meira burt­ ur­ úr við at arbeiða øðrvísi. Ein máti kann vera at brúka gransking í undirvísingini, so­leiðis at tey les­ andi sjálvi eru við í gransk­ing­ar­ar­ beiðn­­um, sigur hann.

Chik Collins hevur sum partur av leiðsluni á University of the West of Scotland verið við til at lagt útbúgvingarstovnar saman. Hann vónar, at hansara royndir frá hes­ um arbeiði eisini kunnu koma Setr­ in­um til góðar.

- Setrið hevur verið ígjøgn­um eina líknandi saman­legg­ing­ar­

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

5

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

tilgongd, sum eg skilji enn ikki er komin heilt á mál. Tað tekur tíð og er altíð trupult at leggja ment­ an­ir saman, men tað gevur eisini nýggjar møguleikar fyri betri skip­ an­ um og mannagongdum, sum kunnu koma øllum til góðar, sigur hann.

STUÐUL TIL AT SØKJA UM FÍGGING Setrið fær í løtuni ikki nógva uttan­ hýsis fígging til gransking.

Stuðul uttanífrá hevur stóran týdning fyri, hvussu nógv gransk­ ing er á einum universiteti. Í Bret­ landi krevja universitet av gransk­ ar­um, at teir eru við til at útvega fígg­ing til teirra gransking.

- Eg haldi ikki, at vit skulu seta beinleiðis krøv um hetta, men heldur virka fyri, at tað verð­ur van­ lig mannagongd, at vís­inda­starvs­ fólk søkja um uttanhýsis fígging á hvørj­um ári.

- Vit skulu eggja og stuðla gransk­ ar­ um, ið vilja søkja um fígging.

Hetta kann millum annað gerast við at hava fastar mannagongdir fyri, hvussu umsóknir um fígging skulu skrivast, og at eftirkanna tær, áðrenn tær verða sendar. Á Uni­versity of the West of Scotland hava tílíkar skipanir broytt hug­ burð­ in og mentanina munandi, sig­ur Chik Collins.

Fígging uttanífrá hevur ikki bert týdning fyri, hvørjar verkætlanir kunnu fremjast.

- Granskarar, ið fáa fígging uttan­í­frá, skulu gera frágreiðingar til fíggingargrunnin, og tað ger tað neyðugt at savna seg um verk­ ætlanina og ikki lata onnur við­ urskifti koma ímillum, sigur hann.

Chik Collins heldur, at góðir møguleikar eru at fáa meira fígging uttanífrá.

- Tað eru nógvir møguleikar at søkja um stuðul úr ES-gransk­ing­ ar­grunnum og øðrum útlendskum og føroyskum grunnum. Tað kann eisini gerast í samstarvi við aðrar granskingarstovnar og felagsskapir og privatar vinnufyritøkur, sigur hann.

MEIRA ALTJÓÐA SAMSTARV

Chik Collins fer saman við leiðsluni á Setrinum at leggja ætlanir fyri, hvussu Setrið skal mennast næstu árini.

FAKTA

Chik Collins vil menna samstarvið millum Setrið og universitet í øðr­ um londum. Hann fer millum annað at royna at fáa í lag tætt­ari sam­ starv við universitet í Skot­ landi.

- Eg ætli mær millum annað at kanna, um tað ber til at samstarva

um granskingarverkætlanir, ið verða stuðlaðar av ES, sigur hann.

Hann fegnast um, at fleiri út­ lendsk vísindastarvsfólk eru í starvi á Setrinum.

- Tað gevur grundarlag fyri al­ tjóða samstarvi. Setrið skal vera eitt altjóða universitet, ið er opið fyri heiminum. Føroyskir gransk­ arar skulu kunna arbeiða á uni­ versit­ etum í øðrum londum, og útlendskir granskarar skulu kunna koma til Føroya at arbeiða. Vit skulu eisini hava fleiri útlendsk les­ andi. Á tann hátt kunnu vit byggja upp eitt altjóða netverk, sum hevur stóran týdning fyri at fáa lut í teimum nógvu møguleikunum í altjóða høpi, sigur hann.

VITAN SKAL ÚT Í SAMFELAGIÐ Føroyska samfelagið hevur brúk fyri gransking, og tað er alneyðugt, at vitanin, ið verður framleidd á Setr­inum, kemur út í samfelagið.

- Samfelagið ger stórar íløgur í gransking og skal sjálvandi hava nakað afturfyri. Tað er ikki nóg mikið at framleiða vitan og skriva greinir til vísindalig tíðarrit, hóast tað eisini er týdningarmikið, tí har verður granskingin mett og viður­ kend.

- Tað er eisini sera týdning­ ar­ mikið, at vitanin verður deild utt­anfyri akademiska heimin.

Gransk­arar framleiða nýggja vit­ an, sum heimurin hevur tørv á fyri at loysa sosialar, fíggjarligar, um­ hvørvisligar, politiskar og ment­ unarligar trupulleikar. Almenn­ing­ urin skal hava atgongd til vitanina, og almennir stovnar, vinnulív og felagsskapir skulu fáa gagn av henni.

- Føroyska samfelagið hevur ser­ligar avbjóðingar, ið granskarar aðra­ staðni ikki kunnu loysa. Tí hevur tað alstóran týdning, at granskað verður í føroyskum viður­ skift­um, og at vit leggja ein arv eftir okkum, sum kemur framtíðar ætt­ ar­liðum til gagns.

- Granskarar skulu vera førir fyri at greiða frá torskildum evnum á ein hátt, so vanlig fólk skilja virðið av tí, teir arbeiða við. Vit mugu altíð vera til reiðar at svara spurningum frá vanligum fólki, ið vilja vita, hvat endamálið er við tí, sum vit gera.

At svara slíkum spurningum ger okkum til betri granskarar og gevur fólki álit á, at játtanin til Setrið er ein góð íløga, sigur Chik Collins.

Chik Collins Uppvaksin í Kilmarnock í Vestur-Skotlandi 1987 Bachelor í sosialvísindum frá Paisley College of Technology 1991 Postgraduate prógv í íbúðarfyrisiting frá University of Stirling 1997 Ph.d. í politiskari sosiologi frá University of Paisley 1996 – 2015 Lektari á University of the West of Scotland 2015 – 2019 Professari og varadekanur í politiskari sosiologi og málvísindum á University of the West of Scotland 2019 Rektari á Fróðskaparsetri Føroya

6

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Keyp ein Toyota - og fá ein 3 ára servicepakka

Ongar útreiðslur til viðlíkahald í 3 ár

Tá tú keypir ein nýggjan Toyota, fært tú ein 3 ára servicepakka við í keypinum*. Ein Toyota 3 ára servicepakki fevnir um øll eftirlit, allar umvælingar, allar eykalutir og alt vanligt viðlíkahald**.

Støkk inn á gólvið í Havn ella Klaksvík, so kunnu vit vísa tær okkara nýggjastu bilar og greiða nærri frá 3 ára servicepakkanum.

Tú fært nógvar fyrimunir við einum Toyota 3 ára servicepakka: Ókeypis árligt og hálvárligt eftirlit Ókeypis umvælingar Ókeypis Toyota eykalutir Ókeypis viðlíkahald og skift av bremsum Ókeypis olja, løgir og skift Ókeypis perur og skift Ókeypis viskarar og skift

Ókeypis sprinklaraløg og áfylling Ókeypis filtur og skift Ókeypis vask av bili ísv. eftirlit Ókeypis tøkniligar dagføringar Ókeypis bilhjálp í Evropa Hægri søluvirði á bilinum

*) Galdandi fyri allar nýggjar persónbilar. Servicepakkin er ikki galdandi fyri vørubilar og skúla- og hýruvognar. **) Galdandi í 3 ár ella í mesta lagi til bilurin hevur koyrt 90.000 km.

Sí treytir á reyniservice.fo

Tórshavn: Vegurin Langi 41, Hoyvík, Tel 35 30 40 Klaksvík: Klingrugarður 3, Tel 47 30 40

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

7

Altjóða samstarv ger Havstovuna størri CMYK

60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Ein fjórðingur av virkseminum á Havstovuni verður fíggjað við granskingarstuðli frá ES og øðrum útlendskum og føroyskum fíggingargrunnum. Stuðulin uttanífrá ger Havstovuna til eitt størri og meira spennandi arbeiðspláss.

granskingarverkætlanir krevst tó meira enn at liggja væl fyri landa­ frøðiliga.

- Eingin bjóðar øðrum við í eitt gransk­arasamtak av hesum slagi fyri at vera fittur. Vit verða boðin við, tí vit hava prógvað, at vit kunna lata dátur í høgari góðsku.

Gransk­arasamtakini meta tí, at tað styrkir tey og gevur teimum betri møgu­leika at fáa fígging, um vit eru við, sigur Eilif Gaard.

GEVA OG FÁA

Altjóða samstarv hevur givið Havstovuni størri fíggjarligt rásarúm og ment stovnin fakliga, sigur Eilif Gaard, stjóri á Havstovuni.

Eftir Dagmar Joensen-Næs Havstovan hevur í nógv størri mun enn aðrir føroyskir gransk­ ingarstovnar dugað at gagnnýtt møgu­leikarnar, ið liggja í mill­um annað teimum stóru ES-gransk­ ing­arskráunum. Stovnurin hev­ur síðani 1997 luttikið í 15 ES-verk­ætl­ anum.

Eilif Gaard, stjóri á Havstovuni, er fegin um teir møguleikar, ið stuð­ ulin frá ES og øðrum út­lendskum og føroyskum fígging­ar­grunnum geva stovninum.

- Ein triðingur av virkseminum á Havstovuni verður fíggjað við stuðli uttanífrá. Stuðulin gevur okkum eitt nógv størri fíggjarligt rásarúm. Vit kunnu seta fleiri fólk í starv og keypa dýra útgerð, sum játtanin á fíggjarlógini ikki røkkur til.

- Stuðulin ger Havstovuna til eitt nógv størri og meira spennandi arbeiðspláss. Vit mennast fakliga við at samstarva við dugnaligar starvsfelagar í øðrum londum og eru við í fremstu røð, tá tað snýr seg um gransking, sigur hann.

Portrið til Arktis Fleiri góðar orsøkir eru til, at Hav­stovan er við í so nógvum al­ tjóða granskingarverkætlanum.

- Vit liggja sera væl fyri landa­ frøðiliga sum portur til Norðurhøv og Arktis. Tann heiti sjógvurin til

tey norðaru økini kemur framvið hjá okkum, og tað ger tann kaldi sjógvurin norðanífrá eisini.

- Tær flestu verkætlanirnar snúgva seg um veðurlagsbroytingar og vistskipanir, sum hava al­stóran áhuga millum gransk­arar kring all­ an heim. Árin av veð­ur­lags­broyt­ ing­­um á havum­hvørvið síggjast her, áðrenn tær merkjast longri norð­uri, sigur Eilif Gaard.

Havstovan hevur mátað streym og hita í havinum kring Føroyar í nógv ár.

- Hetta eru dátur, sum hava stórt virði, og sum eingin annar hevur.

Við bæði at hava dátur fyri hita og streym, kunnu vit máta flutningin av hita inn í tey norðaru økini.

Hitin í sjónum hevur sera stóran týdning fyri veðurlagið og fyri tær ógvu­ liga ríku vistskipanirnar, ið eru í arktiska økinum.

- Tað ávirkar veðurlagið í øll­um Evropa, um sjógvurin í Norð­ ur­ høvum og Arktis verður heitari, og tí eru granskarar í Mið- og Suð­ur­ evropa sera áhugaðir í hita­flutn­ inginum á okkara leiðum.

- Tað er lætt hjá okkum at útvega hesar dátur, tí vit skulu mestsum bara út um hurðina eftir teimum.

Granskarar í øðrum londum høvdu skula brúkt øðiliga nógva tíð og pengar, um teir høvdu skula gjørt hesar mátingar, sigur Eilif Gaard.

Fyri at koma við í stórar altjóða

Havstovan hevur góðar royndir við at samstarva við granskarar úr øðrum londum.

- Tá tú fert í samstarv við onnur, so skalt tú hava fokus á at geva heldur enn at fáa. Um øll geva og lyfta í felag, so gerast avrikini størri og betri, og úrslitið verður, at øll fáa.

- Vit fáa nýggja vitan og verða stimbraði av at vera saman við øðr­um. Tá vit arbeiða saman, fáa vit eisini nyttu av tí, sum hini gera, og tá flyta øll seg í felag frameftir, sigur Eilif Gaard.

Tað hevur stóran týdning fyri granskararnar á Havstovuni at kunna luttaka í altjóða gransking­ ar­samstarvi.

- Tey fáa tíð og fígging at savna seg um eitt granskingarevni.

Tey kunnu luttaka á fundum uttanlands, seta kanningar í verk og keypa útgerð, uttan at stovnurin skal taka dagar ímillum, um vit hava ráð til tað.

- Tað hevur eisini stóran týdning fyri yrkisleiðina hjá granskarunum, at tey fáa síni nøvn við í altjóða vísindaligar greinir, sigur Eilif Gaard.

Havstovan fær 25 prosent av stuðlinum í umsitingargjaldi fyri at hýsa verkætlanini og kann harum­ framt gera kanningar og ogna sær framkomna útgerð, ið annars ikki hevði verið møguligt.

Fyri føroyska samfelagið hevur tað alstóran týdning at fáa nýggja vitan um havið kring okkum.

- Vit liva jú av havinum. Fyrr kann­aðu vit bert fiskastovnarnar men seinnu árini hava vit meira og meira flutt okkum til eisini at hava tørv á at skilja umhvørvið, sum stovnarnir liva í. Tað er jú ikki bert fiskiskapur, ið ávirkar stovn­ar­nar, men eisini í stóran mun hav­um­ hvørvið.

- Vitan um, hvat hendir í hav­in­ um, og hví tað hendir, ger okk­um betri før fyri at koma við for­sagn­ um og tilmælum. Vit kunnu gera onkrar kanningar sjálvi, men um vit veruliga skulu skilja tað, sum hendir í teimum stóru hav­økj­un­

um, so mugu vit arbeiða saman við øðrum, sigur hann.

ÓTROYTTIR MØGULEIKAR Havstovan er einasti føroyski gransk­ ingarstovnur, ið veruliga hevur gagnnýtt møguleikarnar fyri at fáa stuðul til gransking frá ES, sum føroyskir granskarar hava møgu­leika at søkja um á jøvnum føti við granskarar í ES. - Tað er ikki so torført, sum fleiri halda. Vit hava ikki brúkt nógva orku til at skriva umsóknir. Vit eru við sum vanligir samstarvsfelagar, og tað tekur okkum bert fáar dagar at skriva okkara part av umsóknini.

- Hvør verkætlan hevur ein verkætlanarleiðara, sum savnar træðrirnar og skrivar umsóknina, og tað er eitt sera stórt arbeiði, sum vit ikki á nakran hátt kunnu átaka okkum. Men vit eru nú

farin eitt stig víðari og eru vorðin leiðari av einum arbeiðspakka í eini verkætlan. Tað gevur okkum eitt sindur meiri umsitingararbeiði, men vit fáa eisini meiri burturúr fíggjarliga, sigur Eilif Gaard.

Hann undrast á, at aðrir stovnar og fyritøkur ikki gera meira fyri at koma við í stórar altjóða gransk­ing­ ar­verkætlanir.

- Vit eiga at brúka hesar møgu­ leik­arnar. Tað ræður um at halda seg framat og finna verkætlanir, har vit hava okkurt at geva. Við at bjóða seg fram á henda hátt ber til at koma við í spennandi verk­ ætl­anir. Og tá ein er komin við í eina verkætlan, er nógv lættari at verða boðin við eina aðru ferð. Men fyritreytin er sjálvandi, at vit vísa, at vit hava nakað at geva, og at vit hava førleikarnar, sigur Eilif Gaard.

Havstovan Havstovan ger regluligar kann­ ingar av havumhvørvinum á hvørjum ári, ið skulu lýsa broyt­ ingarnar frá einum ári til annað.

Havstovan letur á hvørjum ári Fiskimálaráðnum upp­lýs­­ ingar viðvíkjandi støð­uni í fiska­ stovnunum á før­oysku land­leið­ unum og á sjó­leið­um uttan fyri før­oysku land­leið­ir­n­ar, sum før­ oysk fiskifør gagn­nýta, og ger vísindaligar til­ráð­­ing­ar og met­

ingar um møgu­ leik­ arnar fyri burð­ar­dygg­ari gagn­nýtslu.

Havstovan arbeiðir eisini við fleiri verkætlanum. Summ­ar av hesum ger stovnurin einsa­­mallur, meðan aðrar verða framdar í samstarvi við føroyskar ella útlendskar gransk­ing­arstovnar.

Verkætlan­ir­­nar eru oftast heilt ella partvís fíggj­að­ar uttan fyri Havstovuna.

8

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

Fiskaaling er við í stórari norðurlendskari granskingarverkætlan:

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Kanna um útlát kann endur­ nýtast Granskarar á Fiskaaling kanna, um tað ber til at endurnýta tøðsølt og skarn frá alivirkseminum. Kanningin er ein liður í eini stórari verkætlan, sum 13 norðurlendskir granskingarstovnar eru við í. Endamálið er at gera alingina meira burðardygga.

Eftir Dagmar Joensen-Næs Tari og kræklingur skulu minka um útlátið av lívrunnum evnum frá alivirkseminum á føroysku firðunum. Tað vóna í øllum føri granskarar á Fiskaaling, sum sam­ an við arbeiðsfólki hjá P/F Luna hava sett trossar og línur út á Sør­ vágsfirði. Kræklingur skal fáast at festa seg á trossarnar, og tari er sádd­ur á línunum.

Vónin er, at kræklingur og tari skulu kunna upptaka ein stóran part av tí lívrunna útlátinum frá alivirkseminum, so dálkingin mink­ ar, og alivinnan verður meiri burð­ ar­dygg.

- Vit gjørdu fyrstu royndirnar at fáa krækling at festa seg á trossar í fjør, men tær hepnaðust ikki so væl, so nú royna vit aftur at finna tey bestu støðini, sigur Gunnvør á Norði, sum er granskari á Fiskaaling og samskipar verkætlanina.

BURÐARDYGG ALING Kanningarnar á Sørvágsfirði eru ein liður í eini stórari norðurlendskari granskingarverkætlan, ið kallast

SureAqua. Endamálið við henni er at virka fyri burðardyggari aling í breiðasta høpi.

13 norðurlendskir granskingar­ stovnar og 18 fyritøkur eru við í samstarvinum, sum norðurlendski granskingarstovnurin NordForsk fíggjar. Afturat Fiskaaling luttaka føroysku fyritøkurnar Luna, Bakka­frost, MOWI og TARI í Sure­ Aqua samstarvinum Granskingarstovnarnir arbeiða við ymiskum verkætlanum, ið skulu vera við til at menna eina burðardygga havvinnu. Verk­ ætl­ an­in hjá Fiskaaling snýr seg um at kanna, hvussu nógv tøðsølt og skarn frá aliringum ávirka um­ hvørvið, og hvussu ávirkanin kann minkast við at endurnýta útlátið.

- Okkara íkast til granskingar­ verk­ ætlanina er tað, ið vit kalla sam­ aling. Tað snýr seg um at dálka sum minst og at endurnýta tøðsølt og skarn, ið verða útleidd frá aliringum.

- Vit skulu kanna, í hvønn mun kræklingur og tari megna at upp­ taka útlátið, so tað verður endur­ vunnið við, at vit fáa meira tara og

Gunnvør á Norði, deildarleiðari og granskari á Fiskaaling, samskipar SureAqua verkætlanina.

kræk­ling í staðin fyri, at tað kemur út í umhvørvið, sigur Gunnvør á Norði.

Kanningarnar hjá Fiskaaling eru ikki avmarkaðar til einstakar aliringar.

- Kræklingur kann síla útlátið, so dálkingin verður minni. Men tað vísir seg, at kræklingurin bert nær at upptaka ein lítlan part av útlát­inum, áðrenn tað dettur niður á botn undir aliringunum.

- Vit mugu tí hugsa øðrvísi og eru í staðin farin undir at kanna alla vistskipanina á fjørðinum.

Málið er at fáa eina burðardygga skip­an, har eins nógv verður tikið úr fjørð­inum, sum latið verður í hann.

Kanningarnar verða gjørdar í

samstarvi við P/F Luna, sum stend­ ur fyri alingini á Sørvágsfirði. Ar­ beiðsfólk hjá Luna settu kræk­linga­ lín­ur út í fjør og aftur í ár.

- Luna hevur víst stóran áhuga fyri verkætlanini og hevur gjørt íløgur í kræklingalínur. Teirra áhugi er serliga at fáa at vita, um kræk­ ling­urin eisini kann síla lýs burtur og harvið minka um smittuvandan, sig­ur Gunnvør á Norði.

Enn eru ikki nógv úrslit av kann­ ingunum.

- Vit mugu fyrst kenna vist­skip­ anina. Vit kanna, hvussu streym­ urin og gróðurin er, hvussu út­ látið søkkur, hvussu nógv verður upp­ tikið í gróðrinum, og hvussu kræklingurin veksur.

- Tá vit hava fingið nóg mikið

av kræklingi, fara vit at kanna, hvussu nógv hann upptekur, sigur Gunnvør á Norði.

Taralínur, ið eru sáddar við tveim­ um brúntarasløgum, vórðu sett­ ur út fyrst í hesum árinum.

Tær standa í aliringum við fiski í og á einum øki burtur frá ringunum.

Royndirnar við tara skulu vísa, hvussu nógv tøðsølt tey ym­ isku tarasløgini upptaka, og um sam­al­ ing av laksi og tara kann geva bet­ ur taraúrtøku. Hetta hevur stór­an áhuga fyri ta byrjandi tara­ali­vinn­ una í Føroyum.

SureAqua verkætlanin fer ikki bert at geva nýggja vitan um møgu­ leik­ar fyri burðardyggari aling.

- Tað er altíð ein síðuvinningur við at vera við í tílíkum verk­ætl­an­ um. Vit vita so lítið um teir føroysku

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Fiskaaling er ein av 13 norðurlendskum granskingarstovnum, sum eru við í SureAqua.

firðirnar, og nú fáa vit gjørt nakrar grundleggjandi kanningar, sum fara at geva okkum nýggja vitan, sigur Gunnvør á Norði.

LETUR UPP DYR At vera við í altjóða verkætlanum sum SureAqua letur nýggjar dyr upp fyri Fiskaaling.

- Ein altjóða verkætlan førir ofta til fleiri. Í hesum føri er ein verk­ ætlan við fígging frá europe­isku gransk­ingarskránni Hori­zon 2020 sprottin burtur úr sam­starv­in­um.

Hon kallast Aqua­Vita og snýr seg

um at ala øll møgulig sløg fyri at fáa meira fjølbroytni. Tað hóskar sera væl til tað, vit arbeiða við, sigur Gunnvør á Norði.

Fyri granskararnar á Fiskaaling hevur tað stóran týdning at vera við í altjóða granskingarverkætlanum.

- Granskingarumhvørvið í Før­ oyum er lítið, og vit arbeiða altíð tvørfakligt, tí vit eru so fá. Tá vit samstarva við útlendskar gransk­ arar, fáa vit samband við fólk, sum hava júst somu bakgrund sum vit sjálvi, og tað er ógvuliga áhugavert.

Vit fáa møguleika at sita og nørdast

Kanningar skulu gerast á øllum Sørvágsfirði.

um smálutir, sum eingin annar skilir.

- Vit fáa eitt netverk, sum byrjar í tí smáa, men veksur og veksur. Vit kunnu gagnnýta ta vitan, sum tey hava, og tey fáa nyttu av tí, sum vit vita. Á tann hátt koma vit skjótari fram á mál, sigur Gunnvør á Norði.

- Vit hava sjálvandi altíð fokus á føroysk viðurskifti, men vit kunnu læra nógv av øðrum og tey av okkum. Vit eru til dømis í ferð við at byggja upp eitt samstarv við norskar granskarar um tara.

Vit gera mátingar í Føroyum, og

9

SureAqua SureAqua er eitt av trimum so­ nevndum Nordic Centr­ es of Excellence inn­an lív­feingis­bú­ skap, ið norður­lendski gransk­ ing­ar­stovn­urin Nord­Forsk hev­ ur skipað at menna eina meiri burð­ar­dygga hav­vinnu - ta so­ nevndu Blue bio­eco­nomy.

Centres of Excellence eru sam­ størv millum teir bestu gransk­ararnar og gransk­ingar­ stovn­­arnar á økinum.

Blue Bioeconomy byggir á, at varandi tilfar úr havinum, so sum tari og fiskur, skal kunna framleiða allar tær vørur, okkum tørvar í einum nútíðarsamfelagi.

Eitt nú kann tarin umgerast til brennievni, ið kann nýtast í stað­in fyri fossilar orkukeldur.

SureAqua verkætlanin mið­ ar ímóti at skapa vitan­ar­grund­ ar­lag og tøknir at stuðla undir hesum búskapi.

Fiskaaling er ein av 13

tey gera mátingar í Noregi, og so sam­an­bera vit úrslit og skriva eina grein saman.

- Samstarv við útlendskar gransk­­arar hevur eisini við sær, at vit skriva greinir saman í al­tjóða tíðarritum, og soleiðis gera okk­ um gald­andi í altjóða gransk­ing­ar­ heiminum, sigur hon.

KUNNU GERA MUN

gransk­­ingarstovnum, ið eru við í Sure­Aqua. Fiskaaling kannar møgu­leikarnar fyri meiri burð­ ar­ dyggari aling í Føroyum.

Tað verður eitt nú gjørt við at kanna, hvussu nógv tøðsølt og skarn frá alivirkseminum verða latin í umhvørvið. Eisini verða møguleikarnir fyri at gagn­nýta útlát frá alingini til mill­ um annað at vaksa tara og kræk­ ling, sum kunnu minka um lív­ runna útlátið frá alivinnuni.

Sam­ stundis kunnu tarin og kræk­lingurin verða eitt íkast til nýggj­ar vinnuvegir.

Kanningarnar fara fram á Sør­vágsfirði og verða gjørdar í sam­starvi við P/F Luna.

NordForsk hevur játtað tilsamans útivið 70 milli­ ón­ ir kr til tey trý Nordic Centr­es of Excellence innan lív­feingis­ búskap. Fiskaaling fær 1,7 milli­ ón­ir kr fyri sín part í SureAqua.

- Hon snýr seg um at hyggja frameftir og stremba eftir, at okk­ ara eftirkomarar skulu hava tað sama at koma til, sum vit høvdu.

Tað vísir seg ofta at vera trupult hjá okkum sum lítið land at hugsa so langt og tí er tað gott at vera við eini slíkari stórari yvirskipaðari verk­ætlan saman við øðrum, sigur hon.

Gunnvør á Norði fegnast eisini um at vera partur av eini altjóða granskingarverkætlan, sum er so týdningarmikil sum SureAqua.

Tarin veksur væl á Sørvágsfirði.

10

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK

Kinesiskur granskari á Fróðskaparsetrinum:

Góðir yrkis­ møguleikar í Føroyum Qin Xin valdi Fróðskaparsetrið framum fleiri stór universitet í Evropa, tí møguleikarnir at koma skjótt fram á yrkisleiðini eru sera góðir í Føroyum. Hann kom upp á hægsta vísindaliga stig eftir stuttari tíð, og tað letur upp hurðar til altjóða samstarv, sum tað annars hevði tikið honum nógv ár at røkka.

FAKTA

Fyri átta árum síðani setti Qin Xin úr Kina fyrstu ferð fótin á føroyska jørð. Hann hevði søkt eitt starv á Fróðskaparsetrinum sum lektari í kunningartøkni, hóast hann nóg illa visti, hvar Føroyar vóru.

Qin hevði tá starvast sum gransk­ari á universitetum í Noregi og Belgia og hevði hug at royna nakað annað.

- Eg vildi víðari í míni yrkisleið.

Eg hevði eitt gott starv í Belgia, men har er torført at koma upp á hægsta stig sum professari, tí har eru so nógvir aðrir professarar á mínum øki. Í Føroyum eru sera fáir granskarar og vísindafólk innan teldufrøði, og við mínum royndum og førleikum er tað tí munandi lætt­ ari hjá mær at koma upp á ovasta stig her, sigur hann.

Qin valdi Fróðskaparsetrið fram­ um fleiri onnur stór universitet í Evropa, og eftir einum ári varð hann komin á hægsta vísindaliga stig sum professari.

- Hetta hevur stóran týdning, tí

sum professari kann eg samstarva við granskarar á hægsta stigi um allan heim. Samstarvið fer fram umvegis internetið, og tað hevur tí ongan týdning, at eg búgvi í Føroyum og starvist á einum lítlum universiteti, sigur hann.

Vildi hava fjølbroytta yrkisleið Qin er føddur og uppvaks­in í býnum Yingkou í Liaon­ing lands­ lutinum í landnyrð­ings­part­inum av Kina. Pápi hansara var stjóri í eini fyritøku, ið framleiddi djórafóður.

Qin hevði stóran áhuga fyri vís­ indum og tøkni og setti sær á heilt ungum árum fyri, at hann vildi hava eina universitetsútbúgving.

- Kappingin um at verða upp­ tikin á universiteti er sera hørð í Kina, og eg mátti arbeiða hart fyri at sleppa inn. Bert eitt prosent av teimum, sum ganga í mið­ náms­ skúla, verða upptikin á universitet, sigur hann.

Qin tók bachelor-prógv í forrit­ an­ arverkfrøði á Shenyang Aero­ space University í Shengyng, sum

Qin Xin 2000 Bachelor í forritanarverkfrøði frá Shenyang Aerospace University, Kina 2002 Master í tilgjørdum vitleika (Artificial Intelligence) frá Liverpool Universiteti, Onglandi 2004 Ph.d. í teldufrøði frá Liverpool Universiteti, Onglandi 2005-07 Post.doc. granskari á Bergen Universiteti, Noregi 2007-10 Post.doc. granskari á Simula Research Laboratory í Oslo, Noregi 2011 Senior granskari á Louvain Universiteti, Belgia 2011 Lektari og síðani professari á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetri Føroya 2013 Giftur við Xiao Lan úr Kina. Tey hava tvey børn. Lisa er 5 ár, og Andrew 2 ár.

60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

er høvuðsstaður í Liaoning lands­ lut­ inum. Hann arbeiddi síðani í eitt ár í eini privatari KT-fyritøku, men gjørdi so av, at hann vildi lesa víðari.

- Tey flestu, sum arbeiddu har, høvdu master ella ph.d. Tey fingu nógv betri sømdir enn eg, og tað fekk meg til at føla meg illa. Eg gjørdi av, at eg vildi útbúgva meg víðari sum skjótast, sigur hann.

Qin vildi hava eina fjølbroytta útbúgving. Hann flutti til Onglands og tók master-útbúgving og síðani ph.d. á Liverpool Universiteti.

- Tað er lættari at fáa eitt gott starv, um ein hevur fjølbroyttar roynd­ ir og útbúgving frá einum kend­um universiteti, sigur hann.

Valdi Føroyar framum Tá Qin hevði fingið ph.d. heitið, søkti hann granskarastørv kring allan heim. Hann fekk boðið starv á seks granskingarstovnum og tók av einum starvi sum granskari á Bergen Universiteti í Noregi.

- Eg valdi Bergen, tí lønin er hægst í Noregi, sigur hann.

Hann var tvey ár á Bergen Uni­ versiteti og flutti síðani til Oslo, har hann starvaðist sum granskari í trý ár á Simula Research Laboratory.

Eftir fimm ár í Noregi vildi Qin víðari á yrkisleiðini. Hann søkti fleiri størv, millum annað sum lekt­ ari á Fróðskaparsetri Føroya.

Hann hoyrdi einki aftur úr Før­ oyum, men fekk millum annað boðið starv á Louvain Universiteti í Belgia, sum hann tók av.

Tá hann hevði verið í Belgia í eitt hálvt ár, komu brádliga boð úr Føroyum. Leiðslan á Fróð­skap­ar­ setrinum vildi vita, um hann enn hevði áhuga fyri starvinum sum lektari í kunningartøkni.

- Eg fór til samrøðu í Føroyum og fekk at vita, at góðir møguleikar vóru fyri at gerast professari eftir stuttari tíð. Tað var sera áhugavert fyri meg, tí tað hevur stóran týdn­ ing fyri mína yrkisleið, sigur hann.

GRANSKING FYRITREYT FYRI UNDIRVÍSING Í starvssáttmálanum hjá Qin stendur, at hann skal undirvísa helvtina av tíðini og granska hina helvtina. Men tað samsvarar ikki altíð við veruleikan.

- Eg undirvísi ofta meira enn

Qin Xin úr Kina hevur starvast sum lektari og professari í kunningartøkni á Fróðskaparsetrinum í átta ár.

helvtina av tíðini, tí her eru so fáir undirvísarar á mínum øki. Eg havi ov lítla tíð eftir til gransking og granski tí ofta eisini uttanfyri arbeiðstíð.

- Granskingin er ein fyritreyt fyri at kunna undirvísa á einum universiteti. Eg skal ikki bert endurgeva tað, sum stendur í bókum, men vera førur fyri at svara djúpri spurningum. Um eg ikki brúki nóg nógva tíð at granska, kann eg ikki undirvísa á nóg høgum stigi, og so verður undirvísingin, sum tey ungu fáa, ikki nóg góð. Tað er álvarsamt, tí tey eru framtíðin hjá samfelagnum, sigur hann.

Qin sær ongar forðingar í, at Fróðskaparsetrið er eitt ógvuliga lítið universitet, og at Føroyar liggja fjart frá øðrum londum.

Her eru ikki nógvir starvsfelagar, ið arbeiða við tí sama sum eg, men eg samstarvi við granskarar um allan heim umvegis internetið.

- Tað eru eisini fyrimunir við at vera á einum lítlum universiteti. Eg eri einasti professari á mínum øki, og tí havi eg góðar møguleikar at samstarva við føroyskar fyritøkur, ið kunnu fáa nyttu av mínari vitan.

- Tað gagnar mínari gransking, tí tað gevur mær møguleika at brúka mína teoretisku vitan til at loysa veruligar trupulleikar, sigur hann.

Ikki neyðugt at læra føroyskt Hóast Qin hevur búð í Føroyum í átta ár, tosar hann ikki føroyskt.

Hann var á skeiði í føroyskum stutt eftir, at hann var komin, men hann fekk lítið burturúr, og í løtuni hevur hann ikki ætlanir um at læra føroyskt.

- Eg royndi at læra føroyskt, men tað er ógvuliga torført. Eg arbeiði nógv og havi ikki tíð at læra meg mál eisini, sigur hann.

Qin undirvísir á enskum, og hann hevur ongar trupulleikar við at samskifta við sínar starvsfelagar.

- Í mínum arbeiði er tað eingin forðing, at eg ikki dugi føroyskt.

Alt samskifti í sambandi við mína gransking er á enskum, og altjóða málið innan hátøknilig økir sum kunningartøkni er enskt. Her eru eisini fleiri útlendskir granskarar í starvi á Náttúruvísindadeildini, og deildarfundir verða hildnir á enskum.

Qin hevur heldur ikki trupul­ leikar við at klára seg í føroyska sam­felagnum, hóast hann ikki dug­ ir føroyskt.

- Tað eru nógv fólk við øðrum mentanum í Føroyum. Her búgva fólk úr næstan hundrað ymiskum londum. Tað ber altíð til at finna onkran, sum tú kanst tosa við um ymisk viðurskifti.

- Føroyingar eru opnir og vin­ar­ ligir, og tey allarflestu, serliga tey ungu, skilja væl enskt. Tað er eing­ in trupulleiki hjá mær til dømis at fara til handils, sigur hann.

Qin er sannførdur um, at tøknin skjótt fer at gera tað óneyðugt at læra mál yvirhøvur.

- Tøknin við tilgjørdum vitleika er so framkomin, at fólk skjótt fara at tosa saman á hvør sínum máli við einum tóli, sum umsetir beinleiðis millum málini, sigur hann.

Málið er tó ein forðing fyri, at Qin kann gera sær vónir um at fáa fast uppihaldsloyvi í Føroyum.

Hann hevur á hvørjum ári, síðani hann kom til Føroya, verið noyddur at søkja um uppihaldsloyvi av nýggj­um, hóast hann hevur fast starv.

- Tað er ørkymlandi ongantíð at kunna vera vísur í, at eg kann halda fram í mínum starvi. Eg havi verið so leingi í Føroyum nú, at eg kann søkja um fast uppihaldsloyvi,

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

11

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Qin Xin og konan Xiao Lan eiga tvey børn. Lisa er 5 ár og Andrew 2 ár.

men ein treyt fyri tí er, at eg dugi føroyskt. Tað haldi eg ikki vera rími­ligt, tí tað ber væl til at klára seg í samfelagnum uttan at duga málið, sigur hann.

BØRNINI SLEPPA AT SPÆLA Børnini tosa enn bert kinesiskt og eitt sindur av enskum.

- Tey fara helst at læra føroyskt, tá tey koma í barnagarð, sigur Qin. Hann er fegin um, at børnini vaksa upp í Føroyum.

- Her sleppa tey at spæla og vera

børn. Í Kina byrja børnini longu at læra støddfrøði í barnagarðinum. Í teimum yngstu skúlaflokkunum fáa tey flestu 10 ella 20 eykatímar um vikuna afturat vanligu skúla­

FANN KONU Í KINA Tá Qin kom til Føroya fyri átta ár­um síðani, var hann stakur. Nú hevur hann konu og børn. Hann hitti konu sína, Xiao Lan, tá hann var heima í Kina og vitjaði. Tey giftust í Havn í 2013.

Qin og Xiao Lan hava nú tvey børn, sum eru 5 og 2 ár. Xiao Lan er heima og ansar børnunum, tí tey hava ikki fingið pláss í barnagarði.

Tá næsta barnið var á veg, flutti Xiao Lan aftur til Kina við børnunum.

- Vit høvdu brúk fyri at fáa hjálp frá foreldrunum til børnini, men tey sleppa í mesta lagi at vera í Føroyum í tríggjar mánaðir. Tað bleiv ov strævið hjá mær at und­ir­ vísa og granska og eisini taka mær av familjuni, so vit gjørdu av, at Xiao Lan skuldi fara til Kina at vera eina tíð, so hon kundi fáa hjálp frá fam­iljuni.

Konan og børnini eru nú komin aftur til Føroya, og tey hava vónir um, at tey nú skjótt fara at fáa dag­ stovna­pláss, so Xiao Lan, sum er master í teldufrøði, eisini sleppur til arbeiðis.

Lisa og Andrew tosa enn bert kinesiskt og eitt sindur enskt.

gongdini. Tey sita uppi til langt út á náttina og gera heimaarbeiði.

- Tað er ikki gott fyri børnini, men foreldrini noyðast at gera sum hini og senda børnini til eyka­ undirvísing eftir skúlatíð, tí annars verða tey verri fyri, sigur hann.

Bert tey bestu sleppa á uni­vers­ itet og fáa møguleikan at fáa eina hægri útbúgving, - Tað krevjast sera góð úrslit frá miðnámsskúlanum fyri at koma inn á eitt gott universitet. Eg havi sjálv­ur arbeitt hart fyri at sleppa á universitetið, men tá eg var barn, byrj­aðu vit ikki so tíðliga at kapp­ ast, sigur hann.

Fleiri kanningar eru gjørd­ ar, sum vísa, at kinesiskir miðnáms­ næm­ingar eru betri á næstan øllum økj­ um enn javnaldrar í Evropa.

Ikki bert innan náttúruvísindi og støddfrøði, men eisini innan skap­ andi lærugreinir, nýmenning og sam­starv, skara kinesarar framúr.

Qin stúrir ikki fyri, at hansara børn verða verri fyri av at vaksa upp í Føroyum.

- Tað er ikki neyðugt at byrja so tíðliga, sum tey gera í Kina. Tað eri eg sjálvur eitt gott dømi um, tí eg havi klárað meg væl, hóast eg ikki byrjaði at kappast og arbeiða hart fyrrenn í miðnámsskúlanum, sigur hann.

12

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Gullpakkin við keypi av nýggjum bili

Við Gullpakkanum vinnur tú hvørja ferð Tá tú keypir nýggjan bil frá Auto Service, fylgir Gullpakkin við, sum ger at tú sleppur undan at hugsa um útreiðslur til viðlíkahald og eftirlit av bilinum næstu trý árini.

Heðin Weihe, verkstaðsleiðari

Visti tú av, at tú eigur, sambært framleiðaranum av bilinum, í minsta lagi einaferð um árið til eftirlit við bilinum fyri at varveita garantiið ?

Somuleiðis mást tú skifta olju í mun til, hvussu nógv tú koyrir, perur fara, sprinklaraveska skal fyllast á so hvørt, og so alt annað, so sum bremsur, útstoyt og stoytdoyvarar kunnu fara.

Alt hetta kann gerast til heilt fitt av peningi. Men við Gullpakkanum, sum fylgir við, fært tú alt hetta fyri einki..!

Ja, í veruleikanum fært tú ein mekanikara við eykalutum í 3 ár ella til tú hevur koyrt 90.000 km, við í prísinum, tá tú keypir nýggjan bil frá okkum.

Í Gullpakkanum fært tú: • Eftirliti og viðlíkahald av bilinum og harafturat allar neyðugar umvælingar • Arbeiðsløn, eykalutir sum t.d. perur, viskarabløð og neyðugar veskur og viðlíkahalds- og umvælingararbeiði.

• Tað vil siga: Ongar viðlíkahaldsútreiðslur komandi trý árini!

Sí treytir á www.autoservice.fo

Vælkomin til eitt gott bilakeyp.

Undir Krákugjógv 19 - Postboks 3168 - 100 Tórshavn - Tel 34 54 00 - as@autoserice.fo

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

Føroysk luttøka í granskingar­samstarvi:

13

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

Horizon 2020 verður til Horizon Europe 15 føroyskir stovnar og fyritøkur hava higartil fingið 25 milliónir til verkætlanir úr evropeisku granskingarskránni Horizon 2020. Nýggja granskingarskráin Horizon Europe fer helst at gera tað lættari hjá Føroyum at luttaka í evropeiska granskingarsamstarvinum.

Eftir Dagmar Joensen-Næs

HORIZON 2020

Føroyar hava nú í níggju ár havt avtalu við ES um granskingar­sam­ starv. Avtalan merkir, at føroyskir granskarar, granskingarstovnar og fyritøkur kunnu søkja um stuðul til gransking, menning og nýskapan úr granskingargrunnum hjá ES á jøvnum føti við granskarar og stovnar í ES. Fyrsta granskingar­samstarvsav­ talan millum Føroyar og ES varð undirskrivað í juni 2010. Hon var gald­ andi fyri sjeyndu rammu­ skránna hjá ES, ið nevndist FP7 og var galdandi til og við 2013.

1. januar 2014 kom nýggja rammu­ skráin hjá ES, Horizon 2020, í gildi.

Føroyar eru eisini við í hesi rammu­ skránni, sum hevur gildi til og við 2020.

Horizon 2020 leggur stóran dent á at byggja brýr millum gransking, nýskapan og framleiðslu. Rammu­ skrá­in byggir á tríggjar súlur, sum eru samfelagsligar avbjóðingar, vís­indi í heimsflokki og ídnaðarlig leiðsla. Í Horizon 2020 er eisini ein skip­ an, har smáar og miðalstórar fyri­ tøk­ur kunnu leita upplýsing og ráð­ geving um ymisk granskingar- og nýskapanarøki og fáa stuðul til at

EURAXESS hjálpir granskarum at flyta Føroyar eru partur av EURAXESS tænastuni hjá ES, sum ger tað lættari hjá granskarum at flyta millum lond at arbeiða í styttri ella longri tíð.

Granskingarráðið hevur bygt upp og hýsir nú EURAXESS tæn­astuni, sum hevur til endamáls at gera tað lættari fyri granskarar at flyta millum lond at arbeiða í styttri ella longri tíð.

Føroyska EURAXESS tæn­ast­an kunnar og ráðgevur um øll hugs­ andi viðurskifti í sambandi við at koma til Føroyar sum granskari ella at fara úr Føroyum út í heim at granska.

Tænastan í Føroyum er partur av einum netverki við umleið 200 deplum í 42 londum.

Føroyska EURAXESS tænastan hevur ein portal, euraxess.fo, við við­ komandi upplýsingum til út­ lendskar granskarar og familj­ ur teirra um uppihaldsloyvi, skatt, heilsutrygd, málskeið og onnur

praktisk viðurskifti. Eis­ ini eru lýsingar av føroyska gransk­ing­ar­ umhvørvinum og sam­felags­við­ urskiftum.

Føroyskir granskarar, ið hava hug at fara til onnur lond í Evropa at granska, kunnu eisini fáa ráð og kunning á EURAXESS portalum hjá teimum londum, tey ætla at fara til. Á portalinum ber eisini til at finna granskarastørv í Evropa.

Før­ oyskir granskingarstovnar og fyritøkur kunnu lýsa eftir gransk­ arum á portalinum og røkka hvørj­ um króki í Evropa uttan kostnað.

Tveir EURAXESS tænastu­depl­ ar eru í Føroyum, har granskarar eis­ini kunnu fáa persónliga leið­ beining um at flyta til Føroya. Ann­ ar er á Granskingarráðnum, og hin er á Fróðskaparsetrinum.

EURAXESS tænastan skip­ ar eisini fyri verkstovum og skeið­ um, har starvsfólk og granskarar á avvarðandi stovnum hittast og um­ røða praktisk viðurskifti og forð­ingar.

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

gera framleiðslu búnað til markn­ aðin. Øll lond, sum eru við í Horizon 2020, hava National Contact Points (NCPs), sum veita umsøkjarum ráð­geving og persónliga tænastu.

Gransk­ ingarráðið hýsir føroysku NCP tænastuni.

Føroyskir granskingarstovnar og fyritøkur hava higartil fingið játt­ aðar góðar 25 milliónir kr til verk­ ætlanir innan gransking og ný­ menning úr Horizon 2020. Vit eru eisini partar av verkætlanum, har játtanin er latin til fyritøkur í eitt nú Svøríki og Danmark, men har fittur partur av játtanini verður brúkt­ur í Føroyum. Umframt hetta fáa vit fíggjarligan stuðul frá Hori­ zon 2020 til luttøku í fleiri net­verk­ um.

Góðar 100 umsóknir um stuðul úr Horizon 2020 eru sendar úr Før­ oy­um. Av teimum hava higartil 15 stovn­ar og fyritøkur fingið játtan til at vera við í 23 evropeiskum verk­ ætlanum. Talan er bæði um ein­ stakar fyritøkur, sum hava

fingið játtan til eina verkætlanin um eitt nýtt framleiðslutól, og um fyritøkur og stovnar, sum hava fingið játtan at vera við sum sam­ starvspartar í størri altjóða net­ verk­um. Hesi netverkini eru ofta virkin í fleiri ár, og ein verkætlan leið­ir aloftast til aðrar verkætlanir.

Granskingarstovnarnir, ið hava fingið mest í stuðli frá Horizon 2020, eru Havstovan og Jarðfeingi.

Fyri­tøkurnar, ið hava fingið mest, eru sp/f Syntesa og sp/f Ocean Rain­forest.

Seinnu árini hava eisini fleiri smáar føroyskar fyritøkur søkt og fingið stuðul og góð ummæli frá Horizon 2020. Talan er um smærri stuðulsupphæddir, men tær eru við til at gera tað lættari hjá fyritøk­ un­um at fáa játtan, um tær søkja aftur.

Føroyar hava tilsamans goldið 70 milliónir kr fyri at vera við í Horizon 2020. Tað er nógv meira enn vit hava fingið burturúr sam­ starv­inum.

HORIZON EUROPE Tann næsta stóra granskingar­skrá­ in hjá ES verður fyrireikað í løtuni.

Rammu­­skráin hevur fingið heitið Horizon Europe, og hon verður galdandi frá 2021 til 2027.

Horizon Europe hevur sum mál, at ES skal varðveita støðu sína sum oddalið í altjóða gransking og ný­ menning.

ES fer eftir ætlan at játta 750 milli­ ardir krónur til gransking og ný­menning í Horizon Europe.

Fíggj­ar­ætlanin verður endaliga sam­tykt seinni í ár.

Nýggjar samráðingar skulu vera millum Føroyar og ES um luttøku í Hori­zon Europe. Ætlanin er, at ein nýggjur fíggingarleistur skal vera galdandi fyri Horizon Europe, sum fer at geva størri javnvág millum gjald og stuðul.

Vónir eru tí um, at Føroyar fara at fáa meiri burturúr ES gransk­ing­ ar­samstarvinum fíggjarliga undir næstu rammuskránni.

Marie Curie stuðlar flytføri Flytføriskipanin Marie Sklod­ owska-Curie Actions í Horizon 2020 rammuskránni gevur gransk­ arum møguleika at søkja stuðul til at flyta til eitt annað land at granska í eitt tíðarskeið.

Granskarar í Føroyum, sum hava hug at fara uttanlands at granska, kunnu søkja um stuðul frá Marie Sklodowska-Curie Actions. Granskarin velur sjálvur evnið, sum hann ella hon ætlar at granska, og ger avtalu við ein stovn ella fyritøku uttanlands um at søkja um stuðul frá Marie Sklodowska-Curie Actions.

Umsóknir til Marie Curie skránna eru munandi einfaldari enn umsóknir til Horizon 2020 frá stórum samstarvsnetverkum.

Umsóknin telur 10 síður og verður skrivað saman við stovn­inum ella fyritøkuni uttanlands.

Verður umsóknin játtað, fær

granskarin stuðul til útreiðslur til flyting og uppihald í eitt tvey ára tíðarskeið, og stovnurin ella fyritøkan fær lønina til gransk­ aran endurgoldnað.

Eingi krøv eru til tjóðskap, og skipanin kann tí brúkast av gransk­ arum um allan heimin.

Eisini føroyskir granskarar uttan­ lands, sum ynskja at virka á ein­ um stovni ella í eini fyritøku í Føroyum í eitt tíðarskeið kunnu søkja. Treytin er bert, at um­søkj­ ar­in ikki hevur búð ella virkað í landinum, sum søkt verður um at fara til, í meira enn 12 mán­að­ir innan fyri teir seinastu 36 mán­að­ irnar.

At fáa føroyingar aftur til Føroya við Marie Curie stuðli er ein góður møguleiki hjá serliga granskingarstovnum at víðka um virksemið við einum nýggjum starvi, sum seinni kann gerast

varandi.

Granskingarstovnar, ið hýsa granskarum við stuðli frá Marie Curie, verða eisini hægri mettir, tá teir søkja um stuð­ul úr Horizon 2020 til størri sam­starvs­ verkætlanir. At vera vertur fyri granskara við Marie Curie stuðli er prógv um, at stovnurin hev­ur fjøl­ broytt og altjóðakent um­hvørvi og lýkur altjóða krøv og treyt­ir.

Marie Sklodowska-Curie Actions hevur skipanir bæði fyri royndar granskarar og fyri ph.d. lesandi. Í 2018 sendu 10.000 granskarar um allan heimin umsókn inn um stuðul úr Marie Curie skránni.

Hig­ artil hava sjey føroyskir gransk­­­arar roynt at søkt um stuð­ ul frá Marie Sklodowska-Curie Actions. Fleiri hava fingið góð skoðsmál, men enn hevur ikki eydnast nøkrum at fáa fígg­ing.

14

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

Gen­kann­ingar fyri arvaligar hjarta­sjúkur bjarga lívi 0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Hjartalæknar eru í alt størri mun farnir at brúka genkanningar til at finna arvaligar hjartasjúkur so tíðliga, at tær kunnu fyribyrgjast. Fleiri føroyingar eru settir í fyribyrgjandi viðgerð, hóast tey eingi sjúkutekin hava.

Eftir Dagmar Joensen-Næs Hjartalæknar á Lands­ sjúkrahús­ in­um eru í stóran mun farnir at brúka genkanningar til at stað­ festa arvaligar hjartasjúkur. Kann­ ingar av genunum verða ikki bert brúktar til at staðfesta hjartasjúkur hjá fólki, ið longu eru sjúk, men eisini familjur teirra fáa tilboð um kanningar, sum kunnu avdúka, um tey eru í vanda fyri at fáa somu sjúku.

- Fleiri eru funnin við gen­kann­ ingum, sum enn eingi sjúku­tekin høvdu. Tey eru sett í fyri­ byrgj­ andi viðgerð við heilivági, sum virkar so væl, at tey kunnu vænta at liva nærum eins væl og leingi sum onnur, ið ikki hava sjúk­una, sigur Kasper Kyhl, sum starv­ ast sum hjálparlækni á Lands­sjúkra­ hús­in­um og er undir útbúgving til hjarta­lækna.

LÆTT AT FINNA OG FYRIBYRGJA

FAKTA

Hjartalæknar eru helst teir lækn­ar­ nir, sum í størstan mun hava tikið gen­kanningar til sín og brúka tær

til at staðfesta sjúkur og vanda fyri sjúkum.

- Tað finnast eini 20 arvaligar hjartasjúkur, sum lættliga kunnu staðfestast við genkanning, tí vit vita nágreiniliga, hvar í genunum brekini eru, ið kunnu elva til sjúku.

- Hetta eru sjúkur, sum bert stava frá breki í genunum. Tað er ikki sum við blóðproppum og æðra­ kálk­ing, har lívsstílur eisini hevur nógv at siga fyri, um fólk gerast sjúk, sigur Kasper Kyhl.

Hjartalæknarnir á Landssjúkra­ hús­ inum eru farnir undir at leita miðvíst eftir serliga ein­ ari hjartasjúku, sum kallast hyper­ tro­ fisk hjartasjúka. Hetta er ein álvarslig sjúka, sum ger, at hjarta­ vødd­in verður ov tjúkkur. Tað kann føra til óregluliga hjartarútmu, hjarta­steðg og deyða.

- Hetta er tann mest vanliga arva­liga hjartasjúkan. Vit vita ikki, hvussu vanlig hon er í Føroyum, men er útbreiðslan tann sama sum í Danmark, so hava hundrað før­ oy­ingar tað genbrekið, ið elvir til sjúkuna, sigur Kasper Kyhl.

Hjartalæknarnir hava funnið

Kasper Kyhl Útbúgvin sum lækni á Keypmannahavnar Universiteti 2006-13 Ph.d. í hjartasjúkum á Keypmannahavnar Universiteti 2013-16 Hjálparlækni á Medisinska deplinum á Landssjúkrahúsinum 2016Undir útbúgving til serlækna í hjartasjúkum

fleiri familjur í Føroyum, sum hava sjúkuna.

- Sjúkan verður ofta staðfest, tá fólk fáa hjartasteðg. Tá kunnu vit við eini genkanning síggja, at hann ella hon hevur hypertrofiska hjartasjúku. Síðani kalla vit nærm­ astu skyldfólkini inn og bjóða teimum at fáa gjørda eina gen­ kann­ing fyri at vita, um tey eisini hava genbrekið.

Nærmastu skyldfólkini hjá teim­ um, ið hava sjúkuna, verða kann­aði við genroynd, ultra­ljóðs­ skann­ing og EKG. - Tað hevur stóran týdning at finna tey, ið hava brekið, áðrenn tey gerast sjúk, tí tá tey hava fingið sjúkuna, kunnu tey ikki gerast frísk aftur. Tá er hjartavøddin vorðin ov tjúkkur og hevur fingið arrvevnað, sum ikki fæst burtur aftur.

Helvtin av teimum nærmastu skyldfólkunum hjá teimum, ið hava sjúkuna, hava eisini tað sjúka genið.

- Vit hava funnið fleiri, sum hava brekið, men enn ikki eru vorðin sjúk. Um nærri kanningar vísa, at tey hava sjúkutekin, verða tey sett í viðgerð við fyribyrgjandi heilivági.

Heilivágurin virkar so væl, at tey kunnu vænta at liva nærum eins leingi sum onnur, ið ikki eru sjúk.

Tey, ið ikki hava genbrekið, verða ikki kallað inn til fleiri kann­ ingar.

- Tey eru frísk og sleppa undan at hugsa meira um hetta, og teirra børn verða heldur ikki kannað, tí tey kunnu ikki arva sjúkuna, sigur Kasper Kyhl.

Ein onnur lutfalsliga vanlig arva­lig hjartasjúka er arvaligt ov høgt kolesterol. Tey, ið hava hesa sjúk­una, hava alt ov høgt kolesterol í blóðinum, sum ikki ber til at fáa niður við at eta sunt og røra seg.

- Hetta er eisini ein álvarslig sjúka, sum kann staðfestast við millum annað genkanning og kann fyribyrgjast við heilivági. Sanna á Borg, sum er lækni og ph.d. les­andi, er í løtuni við at kanna, hvussu út­

breidd hendan sjúkan er í Før­oy­um, sigur Kasper Kyhl.

STØRRI FYRIMUNIR ENN VANSAR Familjulimir hjá hjartasjúklingum, ið fáa boðið genkanning, gera sjálvi av, um tey taka av tilboðnum. Tað eru bæði fyrimunir og vansar við at lata seg kanna.

- Fyrimunurin er, at vit kunnu fyribyrgja, at fólk fáa eina álvars­ liga hjartasjúku. Tað eru ikki øll, sum verða sjúk, hóast tey hava tað sjúka genið. Men vit vita, at nøkur ger­ ast álvarsliga sjúk og kunnu

doyggja av sjúkuni, um tey ikki fáa fyribyrgjandi viðgerð. Tí mæla vit øllum, sum kunnu hugsast at hava genbrekið, til at lata seg kanna og viðgera, um brekið verður staðfest, sigur Kasper Kyhl.

Fólk eiga tó at hugsa seg væl um og vera til reiðar at taka ímóti av­ leiðingunum, tá tey játta at lata seg kanna.

- Hóast vit finna eitt sjúkt gen, so vita vit ikki, hvussu álvarslig sjúk­ an verður, ella um fólk yvirhøvur verða sjúk. Tá genbrekið er ávíst, fara tey at verða kallað inn til kann­ingar restina av lívinum, eisini

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

15

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

um tey ikki eru sjúk, og tað kann broyta fatanina, sum tey sjálvi og onnur hava av teimum.

Genkanningar kunnu eisini av­ dúka aðrar sjúkur, ið eingin illgruni var um frammanundan.

- Til dømis situr brekið fyri dem­ ens í summum førum í somu genum sum brekið fyri hjartasjúkum.

Dem­ens kann bert í avmarkaðan mun fyribyrgjast, og tað eru tí helst fleiri, ið ikki vilja hava ta vitanina.

- Eisini kann tað fáa avleið­ ingar fyri til dømis trygging­ ar­ við­ urskiftini at fáa staðfest eitt gen­brek, ið kann elva til álvarsliga sjúku, sigur Kasper Kyhl.

Mona Lisa var bert 37 ár, tá hon doyði. Fleiri hjartalæknar halda, at hon væl kann vera deyð av eini fylgisjúku av arvaligum ov høgum kolesteroli, til dømis blóðproppi í hjartanum. Á heimskenda málninginum hjá Leonardo da Vinci frá 1500-talinum síggjast knútar í andlitinum og á hondini, sum sambært læknunum eru eyðkend tekin um alt ov høgt kolesterol.

hvussu nógvir føroyingar hava ella kunnu fáa aðrar hjartasjúkur sum hypertrofiska hjartasjúka.

- Tað eru meira enn 20 gen­ brek, ið hava samband við hesa hjarta­sjúkuna. Eg minnist bert at

hava sæð tvey av hesum gen­brek­ um í Føroyum. Tað hevði verið áhugavert at fingið greiði á, hvørji genbrek føroyingar hava, og hvussu útbreidd tey eru. Eisini hevði tað verið sera áhugavert at kanna,

hvussu ofta genbrekini elva til sjúku.

- Hjartalæknarnir hava ikki tíð at fara í dýpdina við hesum. Tað besta hevði tí verið at fingið ein ph.d. lesandi at gjørt hetta arbeiðið, sig­ur Kasper Kyhl.

VILJA VITA MEIRA

Kasper Kyhl er undir útbúgving til hjartalækna. Hann nýtir í stóran mun genkanningar til at staðfesta arvaligar hjartasjúkur.

Eingin veit, hvussu útbreiddar arvaligar hjartasjúkur eru í Før­ oyum. Hjartalæknarnir á Lands­ sjúkra­ húsinum halda tað hava stór­an týdning at fáa hetta kannað.

- Ph.d. verkætlanin hjá Sannu á Borg fer at vísa, hvussu nógvir før­oyingar hava arvaligt ov høgt kole­sterol. Vit eiga eisini at kanna, Genbrek, ið kunnu elva til álvarsligar arvaligar hjartasjúkur, eru løtt at staðfesta.

ARVUR

– alt tað vit eru

Arvur í breiðasta týdningi er tema á Vísindavøkuni 2019.

Arvur er alt tað, vit eru. Okkara uppruni, okkara gen, okkara um­ hvørvi, okkara heilsa, okkara vinna, okkara søga, okkara siðir og okk­ara mentan.

Lívfrøðiligur og sosialur arv­ ur eins og mentanararvur mynda

okk­ ara samleika og eru grund­ støðið undir okkara sam­ felags­ skip­an.

Ella sum suðuroyar­ting­mað­ur­ in Henrik Old einaferð skal hava sagt: “Arvur er einasta orsøk til at føroyingar duga so væl at div­ id­era”. Á Vísindavøkuni fara gransk­ar­

ar, ið arbeiða við ógvuliga ym­isk­ um evnum, at siga frá og vísa fram nakað av tí, ið bindur okkum sam­ an og ger okkum til tað, vit eru. Í fyrilestrum og við fram­ sýn­ingum á básum verður høvi hjá ungum og eldri at nema sær nýggja vitan innan heilsu, søgu, lív­frøði, mentan og mangt annað.

16

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

Søgur úr skjølum hjá Tjóðskjalasavninum:

Kvinnur arvaðu minni enn menn

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Lisbeth Thomasdatter í Vági fekk helvtina í arvi av tí, sum brøður hennara fingu.

Kvinnur vórðu á nógvan hátt mettar á sama støði sum ómyndug børn fyri 200 árum síðani. Teirra arvapartur var bert helvtin av tí, sum menninir fingu, og tær sluppu ikki sjálvar at umsita sína ogn. Tær kundu ikki vera verjar hjá sínum egnu børnum, og í flestu almennu skráum vórðu tær skrivaðar í navninum hjá manninum.

Eftir Dagmar Joensen-Næs Lisbeth Thomasdatter í Vági var 53 ára gomul og ógift, tá pápi hennara, Thomas Poulsen, doyði í 1829. Hon hevði tveir brøður, Joen og Poul Thomasen.

Tá skiftið eftir pápan varð gjørt upp, arvaðu Joen og Poul 169 ríkis­ dálar í part. Lisbeth fekk bert 84 ríkisdálar, sum var helvtin av tí, ið brøður hennara fingu.

Skiftið eftir Thomas Poulsen er bert eitt av fleiri túsund dømum um, at kvinnur bert fingu helvtina, tá arvur skuldi býtast millum systk­ in. Frá hesum stavar hugtakið bróð­ urpartur, sum enn verður brúkt, tá ein fær nógv meira enn ein annar. Í skiftinum eftir Thomas Poul­ sen stendur eisini, at bróður Lis­ beth, Joen, verður tilnevndur sum verji hjá henni viðvíkjandi arva­lut­ inum.

- Hetta er eitt dømi um, at kvinn­ur ikki vóru myndugar og tí ikki sjálvar kundu ráða yvir sínum fíggjarviðurskiftum. Held­ ur ikki um tær sum í hesum døminum vóru 53 ár, sigur Sámal Tróndur F. Johansen, ið er stjóri á Tjóð­skjala­ savn­inum.

KVINNUR METTAR SUM BØRN Skiftisprotokollir eru nøkur av teim­um túsundtals gomlu skjølun­ um frá almennum myndugleikum og privatum, sum Tjóðskjalasavnið hevur í varðveitslu.

Nógvar søgur um lív og lagnu hjá føroyingum heilt aftur í 1300-talið liggja fjaldar í teimum stórum tungu arkivskápunum í kjallaranum undir Heilsufrøðiligu Starvsstovuni, har eisini lesistovan hjá Tjóðskjalasavninum heldur til.

Tey gulnaðu pappírsskjølini við skrásetingum í vakrari handskrift eru so nógv í tali, at tey samanløgd røkka heilar 5 kilometrar.

Skjølini eru eitt gullnám av vitnisburði um, hvussu menn og kvinnur búleikaðust í Føroyum fyri fleiri hundrað árum síðani. Skrá­ setingar av øllum hugsandi slagi vísa týðiliga, at tað serliga vóru menninir, ið høvdu týdning. Kvinn­ ur­nar verða sjáldan umrøddar, og sum oftast verða tær ikki skrá­ settar í egnum navni, men í navn­ in­um hjá manninum.

Heilt fram til miðskeiðis í 1800-tal­ inum vórðu kvinnur á

Tá pápi 12 ára gamla Michel Hansen doyði, varð abbi hansara tilnevndur sum verji hjá honum.

nógv­an hátt mettar sum ómynd­ ug­ar á jøvnum føti við børn.

Norska lóg hjá Christiani 5. var galdandi í Føroyum til 1842. Hon ásetti millum mangt annað, hvørji rættindi menn og kvinnur høvdu.

Um arvabýtið sigur lógin millum annað, at “Mands Person tager to Loder imod en Qvindis Person tager een, i alle Arve”.

Og í lógargreinum um ómyndug og verjar verður tilskilað, at kvinn­ ur ikki kunnu vera verjar, heldur ikki hjá sínum egnu børnum. Tað er altíð ein maður, ið skal vera verji.

Er pápin ikki á lívi, skal tað vera ein pápabeiggi ella abbi í faðirætt.

Er eingin maður í faðirættini tøkur, verður ein maður í móðurættini tilnevndur.

Eitt av fleiri dømum um hetta var, tá skiftið eftir Hans Gabrielsen í Nólsoy skuldi gerast upp í 1831.

Hann var giftur og átti ein 12 ára gamlan son, ið æt Michel Hansen.

Michel arvaði 351 ríkisdálar frá páp­anum, men av tí at hann var ómynd­ ugur, kundi hann ikki sjálvur umsita sín arv. Í skiftinum varð tilskilað, at pápi mammuna, skuldi vera verji hjá honum.

Í NAVNI HJÁ MANNINUM Giftar kvinnur vórðu skrásettar í navninum hjá manni sínum.

Einkjur høvdu rætt til at verða skrá­settar í egnum navni, men hes­ ar reglur vórðu ikki altíð fylgdar. Í bókunum hjá Kongaliga Eina­ handlinum stendur nágreiniliga tilskilað, hvør hevur keypt hvat og fyri hvussu nógv. Í allarflestu før­ um eru skrásetingarnar í navninum hjá einum manni, eisini um hann ikki longur er á lívi.

Eitt av nógvum dømum um

hetta er, at tað í bókini hjá Konga­ liga Einahandlinum í Havn stendur, at fru Bödker Lars Larsens Enke í 1821 skyldaði handlinum 5 ríkis­ dálar.

Tá talan var um serliga ríkar kvinnur, vórðu tær við hvørt nevndar við egnum navni, tó ikki fornavni. Dømir um hetta eru Madam Hammershaimb og Mad­ am Egholm, sum hava egnar keyps­ upp­gerðir í bókunum hjá Kongaliga Einahandlinum.

Sjálvt ikki tá tær áttu børn, vórðu kvinnurnar skrásettar í egn­um navni. Føðingar vórðu ná­ greiniliga skrásettar við upp­ lýs­ ing­um um, hvussu føðingin gekk, og hvussu barnið hevði tað. Men undir teiginum “Den fødende” stóð ikki navnið á mammuni, men bert á pápanum. Í skráseting hjá einari jarða­móð­

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

17

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Tjóðskjala­savnið Tjóðskjalasavnið hevur til enda­­ máls at tryggja varð­veit­ing­ina av skjølum, ið hava søgu­ ligt virði ella hava fyri­sit­ing­­ar­ligan og rætt­arligan týdn­ing fyri borg­ arar og myndug­leik­ar.

Tjóðskjalasavnið hevur ein­ar 5 kilometrar av papp­írs­skjøl­um, sum fevna um tíðina frá umleið 1300 til í dag. Flestu skjøl­ ini stava frá almennum stovn­um, bæði lands- og ríkis­stovn­um og kommunum, men Tjóð­ skjala­ savnið hevur eisini priv­at søvn.

Seinastu árini er Tjóðskjala­ savnið eisini farið undir at taka ímóti talgildum skjølum og tal­ gild­um skipanum frá al­menn­um myndugleikum.

Á lesistovuni hjá Tjóð­skjala­ savn­inum kunnu vitjandi síggja og arbeiða við skjølum, eitt nú kirkjubókum, fólkateljingum, mann­ingarlistum, journalum og øðr­um.

Tjóðskjalasavnið er í ferð við at talgilda pappírsavnindi til talgilt savnindi. Meira enn 170 kirkjubøkur eru inntøppaðar, við tilsamans meira enn 140.000 skrásetingum. Talgildi savn­ind­ ini kunnu síggjast á history.fo.

Sambært skjalasavnslógini eru vanlig skjøl atkomilig, tá tey eru 30 ár, og skjøl við per­són­ upplýsingum, tá tey eru 80 ár.

Kvinnur vórðu skrásettar í navni hjá manninum. Bödker Lars Larsens Enke skyldaði í 1821 Kongaliga Handlinum 5 ríkisdálar.

Føðingar vórðu skrásettar í navninum hjá pápanum. Í 1883 átti Kjøbmand Jakob Lűtzens hustru ein son. Um mammuna stendur bert, at hon er 28 ár.

ur frá 1883 sæst sostatt, at tá átti Kjøbmand Jakob Lűtzens hustru ein son. Tað gingu 5 tímar, til vatnið fór, og barnið kom út við høvdinum fyrst klokkan eitt korter yvir tvey um náttina. Barnið var fullborið og á lívi. Um mammuna stendur bert, at hon er 28 ár og hevur átt 4 børn áður.

SKJØL VERÐA OV LÍTIÐ BRÚKT Tjóðskjalasavnið hevur 20 milli­ ón­ir skjøl, ið eru eitt gullnám av keldutilfari um, hvussu før­oy­ingar livdu fyrr. Stjórin á Tjóð­skjala­savn­ in­um harmast um, at tey gomlu skjøl­ini í ov lítlan mun verða brúkt til søgugransking.

- Tað eru sum oftast ikki útbún­ ir søgufrøðingar, men fólk við

áhuga fyri bygdarsøgum og líkn­ andi, ið sita á lesistovuni hjá Tjóð­ skjala­savninum og blaða í gomlum skjølum. Eg hevði ynskt, at eisini fleiri yrkissøgufrøðingar stukku inn á gólvið.

- Áhugasøgufrøðingar hava ikki søguliga útbúgving og hava tí ikki røttu førleikar til at arbeiða krit­iskt við tilfarinum. Tey savna upplýsingar saman og endurgeva tær, men seta ikki kritiskar spurn­ ing­ar, sum granskarar gera, sigur Sámal Tróndur F. Johansen.

Skjølini á goymsluni hjá Tjóð­ skjalasavninum innihalda hópin av søgum um, hvussu føroyingar livdu fyri fleiri hundrað árum síðani.

- Allan sannleikan um lívið hjá føroyingum í farnari tíð fáa vit ongantíð. Skjølini hava sínar

Sámal Tróndur F. Johansen er søgufrøðingur og landafrøðingur. Hann hevur verið stjóri á Tjóðskjalasavninum í 17 ár.

av­ markingar, tí upplýsingarnar kunnu vera litaðar av teimum per­ són­ um, ið hava skrivað tær. Alt er heldur ikki skrivað niður ella varðveitt.

- Men upprunaskjølini eru tað nærmasta, vit í dag kunnu koma sannleikanum. Í teimum er tað samtíðin, sum sigur frá, og tí hevur tað serstakliga stóran týdning,

at tey verða brúkt í sambandi við søgu­gransking, sigur stjórin á Tjóð­ skjala­savninum.

18

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

– á ferð 2019 Hóskvøldið 12.9. kl. 19:00 Klaksvíkar Bókasavn

Psoriasis-granskingin hjá Lomholt í Føroyum – ein metodisk nútímansgerð Anna Katrin Matras, Ílegusavnið Gott er at kenna hitan av hondum, ið sleptu – 100 ára gamlar hitamátingar Karin Margretha H. Larsen, Havstovan Sjeytiára kohortan – 10 ára endurkanning Eina H. Eliasen, Deildin fyri Arbeiðsog Almannaheilsu

Mikukvøldið 11.9. kl. 19:00 Bókasavnið við Løkin

Mánakvøldið 9.9. kl. 19:00 Sørvágs Bókasavn

Siðaarvur í mun til djóravælferð – er hugburðurin broyttur? Ása Johannesen, Fiskaaling Vindur og orkugoymslur Bjarti Thomsen, Umhvørvisstovan Livilíkindini hjá føroyska toskaynglinum Sólvá Jacobsen, Havstovan

Jarðfrøðiligar kanningar í sambandi við Eysturoyartunnilin og Sandoyartunnilin Bartal Højgaard, Jarðfeingi Taraaling og møguleikar við samaling Agnes Mols Mortensen, Fiskaaling Siðaarvur – eitt val Tóta Árnadóttir, Fróðskaparsetrið

Týskvøldið 17.9., kl. 19:00 Trongisvágs Skúli

Um náttúruarv og møguleikan fyri at stovna eina føroyska geopark við støði í Suðuroynni Lis Mortensen, Jarðfeingi Grøn orka á sjónum Meinhard Eliasen, Umhvørvisstovan Læknastríðið í Klaksvík Hans Andrias Sølvará, Fróðskaparsetrið

Vísindavøkan 2019 verður í Sjóvinnuhúsinum 20. september.

Framløgur, framsýningar og tiltøk á skránni.

Skrá á gransking.fo og facebook.com/visindavoka

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

19

Sjóvinnuhúsið karmur um Vísindavøkuna CMYK

60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

Vísindavøka varð í fjør fyrstu ferð hildin í nýggju stásiligu hølunum hjá Sjóvinnuhúsinum

á Vestaru Bryggju, sum millum annað hýsir deildum hjá Fróðskaparsetrinum.

Á Svalanum í Sjóvinnuhúsinum er gott pláss til framsýningar hjá granskingarstovnum.

Sjóvínnuhúsið verður aftur í ár karmur um Vísindavøkuna.

Vísindavøkan fær munandi meira pláss í ár. Framløgur verða eins í fjør hildnar í Kongshøll, og í ár verða framsýningar og tiltøk hjá granskingarstovnunum á øll­ um Svalanum. Í tjaldi á parkeringsplássinum uttanfyri fer Havstovan at sýna fram fiskar, og lærarar og næm­ ingar frá Glasi fara at skipa fyri ymiskum eksperimentum.

Framsýningarnar og tiltøkini inni í húsinum eru serliga ætlaðar næmingum frá miðdeild og upp­ eftir. Í tjaldinum uttanfyri verða eisini framsýningar og tiltøk, ið hóska til tey smærri børnini.

Nógv fólk rúmast til framløgurnar í Kongshøll.

Granskingarráðið heiðrar miðling av gransking

Kapping um bestu snarrøðuna

Granskingarráðið fer aftur á Vísindavøkuni í ár at heiðra ein persón, sum hevur dugað serliga væl at miðla granskingarúrslit, hevur víst á týdningin av gransk­

Á Vísindavøkuni í fjør varð á fyrsta sinni roynt at skipa fyri eini kapping millum granskarar um bestu postara snarrøðuna.

Hetta eydnaðist so væl, at til­ takið verður endurtikið í ár.

Luttakararnir í kappingini skulu hava eina framløgu um ein ávís­an postara ella vísindaliga plak­at, sum varir í mesta lagi 150 sekund.

Seks fólk tóku av avbjóð­ing­ ini at kveikja áhugan hjá áhoyr­ ar­unum fyri júst teirra postara í fjør.

Tá framløgurnar vóru lidn­ ar, metti ein dómsnevnd um avrikini. Dómsnevndin valdi at heiðra Trónd Krage­ steen

aðr­ar granskarar og ikki til al­ menningin.

Tað krevjast aðrir og ser­ligir førleikar at kunna meira al­ment um gransking og gransk­ ing­ ar­ úrslit. Evnini eru ofta bæði um­ fatandi og torskild, so tað er neyðugt at duga at fortelja søg­ urnar einfalt og skipað, uttan at tær fyri tað missa sítt virði.

ØLL KUNNU VERA VIÐ

Í 2018 fekk Magni Mohr, professari í arbeiðs- og ítróttarfysiologi, heiðursløn fyri miðling av gransking

ing ella á annan hátt varpað ljós á nyttuna av vísindum.

Miðla torskild evnir einfalt Tað eru ikki bert granskarar, sum kunnu verða heiðraðir fyri at duga væl at miðla gransking.

Eisini miðlafólk og onnur, sum á greiðan og lætt skiljandi hátt hava lýst granskingarúrslit og víst ávirkanina og týdningin av hes­ um í okkara gerandisdegi, kunnu fáa heiðurin.

Granskingarráðið vil við miðlaheiðurslønini gera vart við, at tað ikki bert hevur týdning, hvussu dugnaligir granskarar eru at miðla vísindaliga, tí hend­ an miðlingin er ofta til

Øll kunnu senda uppskot inn um, hvør skal fáa heiðurin fyri bestu miðlingina av gransking fyri 2019. Í uppskotinum skal grund­ gevast fyri, hví við­komandi eigur at fáa heiðurin. Best er, um víst verður til greinir, bøkur, send­ ing­ar ella líknandi sum dømi um góðu miðlingina.

Ein dómsnevnd við umboðum frá felagnum Føroysk Miðlafólk, Fróðskaparsetrinum og Gransk­ ingarráðnum fer at finna besta boðið millum innkomnu upp­ skot­ini.

Dómsnevndin fer at meta uppskotini út frá hesum evnum:

MIÐLING Á EINUM HØGUM STIGI TIL EIN BREIÐAN SKARA Evnini at fanga fólk uttan­fyri granskingarheimin og sam­ stundis at varðveita eitt høgt fak­ligt stig innan gransking eins og miðling.

ÍKAST TIL AT ØKJA UM FATANINA AV GRANSKING FYRI SAMFELAGIÐ Evnini til við greiðari miðling

at økja um fatanina av, hvussu stóran týdning gransking hevur fyri samfelagið.

FANGANDI OG KJAKKVEIKJANDI MIÐLING Evnini til at miðla á ein fangandi og kjakkveikjandi hátt og harvið vera við til at byggja brýr millum vísindaliga heimin og samfelagið annars.

Seinasta freist at senda uppskot inn um, hvør skal móttaka heið­ urin, er 9. september 2019. Upp­ skot skulu sendast til Gransk­ ing­ arráðið við telduposti til gransk­ing@gransking.fo, við boð­um á Facebook ella við brævi til Granskingarráðið, Bryggju­ bakki 12, Postrúm 259, 110 Tórs­ havn.

frá Fiskaaling fyri hans­ ara framløgu um post­ar­an ”Sjóvar­ fals­drivið smittu­sam­band mill­ um aliøkir í Føroyum”, sum nevnd­in metti var bæði stuttlig og upp­lýsandi við fleiri góðum og greið­um dømum.

Snarrøður verða nógv brúkt­ ar á vísindaligum ráðstevnum, har granskarar í hópatali koma við postarum við kunning um teirra gransking. Fyri at kunna hinar luttakararnar skjótt um, hvørji evni eru á skrá, sleppa granskararnir at brúka 1-3 minuttir til at greiða frá. Hetta verður á enskum nevnt ”poster pitch”, á føroyskum postara snarrøður.

SEKS HAVA FINGIÐ HEIÐURSLØN Miðlaheiðurslønin varð latin á fyrsta sinni í 2012 og hevur verið latin á hvørjum ári síðani uttan í 2016.

Hesi hava fingið miðla­ heið­ urs­løn Granskingarráðsins: 2012 Dorete Bloch, professari í lívfrøði 2013 Pál Weihe, professari í fólkaheilsufrøði 2014 Kári Sólstein, journalistur.

2015 Bogi Hansen, professari í havfrøði 2017 Jens-Kjeld Jensen, heiðursdoktari 2018 Magni Mohr, professari í arbeiðs- og ítrottarfysiologi

Tróndur Kragesteen vann fyrstu postara snarrøðukappingina hjá Granskingarráðnum.

Sosialurin

Fríggjadagur 6. september 2019 · Nr. 102

CMYK 60/15/85/0

0/100/100/0

0/35/100/0

100/0/0/0

0/0/0/100

SKRÁ

CMYK

fyri Vísindavøkuna 20. september 60/15/85/0

KONGSHØLL 08.10 Vælkomin á Vísindavøku 08.20 ’Plastið í havinum kring Føroyar

12.30 ‘Ílegukanningar sum partur av 0/100/100/0

12.50 ‘Plantur hava fleiri kromosom enn vit – um fleirlitni

100/0/0/0

13.10 ‘Aling av rognkelsum – Fiskaaling alir

08.40 ‘FarGen – eitt gullnám fyri heilsugransking’, Noomi O. Gregersen. FarGen

0/0/0/100

09.00 ‘Arvaligar illkyknaðar blóðsjúkur

í Føroyum’, Bjarni á Steig, Landssjúkrahúsið

09.20 ‘Víkingagravir í Føroyum - hvar eru tær?’,

Ann Sølvia Selmarsdóttir Purkhús, Tjóðsavnið

09.40 ‘Arvurin frá Ebbu’ - Landsbókasavnið

sum varðveitari, Unn Paturson

10.00 ‘41 ár við GPS – menningar og avbjóðingar

á høgum breiddarstiga’, Gethin Roberts, Fróðskaparsetrið

10.20 ‘Palaeomagnetisma - arvur, sum gevur

okkum vitan um føroyska jarðfrøði’, Heri Ziska, Jarðfeingi

10.40 ‘DNA-dyrging – ein øðrvísi kanning

pinkubarnascreening’, Katrin Danielsen, Ílegusavnið

0/35/100/0

- hvar endar tað?’ Sjúrður Hammer, Umhvørvisstovan

av vistskipanini’, Petur Steingrund vegna Ian Salter, Havstovan

11.00 ‘Politiskur arvur’, Hallbera West, Fróðskaparsetrið 11.20 Postara-snarrøður - Kapping fyri granskarar

(polyploidy) í føroyskum plantum’, Magnus Gaard, Tjóðsavnið

rognkelsir undan rognkelsum, ið hava yvirlivað í aliringum’, Jóannes Guttesen, Fiskaaling

13.30 ‘Gott er at kenna hitan av hondum, ið sleptu

- 100 ára gamlar hitamátingar’, Karin Margretha H. Larsen, Havstovan

13.50 ‘Sjeytiára kohortan – 10 ára endurkanning’,

Eina Eliassen, Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu

14.10 ‘Arvurin eftir ein leiðara’,

Jóhannes Miðskarð, Fróðskaparsetrið

14.30 ‘Bróðurpartur- og systurpartur

- tá kvinnur ikki vóru myndugar’, Sámal Tróndur F. Johansen, Tjóðskjalasavnið

15.30 Handan av ársins miðlaheiðursløn

SVALIN 2. HÆDD, TRAPPUR OG GONGD 08.00-16.00

11.45 Stutt innlegg

TELT Á P-ØKINUM

11.50 Vinnari av postara snarrøðu kapping kunngjørdur

09.00-15.00

12.10 ‘Barnakohortukaningar og ættarbregði’,

Maria Skaalum Petersen, Fróðskaparsetrið

Framsýningar og tiltøk hjá stovnum Postarar

Eksperimentir, sum lærarar og næmingar frá Glasi skipa fyri Framsýning, Havstovan og Fiskaaling

Fyrivarni verður tikið fyri broytingum

20