Vísindavøkublaðið 2025

VÍSINDAVØKAN 2025

Mótstøðuførar bakteriur frá kloakkum í Sandagerði

Børn og vaksin, sum svimja í sjónum í

Sandagerði, kunnu fáa bakteriur í seg, sum heilivágur ikki kann basa. Neyðugt er at kanna viðurskiftini betur, og kommunan má ávara meira um vandan, sigur Anni Djurhuus, granskari á Fróðskaparsetrinum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Vatnið í Sandagerði og nógva aðrastaðni í Føroyum er illa dálkað.

Tað vísa kanningar, ið Anni Djurhuus, granskari á Setrinum, hevur gjørt saman við øðrum.

– Í vatninum, sum rennur út í Sandagerð frá ánni, eru ikki bara bakteriur frá skarni, sum vit kunnu fáa ilt í búkin av, men eisini bakteriur, ið eru mótstøðuførar fyri antibiotika, og tær kunnu vera hættisligar, sigur hon.

Mótstøðuføru bakteriurnar koma serliga frá reinsibrunnum, ið skarnið og vatnið frá nógvum húsarhaldum rennur í, áðrenn tað verður skilt hvørt frá øðrum. Kanningarnar hjá Anni Djurhuus hava víst, at vatnið, sum kemur úr brunnunum, er meira vandamikið enn tað, sum rennur inn í teir.

– Vit hava sæð, at sera nógvar antibiotika­mótstøðuførar bakteriur og ílegur komu úr reinsibrunnunum. Tá skarnið frá nógvum menniskjum verður koyrt í ein pott og blandað, so hendir akkurát tað øvugta av tí, sum ætlanin er. Bakteriurnar fáa góðar umstøður at deila ílegur millum sín, og nógvar verða mótstøðuførar fyri antibiotika, sigur Anni.

SJÚKUELVANDI

BAKTERIUR

Anni hevur gjørt kanningar í sjónum og á landi við Skansan og við Sjósavnið á Argjum. Kanningarnar hava staðfest víðfevnda dálking frá kloakkum við heilsuskaðiligum bakterium og ílegum.

– Vit hava funnið allar møguligar keðiligar bakteriur, ið kunnu vera sjúkuelvandi, í

sjónum og í hyljum niðri í fjøruni, har børn ofta spæla. Børn eru í serliga stórum vanda, tí tey koyra alt møguligt í munnin og hugsa ikki um at vaska hendur.

– Men eisini fólk, ið svimja í sjónum, kunnu lættliga fáa sjúkuelvandi bakteriur í seg við

at svølgja vatn ella fáa tær í eitt sár. Tað kann gera, at tey fara at spýggja ella fáa leyst lív, men tað kann eisini vera meira álvarsamt, um talan er um mótstøðuførar bakteriur.

– Bakteriur, ið eru mótstøðuførar fyri antibiotika, kunnu elva til álvarsligar ígerðarsjúkur

hjá menniskjum, tí torført er at tálma tær við heilivági. Í ringasta føri kann tað vera ein ordiliga vandamikil fjølmótstøðufør bakteria, sum mann ikki bara spýr av, sigur Anni.

FLEIRI KANNINGAR

MUGU

GERAST

Tórshavnar kommuna ger regluligar kanningar av dálkingini í millum annað Sandagerði, sum verða kunngjørdar á heimasíðuni hjá kommununi við grønum, reyðum ella gulum fløggum fyri, hvussu dálkað vatnið er. Anni Djurhuus heldur, at kanningarnar áttu at verið gjørdar oftari.

– Tey áttu at kanna dyppivatnið hvønn dag ella annanhvønn dag. Tað veldst um veður og vind, hvønn veg rákið fer, og tað kann broytast skjótt. Um tað regnar illa, flýtur yvir í reinsibrunnunum, og ein rúgva fer út í náttúruna. Er veðrið gott dagin eftir, fara nógv fólk at dyppa. Og tá veðrið er gott, er eisini heitari, og tað ger møguliga tað, at bakteriurnar liva longri, greiðir hon frá.

Les meira á s. 6-7

Rektarin á Setrinum vil hava nýskipanir

Granskaraumhvørvið í Føroyum er lutfalsliga lítið og sundurpettað, og tað er til bága bæði fyri einstøku granskararnar og samfelagið sum heild. Rektarin á Fróðskaparsetrinum mælir til, at umfatandi nýskipanir verða gjørdar á granskingar­ og útbúgvingarøkinum.

Níggju almennir granskingarstovnar eru í Føroyum aftrat Setrinum, og teir liggja undir fimm ymiskum aðalráðnum. Rektarin á Fróðskaparsetrinum, Martin Tvede Zachariasen, mælir nú til,

at umfatandi bygnaðarbroytingar verða gjørdar, ið knýta granskingarstovnarnar tættari at Setrinum.

– Eg eri sannførdur um, at vit samfelagsliga, granskingarliga og útbúgvingarliga kunnu fáa nógv

meira burturúr við at hyggja kritiskt eftir sundurálaða granskingarøkinum. Og fyri einstaka granskaran, sum í verandi bygnaði stendur rættiliga einsamallur við øllum, hevði ein styrktur og

nógv meira samansjóðaður bygnaður eisini verið til stóran bata og íblástur, sigur Martin Tvede Zachariasen.

Teir níggju granskingarstovnarnir uttan fyri Setrið hava m.a. til endamáls at veita ráðgeving til politisku skipanina og annars at vera vitanarstovnar á útvaldum økjum. Hendan týdningarmikla uppgávan skal sjálvandi varðveitast í einum nýskipaðum bygnaði, sigur rektarin.

– Vit kunnu leggja gransk­

ingarstovnarnar tættari at Setrinum og samstundis tryggja teimum stórt sjálvræði. Vit kunnu effektivisera og styrkja um karmarnar kring granskingina og undirvísingina í Føroyum og varðveita fakspesifikku ráðgevingina, sum stovnarnir skulu veita politisku skipanini, sigur Martin Tvede Zachariasen.

ODDAGREIN

Framtíðin byrjar við einum spurningi

Alt fleiri fólk úti í heimi liva í økjum við oyðileggjandi vápnaðum stríði, svárari hungursneyð, avleiðingum av ógvusligum veðri, fátækradømi og øðrum álvarsligum viðurskiftum, sum forða teimum í at liva eitt trygt og virðiligt lív.

Samanborið við hesi, so liva flestøll í Føroyum í einum smørholi. Tað eru tó ríkiliga álvarslig mál og viðurskifti, sum ávirka og tyngja í gerandisdegnum hjá summum. Fleiri hóttanir fyri einstaklingar og okkum øll sum samfelag síggjast alt greiðari í havsbrúnni. Framtíðin kemur so ella so. Vit mugu spyrja okkum sjálvi, hvussu vit ynskja at liva í framtíðini. Ikki í eini dreymaverð, men heilt ítøkiliga.

Hvussu skulu vit liva, tá fiskurin vil ikki bíta? Hvussu skulu vit liva, tá eingin er at ansa teimum óhjálpnu? Tá prísurin á laksi er ov lágur? Tá tað oysir niður og alt lekur í eyri og seyri? Tá heilivágur ikki rínur við? Tá internetið ikki riggar? Tá tey ungu ikki vilja búgva her? Tá havstreymarnir vikna? Tá grannar ikki semjast væl? Tá almenna skuldin er hægri enn 30% av BTÚ? Tá tað ikki ber til at byggja, so øll hava tak yvir høvdið? Tá hugflogið og skapanarevnini visna? Tá tað ikki er rúm fyri øllum? Tá inntøkan ikki røkkur til at nøkta grundleggjandi tørvirnar? Tá sláimaskinan ikki finnur eitt líkinda grasstrá at royta? Tá tey virkisfúsu og nýhugsandi missa hugin og pippið?

TEKNIKAPPING FYRI

BØRN OG UNG

Granskingarráðið skipar fyri eini teknikapping fyri børn og ung sum upphiting til Vísindavøkuna.

Hvat ger ein granskari? Hvussu sær arbeiðsplássið út? Úti ella inni? Hvat verður granskað? Hvussu ímyndar tú tær gerandisdagin hjá einum granskara?

Tekna okkum boð, fegin litføgur boð, uppá allar ella onkran av hesum spurningum.

Vit hava gjørt eitt skjal, sum til ber at taka niður á heimasíðu okkara – gransking.fo.

Tey, sum hava hug at luttaka, kunnu tekna eina mynd á hetta skjalið. Skriva navn, skúla og flokk á. Tak myndina við á Vísindavøku fríggjadagin 26. september og koyr hana í kassan, sum er á borðinum hjá Granskingarráðnum á Svalanum. Ella skanna og send okkum myndina við telduposti á gransking@gransking.fo í seinasta lagi 30. september. Aftaná fer Granskingarráðið at velja upp til 3 vinnarar, sum fáa 500 kr. hvør.

Vit noyðast í felag at finna vegir fyri at skapa góðar, tryggar og virðiligar karmar fyri okkum øll. Vit mugu taka nógv størri ábyrgd av okkara samfelag. Vit kunnu ikki halda á at siga, at vit ikki klára at gera breiðar politiskar semjur um nýskipan av samfelagnum. Vit kunnu ikki siga, at tað bara eru onnur, sum mugu gjalda prísin fyri broytingar. Vit mugu í felag finna loysnir, sum hóska til okkara samfelag og sum tryggja karmarnar fyri okkum øll.

Tað er væl skjalfest um allan heim, at gransking, menning og nýskapan eru munadygg amboð í amboðskassanum, tá tað ræður um at finna loysnir á øllum økjum. Vit mugu gagnnýta tað fólk vit hava, ríka tilfeingið, dyggu førleikarnar, vitanina og viljan, sum vit hava, til at skipa okkum eftir einum burðardyggum leisti fyri Føroyar, framleiða munadyggari og snildari og seta kós fyri framtíðina.

Ynskir tú at vita meira um, hvat granskarar í Føroyum arbeiða við í løtuni, so skalt tú koma á Vísindavøku 2025. Her verða hópin av granskarum og øðrum starvsfólkum, sum fara at siga frá og vísa nakað av tí, sum tey arbeiða við. Vælkomin!

Annika Sølvará Stjóri í Granskingarráðnum

HVØR FÆR ÁRSINS MIÐLAHEIÐURSLØN?

Granskingarráðið fer aftur í ár at heiðra einum persóni, sum hevur dugað serliga væl at miðla granskingarúrslit, hevur víst á týdningin av gransking ella á annan hátt varpað ljós á nyttuna av vísindum.

Hetta er 13. ferð, at miðlaheiðursløn Granskingarráðsins verður handað. Uppskot um, hvør skal fáa ársins herðaklapp fyri góða miðling av gransking, kunnu sendast til Granskingarráðið á gransking@gransking.fo ella í boðklivan á facebook. Seinasta freist at

senda inn uppskot er mánadagin 15. september 2025.

Øll kunnu senda inn uppskot um, hvør skal fáa heiðurin fyri bestu miðlingina av gransking fyri 2025. Í uppskotinum skal grundgevast fyri, hví víðkomandi eigur at fáa heiðurin. Best er, um víst verður til greinir, bøkur, sendingar ella líknandi sum dømi um góðu miðlingina. Ein dómsnevnd við umboðum frá felagnum Føroysk Miðlafólk, Fróðskaparsetrinum og Granskingarráðnum fer at finna besta boðið millum innkomnu uppskotini.

Heiðurslønin verður handað á Vísindavøkuni í Kongshøll fríggjadagin 26. september 2025.

Hesi hava áður fingið miðlaheiðursløn Granskingarráðsins:

2012 ­ Dorete Bloch

2013 ­ Pál Weihe

2014 ­ Kári Sólstein

2015 ­ Bogi Hansen

2017 ­ Jens­Kjeld Jensen

2018 ­ Magni Mohr

2019 ­ Lis Mortensen

2020 ­ Debes Christiansen

2021 ­ Marnar Fríðheim Kristiansen

2022 ­ Maria Skaalum Petersen

2023 ­ Heini í Skorini

2024 ­ Silas Olofson

LUTTAKANDI STOVNAR Á VÍSINDAVØKU

Firum – Fróðskaparsetrið – Havstovan – Heilsufrøðiliga –Starvsstovan – Heilsugranskingareindin – Heilsustyrið –Jarðfeingi – Landsbókasavnið – Syntesa – Tjóðskjalasavnið –Tjóðsavnið – Umhvørvisstovan – Granskingarráðið

Bogi Bech Jensen,

formaður í Faknevndini:

Vit missa nógva virðismikla gransking

Bert fimti hvør, ið søkti um stuðul til gransking í ár, fekk játtandi svar. Formaðurin í Faknevndini, sum ger av, hvør skal fáa stuðul, Bogi Bech Jensen, harmast um, at so nógvar góðar verkætlanir ikki fingu møguleika at gerast veruleiki

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Umsóknirnar vóru fleiri enn nakrantíð, men játtanin frá løgtinginum var óbroytt. Faknevndin, ið ger av, hvør skal fáa møguleika at gera sína verkætlan til veruleika, hevði eina trupla uppgávu, tá umsóknirnar skuldu vigast.

Eftir ein langan dag, har umsóknirnar ein og ein vórðu lagdar á vágskálina, lógu 9 av teimum 50 umsóknunum eftir í bunkanum við teimum allarbestu, ið skuldu fáa lut í teimum 9,2 milliónunum, sum vóru tøkar.

– Talið á umsóknum veksur ár undan ári, og í ár var tað methøgt. Nógv hava høgar útbúgvingar, og fleiri og fleiri ynskja at sleppa at granska. Góðskan á umsóknunum er eisini vorðin nógv hægri. Tí verður tað heldur ein spurningur um at skera frá enn at velja til, tá gerast skal av, hvør skal fáa lut í tí avmarkaðu stuðulsupphæddini, sigur Bogi Bech Jensen, formaður í Faknevndini. Hóast flestu umsøkjararnir fáa noktandi svar frá Faknevndini, fegnast Bogi Bech Jensen um, at umsóknirnar gerast fleiri og fleiri.

– Tað ber prógv um, at vitanarstøðið í okkara landi veksur. Tað er gott fyri vinnuna, fyri trivnaðin og fyri menningina av samfelagnum sum heild, at vit hava nógv, sum vilja granska, sigur hann.

HELVTIN ÁTTI AT FINGIÐ STUÐUL

Løgtingið játtar hvørt ár stuðul til gransking á fíggjarlógini. Játtanin hækkaði eitt vet í fjør, men hevur annars verið óbroytt í nógv ár. Í ár var játtanin tann sama sum í fjør.

Játtanarparturin í ár ­ talið av umsøkjarum, ið fingu stuðul, í mun til samlaða umsøkjarataliðvar 18%. Tað merkir, at minni enn fimti hvør, ið søkti, fekk stuðul.

Í fjør var játtanarparturin 31% og í 2023 var hann 36%.

Bogi Bech Jensen harmast um, at so nógvar góðar umsóknir fáa noktandi svar.

– Nógv fleiri áttu at sloppið í gongd við at granska. Meira enn helvtin av umsóknunum, sum vit fingu í ár, vóru so góðar, at tær áttu at havt fingið stuðul. Tað hevði verið gott fyri Føroyar og fyri tað føroyska granskingarumhvørvið, sigur hann.

FØROYAR ERU EFTIRBÁTUR

Nýggj hagtøl fyri gransking og menning vísa, at Føroyar eru eftirbátur, tá tað snýr seg um gransking og menning. Í 2023 brúktu Føroyar 1,3 prosent av bruttotjóðarúrtøkuni til gransking og menning. Tað var munandi minni enn hini Norðanlondini og flestu onnur lond í Evropa.

Bogi Bech Jensen heldur, at løgtingið átti at játtað nógv meira pening til at stuðla granskingarverkætlanum.

– Játtanin er alt ov lág. 9 milliónir er sjálvandi betri enn einki, men tað er ræðuliga nógv minni,

enn tað átti at verið. Í ár høvdu vit við øðiliga góðari samvitsku kunnað býtt 30 milliónir út, um allar tær verkætlanir, ið høvdu uppiborið at sloppið í gongd, skuldu fingið stuðul, sigur hann. Tá játtanin er so avmarkað, verður stuðul bert latin til smáar verkætlanir. 1,7 milliónir var mesti stuðulin, ið varð latin í ár.

Bogi Bech Jensen heldur, at vit eiga at fara undir eisini at stuðla nógv størri verkætlanum. – Sum er søkja fólk bert um stuðul til smáar verkætlanir, tí játtanin er so lítil. Um vit høvdu eina nógv størri játtan – 50 ella 100 milliónir ­, so høvdu vit kunnað latið upp fyri størri verkætlanum, eisini í samstarvi við stórar ESverkætlanir, sigur hann.

GRANSKING LOYSIR SEG ALTÍÐ

Hallið á fíggjarlógini er stórt, men kortini eiga politikarar at raðfesta stuðul til gransking, heldur Bogi Bech Jensen.

– Vit gera øðiliga stórar íløgur í byggiverkætlanir, men halda okkum ikki hava ráð at gera íløgur í gransking. Men eg eri sannførdur um, at gransking er ein íløga, sum altíð loysir seg fíggjarliga.

– Spurningurin er ikki, um vit hava ráð, men heldur um vit hava ráð til at lata vera. Gransking er tað, sum skal lyfta okkara land upp, so vit eru kappingarfør. Gransking fær fólk við høgum útbúgvingum til landið, so okkara vinnur kunnu fáa nýggja vitan og førleikar, og nýggjar vinnur, ið oftast eru vitanarvinnur, kunnu mennast.

– Øll gransking er góð og styrkir okkara kappingarføri. Við at finna fram til betri heilivág ella við at finna nýggjar betri hættir hjá okkara børnum at læra støddfrøði kunnu vit spara pengar. Og við at granska í okkara mentan og samleika, kunnu vit økja trivnaðin í landinum og fáa ung fólk at vilja vera her heldur enn at flyta av landinum, sigur Bogi Bech Jensen.

9 verkætlanir fingu

9,2 milliónir í stuðli til gransking

Níggju granskingarverkætlanir fingu tilsamans 9,2 mió. kr. í stuðli til gransking frá Granskingarráðnum í ár. Løgtingið játtar á hvørjum ári stuðul til gransking, ið Granskingarráðið umsitur. Í ár vóru 9 milliónir settar av á fíggjarlógini. Játtanin var tann sama sum í fjør.

Granskingarráðið legði 200.000 kr. afturat stuðulsupphæddini, ið lupu av frá verkætlanum, sum vóru lidnar ella steðgaðar. Metnógvar umsóknir um stuðul vóru innkomnar, tá árliga umsóknarfreistin gekk út 16. februar. Heilar 50 umsóknir – 11 fleiri enn í fjør ­ skuldu kappast um tær 9,2 milliónir krónurnar, ið vóru tøkar. Skuldu allar umsóknirnar verðið játtaðar, hevði tað kostað tilsamans 54,3 mió. kr.

Ein faknevnd ger av, hvør skal fáa stuðul. Av teimum níggju verkætlanunum, ið sluppu ígjøgnum nálareygað, vóru 5 ph.d. verkætlanir. 67% av verkætlanarleiðarunum eru kvinnur og 33% menn.

Faknevndin, ið hevur 5 limir, grundar avgerðir sínar á fakligar metingar frá útlendskum serfrøðingum og strategiskar metingar fyri gransking í Føroyum.

Hesar verkætlanir fingu stuðul til gransking í 2025:

Margretha Nónklett: "Samanhald gevur styrki - Uppruni, gongd og ávirkan hjá føroysku Kvinnufylkingini frá 1975 til fyrst í 1980’unum" Verkætlan á Tjóðsavninum ­ kr. 330.000

Ingi Heinesen Højsted: "At verkseta PISA gransking: Ein design granskingartilgongd til at menna støddfrøðiligt lesføri hjá næmingum í hádeild fólkaskúlans"

Ph.d. verkætlan á Námsvísindadeildinii á Fróðskaparsetrinum

kr. 1.700.000

Tróndur Møller Sandoy: "Føroysk ungdómsfráflyting, útbúgving, afturflyting og samfelag: Ein fleirháttarlig tilgongd" Verkætlan á Søgu­ og samfelagsdeildini á Fróðskaparsetrinum ­ kr. 950.000

Terji Nielsen: "Gagnnýtsla av vitlíki í orkustýringarskipanini fyri at økja um virknið og minka um útlátið av koldioksidi á leiðini til 100% burðardygga elskipan" Ph.d. verkætlan á SEV

kr. 650.000

Karin Habermehl­Cwirzen: "Endurnýtsla av útgrivnum gróti sum nýhugsandi tilfar"

Ph.d. verkætlan á Náttúruvisindedeildini á Fróðskaparsetrinum

kr. 1.600.000

Maria Marjunardóttir Dahl: "Kortlegging av føroysku PMCV smittusøguni"

Ph.d. verkætlan á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni

kr. 1.250.000

Katrin Hoydal: "Broytingar í vistskipanum á føroyskum firðum seinastu øldina" Verkætlan á Umhvørvisstovuni

kr. 1.000.000

Durita Viderø Gunnarsson: "Øking av kropsligum virkni hjá innløgdum sjúklingum við talgildari interventión til sjúklingar og starvsfólk" Ph.d. verkætlan á Heilsugranskingareindini

kr. 1.100.000

Ulrike Steuerwald: "Genetisku orsøkirnar til idiopatiska hyperketosu í Føroyum" Verkætlan á Heilsugranskingareindini

kr. 600.000

USA steðgar fígging av gransking í Føroyum

FØROYSKAR

Amerikanskir granskingarstovnar hava fingið boð frá Donald Trump, forseta, um at gevast við at játta útlendskar verkætlanir. Tað hevur millum annað við sær, at kanningar av føroyskum børnum fyri árin av umhvørvisdálking eru í vanda fyri at steðga.

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Stjórnin hjá Donald Trump, forseta í USA, er farin í hernað móti amerikanskum universitetum og granskingarstovnum. Forsetin hevur, síðani hann kom til valdið í januar, sett eina røð av átøkum í verk móti amerikanska granskingarumhvørvinum. Játtanir eru skerdar, fígging av útlendskum verkætlanum er steðgað, og avmarkingar eru settar fyri, hvørji granskingarevnir kunnu fáa stuðul.

Herfyri undirskrivaði hann eisini eini forsetaboð um, at politiskt tilnevnd fólk skulu hava umsjón við útbjóðing og góðkenning av

granskingarverkætlanum. Hendan uppgávan hevur higartil ligið hjá óheftum serfrøðingum og granskarum.

Eftir at Donald Trump tók við sum forseti, eru nógvar granskingardátur og vísindaligar greinir tiknar burtur frá almennum netsíðum. Stórir granskingarstovnar sum Harvard University eru tí farnir undir í staðin at goyma dátur í óheftum goymslum.

Sambært eini kanning hjá viðurkenda vísindaliga tíðarritinum

Nature umhugsa tríggir av fýra amerikanskum granskarum nú at rýma úr USA. Serliga eru tað Evropa og Kanada, ið granskarar í USA vilja flyta til.

KANNINGAR Í VANDA

Átøkini hjá amerikansku stjórnini hava eisini avleiðingar fyri føroyska gransking. Gransking av árini av dálking í havinum á heilsuna hjá føroyingum hevur í stóran mun verið fíggjað úr USA. Hendan fíggingin heldur nú uppat, og verkætlanirnar, sum Pál Weihe, professari, hevur staðið á odda fyri, eru í vanda.

Føroyska granskingin av árini av eitrandi evnum í havinum byrjaði í 1986 og hevur fevnt um millum annað kyksilvur, DDT, PCB og PFAS. Blóðroyndir frá barnakonum og nalvastreingjum og regluligar kanningar av yvir 3000 børnum hava staðfest skaðilig árin á m.a. kognitiv evnir, sáðgóðsku og virknað av koppingarevnum.

Vísindaligu kanningarnar í Føroyum hava millum annað ført til, at amerikanska umhvørvisstýrið, Environment Protection Agency, hevur sett niður markvirði á dálkandi evnum í drekkivatni.

Avgerðin hjá amerikansku stjórnini um at steðga játtanum til

verkætlanir uttan fyri USA kemur sera illa við hjá Pál Weihe og hansara starvsfeløgum, sum í heyst eftir ætlan skuldu kalla inn 630 fimm ára gomul børn til heilsukanningar.

– Hetta eru børn, sum vit hava kannað við føðing og í 12 mánaðar aldri, og sum vit nú skulu kanna aftur fyri at vita, hvussu menningin hevur verið. Hetta er sætta barnakohortan, ið vit hava fylgt og kannað regluliga, og hetta er tann mest lýtaleysa kohortan, vit hava. Um vit ikki kunnu kanna hesi børnini aftur nú, missa vit virðismikla vitan, sigur Pál Weihe. Kanningarnar av árini av skaðiligum evnum í havinum á føroysk børn hava í stóran mun verið fíggjaðar av Rhode Island University í USA. Universitetið hevur nú givið føroysku granskarunum boð um, at tey ikki longur kunnu fíggja gransking í Føroyum, men Pál Weihe vónar enn, at ein loysn fer at verða funnin.

– Kanningarnar, ið skuldu gerast í heyst, eru mettar at kosta 2 mió. kr. Okkara amerikansku sam­

starvsfelagar royna nú at finna ein hátt at geva okkum pening sum gjald fyri veitingar heldur enn sum fígging. Um tað fer at eydnast, veit eg enn ikki, sigur hann.

FÍGGJA IKKI GRANSKING UM ÁVÍS EVNI

Eisini Magni Mohr, professari og prorektari fyri gransking á Fróðskaparsetrinum, hevur merkt avleiðingar av broyttu støðuni í USA. Ein stór umsókn hjá honum í samstarvi við amerikanskar granskarar fekk fyri stuttum noktandi svar, hóast hon varð mett at vera stuðulsverd.

– Umsóknin snúði seg um heilsustøðuna hjá kvinnum í sambandi við venjing og heilivág. Mann hevur hoyrt útmeldingar frá amerikansku stjórnin um, at gransking um ávís evnir, ið hava við kyn at gera, skal steðga. Hetta kundi verið orsøkin til, at vit ikki fingu fígging, sigur hann.

Magni Mohr var tíðliga í summar á eini medisinskari ráðstevnu í Atlanta í amerikanska statinum

Amerikanski forsetin hevur sett í verk eina røð av átøkum móti amerikanskum universitetum. Serliga Harvard University, ið er millum hægst mettu universitetini í heiminum, hevur fingið knívin á barkan

Pál Weihe er takksamur fyri tann dygga stuðulin, hann hevur fingið til sína gransking úr USA. Nú er nýggj stjórn komin til, sum hevur givið boð um, at fígging til gransking í øðrum londum skal steðga

Georgia. Ráðstevnan var týðiliga merkt av broyttu støðuni í USA.

– Hetta er ein ráðstevna, sum vanliga hevur 10.000 luttakarar úr øllum heiminum. Í ár vóru nógv færri luttakarar og væl færri evropearar, enn vanligt er. Nógvir av teimum bestu granskarunum í heiminum eru úr Evropa, og tá teir møguliga velja at halda seg burtur, gongur tað eisini út yvir dygdina á slíkum ráðstevnum, sigur hann.

Fleiri granskarar, ið hann hitti á ráðstevnuni, vóru ørkymlaðir av óvissu støðuni, sum granskingin er komin í. Serliga av óvissuni.

– Tey, eg tosaði við, merktu enn ikki so nógv til avleiðingarnar av átøkum hjá stjórnini, men ótryggleikin um, hvat fer at henda, er stórur. Tað kann tykjast, sum vit í Evropa leika meira í um hetta enn tey, sum eru í USA. Eg meti, at tað er sera umráðandi, at tosa við fólk, sum eru í amerikanska granskingarumhvørvinum, og ikki bert meta um støðuna við at lesa tað sum sosialir miðlar ella ávísir miðlar koma við.

– Fyri mær sær tað næstan út til, at amerikanska stjórnin kemur við ógvisligum útsagnum, ið fær alt upp at leika, men higartil hevur nógv bert verið retorikkur. Møguliga roynir mann at markera seg mótvegis sínum veljarum við at látast sum, um mann fer í kríggj móti universitetunum.

Men ein vandi við tí er eisini, at tað gevur øðrum uppaftur meira radikalum politikarum og persónum frítt spæl, sigur Magni Mohr.

MUGU LEITA

AÐRAR VEGIR

Danski miðilin Videnskab.dk hevur talt saman, at í minsta lagi 21 danskar granskingarverkætlanir hava mist stuðul úr USA fyri umleið 30 mió. kr. Philippe Grandjean, professari á Syddansk Universitet, sum í nógv ár hevur samstarvað við Pál Weihe um umhvørvisgransking, hevur mist tvær játtanir úr USA,

Akademiska frælsið undir trýsti

eftir at amerikansku universitetini fingu boð um ikki at senda pengar til gransking uttanfyri USA.

Hann hevur granskað á fleiri amerikanskum universitetum, men hevur nú flutt gransking sína úr USA til Syddansk Universitet.

Philippe Grandjean sigur við netmiðilin Fagpressen.eu, at amerikanski granskingarbygnaðurin er í vanda, og líkt er til, at støðan fer at versna.

Hann heitir á Danmarks Frie Forskningsråd um at kanna, hvussu nógvar danskar granskingarverkætlanir eru raktar av gongdini í USA, og síðani taka stig til at hjálpa hesum verkætlanum.

Pál Weihe er samdur við danska professaran í, at støðan er hættislig, og hann heldur eisini, at føroyskir myndugleikar nú eiga at taka ábyrgd av granskingarverkætlanum, ið brádliga eru komnar í óføri av amerikanska politikkinum.

KORTLEGGJA VANDAR

FYRI GRANSKING

Norðurlendsku ráðharrarnir í granskingarmálum samdust á einum fundi í vár um at standa saman um at verja granskingarfrælsið, nú støðan hjá USA mótvegis gransking broytist. Eisini Djóni Nolsøe Joensen, landsstýrismaður í granskingarmálum, luttók á hesum fundinum.

Ráðharrarnir stúra millum annað fyri, at norðurlendskir granskarar kunnu missa atgongd til stórar goymslur av granskingardátum, sum eru goymdar í USA.

Fleiri føroyskir granskingarstovnar samstarva við USA um verkætlanir og útgávu av vísindaligum greinum og deila dátur í amerikanskum dátugrunnum. Á føroyska vísindaportalinum Pure.fo eru fleiri enn 160 greinar við føroyskum granskarum, ið eru givnar út í amerikanskum tíðarritum.

– Akademiska frælsið er undir álvarsligum trýsti í USA, og tað ávirkar eisini gransking uttanfyri USA. Vit í Føroyum mugu eisini gera okkara til at verja granskingarfrælsið og ikki góðtaka krøv um tillagingar í verkætlanum orsakað av óttanum fyri avleiðingum. Tað sigur Annika Sølvará, stjóri í Granskingarráðnum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Annika Sølvará, stjóri í Granskingarráðnum, er sera ørkymlað av støðuni í USA, nú stovnar, granskarar og lesandi verða trýst beinleiðis og óbeinleiðis og missa fíggjarligan stuðul til arbeiðið. Eisini verður granskingartilfar sensurerað, og dátur verða strikaðar av netinum.

– Vit hoyra, at tað serliga er trýst á økjum sum veðurlag og umhvørvi, javnstøðu og fjølbroytni, heilsu og geopolitikki. Fleiri frásagnir eru eisini um, at granskarar tillaga málbrúkið fyri at sleppa undir radaran av sensuri, sigur Annika

BJÓÐA GRANSKARUM

FÍGGING

Í Norðurlondum hava myndugleikar tikið fleiri stig longu. Fyrsta stigið hevur verið at tryggja dátur. Síðani eru fleiri granskingarráð eisini farin at bjóða altjóða granskarum fígging at halda fram við gransking í Norðurlondum. Hetta er beinleiðis ætlað til amerikanskar granskarar.

– Vit í Føroyum mugu fyrst og fremst taka ábyrgd av egnari gransking og tilfeingi. Vit mugu ikki góðtaka krøv um tillagingar í verkætlanum, men hinvegin mugu vit heldur ikki vera bangin fyri samstarvi. Tað

arbeiða saman við øðrum um ymsu stóru spurningarnar, sum eru átrokandi í dag, eitt nú á veðurlags­ og heilsuøkinum. Tað snýr seg eisini um at vera pragmatisk og finna vegir at loysa knútar á vegnum, sigur

Annika Sølvará.

TRYGGJA DÁTUR

Hon mælir til, at føroyskir granskarar framhaldandi deila dátur sínar í open access dátugrunnum í tann mun tað yvirhøvur ber til, men samstundis hugsa um at verja seg fyri dátumissi og sensuri. Í grannalondunum eru tey farin at seta sjóneykuna á møguligar vandar við at goyma dátur í skýnum hjá stóru tøknirisunum, sum eru amerikanskir. – Tað er umráðandi, at dátur og annað tilfar verður skipað og goymt væl og trygt. Vit eiga at gagnnýta evropeiska granskingarsamstarvið um goymslu og deiling av dátum, men mugu eisini syrgja fyri at hava avrit liggjandi í egnum landi, sigur Annika Sølvará.

Frá Monroe til Trump:

Danski staturin millum Washington, Nuuk og Tórshavn

Heini í Skorini, ph.d. og lektari á Søgu- og samfelagsdeildini á Fróðskaparsetrinum, greinar amerikanska víðkanarpolitikkin í Arktis og ávirkanina á danska Ríkisfelagsskapin

Ambitiónin hjá Donald Trump um at keypa Grønland er ein 200 ára gomul hugsan í amerikanskari uttanríkispolitiskari tankagongd. Og danska stjórnin skal nú navigera millum hóttandi stórveldið vestan hav og smáu heimastýrini fyri norðan, sum ynskja fleiri heimildir og nýggjan felagsskap

Eftir Heina í Skorini

“Hetta er brot á allar altjóða reglur”.

Orðini eigur danski uttanríkisráðharrin, Lars Løkke Rasmussen, og orðini fullu beint undan kreppufundi á hægsta diplomatiska stigi millum amerikansku sendistovuna í Keypmannahavn og danska uttanríkisráðharran. Fundurin kom í lag, eftir at DR og danska fregnartænastan PET høvdu borðreitt við søgum um amerikanskar royndir at infiltrera almenna kjakið í Grønlandi og styrkja mótstøðuna ímóti danska statinum.

Søgan um, hvussu amerikanskir einstaklingar við tilknýti

til Donald Trump eru til arbeiðis í Grønlandi, er bert hitt seinasta av mongum kapitlum í eini dramatiskari framhaldssøgu um ein forseta í Washington, sum fegin vil keypa ella taka Grønland. Tá avdúkingarnar komu fram, svaraði danska stjórnin aftur sama dag við eini umbering til grønlendska fólkið fyri sonevndu “spiral­skandaluna”. Hendan gølan sipar til eitt myrkt kapittul í danskari kolonisøgu og snýr seg um, hvussu fleiri túsund grønlendskar gentur uttan samtykki fingu spiralar frá donskum læknum í seksti­ og sjeytiárunum. Endamálið segðist vera at avmarka nøgdina av óynsktum barnsburðum, men genturnar og

kvinnurnar, sum uttan samtykki vórðu tvingaðar at fáa spiral, ákæra danska statin fyri eina valdsgerð, sum hevur havt álvarsamar sálarligar og likamligar avleiðingar. Fyrrverandi grønlendski stjórnarleiðarin, Múte B. Egede, hevur enntá ákært danska statin fyri fólkadráp. Umberingin frá danska statinum hevur annars verið parkerað við teirri grundgeving, at ein kanningarnevnd fyrst má kanna málið. Tí fekk hendan knappliga umberingin hjá danska statinum ein ófrættakendan, misteinkiligan dám. Var umberingin bert ein liður í einum størri, valdspolitiskum spæli millum USA og Danmark?

AMERIKANSKIR

DREYMAR UM ARKTIS

Ambitiónin hjá Donald Trump og hansara stjórn um at keypa ella taka Grønland við valdi er als eingin nýggj hugsan í amerikanskari uttanríkispolitiskari filosofi. Tvørturímóti hava amerikansk áhugamál í Grønlandi í øllum førum 200 ár á baki. Og fleiri danskir forsætisráðharrar hava við jøvnum millumbilum verið noyddir at bera fram orðini, sum danski forsætisráðharrin, Thorvald Stauning, segði við bretsku avísina Financial Times í 1930: “Greenland is not for sale”. USA varð sett á stovn í 1776 eftir blóðugt kríggj ímóti Stórabretlandi, tá trettan bretskar koloniir lýstu fullveldi. Og ígjøgnum 1800­talið megnaði unga tjóðin við norðuramerikansku eysturstrondina at víðka um sítt landaøki og við tíðini gerast eitt stórveldi. Í 1803 keypti USA Louisiana frá Fraklandi, og hetta keypið tvífaldaði støddina á landinum. Í 1819 varð Florida yvirtikið frá Spania, og í 1845 bleiv Texas ein partur av USA. Í 1846 gjørdi USA avtalu við Bretland um Oregon, og tvey ár seinni vann USA á Meksiko og tók Kalifornia og onnur stór øki bæði sunnanfyri og vestanfyri. Og í 1867 keypti amerikanski uttanríkisráðharrin, William H. Seward, Alaska frá Russlandi. Tað var ikki

av tilvild, at toppfundurin millum Donald Trump og Vladimir Putin í august 2025 varð hildin júst í Alaska. Hesin ekspansivi politikkurin hevði eisini eina ideologiska dimensjón, sum onkuntíð verður rópt “manifest destiny” ella “American exceptionalism”. Amerikanskir búsetingar trúðu, at nýggja tjóðin hevði ein gudgivnan rætt at víðka um sítt landaøki vestureftir og norðureftir, og skiftandi amerikanskar stjórnir hugdu eisini út um verandi landamørk. Og her var Grønland – ein samrunnin partur av norðuramerikanska kontinentinum – áhugavert. Tá USA keypti Alaska frá Russlandi í 1867, metti amerikanski uttanríkisráðharrin, at bæði Grønland og Ísland eisini kundu keypast frá Danmark. Ein ambitión, sum tó ikki gjørdist til veruleika.

Territorialu ambitiónirnar um at ognartaka Arktis fingu eisini íblástur frá stórum amerikanskum rannsóknarferðum í Grønlandi og Arktis. Ein hin kendasti amerikanski rannsóknarmaðurin var Robert Peary, sum skipaði fyri fleiri stórum rannsóknarferðum og vísindaferðum seint í 1800­talinum. Peary kortlegði stórar partar av Norðurgrønlandi og var sannførdur um, at Arktis var eitt eldorado, bæði viðvíkjandi náttúruríkidømi og strategiskum møguleikum. Hann fekk fígging frá ríkum amerikanskum sponsorum, hvørs visjón var at víðka um landafrøðiligu mørkini hjá USA. Hendan hugsjónin var eisini í tráð við sonevndu Monroe ­doktrinina, uppkallað eftir amerikanska forsetanum, James Monroe. Í eini talu í kongressini í 1823 knæsetti forsetin Monroe ­doktrinina, hvørs boðskapur var einfaldur og greiður: Eingin evropeiskur kolonialistiskur statur skuldi finnast á vestaru hálvkúlu. USA fór ikki at tolerera, at hóttandi stórveldi etableraðu nýggj koloniprosjekt á vestaru hálvkúlu. Í fyrsta umfari snúði Monroedoktrinin seg einamest um Suðuramerika, men seinni fór doktrinin

eisini at umfata Norðuratlantshav og Arktis.

HEIMSKRÍGG OG

KALT KRÍGGJ

Undir fyrra heimskríggi frá 1914­18 kom Norðuratlantshav og sonevnda GIUK­ opið í miðdepilin. Orðið “GIUK” er stytting fyri “Greenland ­ Iceland­UK” og manglar helst bókstavin “F”, tí Føroyar liggja mitt í hesum maritima opi, sum hevur strategiskan týdning fyri siglingarleiðir, transatlantiskan flutning, ferðslu og hernaðarligt virksemi. Undir fyrra heimskríggi – í 1917 – seldi danski staturin Vestindisku Oyggjarnar til USA, eftir at danskir myndugleikar høvdu havt rasistiskt trælahald í 300 ár á teimum trimum oyggjunum St. Thomas, St. Jan og St. Croix. Undir drúgvu samráðingunum millum USA og Danmark um hendan handil setti stjórnin í Washington aftur fram ynski um at yvirtaka Grønland. Tá avtalan um Vestindisku Oyggjarnar kom í hús, viðurkendi USA, at danski staturin hevði politisk og búskaparlig áhugamál í Grønlandi, men stjórnin í Washington viðurkendi ongantíð danskan suverenitet í Grønlandi, sum danska stjórnin seinni proklameraði í 1921. Og tað var ein sigur fyri danska statin, tá altjóða dómstólurin í Haag í 1933 kom til ta niðurstøðu, at Grønland var ein partur av danska kongaríkinum. Úrskurðurin var eitt niðurlag fyri Noreg, sum annars hevði gjørt krav uppá partar av Eysturgrønlandi.

Tá Nazitýskland hersetti Danmark í apríl 1940, tók USA valdið í Grønlandi, meðan Stórabretland hersetti Føroyar og Ísland. Seinni yvirtók amerikanska hervaldið eisini trygdina í Íslandi. Amerikanska hersetingin av Grønlandi var samstundis upprunin til fleiri amerikanskar hernaðarstøðir í Grønlandi, m.a. Pituffik Space Base í Norðurgrønlandi, sum amerikanski varaforsetin J. D. Vance vitjaði fyrr í ár eftir ein miseydnaðan amerikanskan sjarmuoffensiv í Grønlandi.

krevja nýggjan felagsskap við Danmark

Eftir seinna heimskríggj royndi amerikanski forsetin, Harry S. Truman, aftur at keypa Grønland. Hesaferð kom eitt ítøkiligt tilboð á 100 milliónir dollarar, men danska stjórnin noktaði. Og tá ein annar forseti, Dwight Eisenhower, í 1960 spurdi danska kongin Frederik 9., hvat Danmark kravdi fyri at selja Grønland, var svarið hitt sama: “We do not sell”.

Hóast USA ikki hevði ræðisrætt yvir Grønlandi, hevði amerikanska hervaldið tó evstu ábyrgdina av trygdini í Grønlandi. Í 1951 undirskrivaðu USA og Danmark eina verjuavtalu, sum gav USA fríar ræsur at brúka Grønland sum verjupolitiskan skansa ímóti stóra fíggindanum eystanfyri jarntjaldið, Sovjetsamveldið. Hendan avtalan varð dagførd í 2004, tá grønlendska landsstýrið

fyri fyrstu ferð var við til at skriva undir. Avtalan í 1951 legði lunnar undir amerikanskt hernaðarligt virksemi í Grønlandi, og undir kalda krígnum gjørdust hernaðarstøðir, radarar og flogvallir í Grønlandi – eins og í Føroyum –ein týdningarmikil verjuskansi hjá USA og NATO.

FRÁ ARKTIS TIL

MIÐEYSTUR OG

AFTUR TIL ARKTIS

Tá kalda kríggið endaði, hevði vesturheimurin sigrað á trimum totaliterum hugsjónum í 20. øld. Nazisman í Hitlertýsklandi varð sigrað í 1945, og tær fasistisku stjórnirnar í t.d. Italia, Grikkalandi og Spania vórðu eisini dotnar sundur. Og tá múrurin fall í 1989, og Sovjetsamveldið fór í upploysn, varð kommunistiska hug­

sjónin ikki longur ein eksistentiell hóttan ímóti vesturheiminum.

Eftir yvirgangsálopini í New York tann 11. september í 2001 byrjaði kríggið ímóti yvirgangi og innrásirnar í Irak og Afganistan. Heimsins brennidepil var í Miðeystri, og arktiska økið varð fatað sum eitt “lágspenningsøki”, har londini loystu ósemjur umvegis diplomati, dialog og samstarv. USA rýmdi frá NATO­støðini í Keflavík í Íslandi í 2006, og í 2007 var radarin á Sornfelli heldur ikki virkin longur.

Men 15 ár seinni var heimurin aftur í broyting. Russland hevur gjørt umfatandi hernaðarligar íløgur í Arktis í mong ár, samstundis sum stýrið í Kreml fyrst hertók Krim­hálvoynna í 2014 og seinni leyp á alt Ukraina í februar 2022. Hernaðarliga ferðslan í Arkt­

is og Norðuratlantshavi er vaksin munandi. Fleiri og fleiri lond samtykkja “arktiskar strategiir” og økja um budgettini, sum eru oyramerkt til trygd og verju í Norðuratlantshavi og Arktis. Hendan gongdin kom serliga til sjóndar, tá amerikanska kongressin í februar 2025 hevði almenna hoyring um, nær og hvussu USA kundi yvirtaka Grønland. Ein opin, edrúilig samtala millum politikarar og granskarar um, hvussu Trumpadministratiónin kundi fáa sín vilja. Undir hoyringini vórðu Føroyar eisini nevndar sum eitt øki við strategiskum týdningi, men einki varð nevnt um at keypa ella taka Føroyar.

TRÝSTIÐ ÚR

WASHINGTON, NUUK

OG TÓRSHAVN

Og so eru vit aftur, har vit byrjaðu. Við áhaldandi trýstinum úr Washington er danska stjórnin undir søguligum trýsti bæði uttanífrá og innanífrá. Uttanífrá skulu Mette Frederiksen og Lars Løkke Rasmussen handfara trýstið úr USA, sum undir Donald Trump er vorðin ein hóttan heldur enn ein vinur. Og innanífrá skulu ríkismyndugleikarnir í Keypmannahavn handfara krøvini í Grønlandi

og Føroyum um størri sjálvstýri, víðkaðar heimildir og fleiri rættindi á altjóða pallinum. Sjálvstýrisgongdin í Føroyum og Grønlandi kann ikki samanberast, tí Føroyar hava eitt nógv sunnari búskaparligt útgangsstøði, og dramatiska grønlendska uppgerðin við danskan kolonipolitikk er eitt opið sár, sum lutvíst minnir um kreppuraktu nítiárini í Føroyum, tá tjóðskaparrørslan fekk vind í seglini og seinni lanseraði formligar samráðingar um fullveldi. Nú stendur ríkisfelagsskapurin á einum vegamóti. Trump vil eiga Grønland, og um hann fær sín vilja, missir danska kongaríkið 95% av sínum landafrøðiliga øki og verður ikki longur eitt arktiskt stórveldi, men ein norðurevropeiskur smástatur. Samstundis krevja føroyskir og grønlendskir leiðarar ein nýggjan felagsskap, og danska stjórnin skal navigera ímillum stórveldið vestan hav og heimastýrini fyri norðan. Sum ein danskur diplomatur segði við meg í vár: “Vit vóna, at hetta illveðrið hæsar av. Men avgerðin liggur ikki bara í Keypmannahavn. Hon liggur eisini í Washington, í Nuuk og í Tórshavn.”

Setrið skal greina amerikanskar ætlanir í Arktis

Granskingarráðið hevur játtað stuðul til eitt greiningarrit um amerikanska víðkanarpolitikkin í Arktis og ávirkanina á danska Ríkisfelagsskapin

Eitt toymi við Søgu­ og Samfelagsdeildini á Fróðskaparsetrinum á odda hevur fingið slakar 250.000 kr. til at kanna og lýsa hóttanirnar hjá amerikansku stjórnini um at taka ræði á Grønlandi, um neyðugt við hernaðarligari megi, og søguligu kreppuna millum Danmark og USA, ið er íkomin av hesum. Spentu viðurskiftini millum Danmark og Grønland kunnu fáa víðfevndar avleiðingar fyri viðurskiftini millum Danmark, Grønland og Føroyar. Samstundis sum Donald Trump, forseti, leggur trýst á donsku stjórnina, gera loysingarrørslur og krøv um størri sjálvræði í Føroyum og Grønlandi seg eisini galdandi. Endamálið við greiningarritinum er bæði at lýsa amerikanska víðkanarpolitikkin í Arkt­

is søguliga og samtíðarliga og at meta um møguligar avleiðingar fyri Ríkisfelagsskapin. Umframt granskarar á Fróðskaparsetrinum skulu eisini granskarar úr Danmark og Grønlandi vera við í greiningararbeiðnum. Verkætlanarleiðari er Heini í Skorini, lektari á Søgu­ og samfelagsdeildini. Stuðulin verður latin frá granskingarskránni fyri uttanríkis­ trygdar­ og verjupolitikk, FASDiNA, ið er fíggjað av donsku stjórnini og hevur sum endamál at skapa økta vitan um uttanríkisviðurskifti, trygd og verjupolitikk í Norðuratlantsøkinum og at menna samstarvið millum Føroyar, Grønland og Danmark um gransking á hesum øki.

Danski forsætisráðharrin, Mette Frederiksen, skal handfara trýst úr USA, samstundis sum føroyskir og grønlendskir leiðarar

Arktis var eisini á skránni, tá amerikanski forsetin, Donald Trump, og russiski forsetin, Vladimir Putin, hittust í Alaska í august

Mótstøðuførar bakteriur frá kloakkum í Sandagerði:

Kommunan má ávara

smáverurnar, tá tær savnast og deila vitan millum sín, serliga viðvíkjandi mótstøðuføri fyri antibiotika, sigur hon. Í Føroyum er eingin spillvatnsstøð, ið reinsar kloakkvatnið. Flestu føroysk húsarhald hava ein rottanga, ið tekur ímóti fasta skarninum, meðan frárensluvatnið fer beinleiðis í kloakkirnar og á sjógv. Nakrir býlingar í Tórshavnar kommunu hava reinsibrunnar, sum eru ein felags rottangi, har skarnið og vatnið frá nógvum húsarhaldum rennur í, áðrenn tað verður skilt hvørt frá øðrum.

Anni Djurhuus hevur fingið stuðul frá kommununi til at kanna, hvørjar smáverur eru í tveimum stórum reinsibrunnum á Skansanum og á Argjum. Kanningarnar hava víst, at spillvatnið, ið kemur frá reinsibrunnunum, er meira vandamikið enn tað, ið rennur beint út á sjógv.

til álvarsligar ígerðarsjúkur hjá menniskjum, tí torført er at tálma tær við heilivági. Í ringasta føri kann tað vera ein ordiliga vandamikil fjølmótstøðufør bakteria, sum mann ikki bara spýr av, sigur Anni.

Í flestu førum er tó talan um sjúkur, ið ikki eru álvarsligar.

– Mann skal vera rættiliga óheppin, um tað skal ganga heilt galið, men samstundis hevði eg ikki verið bilsin, um tað ávirkar okkum meira, enn vit halda. Eg føli eisini, at vit hava eitt sindur hug at hava bind fyri eyguni og hugsa, at tað ikki hevur so nógv uppá seg, sigur Anni.

HAVHESTUR ETUR LORT

Dálking frá kloakkunum sæst javnan við berum eygum sum ein hvítur blettur á sjónum t.d. millum Sjósavnið og bátahylin á Argjum.

verið havhestaungar og másafuglur, sum hava ligið og etið úr kloakkvatninum.

– Tann vaksni havhesturin kann flúgva og fara aðrastaðir at finna sær føði. Men ungfuglurin svimur bara inni við landi og etur tað, sum har er, og hann er tí í rættiliga stórum vanda fyri dálking frá menniskjum. Og tað er jú serliga havhestaungarnir, sum vit eta.

Mótstøðuførar bakteriur eru í spillvatninum, ið rennur út í Sandagerð og nógva aðrastaðni, sum kunnu vera hættisligar. Børn og vaksin, sum svimja í sjónum, kunnu fáa bakteriur í seg, sum heilivágur ikki kann basa. Neyðugt er at kanna viðurskiftini betur og ávara meira um vandan, sigur Anni Djurhuus, granskari á Fróðskaparsetrinum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Sól og summar í Sandagerði. Dyppikonur í sjónum og spælandi børn í ósanum. Hvat kann meira hugaligt og friðsælt vera? Men beint undir vatnskorpuni er ein heilt annar heimur. Har lúra hópin av vandamiklum smáverum, ið hótta heilsuna hjá glaðu børnunum og konunum, ið njóta náttúruna og góða veðrið.

Anni Djurhuus, sum er lívfrøðingur og granskari á Fróðskaparsetrinum, veit betri enn nakar, hvat fjalir seg í ósanum og rennur út á sjógv í Sandagerði. Hon hevur í fleiri ár tikið royndir av vatninum og greinað bakteriur, sum hon hevur funnið.

– Vatnið í Sandagerði er ógvuliga dálkað. Og har eru ikki bara bakteriur frá skarni, sum vit

kunnu fáa ilt í búkin av, men eisini bakteriur, ið eru mótstøðuførar fyri antibiotika, og tær kunnu í ringasta føri vera hættisligar, sigur hon.

DEILA ÍLEGUR Í

REINSIBRUNNUM

Anni hevur ph.d. í lívfrøði frá Oxford universiteti í Onglandi. Hon flutti heim til Føroya í 2019 og fekk starv sum lektari á Fróðskaparsetrinum.

– Eg sá, at vatnið frá kloakkunum fór beint út á sjógv, og helt, at tað kundi vera spennandi hjá teimum lesandi í smáverulívfrøði at taka royndir av og greina, tí tey skulu læra ymisk ástøði um smáverur, og hvussu tær liva. Til tað endamálið eru kloakkviðurskifti eitt sera hóskiligt evni. Tað hendir nógv spennandi millum mongu

– Vit sóu, at sera nógvar antibiotika­mótstøðuførar bakteriur og ílegur komu úr reinsibrunnunum. Tá tú blandar skarnið frá nógvum menniskjum og koyrir tað í ein pott, so ger tað akkurát tað øvugta av tí, sum ætlanin er, tí bakteriurnar fáa góðar umstøður at deila ílegur millum sín. Tað, sum kemur út, verður tí meira vandamikið enn tað, sum kom inn, sigur Anni.

SJÚKUELVANDI

BAKTERIUR

Anni hevur gjørt kanningar í sjónum og á landi við Skansan og við Sjósavnið á Argjum. Kanningarnar hava staðfest víðfevnda dálking frá kloakkum við heilsuskaðiligum bakterium og ílegum. – Vit hava funnið allar møguligar keðiligar bakteriur, ið kunnu vera sjúkuelvandi, í sjónum og í hyljum niðri í fjøruni, har børn ofta spæla. Børn eru í serliga stórum vanda, tí tey koyra alt møguligt í munnin og hugsa ikki um at vaska hendur.

– Men eisini fólk, ið svimja í sjónum, kunnu lættliga fáa sjúkuelvandi bakteriur í seg við at svølgja vatn ella fáa tær í eitt sár.

Tað kann gera, at tey fara at spýggja ella fáa leyst lív, men tað kann eisini vera meira álvarsamt, um talan er um mótstøðuførar bakteriur.

– Bakteriur, ið eru mótstøðuførar fyri antibiotika, kunnu elva

– Feska vatnið frá kloakkunum er lættari enn saltvatn, og tá tað kemur út í sjógvin, flýtur tað omaná. Tað søkkur ikki, men kemur beint upp og rekur inn á land ella út frá landi, greiðir Anni frá.

Tá Anni hevur tikið vatnroyndir í Sandagerði, hevur hon ofta sæð fugl og onnur djór í tí hvíta blettinum við dálkaðum frárensluvatni. Serliga hava tað

Anni fekk fígging frá Umhvørvismálaráðnum til at kanna havhestin fyri antibiotika­mótstøðuføri í spýggini og afturpartinum. Kanningarnar vístu, at serliga ungfuglurin hevur nógvar mótstøðuførar bakteriur í sær. – Tað átti ikki at borið til at funnið antibiotika­mótstøðuførar bakteriur í einum djóri, ið ongantíð hevur fingið antibiotika. Men fuglurin fær leivdir av antibiotika­mótstøðuførum bakterium niður í seg, tí hann liggur og etur úr kloakkini. Og tá vit veiða havhestin, kunnu vit eisini fáa hesar bakteriur í okkum. – Hetta vísir okkum, at tað, sum vit koyra út á sjógv, endar ikki bara, heldur ikki um tað er so lítið sum ein bakteria. Vit kunnu ikki fóðra tí villa lívinum, sum eisini er matur hjá okkum, við menniskjalorti, sigur hon.

Anni Djurhuus, granskari og lektari á Fróðskaparsetrinum, hevur staðfest, at nógvar fjølmótstøðuførar bakteriur eru í frárensluvatninum, ið rennur oman í Sandagerð

ávara meira um vandan

RÁKIÐ ER AVGERANDI

Rákið í sjónum hevur nógv at siga fyri, hvussu álvarslig dálkingin er, og hvørjar avleiðingarnar av henni eru. Um rákið stendur inn á land, og eitt sindur av aldu er í sjónum, kemur kloakkvatnið upp á land og í hyljar í fjøruni. Um rákið stendur út frá landi, verður dálkaða vatnið tynt av sjónum.

– Jú longur vit koma út frá landi, jú minni er til av skaðiligum bakterium í sjónum. Tíbetur er kalt í Føroyum, og rákið er sterkt, so frárensluvatnið verður rættiliga skjótt blandað við sjógvi. Men vit finna skaðiligar bakteriur í royndum, sum eru tiknar hundrað metrar frá landi. Akkurát hvussu langt út tað kemur, serliga um rákið stendur úteftir, veit eg ikki, sigur Anni.

Hon vónar at fáa fígging til eisini at gera kanningar longri frá landi.

– Eg hevði fegin viljað kanna fisk og onnur djór, sum liva í sjónum, bæði tætt við og langt burtur frá frárenslunum.

ÁVARINGARSKELTIR

MUGU UPP

Tórshavnar kommuna ger regluligar kanningar av dálkingini í millum annað Sandagerði, sum

verða kunngjørdar á heimasíðuni hjá kommununi við grønum, reyðum ella gulum fløggum fyri, hvussu dálkað vatnið er.

Anni Djurhuus heldur, at kanningarnar áttu at verið gjørdar oftari.

– Tey áttu at kanna dyppivatnið hvønn dag ella annanhvønn dag. Tað veldst um veður og vind, hvønn veg rákið fer, og tað kann broytast skjótt. Um tað regnar illa, flýtur yvir í reinsibrunnunum, og ein rúgva fer út í náttúruna. Er veðrið gott dagin eftir, fara nógv fólk at dyppa. Og tá veðrið er gott, er eisini heitari, og tað ger møguliga tað, at bakteriurnar liva longri, greiðir hon frá.

Hon mælir til, at ávaringarskelti verða sett upp í Sandagerði.

– Kommunan eigur at seta skelti upp, sum ávara tey vitjandi í Sandagerði um, at vatnið kann vera dálkað, og biðja tey um at kanna seinastu mátingarnar á heimasíðuni hjá kommununi, sigur hon.

Um kommunan ikki heldur seg hava ráð ella umstøður at máta frárensluvatnið nóg títt, mælir Anni til, at kanningar verða gjørdar av, hvussu ætt, avfall og rák ávirka dálkingina.

– Um vit kunnu fáa meiri vitan um, hvussu veðrið skal vera, fyri

at umstøðurnar eru góðar, so kunnu fólk sjálvi fylgja við og gera sær nakrar grundaðar niðurstøður um, nær tað er trygt, sigur Anni.

FYLGJA IKKI ÆTLANUM

Sambært kunngerð um spillvatn frá 2009 skal spillvatn ikki leiðast út í áir og fjøru, men út á sjógv, har rákið førir tað frá landi. Kommunurnar hava ábyrgd av at gera spillvatnsætlanir, ið fáa hesi viðurskifti í rætt lag, men bert fáar kommunur hava enn gjørt slíkar ætlanir.

Tórshavnar kommuna hevur nú samtykt eina nýggja spillvatnsætlan og ætlar at seta 60 mió. av yvir fýra ár til at gera neyðug átøk.

– Tað er ordiliga gott at hava eina ætlan, men ætlanin hevur ongan týdning, um hon ikki verður fylgd. Tað vóru eisini krøv og freistir í spillvatnskunngerðini, ið kom í gildi fyri 15 árum síðani, men tey vórðu ikki rokkin.

– Eg havi rættiliga gott álit á núverandi býráði, sum tykist at vilja raðfesta umhvørvisdálking.

Men um nøkur ár eru tað kanska nøkur heilt onnur fólk, ið ráða, sum møguliga hava eina aðra raðfesting.

Dyppikonur – og einstakir menn – leypa javnan á sjógv í Sandagerði. Mynd: Halla Nolsøe Poulsen

Tann vakri ósin í Sandagerði er fullur av heilsuskaðiligum smáverum

2008 – 2011 Bachelor í lívfrøði á Fróðskaparsetri Føroya

2011 – 2012 Master í smáverulívfrøði á Oxford universiteti

2012 – 2015 Ph.d. í lívfrøði á Oxford universiteti

2015 – 2019 Granskari á University of South Florida 2019 – 2024 Adjunktur í lívfrøði á Fróðskaparsetri Føroya 2024 – Lektari í lívfrøði á Fróðskaparsetri Føroya Granskingarøki: náttúruverja, veðurlagsbroytingar, lívfrøðiligt margfeldi, eDNA, umhvørvisdálking

Støddfrøði skal knýtast at veruligum upplivingum

Føroyskir skúlanæmingar eru langt aftanfyri javnaldrar sínar í grannalondunum í støddfrøði. Royndir verða nú gjørdar á fleiri skúlum við einum nýggjum frálæruhátti, ið skal gera næmingar førar fyri at nýta støddfrøði í gerandisdegnum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Lærarar og embætisfólk, ið vara av fólkaskúlanum, fingu ein skelk, tá úrslitini av PISA kanningini í 2022 vórðu kunngjørd. Kanningin vísti, at meiri enn triði hvør næmingur ikki hevur støddfrøðiligu førleikarnar, sum skulu til fyri at virka fult og heilt í nútíðarsamfelagnum. Føroyskir næmingar í 9. flokki eru munandi verri fyri í støddfrøði enn javnaldrar í grannalondunum, og teir eru eisini verri fyri, enn føroyskir næmingar vóru fimm ár frammanundan.

Ein teirra, sum var við til at greina PISA úrslitini, var Ingi Heinesen Højsted, ið er granskari á Námsvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum og hevur ph.d. í støddfrøðifrálæru. Eftir PISA kanningina í 2022 hevur hann arbeitt við eini granskingarverkætlan, ið skal bøta um støddfrøðiligu førleikarnar hjá næmingum í hádeild fólkaskúlans.

– Støddfrøði er ein abstrakt lærugrein, sum nýtir hugtøk, sum í prinsippinum einki samband hava við veruleikan. Støddfrøðingar arbeiða við konstruktiónum, ið geva meining í einum støddfrøðiligum heimi, men annars ikki nýtast at hava við veruleikan at gera. Tann partin av støddfrøði hava fólk ofta sera trupult við at skilja, og tað er ein orsøkin til, at nógvir næmingar hava trupult við at læra støddfrøði.

– Men støddfrøði kann eisini brúkast nógv meira praktiskt. Fyri at læra støddfrøði kann tað hjálpa at taka støði í praktiskum støðum og upplivingum frá veruleikanum. Á tann hátt ber til at lata dyrnar upp til tann abstrakta heimin, har vit verða noydd at góðtaka abstraktar reglur og hugtøk, serliga tá vit koma í miðnám og longur upp, sigur Ingi Heinesen Højsted.

GJØRDI SUM

LÆRARIN SEGÐI

Tá Ingi gekk í fólkaskúla fyri 30 árum síðani, lærdu børnini støddfrøðiligar reglur uttanat, sum tey skuldu venja, til tær sótu. Tað var trupult hjá nógvum næmingum, tí tey skiltu ikki, hvat tey gjørdu. Men hjá Inga riggaði tað væl.

– Eg tímdi væl støddfrøði. Eg var ein av teimum, sum væl megnaði at læra reglur uttanat og bara gera tað, sum lærarin segði, uttan at hava tørv á, at tað skuldi setast í ein samanhang. Eg kundi væl liva í ikki at skilja alla søguna aftanfyri, hví frymilin var, sum hann var.

– Støddfrøðiundirvísingin gekk í stóran mun út uppá at geva børnunum eina uppskrift, sum ikki gav meining fyri tey, og so biðja tey blíva við at trena tað. Tað var trupult hjá nógvum, og tá tey ikki fingu ta grundleggjandi støddfrøðina væl við, so bleiv tað truplari og truplari at fylgja við, og at enda koblaðu tey av, sigur hann.

STØÐI Í VERULIGA

LÍVINUM

Í Danmark og hinum Norðanlondunum eru tey fyri langari tíð síðani farin frá siðbundna undirvísingarháttinum í støddfrøði. Í staðin leggja tey dent á, at børnini skulu skilja, hvat tey gera. Men frálæran í støddfrøði í føroyska fólkaskúlanum er lítið broytt.

Støddfrøðilig modellering brúkar støddfrøði til at lýsa og skilja eina støðu ella ein trupulleika í veruleikanum. Endamálið er vanliga at greina trupulleikan og finna eina loysa. Í støddfrøðiligari modellering verður ein trupulleiki frá veruleikanum umsettur til ein støddfrøðiligan trupulleika og síðani greinaður við støddfrøðiligum mannagongdum, t.d. við at brúka roknireglur og frymlar. Síðani verður hann tulkaður aftur í sín upprunaliga samanhang

Greiningar av PISA kanningini í 2022 vístu, at føroyskir næmingar serliga hava trupulleikar við støddfrøðiligari modellering, ið brúkar støddfrøði til at lýsa og skilja støður í veruleikanum. Eisini vísti kanningin, at føroyskir næmingar ikki hava nóg góðar førleikar at nýta talgild amboð. – Tað gevur góða meining, at føroysku næmingarnir klára seg illa í støddfrøði í PISA kanningini, tí støddfrøðilig modellering er ikki ein partur av námsætlanini fyri føroyska fólkaskúlan, hóast grannalondini hava havt hetta í sínum námsætlanum í nógv ár. sigur Ingi Heinesen Højsted. Nýggjar námsætlanir, har støddfrøðiligur modelleringsførleiki er við, eru tó á gáttini nú.

Ingi er nú við stuðli frá Barnaog útbúgvingarmálaráðnum farin undir eina granskingarverkætlan, ið skal menna modellering sum nýggjan undirvísingarhátt í støddfrøði í hádeildini í føroyska fólkaskúlanum. Verkætlanin fevnir serliga um at gera nýtt frálæringartilfar og at eftirútbúgva lærarar.

Í fjør varð nýggi undirvísingarhátturin royndur í 7. flokkunum í Hoyvíkar skúla, og somu næmingar halda nú fram við

Hoyvíkar skúli er royndarskúli fyri nýggja undirvísingarháttin í støddfrøði. Royndirnar frá Hoyvíkar skúla verða endurskoðaðar og tillagaðar til aðrar skúlar

nýggja frálæruni í støddfrøði í 8. flokki. Harumframt verða nú eisini 7. flokkarnir í Skúlanum á Skúlatrøð og í Stranda skúla undirvístir við støði í støddfrøðiligari modellering.

Undirvísingartilfarið, ið 7. flokkarnir í Hoyvíkar skúla nýttu í fjør, er nú tillagað eftir teirra royndum, og nýtt tilfar er gjørt til 8. flokk.

Ingi hevur nú fingið fígging frá Granskingarráðnum til at seta ein ph.d. lesandi at greina úrslit av royndararbeiðnum og menna og tillaga undirvísingartilfar til frálæru í støddfrøðiligari modellering.

Ingi er sum heild væl nøgdur við úrslitið av tí fyrsta royndarárinum.

– Tað hevur verið eitt spennandi og læruríkt fyrsta ár. Serliga eftirútbúgvingin av lærarunum hevur eydnast væl. Lærararnir hava arbeitt saman í einum toymi og hava verið á skeiði í nýggja frálæruháttinum, áðrenn teir fóru undir at brúka hann.

Teir hava verið væl nøgdir við skeiðini og tilfarið, men tá teir hava brúkt tað í praksis, hevur tað víst seg at verið øðiliga trupult serliga hjá teimum veiku næmingunum at arbeiða við tí.

Tilfarið og frálæringarhátturin eru vorðin tillagað eftir teimum royndum, ið eru gjørdar á Hoyvíkar skúla. Og arbeitt verður víðari við at menna tilfarið, so allir lærarar og næmingar kunnu fáa gagn av tí.

– Um granskingarverkætlanin eydnast væl, er ætlanin, at nýggi frálæruhátturin skal takast í brúk á øllum skúlum í landinum. Tað setir krøv til sundurgreining av tilfarinum, so teir veiku næmingarnir fáa nakað burturúr undirvísingini, og teir sterku sam­

stundis fáa hóskandi avbjóðingar, sigur Ingi.

FYRITREYT FYRI AT TAKA RÆTTAR AVGERÐIR

Ingi Heinesen Højsted ivast ikki í, at góðir støddfrøðiligir førleikar hava stóran týdning fyri øll í nútíðar samfelagnum.

– Tað eru nógv, sum fáa eitt sovorðið stikni til støddfrøði í fólkaskúlanum, at tey velja eitt lív skerd frá støddfrøði. Tey velja útbúgving frá, sum inniheldur støddfrøði, og tey megna ikki at taka støðu til nakað, sum hevur við grafar og tøl at gera, men biðja heldur onkran annan til dømis fara í bankan fyri seg. Tað ber til at klára seg við skerdum førleikum í støddfrøði og kortini finna sín veg gjøgnum lívið, men tað er betri, um vit hjálpa serliga yngra ættarliðnum at fáa hesar førleikar, tí teir eru øðiliga góðir at hava. Teir hava stórt virði í mun til arbeiðslív, men eisini um tú velur eitt arbeiðslív uttan støddfrøði, tí í tí privata lívinum eru eisini nógvar støður, har tú hevur brúk fyri støddfrøðiligum amboðum.

– At duga at brúka støddfrøðiliga modellering hevur stóran týdning fyri at kunna taka rættar avgerðir um ymisk viðurskifti í lívinum. Tað kann vera um alt frá, hvussu nógvar pengar tú skalt hava við, tá tú fert til handils, til hvussu nógv tú skalt spara upp fyri at hava ráð til at keypa eini hús ella ein bil ella til at fara at ferðast um tvey ár.

– At hava støddfrøðilig amboð er eisini ein fyritreyt fyri at kunna vera ein kritiskur samfelagsborgari, ið er førur fyri at meta um modellir, sum onnur hava gjørt. Politikarar og onnur brúka og misbrúka støddfrøði til

UM PISAKANNINGAR

PISA er stytting av Programme for International Student Assessment. Kanningin verður gjørd triðja hvørt ár í fleiri enn 90 londum kring allan heimin. Næmingarnir, sum verða kannaðir, eru um 15 ára aldur. Endamálið við PISA kanningini er at kanna og samanbera fakligu førleikarnar hjá næmingunum at virka í veruliga lívinum, antin í útbúgvingarskipanini ella á arbeiðsmarknaðinum.

PISA kanning var í Føroyum fyri áttandu ferð á vári 2025. Allir næmingar í 9. flokki luttóku í kanningini.

PISA­kanningin kannar førleikarnar í lesing, støddfrøði og náttúruvísindum.

Altjóða serfrøðingabólkar menna karmarnar fyri royndina, og lærugreinaserfrøðingar í einstøku londunum kunnu gera uppskot til uppgávur.

at fáa síni áhugamál ígjøgnum við at vísa fram grafar og framskrivingar, sum byggja á støddfrøðilig modellir. Men um tú hevur arbeitt eitt sindur við støddfrøðiligari modellering, so veist tú, hvussu smáar broytingar í tølunum kunnu geva heilt onnur úrslit, sigur hann.

SKAL VÍÐKAST TIL

ALT

LANDIÐ

Næmingar í 9. flokki hava aftur verið til PISA kanning í vár. Tey úrslitini skulu greinast í heyst, men fara enn einki at kunna vísa um úrslit av royndarundirvísingini í støddfrøðiligari modellering.

PISA kanning verður aftur í 2029, og tá væntar Ingi, at tað fer at bera til at síggja, um verkætlanin hevur givið úrslit.

– Vit fara at kunna síggja, um teir tríggir skúlarnir, ið eru við í granskingarverkætlanini, hava tikið seg fram. Men tað verður ikki fyrrenn í 2033, tá støddfrøði verður høvuðsøki í kanningini eins og í 2022, at vit veruliga fara at kunna staðfesta, um undirvísingin í støddfrøðiligari modellering hevur bøtt um førleikarnar hjá næmingunum.

Ætlanin er kortini ikki at bíða til 2033 við at arbeiða víðari við nýggja støddfrøðiliga frálæruháttinum. Royndir skulu gerast sum partur av granskingarverkætlanini, sum skulu vísa, um næmingar, ið hava fingið nýggju undirvísingina, klára seg betur enn aðrir næmingar. Og samrøður skulu vera við lærararnar, ið hava roynt nýggja undirvísingarháttin, um hvussu tað hevur riggað.

Við støði í kanningunum, ið nú verða gjørdar, er ætlanin at víðka nýggja útbúgvingarháttin til alt landið.

Ingi Heinesen

Højsted

Lektari og granskingarleiðari á Námsvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum

Føddur 1985 í Tórshavn

Lærari í Hoyvíkar Skúla 2008­2009

Lærari í Eysturskúlanum 2010­2013

Bachelor í støddfrøði­ og alisfrøðifrálæru á Fróðskaparsetrinum 2013

Master í frálæruástøði og lesiætlanarlæru í støddfrøði á Aarhus Universiteti 2016

Lærari í Skúlanum á Fløtum 2017­2018

Ph.d. í støddfrøðifrálæru á Aarhus Universiteti 2021

Høvuðsgranskingarøki:

Talgild tøkni í støddfrøðifrálæru, støddfrøðiligir førleikar og sniðgáva

Poul Geert Hansen, aðalstjóri, og Djóni Nolsøe Joensen, landsstýrismaður í barna- og útbúgvingarmálum, vóru hugsunarsamir, tá úrslitið av PISA-kanningini í 2022 varð kunngjørt í desember 2023. Mynd: Bjarni Rubeksen

Framtíðin pikkar á dyrnar, men Føroyar eru ikki til reiðar at taka ímóti henni

Vit fara inn í nýggju tíðina í blindum

Vitlíki kemur buldrandi inn á okkum og fer at kollvelta samfelagið. Men føroyingar eru alt annað enn til reiðar at møta nýggju tøknini. Gunnleygur Clementsen, el­verkfrøðingur við serkunnleika til vitlíki, er farin undir at gera leiðbeiningar til ávísar starvsbólkar um, hvussu vitlíki kann hjálpa teimum í dagliga arbeiðnum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Næstan 300 lærarar í miðnámi og hægri útbúgving í Føroyum vóru í fjør heyst savnaðir á eini verkstovu um vitlíki, sum í løtuni floymir inn yvir okkum og letur upp fyri nýggjum møguleikum, ið tey fægstu nakrantíð høvdu droymt um.

Á verkstovuni kom fram, at 70 prosent av lærararunum ongantíð høvdu roynt at brúkt vitlíkisamboð sum ChatGPT. Ein líknandi kanning í Bretlandi í fjør vísti, at 51 prosent av lærarunum har longu brúktu vitlíkisamboð í undirvísingini, og at hetta talið var tvífaldað í mun til árið fyri.

Fyri Gunnleyg Clementsen, el­verkfrøðing við serkunnleika til vitlíki, eru hesi tøl eitt greitt tekin um, at føroyska samfelagið er langt aftanfyri flestu londini á okkara leiðum, tá tað snýr seg um at brúka nýggju møguleikarnar, ið vitlíki hevur at bjóða.

– Vitlíkisamboð sum ChatGPT eru lætt atkomilig og verða nógv brúkt altjóða. Tey kunnu vera til stórt gagn á fleiri arbeiðsplássum, men verða kortini lítið brúkt í Føroyum. Serliga á arbeiðsplássum, ið hava starvsfólk, sum sjáldan sita við telduna, høvdu tey kunnað verið ein stór hjálp, sigur hann. Gunnleygur hevur nú fingið stuðul frá Granskingarráðnum til at gera leiðbeiningar til

Á arbeiðsplássum, ið hava nógv starvsfólk, sum gera handaligt arbeiði, kann vinningurin av at brúka vitlíkisamboð verða risastórur

ymiskar starvsbólkar, ið ikki eru vanir at brúka teldu í sínum arbeiði.

– Á arbeiðsplássum, ið hava nógv starvsfólk, sum gera handaligt arbeiði, kann vinningurin av at brúka vitlíkisamboð verða risastórur. Um 2000 námsfrøðingar til dømis spara bara 10 minuttir um dagin hvør, fer tað at geva umleið 80.000 tímar eyka um árið, sum tey kunnu brúka saman við børnunum, sigur hann.

SÁLARFRØÐI OG TØKNI

Tá Gunnleygur skuldi velja sær starvsleið, var tað sálarfrøði, ið stóð ovast á ynskilistanum. Tann ætlanin varð av ongum, og hann fór í staðin at lesa el­verkfrøði á

Fríggjadagur 12. september 2025 · Nr. 34

Danmarks Tekniske Universitet.

Tað vísti seg tó skjótt, at sálarfrøði og tøkni ikki lógu so fjart frá hvørjum øðrum.

– Einaferð langt áðrenn vitlíki kom fram, skrivaði eg eitt handrit til ein stuttfilm um eina maskinu, ið var blivin so klók, at tá hon steðgaði upp, so var tað ikki ein mekanikari, men ein sálarfrøðingur, ið varð tilkallaður, sum kundi tosa við hana um, hvat ið henni feilti. Hetta var bert heilaspuni tá, men nú kann eg væl hugsa mær, at tað fer at gerast veruleiki, sigur hann.

Meðan Gunnleygur las í Keypmannahavn, byrjaði vitlíki – á enskum Artificial Intelligence –at taka skap. Tað kveikti hansara áhuga frá fyrsta degi.

– Tá vitlíki veruliga byrjaði at rigga, og teldurnar fóru at hugsa sum fólk, so runnu míni áhugamál fyri sálarfrøði og tøkni saman, sigur Gunnleygur.

Hann fylgdi neyvt við menningini av nýggju tøknini og var skjótur at taka nýggju amboðini í brúk.

– Fyri umleið átta árum síðani var vitlíki enn á tí støði, at tað lærdi seg at síggja mun á eini kettu og einum hundi. Fleiri serfrøðingar hildu, at tað fór ongantíð at bera til, men tað riggaði. Tað var ótrúligt at síggja alt tað, sum hendi. Men at menningin fór at ganga so skjótt, og at vitlíki fór at kunna so nógv, sum tað kann í dag, tað hevði eg ongantíð gitt, sigur hann.

ARBEIÐSPLÁSS

NÝTA IKKI VITLÍKI

Gunnleygur starvaðist í nøkur ár eftir loknan lesnað sum verkfrøðingur í eini danskari fyritøku. Tá vitlíkismyndilin ChatGPT kom fram fyri trimum árum síðani, var hann tann fyrsti at taka hesa nýggju tøknina í nýtslu á arbeiðsplássinum.

– Tá hevði eg longu spælt við amboðið, sum liggur undir ChatGPT, og eg visti, hvat tað kundi. Fýra dagar eftir at ChatGPT kom út, fór eg undir at brúka tað á arbeiðsplássinum. Eg sá beinanvegin, at teldan kundi loysa uppgávur á ein heilt nýggjan hátt.

Síðani er Gunnleygur fluttur heim aftur til Føroya og hevur stovnað egna fyritøku, ið veitir føroyskum stovnum og fyritøkum førleikamenning innan vitlíki.

– Hóast nógv fólk nú brúka ChatGPT og aðrar sonevndar málmyndlar í gerandisdegnum, eru enn nógvir stovnar og fyritøkur, ið ikki nýta vitlíki sum arbeiðsamboð. Høvuðsorsøkin til tað er helst tað lága arbeiðsloysið í landinum, sum ger, at øll hava so nógv at gera á arbeiðnum, at eingin tíð er til at seta seg inn í nýggja tøkni.

– Men í veruleikanum kann vitlíki loysa ein stóran part av trupulleikunum við manglandi arbeiðsmegi. Vitlíki kann finna

Fyri umleið átta árum síðani var vitlíki enn á tí støði, at tað lærdi seg at síggja mun á eini kettu og einum hundi. Fleiri serfrøðingar hildu, at tað fór ongantíð at bera til, men tað riggaði

nýggjar praktiskar arbeiðshættir, sum gera, at øll arbeiða í miðal 10 prosent meira. Tað er tað sama sum at fáa 10 prosent fleiri arbeiðsfólk, sigur hann.

VIÐ VITLÍKI TIL ARBEIÐIS

Gunnleygur fer nú í samstarvi við Tóra Slættalíð, ið er serfrøðingur í talgildari læring, at gera 6–8 ítøkiligar vegleiðingar, sum skulu vísa starvsfólki í ymsum lyklagreinum í Føroyum, hvussu tey kunnu brúka vitlíkismyndlar sum ChatGPT, Gemini og CoPilot í sínum dagliga arbeiði.

– Tøknin er ikki ring at læra. Tú skrivar menniskjamál, og fyri at fáa sum mest burtur úr samskiftinum plagi eg at mæla fólki til at hugsa um myndilin sum ein persón, tí tá tosar tú meira beinrakið. Men tað hevur samstundis týdning at vita, at hetta er ein persónur, ið veit øðiliga nógv, men eisini hevur nakrar mennisjansligar veikleikar, tí hann vil so fegin gera teg nøgdan. Um hann ikki veit svarið, vil hann ikki viðganga tað, men finnur heldur uppá okkurt, sigur Gunnleygur.

Tað verða serliga stórir starvsbólkar sum lærarar, námsfrøðingar, heilsurøktarar og sjúkrarøktarfrøðingar, sum fara at fáa leiðbeiningar frá Gunnleygi.

– Hetta eru starvsfólk, ið ikki arbeiða nógv við teldum, men sum eg meti kunnu fáa stórt gagn av vitlíki, sigur hann.

Leiðbeiningarnar skulu byggja á hundraðtals samrøður við ein stóran hóp av starvsfólki, sum vitlíki fer at gera. Starvsfólkini fáa eitt leinki sendandi og skulu so kjatta við vitlíki um, hvat tey hava tørv á hjálp til, og hvørji hugskot tey hava.

– Hetta er ein nýggjur háttur at gera eina slíka granskingarverkætlan, sum eg ikki haldi, at nakar hevur roynt fyrr. At brúka vitlíki til samrøðurnar gevur mær møguleika at fáa eina nógv breiðari og neyvari vitan um, hvat starvsfólkini hava brúk fyri.

Kanningin verður gjørd í samstarvi við Pedagogfelagið, og

námsfrøðingar verða ein av starvsbólkunum, ið fáa leiðbeiningar.

– Leiðbeiningarnar skulu vísa starvsfólkunum, hvussu tey kunnu brúka vitlíkisamboð sum ChatGPT til at loysa uppgávur, spara tíð og gera arbeiðið lættari og stuttligari.

– Ein námsfrøðingur kann til dømis brúka vitlíki til at gera eina ætlan fyri dagin. Hann kann fáa hugskot, sum gera, at minni tíð verður brúkt til planlegging og harvið meira tíð á gólvinum saman við børnunum.

– Námsfrøðingurin kann til dømis siga við vitlíki, at í dag eru so og so nógv børn á stovninum, tað regnar, tey hava eina rúgvu av vesipappírrullum á stovuni, og tey eru við at læra um sólskipanina. So fær hann uppskot frá vitlíki við støði í hesum um, hvat hann kann gera saman við børnunum.

– Hann kann eisini biðja vitlíki gera eina søgu at lesa fyri børnunum, sum snýr seg um okkurt, ið tey hava upplivað ella eru í gongd við at læra. Ella biðja um uppskot til spøl, ið hóska til júst tey børnini, ið eru á stovuni tann dagin, sigur Gunnleygur.

BETRI ENN

KOMMUNULÆKNIN

Gunnleygur ivast ikki í, at vitlíki fer at lata upp fyri møguleikum, ið vit enn ikki kunnu ímynda okkum.

Virðini, ið vit kunnu fáa frá vitlíki, eru túsund ferðir størri enn vandin fyri nøkrum, ið møguliga, men helst ongantíð, fer at henda

– Í tí stóru myndini fer nýggja tøknin at hava ómetaliga stórar broytingar við sær. Vitlíki fer at uppfinna nýggjar lutir og amboð fyri okkum og finna nýggjar hættir at lekja sjúkur.

– Í londum í Afrika, har nógv fólk ikki hava atgongd til læknar, fara allir skúlar til dømis at kunna taka ein læknamyndil niður á eina bíliga fartelefon. Við at vísa myndlinum eina mynd av einum armi kunnu tey til dømis fáa at vita, at eitt barn hevur eksem og skal smyrja eitt slag av salvu á armin.

– Tað fer at gera ómetaliga stóran mun fyri milliardir av fólki, ið fara at fáa eins góða læknahjálp, sum vit fáa í Føroyum í dag frá einum kommunulækna. Og tann næsti læknamyndilin, ið er ávegis, verður helst betri enn ein

føroyskur kommunulækni, sigur Gunnleygur.

ÓTTIN FYRI VANDUM

Hóast Gunnleygur sær óendaligar møguleikar við vitlíki, sum kunnu gagna heiminum, so er hann eisini tilvitaður um, at vandar kunnu vera við nýggju tøknini.

– Ein vandi kann vera, at ein yvirgangsmaður, sum dugir væl at brúka vitlíki, fer at framleiða vandamikil lívfrøðilig vápn ella eitt nýtt virus, sum minnir um korona.

Hann heldur kortini ikki, at tílíkir vandar skulu fáa okkum at ræðast vitlíki.

– Menniskjur hava altíð havt lyndi til at síggja tað ringa og óttast fyri, hvat kann fara at henda. Hesin óttin stavar frá eini tíð, tá vit livdu í urskógini og skuldu ansa eftir ikki at verða etin av villum djórum, men í dag hava vit einki at koyra hann yvir á. Virðini, ið vit kunnu fáa frá vitlíki, eru túsund ferðir størri enn vandin fyri nøkrum, ið møguliga, men helst ongantíð, fer at henda, sigur hann.

Nøkur óttast eisini fyri, er, at vitlíki verður so klókt, at tað fer at taka ræði á menniskjum, sum ikki longur fara at kunna stýra tí. Hesum er Gunnleygur heldur ikki bangin fyri.

– Teir vitlíkismyndlar, vit kenna í dag, tykjast ikki at vilja nøkrum nakað ilt. Fyri at vitlíki

Vitlíki dugir væl at gera myndir av íspunnum støðum, sum kunnu tykjast rættiliga veruligar. Her hevur vitlíki ímyndað sær ein føroying, sum roynir at læra seg at brúka vitlíki

skal kunna slíta seg leyst frá menniskjum, má tað gerast nógv klókari, og tað sær út sum, at jú klókari myndlarnir verða, jú meira vilja teir menniskjum væl, sigur hann.

HURLUT TÍÐ FYRI

FRAMMAN

Føroyska samfelagið er als ikki til reiðar til stóru broytingarnar, ið vitlíki fer at hava við sær.

– Komandi tíðin verður hurlut. Tøknin mennir seg við rúkandi ferð, og tann politiska skipan fer ikki at kunna fylgja við. Okkara skipan byggir á, at vit arbeiða seigliga og hugsa gjølla um allar avgerðir, men tað fer ikki longur at bera til. Summi fara at vera hart ímóti tí, sum hendir, og summi fara at elska tað. Men vit kunnu ikki halda fram við at ignorera tað, sigur Gunnleygur. Vitlíki fer at taka yvir ein

Nøkur fara at koma illa fyri, um tey ikki taka nýggju tøknina til sín. Til dømis fer ein advokatskrivari, sum hevur gjørt eitt arbeiði í 30 ár, ikki at skilja, at ein skúlanæmingur, ið dugir at brúka vitlíki, fer at kunna gera alt tað sama uppá onga tíð

stóran part av tí arbeiði, sum fólk hava í dag, og nógv fólk fara at brenna seg av tí, sum fer at henda.

– Nøkur fara at koma illa fyri, um tey ikki taka nýggju tøknina til sín. Til dømis fer ein advokatskrivari, sum hevur gjørt eitt arbeiði í 30 ár, ikki at skilja, at ein skúlanæmingur, ið dugir at brúka vitlíki, fer at kunna gera alt tað sama uppá onga tíð, sigur hann. Vandi er eisini fyri, at føroyska málið verður trokað burtur á arbeiðsmarknaðinum.

– Vitlíki er býttari á føroyskum enn á enskum. Við at spyrja á enskum fáa vit betri loysnir, ið kunnu geva fyritøkum størri vinning ella betri viðgerðir á sjúkrahúsunum. Tað verður freistandi hjá nógvum at fara yvir til at samskifta á enskum heldur enn á føroyskum, sigur Gunnleygur.

HVAT ER VITLÍKI?

Vitlíki á enskum Artifical Intelligence ­ er ein tøkni, ið ger teldur og maskinur førar fyri at útinna uppgávur, ið vanliga krevja menniskjansligt vit. Tað fevnir millum annað um at læra av dátum, skilja mál, kenna myndir aftur, taka avgerðir og tillaga seg til nýggjar støður.

Vitlíki verður brúkt á nógvum økjum, m.a. til at:

• Svara spurningum og samskifta

• Kenna aftur andlit og myndir

• Gera forsagnir

• Gera læknaligar diagnosur

• Seta saman málrættað innihald

• Automatisera uppgávur

STUÐUL TIL ARBEIÐSMARKNAÐARÁTØK Í 2025

Granskingarráðið letur stuðul til gransking og kanningar í arbeiðsmarknaðarviðurskiftum.

Tá Frítíðargrunnurin varð avtikin í 2022, fekk Granskingarráðið fæið hjá grunninum, ið var 10 milliónir kr., at umsita. Peningurin skuldi brúkast til verkætlanir, ið yvirskipað fara at gagna arbeiðsmarknaðinum í Føroyum.

Tað kann bæði vera gransking, sum fevnir um allan arbeiðsmarknaðin, og gransking, sum hevur serligan týdning fyri starvsfólk í ávísum vinnum ella á ávísum starvsøkjum.

Granskarar kunnu søkja um stuðul til granskingarverkætlanir saman við granskingarstovnum í Føroyum. Áhugafeløg og stovnar kunnu søkja um stuðul til kanningarverkætlanir.

Faknevndin fyri stuðli til gransking ger av, hvørjar umsóknir fáa stuðul.

Hesar granskingarverkætlanir fingu stuðul til arbeiðsmarknaðargransking í ár:

Tordis Tróndarson: “Fram móti eini framkomnari praktiskari sjúkrarøktarfrøði. Ein virknisgrundað verkætlan um uppstiging av føroysku útbúgvingini”

Ph.d.­verkætlan á Deildini fyri Heilsu­ og sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum – kr. 1.100.000

Anna Elisabeth Holm: “Mál, inklusjón og arbeiðsmarknaður” Granskingarverkætlan á Føroyamálsdeildini á Fróðskaparsetrinum – kr. 1.000.000

Eina H. Eliasen: “Umskifti til pensjónistalívið og trivnaður hjá føroyingum” Granskingarverkætlan á Deildini fyri Heilsu­ og sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum – kr. 900.000

Hesi stovnar og feløg fingu stuðul til arbeiðsmarknaðarkanningar í ár: Gunnleygur Clementsen: “Vitlíki til arbeiðis” Kanningarverkætlan hjá Pedagogfelagnum – kr. 300.000

Súsanna Olafsdóttir Skaale: “Compassionate Mind Training interventión við umsorganarstarvsfólki – ein pilot verkætlan” Kanningarverkætlan á Fróðskaparsetrinum – kr. 282.489

Siglt við trolarum 2006­2007 Arbeitt á matstovum og barrum 2007–2010

Diplomverkfrøðingur

Gunnleygur Clementsen hevur stovnað egna fyritøku, ið skal læra føroyingar at brúka vitlíki

Nýggjur dekanur á Náttúruvísindadeildini var professari í Suðurafrika:

Valdi friðin og tryggleikan í Føroyum

Peter Freere, nýggjur dekanur á Náttúrúvísindadeildini, hevur arbeitt á universitetum í Australia, Nepal, Suðurafrika, Bretlandi og Týsklandi. Nú skal hann standa á odda fyri at menna Náttúruvísindadeildina á Fróðskaparsetrinum. Hann sær stórar møguleikar fyri gransking og útbúgving í Føroyum, men eisini forðingar, ið mugu beinast burtur

Eftir Dagmar Joensen-Næs

– Er tað ikki fantastiskt? Eg kann fara út úr skrivstovuni uttan at læsa hurðina. Tað hevði ongantíð gingið har, eg havi arbeitt fyrr, sigur Peter Freere, nýggjur dekanur á Náttúruvísindadeildini, tá hann fer út á gongina frá skrivstovu síni á fjórðu hædd í Sjóvinnuhúsinum.

Peter Freere flutti til Føroya úr Australia fyri hálvum ári síðani at taka við starvi sum dekanurdeildarleiðari ­ á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum. Hann hevur starvast á universitetum í fleiri fjarskotnum londum og hevur enn ikki vant seg heilt við at kunna ferðast trygt alla staðni. Serliga tey átta árini, hann var professari á Nelson Mandela University í Suðurafrika, hava sett síni spor. – Suðurafrika er eitt vakurt land, men tað er sera trupult at liva har. Har er ógvuliga vandamikið, og tú kanst ongantíð kenna teg tryggan, sigur hann.

ARBEITT Í NÓGVUM LONDUM

Peter Freere hevur frá barnsbeini verið vanur við at flyta millum lond. Hann var bert trý ára gamal, tá hann flutti við foreldrunum úr Bretlandi til Sveis. Tá hann var átta ár, fluttu tey úr Sveis til Australia, har hann vaks upp og tók bachelor og master prógv í elverkfrøði. Ein part av lestrartíðini var hann í Sveis, og tá hann var lið­

ugur sum master, vildi hann sleppa aftur til Europa.

Peter tók ph.d. í sterkstreymsverkfrøði á Newcastle upon Tyne University í Onglandi. Har hitti hann eisini konu sína, Anu, sum er uppvaksin í Suðurafrika.

Peter flutti aftur til Australia, har hann starvaðist sum lektari á Monash University í Melbourne í sjey ár. Síðani gekk leiðin til Kathmandu University í Nepal og fimm ár seinni aftur til Australia. Frá 2010 til 2015 starvaðist Pet­

er sum ráðgevi í orkumálum hjá einum altjóða felagsskapi og var hesa tíðina millum annað í Burundi, Vietnam, Nepal og Etiopia.

Fyri tíggju árum síðani fluttu Peter og Ana til Suðurafrika, tí mamma hennara var vorðin gomul og einsamøll. Har fekk hann starv sum professari á Nelson Mandela University í Port Elizabeth, ið hevur umleið 20.000 lesandi.

– Nógv lesandi vóru úr fátøkum býarpørtum og høvdu sálarligar løstir, tí tey høvdu verið álopin. Fleiri lesandi doyðu, meðan eg var har, til tíðir varð ein lesandi dripin annan hvønn mánað, sigur hann.

Tá vermamman var deyð, fluttu Peter og Ana úr Suðurafrika. Tey vóru fyrst í Australia eina

tíð, og so varð kósin sett móti Føroyum.

– Okkum hevur dámað væl at ferðast kring heimin. Tað hevur verið spennandi, men eisini stravið. Tað er møðsamt og dýrt at flyta millum lond, og tað tekur umleið fimm ár at skapa vinaløg í einum nýggjum landi. So nú ætla vit at verða verandi her, sigur hann.

At tað gjørdist Føroyar, sum nú eftir ætlan skal vera endastøðin hjá Peter og konuni, er soni teirra, Phil, fyri at takka. Hann kom til Føroya fyri átta árum síðani sum flogbóltsleikari og fann kærleikan í Klaksvík.

– Vit vitjaðu hann í Føroyum nakrar ferðir, og okkum dámdi væl landið. Her er vakurt, og fólk eru vinalig. Føroyar eru eitt mentað og trygt samfelag, har tú fært hjálp, um tú hevur tørv á tí. Tað er avgjørt ikki nøkur sjálvfylgja aðrastaðni í heiminum, sigur Peter.

Peter Freere við lesandi á Kathmandu University í Nepal

Peter Freere við leypi á baki í Nepal

móð og ørkymlað, sigur hann.

Peter hevur tó góðar vónir um framtíðina hjá Náttúruvísindadeildini.

Setrið er nógv minni enn universitetini, ið eg havi arbeitt á fyrr. Tað er eitt ungt universitet, sum enn er í menning, og tað er spennandi at vera ein partur av og fáa ávirkan á ta tilgongdin

UNGT UNIVERSITET

Í MENNING

Peter Freere er enn í ferð við at seta seg inn í viðurskiftini á Náttúruvísindadeildini og Fróðskaparsetrinum sum heild.

– Setrið er nógv minni enn universitetini, ið eg havi arbeitt á fyrr. Tað er eitt ungt universitet, sum enn er í menning, og tað er spennandi at vera ein partur av og fáa ávirkan á ta tilgongdina, sigur hann.

Peter sær bæði fyrimunir og vansar við, at Setrið er eitt lítið universitet.

– Tað er lætt og skjótt at koma í samband við øll, heilt upp til rektaran. Men tilfeingið er minni enn aðrastaðni, og broytingar henda alla tíðina.

Fróðskaparsetrið arbeiðir við at góðskutryggja og menna allar útbúgvingar við mannagongdum, sum eru í samsvari við bolognatilgongdina, fyri at tryggja lesandi og granskarum smidligt altjóða flytføri.

– Tað er neyðugt, men fyri at skapa eina vælvirkandi deild við dygdargóðari undirvísing, gransking og fyrisiting er eisini neyðugt við støðufesti. Tá nýggjar mannagongdir og ætlanir koma í heilum, verða starvsfólk

– Vit hava góð starvsfólk, ið eru sinnaði at arbeiða fyri at menna deildina. Tey skulu bert hava møguleikan fyri at gera tað, og tað er upp til mín at skipa fyri tí og skapa teir møguleikarnar, sigur hann.

Peter Freere hevur sett sær fyri, at allir undirvísarar á deildini skulu taka lut í gransking.

– Tað eru nøkur, ið granska, og nøkur, ið ikki granska. Og nøkur teirra, sum granska, eru ørkymlaði, tí tað er trupult at fáa nóg nógva tíð og fígging til granskingina. Tað vil eg fegin gera nakað við, sigur hann.

FLEIRI NÝGGIR ÚTLENDSKIR

GRANSKARAR

Fleiri nýggir granskarar eru komnir í starv á Náttúruvísindadeildini seinastu tíðina. Nærum triðingurin av granskarunum á deildini er nú úr øðrum londum.

– Tað er gott at hava fólk við ymiskari bakgrund, sum eru serkøn á teirra øki og kunnu koma við ymiskum hugskotum. Men tað er ein trupulleiki, at útlendingarnir ikki duga føroyskt, sigur Peter.

Útlendsk starvsfólk á Setrinum fáa tilboð um at luttaka í málskeiðum á Glasir, sum Setrið rindar fyri. Tey flestu taka av hesum tilboði, men hjá summum gongur long tíð, áðrenn tey skilja føroyskt.

– Øll duga væl enskt á deildini og hava ikki trupulleikar við at samskifta, men vanliga tosið millum starvsfólkið er á føroyskum. Fyri at skilja ymsar støður og samanhangir er neyðugt at duga føroyskt. Um útlendsku starvsfólkini ikki skilja føroyskt, er vandi fyri, at tey fara skjótt av stað aftur, tí tey ikki kenna seg heima her, og tað kann eisini fáa avleiðingar fyri útbúgvingarnar á deildini, sigur Peter.

MUGU HAVA FLEIRI

LESANDI

Umleið hundrað lesandi eru á Náttúruvísindadeildini. Tey lesa lívfrøði, mýlalívfrøði, verkfrøði, KT­verkfrøði og dátuvísindi.

Umframt at vera dekanur á Náttúruvísindadeildini er Peter Freere eisini virkandi útbúgvingarleiðari á bachelorstigi í verkfrøði.

– Vit eiga at royna at fáa fleiri lesandi. Vit mugu marknaðarføra okkara útbúgvingar betri fyri at fáa fleiri føroyingar at lesa her á deildini. Lívfrøði hevur megnað væl at fáa lesandi, ið annars høvdu farið til Danmarkar. Aðrar útbúgvingar, ið hava sera fá lesandi, kunnu gera tað sama, um tað verður fyrireikað væl.

– Vit eiga eisini at royna at fáa útlendsk lesandi hendanvegin við at marknaðarføra okkara útbúgvingar í øðrum londum. Men tað fer sjálvandi at merkja, at vit mugu undirvísa á enskum í nøkrum skeiðum, sigur hann.

Peter Freere úr Australia er nýggjur dekanur og útbúgvingarleiðari í verkfrøði á Náttúruvísindadeildini

Peter Freere

Føddur 1960 í Bretlandi

Bachelor í alisfrøði, støddfrøði og elverkfrøði á Sydney University, Australia

Master í verkfrøði á New South Wales University, Australia

1994 Ph.d. í sterkstreymsverkfrøði frá University of Newcastle upon Tyne, Bretlandi

1994 – 1999 Lektari á Monash University, Australia

2000 – 2001 Ráðgevi í vindorku

2002 – 2006 Lektari á Kathmandu University, Nepal

2006 – 2009 Granskari á Monash University, Australia

2010 – 2015 Orkuráðgevi í Burundi, Vietnam, Nepal og Etiopia

2015 – 2022 Professari á Nelson Mandela University, Suðurafrika

2023 – 2024 Rættarverkfrøðingur og tøkniligur ritstjóri

Vit mugu marknaðarføra okkara útbúgvingar betri fyri at fáa fleiri føroyingar at lesa her á deildini

Í løtuni eru nærum bert útbúgvingar til bachelor á Náttúruvísindadeildini. Bert í dátuvísindi ber til at taka útbúgving á masterstigi.

– Vit hava bachelor lesandi, og vit hava eisini ph.d. lesandi, men einki millum bachelor og ph.d. Eg fari at virka fyri, at vit eisini fáa masterútbúgvingar, so okkara lesandi kunnu taka alla útbúgvingina her, sigur Peter.

2024 ­ Dekanur á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetri Føroya Náttúru-

Náttúruvísindadeildin er ein av fimm deildum á Fróðskaparsetrinum. Deildin heldur til í Sjóvinnuhúsinum á Vestaru Bryggju. Á deildini eru 28 starvsfólk. 8 starvsfólk eru útlendingar úr Kina, Noregi, Danmark, Týsklandi, Italia og Australia. Umleið hundrað lesandi eru á deildini, sum lesa lívfrøði, mýlalívfrøði, orkuverkfrøði, elverkfrøði, byggiverkfrøði, KT­verkfrøði, og dátuvísindi.

Peter Freere er dekanur á Náttúruvísindadeildini.

Nærum ein triðingur av granskarunum á Náttúruvísindadeildini eru úr øðrum londum. Ein teirra er Sven Winter úr Týsklandi, sum granskar í ílegum hjá grindahvali og springarum

Rektarin vil hava nýskipanir

Granskaraumhvørvið í Føroyum er lutfalsliga lítið, og hartil er tað sundurpettað til bága fyri bæði einstøku granskararnar og samfelagið sum heild.

Vit eiga at nýskipa granskingarøkið fyri at styrkja tað og fáa meira burturúr, heldur Martin Tvede Zachariasen, rektari á Fróðskaparsetri Føroya

Eftir Brynhild Thomsen

– In tranquillo mors - in fluctu vita!, sigur rektarin og hyggur gjølla at mær.

Eg trilvi gjøgnum gloymskuna aftur til latínlæraran í forðum, men eri ov sein á sjóvarfallinum.

– Í stillum vatni er deyði – í aldunum lív, upplýsir hann meg.

– Vit mugu flyta okkum fyri at mennast; vit noyðast at arbeiða við nýskipanum fyri ikki at stagnera og vikna, heldur hann fyri.

Martin Tvede Zachariasen

hevur á fundi í Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan fyrr í ár mælt til, at umfatandi nýskipanir verða gjørdar á granskingar ­ og útbúgvingarøkinum. Eisini samanleggingar. Og nú vil hann grundgeva fyri, hví tað er neyðugt at koma út úr deyðavatninum.

FYRIMUNUR FYRI

HEILDINA OG EINSTAKA

GRANSKARAN

Latínska orðafellið, sum rektarin brúkar, stendur á búmerkinum hjá universitetinum í Roskilde í Danmark. Inni í búmerkinum er

ein korallur, og korallar trívast og mennast, tá tað aldar, og øvugt, tá einki lív er í sjónum.

Myndamálið skal eyðvitað skiljast soleiðis, at vit eiga at taka stig til broytingar í granskingargeiranum, sjálvt um tað í fyrsta umfari kann tykjast ófjálgt at vagga trygga bátin og pilka við tað kenda.

Í Føroyum eru almennu granskingarstovnarnir smáir og nógvir í tali í mun til fólkatalið. Í frágreiðing hjá Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan stendur, at níggju almennir granskingarstovnar eru aftrat Setrinum, og teir liggja undir fimm ymiskum aðalráðnum.

– Eg eri sannførdur um, at vit samfelagsliga, granskingarliga og útbúgvingarliga kunnu fáa nógv meira burturúr við at hyggja kritiskt eftir sundurálaða granskingarøkinum, sum er lítið frammanundan. Og fyri einstaka granskaran, sum í verandi bygnaði stendur rættiliga einsamallur við øllum, hevði ein styrktur og nógv meira samansjóðaður bygnaður eisini verið til stóran

bata og íblástur, sigur Martin Tvede Zachariasen.

Umframt granskingina sjálva og politisku ráðgevingina, sum granskarar á fakstovnunum uttan fyri Setrið hava um hendur, so skulu teir eisini søkja um fígging til sína gransking og røkja samstørv innan­ og uttanlands. Og vitanina, sum teir skapa, skulu teir eisini miðla í vísindaligum greinum í tíðarritum.

– Tað er ikki undarligt, um granskarar á lítlu stovnunum ikki fáa tíðina at røkka. Við at miðsavna partar av fyrisitingini, kunnu vit lætta um tungu byrðuna hjá teimum at søkja um fígging frá altjóða granskingargrunnum, og við at fáa granskararnar nærri okkum, kunnu teir t.d. eisini fáa hjálp frá ph.d.lesandi til at skriva vísindaligar greinar um granskingina, so hon kemur so víða út sum gjørligt.

– Og eg veit fyri vist, at fleiri granskarar eisini sakna eitt størri fakligt og tvørfakligt umhvørvi, umframt at teir við at gerast meira integreraður partur

av Setrinum kunnu fáa atgongd til akademiska stigan og harvið ikki standa á starvsligum blindvegi, sigur Martin Tvede Zachariasen, sum haraftrat heldur, at stóra vitanin hjá granskarunum uttan fyri Setrið ikki í nóg stóran mun kemur yngra ættarliðinum – og harvið framtíðar samfelagnum ­ til góðar.

– Hóast fleiri uttanhýsis granskarar í Føroyum av og á undirvísa og vegleiða lesandi á Setrinum, so kundi hesin parturin verið munandi meira skipaður og styrktur, um vit tora at gera bygnaðarbroytingar, sum eg haldi, at vit eiga at gera, sigur rektarin.

VARÐVEITA MYNDUGLEIKARÁÐGEVINGINA

Teir níggju granskingarstovnarnir uttan fyri Setrið hava m.a. til endamáls at veita ráðgeving til politisku skipanina og annars at vera vitanarstovnar á útvaldum økjum.

Og hendan uppgávan er týdningarmikil og skal sjálvandi

Umleið 1000 lesandi eru á Fróðskaparsetrinum. Mynd: Uni Árting

varðveitast í einum nýskipaðum bygnaði, sigur rektarin.

– Vit kunnu leggja granskingarstovnarnar tættari at Setrinum og samstundis tryggja teimum stórt sjálvræði. Vit kunnu effektivisera og styrkja um karmarnar kring granskingina og undirvísingina í Føroyum og varðveita fakspesifikku ráðgevingina, sum stovnarnir skulu veita politisku skipanini, sigur Martin Tvede Zachariasen og tosar m.a. um, hvat vit høvdu kunnað skapt á fiski­ og aliøkinum, um vit tordu at bróta upp úr nýggjum.

– Ein orsøk til, at vit á føroyska universitetinum framvegis ikki hava útbúgving í t.d. matvøruvísindum, biotøkni ella fiskifrøði, eru forðingarnar við bygnaðinum í granskingargeiranum. Ikki soleiðis at skilja, at vit ikki hava framúr gott samstarv við stovnarnar, men tí fjarstøðan kortini er ov stór til, at vit hava kunnað bygt upp gransking og útbúgvingartilboð á hesum økjum, sum hava serliga stóran týdning fyri Føroyar, sigur Martin Tvede Zachariasen.

IKKI KOLLVELTING MEN NÝGGJ BYRJAN

Rektarin á Fróðskaparsetrinum veit, at orðið nýskipan kann fáa fólk at hveppast við og óttast, at nú fer góð og gomul siðvenja fyri skeyti.

– Nýskipanir skulu sjálvandi gerast við ómaki og hava fyrilit fyri tí, sum verið hevur. Og tá kunnu tær gerast reinar sólskinssøgur, sigur hann og brúkar eitt dømi úr Danmark fyri at lýsa tað.

Í 1995 vórðu tríggir danskir fakstovnar lagdir saman, tá Danmarks Fiskeri­ og Hav undersøgelser, Institut og Ferskvandsfiskeri og Fiskepleje og so Fiskeriministeriets Forsøgslaboratorium blivu til D anmarks Fiskeriundersøgelser (DFU). Nýggi stovnurin var ein sjálvstøðugur fiskivinnugranskingarstovnur undir stjórnarráðnum fyri matvørur, landbúnaði og fiskivinnu.

Men alt hevur sína tíð, og í 2007 varð stóra universitetsfusiónin gjørd í Danmark, har avgjørt varð at fáa granskararnar á DFU upp í eitt størri akademiskt umhvørvi á Danmarks Tekniske Universitet (DTU). Har fekk gamli sektorstovnurin navnið DTU Aqua.

Fiskifrøðingurin Fritz Köster, sum hevði verið stjóri á gamla stovninum, lyfti umskiftið saman við starvsfeløgunum, og nú hann herfyri eftir mong ár sum stjóri fyri DTU Aqua fór frá, gjørdi rektarin á DTU, Anders Overgaard Bjarklev, status.

– Sum ein skipari hevur Fritz skoðað út í havsbrúnna, sett kósina og stýrt trygt gjøgnum stovnsligar, skipanarligar og

Nógvir almennir stovnar hava gransking sum eitt av sínum høvuðsendamálum. Fleiri teirra hava eisini aðrar uppgávur sum at kunna og ráðgeva landsins myndugleikum um ávís viðurskifti. Granskingarstovnarnir liggja undir fleiri ymiskum aðalráðum

politiskar aldur við stórum dugnasemi, risastórari fakligheit og stórari arbeiðsorku.

Granskingin á DTU Aqua hevur størri ávirkan nú; tættari kopling millum útbúgving, gransking og praksis; meira nýmenning og samstarv við vinnulívið; og størri altjóðagerð, segði rektarin á fráfaringartiltakinum.

GAMALT YNSKI UM FORMLIGT SAMSTARV

Okkara Havstova hevur eisini verið fyri broytingum. Gamla Fiskirannsóknarstovan var sett á stovn í 1959 sum deild undir danska kanningarstovninum, og tá Fiskirannsóknarstovan fylti 50 ár í 2009, og virksemið varð vaksið langt út um upprunaliga setningin, fekk stovnurin sítt núverandi navn og búmerki.

– Alt hevur sína tíð, sigur rektarin.

– Vit mugu broyta bæði fyri at varðveita og fyri at menna, sigur hann og leggur dent á, at hóast hann her nevnir fiskivinnuøkið, so eiga vit at hyggja nærri at øllum granskingarøkinum í Føroyum.

– Eg kann taka eitt dømi aftrat um somu tankar, sum hava verið, men sum kanska eru fánaðir burtur aftur. Í frágreiðing til landsstýrið skrivaði Havstovan í 2010, at stovnurin júst vegna lítla umhvørvið vildi inn í formaliserað samstarv við Fróðskaparsetrið, so stovnurin kundi gerast partur av einum størri føroyskum universitetsumhvørvi innan fyri havgransking og undirvísing.

– Eg haldi, at vit eiga at leita aftur á ta slóðina og taka allar hinar almennu granskingarstovnarnar við, sigur Martin Tvede Zachariasen.

STÓR MENNING Í

HEILSUGRANSKINGINI

Stórar bygnaðarbroytingar eru áður gjørdar á útbúgvingarøkinum, sum hava havt sera gagnliga ávirkan bæði á gransking og útbúgving. Tá gamli Sjúkrasystraskúlin bleiv umskipaður til eina akademiska deild á Fróðskaparsetrinum í 2008, varð sjøtul samstundis settur á hægri akademiska útbúgving og gransking á heilsuøkinum. Við markaðu granskingarfíggingini úr gamla Sjúkrakassagrunninum gjørdu Føroyar eitt satt skarvslop heilsugranskingarliga, og nú formliga avtalan er gjørd millum Setrið og Sjúkrahúsverkið um universitetssjúkrahús, hava vit nógva menning í væntu, heldur rektarin.

– Vit skulu menna gransking og hægri útbúgving, sum hevur týdning fyri megingeirarnar í Føroyum. Og hóast Fróðskaparsetrið er størsti granskingarstovnur í landinum, so kunnu vit ikki einsamøll lyfta hendan setningin. Tað kunnu vit, um hinir níggju almennu granskingarstovnarnir í landinum verða tættari knýttir at Setrinum. Tað hevði verið til fyrimunar fyri øll, haldi eg, sigur Martin Tvede Zachariasen, rektari, og endurgevur Ráðið fyri Gransking, menning og nýskapan, sum landsstýrið hevur sett fyri at koma við tilmælum á júst hesum økinum.

– Fróðskaparsetrið er nevnt 16 ferðir í ársfrágreiðingini frá 2022 og 12 ferðir í ársfrágreiðingini fyri 2023. Ráðið sigur, at Setrið skal spæla størri leiklut og vera ”regnskjól”, tá tað snýr seg um gransking, menning og nýskapan í Føroyum; at Granskingar ­ og framtakseindin á Setrinum skal tæna uttanhýsis granskingarstovnunum; og at Setrið eisini

skal menna depil fyri gransking, menning og nýskapan.

– Higartil hevur tað sum heild hevur verið ein nokk so einsligur róður hjá Fróðskaparsetrinum og Granskingarráðnum at fáa ferð á samskipanina av granskingarøkinum í Føroyum. Hinir granskingarstovnarnir dylja ikki fyri, at teir ikki rættiliga hava orku til tað.

– Tí er avgerandi neyðugt at umhugsa alla almennu skipanina innan fyri gransking, menning og nýskapan. Vit mugu hava felags stuðulsskipanir og fyrisitingar; vit mugu samstarva um

felags infrakervi, starvsstovur osfr; vit mugu brúka teir fáu granskarar, sum við hava, best møguligt og samstarva nógv betri; og so má koplingin millum útbúgving og gransking styrkjast, eins og koplingin við vinnulívið má mennast.

– Stutt sagt, so eigur alt granskingarvirksemi hjá tí almenna formliga at vera knýtt at Setrinum, meðan fíggingin saktans framvegis kann liggja hjá avvarðandi aðalráðum, sigur Martin Tvede Zachariasen, rektari á Fróðskaparsetri Føroya.

Við at knýta allar almennu granskingarstovnarnar at Fróðskaparsetrinum fær granskingin størri ávirkan; tættari kopling verður millum gransking, útbúgving og praksis; vit fáa meira nýmenning og samstarv við vinnulívið; og so fáa vit eisini meira altjóðagerð, sigur Martin Zachariasen, rektari á Fróðskaparsetri Føroya

Sjókovin heldur til í hølum hjá Bátasavninum á bryggjuni í Leirvík

Sjókovin fekk játtan til allar umsóknir frá ES:

Hugburðurin hevur alt at siga

Granskararnir á privata granskingarstovninum

Sjókovanum í Leirvík hava funnið lykilin til dyrnar, ið lata upp fyri stuðli úr risastóra ES granskingarpottinum. Allar tríggjar umsóknirnar um fígging til verkætlanir, ið Sjókovin sendi til ES í fjør, vórðu játtaðar, og lítli stovnurin á bryggjuni í Leirvík hevur eisini fingið yvirskipaðu leiðsluna í einari av verkætlanunum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Við útsýni yvir skip og virkir á bryggjuni í Leirvík sita seks klók høvd í leigaðum hølum hjá Bátasavninum og greina samanhangir í føroysku fiski­ og alivinnuni. Trý teirra hava ph.d. heitir, og hini trý hava masterútbúgvingar.

Teir seks granskararnir á Sjókovanum hava úr at gera. Síðani privati granskingarstovnurin varð settur á stovn fyri fimm árum síðani, eru uppgávurnar vorðnar støðugt fleiri. Og virðingin fyri arbeiðinum hjá granskarunum í Leirvík er vaksin samsvarandi.

– Vit hava góðar fortreytir innan fiski­ og alivinnuna í Føroyum. Vit hava eina sterka vinnu og nógva vitan, sum eisini gevur okkum kappingarføri innan fyri granskingina.

– Men hugburðurin hevur allarmest at siga. Vit gera tað sum skal til. Og so tað at vit hava víst

ferð eftir ferð, at vit gera eitt gott arbeiði og levera til tíðina. Tí hava vit fleiri samstarvsfelagar, sum tíma væl at arbeiða saman við okkum, sigur Unn.

EINKI AFTANFYRI HINI

Sjókovin hevur í ár havt fimm ára føðingardag. Dagurin varð hildin við stórari ráðstevnu í Klaksvík við framløgum um tær nógvu verkætlanirnar, ið stovnurin hevur verið partur av hesi árini.

Søgan um Sjókovan er tó nógv eldri enn so. Í 2013 varð Unn Laksá sett sum verkætlanarleiðari á ráðgevandi fyritøkuni Syntesa, ið fekst við at menna og útvega fígging til nýskapan.

Syntesa fekk fígging til fleiri granskingarverkætlanir frá ES. Verkætlanirnar fyltu nógv í fyritøkuni, og Unn Laksá og stjórin á Syntesa, Ólavur Gregersen, vildu fegin hava tær fluttar til ein hóskandi ikki­vinnuligan stovn.

Tilsamans níggju fólk arbeiða nú á Sjókovan. Seks eru í føstum starvi í Leirvík, hini trý eru atknýtt og búgva uttanlanda. Mynd: James Currie

Unn setti seg í samband við Fróðskaparsetrið um møguleikan at byggja upp ein depil undir Setrinum fyri havgransking, sum ES verkætlanirnar kundu koyrast inn undir. Setrið hevði tó ikki áhuga fyri hesum. Hon vendi sær í staðin til størstu fiski­ og alifyritøkurnar í Føroyum í eini roynd at fáa samstarv í lag. Framherji í Fuglafirði, Varðin í Gøtu, Christian í Grótinum í Klaksvík og alifyritøkan Hiddenfjord søgdu beinanvegin ja og lótu 400.00 kr. hvør í stovnsfæi til

ein sjálvstøðugan ikki­vinnuligan granskingargrunn.

Sjókovin varð settur á stovn 30. mars 2020 sum privatur, óheftur granskingarstovnur við høvuðsdenti á burðardygga menning og nýskapan innan sjófeingisvinnurnar. Unn Laksá varð sett sum stjóri á stovninum.

– Tað, sum eg serliga hevði við mær frá mínum arbeiði á Syntesa, var hugburðurin. Hví skulu vit ikki duga líka væl sum hini, og hví skulu vit ikki royna? Tann hugburðurin hevur sera stóran

týdning, og hann liggur eisini í starvsfólkunum her. – Vit eru einki aftanfyri okkara samstarvsfelagar aðrastaðni. Vit hava eisini fleiri fyrimunir í mun til tey, tí vit hava sera gott samstarv úti í samfelagnum. Um vit ivast í onkrum, so eru vit bara eina telefonsamrøðu frá at spyrja rætta viðkomandi í vinnuni ella í politisku skipanini, sigur hon.

LIVA AV ES PENGUM

Í byrjanini hevði Unn Laksá bert eitt starvsfólk afturat sær. Síðani

eru verkætlanirnar vorðnar fleiri og størri, og fleiri granskarar eru lagstir afturat. Nú eru seks fulltíðar granskarar í starvi hjá Sjókovanum í Leirvík, og tríggir granskarar eru atknýttir uttanlands.

Grundarlagið undir virkseminum hjá Sjókovanum er næstan burturav altjóða verkætlanir, ið eru fíggjaðar av ES.

Sjókovin sendir á hvørjum ári fleiri umsóknir til útboð hjá ES, ið eru viðkomandi fyri teirra virksemi.

– Vit leggja nógva orku í at skriva umsóknir. Tað kann taka millum tveir og átta mánaðir at skriva eina umsókn um stuðul til ES, men tað verður ikki sæð sum spill av tíð. Tað er partur av arbeiðinum hjá okkara starvsfólkum, og tað má tað vera, tí tað er grundarlagið undir okkara virksemi. Tað gevur okkum eisini eina drívmegi í sær sjálvum. Tað liggur djúpt í okkum, at vit eru bara til í tann mun, at vit klára at útvega fígging til at framleiða vitan, sum onkur vil hava, sigur Unn.

Tað hevur hepnast sera væl hjá Sjókovanum at fáa fígging frá ES til verkætlanir. Nógv tann størsti parturin av stuðlinum frá Horizon Europe, sum Føroyar hava fingið, er endaður í Leirvík. – Vit klára okkum serliga væl í verkætlanum innan nýskapan, har dentur verður lagdur á at finna loysnir, ið kunnu setast í verk. Umsóknir um at vera við í slíkum verkætlanum skulu hava eina fína javnvág millum at vera realistiskar og ambitiøsar. Vit mugu alla tíðina kýta okkum fyri at gera nakað serligt, sum er vert at gjalda fyri, sigur Unn.

ALLAR UMSÓKNIR JÁTTAÐAR

Í fjør sendi Sjókovin tríggjar umsóknir um fígging til verkætlanir frá Horizon Europe. Allar tríggjar umsóknirnar vórðu játtaðar. Tað hevur givið Sjókovanum 18 mió. kr. frá Horizon Europe til sín og føroyskar samstarvsfelagar komandi árini.

Allar tríggjar verkætlanirnar

snúgva seg um burðardygd í fiski­ og alivinnu, umhvørvisárin og avleiðingar av veðurlagsbroytingum.

Unn Laksá er sera fegin um, at tað eydnaðist at fáa fígging til allar verkætlanirnar, ið søkt varð um í fjør.

– Tað kundi jú ikki verið betur. Eg visti, vit lótu góðar umsóknir inn, men at vit fóru at fáa allar tríggjar, hevði eg ikki droymt um, sigur hon.

Sjókovin fer at stjórna einari av verkætlanunum, sum hevur fingið tilsamans 33,5 mió. kr. frá ES. Verkætlanin, ið nevnist

MeCCAM, skal menna loysnir at minka útlátið av vakstrarhúsgassum og tillaga fiskiskapin í

Evropa til veðurlagsbroytingar.

Verkætlanin hevur samstarvspartar úr níggju londum, og úr Føroyum luttaka umframt Sjókovan eisini Varðin og Havstovan.

Hetta er fyrstu ferð, at Sjókovin hevur fingið litið upp í hendur at stjórna eini ES verkætlan, og bert aðru ferð, at ein ES verkætlan verður stýrd úr Føroyum.

– Hetta er tað, vit hava arbeitt fram ímóti, men eg hevði ikki roknað við, at vit fóru at gerast samskiparar so skjótt. At vit fingu hesa verkætlanina gevur okkum pengar til næstan tvey ársverk, og vit hava fingið pláss til at seta eitt fólk afturat.

– Tað verður uttan iva hart arbeiði at samskipa hesa stóru verkætlanina. Vit hava 16 samstarvsfelagar, sum vit skulu samskifta við, vit skulu halda skil á fígging og tíðarætlanum, gera frágreiðingar og hava alt samskifti við ES nevndina um verkætlanina. Tað krevur nógv, men tað gevur eisini nógv, sigur Unn.

MUGU ALTÍÐ HUGSA

UM FÍGGING

Við nýggju verkætlanunum hevur Sjókovin í løtuni fimm virknar ES verkætlanir at arbeiða við. Men hóast góða úrslitið og nógvu uppgávurnar, ið eru knýttar at verkætlanunum, ber ikki til hjá starvsfólkunum bert at hugsavna seg um granskingina.

– Tað er ein fín javnvág í at lata

starvsfólkini arbeiða við sínum verkætlanum og samstundis hyggja frameftir.

– Ein vandi við, at vit vaksa, er, at vit skulu alla tíðina royna at fáa meira fígging. Vit hava fleiri starvsfólk, ið skulu hava løn, og hetta eru ikki bílig starvsfólk. Vit kunnu ongantíð siga, at nú hava vit so mikið nógv, at nú bíða vit við at søkja aftur. Onkrar verkætlanir verða lidnar nú, og vit skulu helst fáa okkurt afturat í staðin fyri tær, sigur Unn.

Sjókovin hevur í løtuni eina stóra umsókn, ið er um at vera klár at senda til ES. Eisini eru tey boðin við í eina aðra verkætlan, har tey eftir ætlan skulu hava ein meira avmarkaðan leiklut.

– Í altjóða gransking gerst tú partur av netverkum, sum skulu røktast allatíðina. Tí mást tú áhaldandi hava ein virknan leiklut í netverkunum og vera við í teimum verkætlanum, sum eru viðkomandi fyri føroyska fiskiog alivinnu, sigur Unn.

BEST AT VERA

SJÁLVSTØÐUG

Eingin almennur granskingarstovnur í Føroyum hevur enn fingið leiðandi leiklut í eini ES verkætlan, og flestu stovnarnir eru bert við í smærri verkætlanum. Fróðskaparsetrið, ið er størsti granskingarstovnurin, fær ongan stuðul til luttøku í verkætlan frá Horizon Europe yvirhøvur.

– Eg vil ikki úttala meg um nakran einstakan stovn, men eg haldi, at við teimum nógvu vælskikkaðu starvsfólkunum runt á almennu stovnunum í Føroyum átti tað at verið møguligt hjá hinum stovnunum at fingið meira burturúr avtaluni við ES.

– Kanska duga vit væl, men so hart er tað heldur ikki. Tey fimm árini, vit hava virkað, hava vit fingið játtan til umleið helvtina av umsóknunum, ið vit hava sent. Tað kostar at skriva umsóknir, men hjá okkum hevur tað ið hvussu er loyst seg væl. Men um neyðuga orkan ikki verður sett av til at skriva umsóknir, so kemur einki

burturúr, sigur Unn Laksá. Nú Sjókovin hevur havt fimm ára føðingardag, er Unn væl nøgd við, at upprunaliga ætlanin um at gerast ein depil undir Fróðskaparsetrinum varð av ongum.

– Tað tók minni enn eina viku at fáa allar fyritøkurnar at fíggja stovnsfæið og tveir mánaðar at stovna Sjókovan. Eg var næstan beinanvegin glað fyri, at vit blivu ein sjálvstøðugur stovnur.

– Eg vænti ikki, vit høvdu klárað tað sama, um vit høvdu verið ein almennur stovnur. Tað gevur ein annan anda og dynamikk, at vit eru sjálvstøðug, og vit nýtast ikki at spyrja nakran

eftir, hvørjum verkætlanum og hvørjum fundum og ráðstevnum vit skulu luttaka í, sigur hon. Virksemið uttanfyri vindeygað á bryggjuni í Leirvík hevur eisini nógv at siga fyri tey, ið sita inni í skrivstovuhølunum. – Vit liggja her mitt í rokanum av alivinnuni og fiskivinnuni. Vit síggja skipini landa uttanfyri vindeygað, og tað eru heili fýra fiskavirkir bara her í bygdini. Fyri okkum snýr tað seg serliga um at loysa trupulleikar, sum eru viðkomandi fyri føroyska vinnu. Tað verða vit mint um hvønn dag við bert at hyggja út gjøgnum vindeygað, sigur Unn Laksá.

Bachelor í stjórnmálafrøði

Master í stjórnmálafrøði og samskifti

2013 Ph.d. í stjórnmálafrøði frá University of Liverpool

2013 – 2020 Verkætlanarleiðari í Syntesa

2020 – Stjóri í Sjókovanum

Juliana Arias Hansen hevur starvast sum granskari í Sjókovanum frá byrjan. Hon hevur MA í altjóða búskapi og menning frá University of Applied Sciences í Berlin. Mynd: Benjamin Tvørfoss

Magni Laksáfoss arbeiðir sum greinari í fleiri verkætlanum saman við Unn Laksá. Hann hevur ph.d. í búskaparfrøði frá Roskilde Universitet. Mynd: Benjamin Tvørfoss

Unn Laksá tók stig til Sjókovan í 2020 og hevur verið stjóri á stovninum øll árini

Føroyar hava lægstu íløgur í gransking og menning í Norðurlondum

Hagtøl um gransking og menning frá Hagstovu Føroya vísa, at íløgurnar í gransking og menning í mun til bruttotjóðarúrtøkuna eru lægri í Føroyum enn í hinum Norðurlondunum.

Íløgurnar í gransking og menning vóru lægri í Føroyum bæði í 2022 og 2023. Í øllum hinum

Norðurlondunum øktust íløgurnar í gransking og menning í 2023 í mun til 2022.

Í Svøríki vóru íløgurnar í gransking og menning 3,6 prosent av BTÚ, í Finnlandi 3,1 prosent, í Danmark 3,0 prosent, í Íslandi 2,6 prosent, í Noregi 1,9 prosent, og í Føroyum bert 1,4 prosent.

MEST GRANSKING

OG MENNING Í ALING

OG FISKIVEIÐU

Nógv størsti parturin av granskingini og menningini fer fram í

aling, fiskiveiðu og landbúnaði. Næstmest verður granskað í verkfrøði og tøkni. Í 2023 er tað bert gransking í náttúruvísindum, ið er økt í mun til 2022.

VINNUFYRITØKUR FÍGGJA MEGINPARTIN AV

GRANSKING OG MENNING Føroyskar vinnufyritøkur fíggja 64 prosent av granskingini og menningini í Føroyum. Almennir stuðulsgrunnar og aðrar almennar keldur stuðla tilsamans 29 prosentum. Tilsamans 7 prosent av fíggingini í Føroyum stavar frá útlendskum keldum.

FLEIRI ÁRSVERK

Tað vóru tilsamans 251 ársverk, sum granskaðu og mentu í 2023. Tað vóru 2,1 prosent fleiri enn í 2022. 96 ársverk vóru kvinnur, 155 vóru menn.

Kelda: Hagstova Føroya og OECD

Kelda: Hagstova Føroya

Kelda: Hagstova Føroya

Kelda: Hagstova Føroya

Kelda: Hagstova Føroya

Keyp ein Toyota - og fá 10 ára garanti

Fá 10 ára garanti og ein 3 ára servicepakka

Les meira á reyniservice.fo

Tá tú keypir ein nýggjan Toyota, fært tú 10 ára garanti. Eisini fært tú ein 3 ára servicepakka við í keypinum*.

Støkk inn á gólvið í Havn ella Klaksvík, so kunnu vit vísa tær okkara nýggjastu bilar og greiða nærri frá 10 ára garantinum og 3 ára servicepakkanum.

10 ára garanti (Toyota Relax):

10 ára garanti ella upp til 185.000 km **

Gevur betri tryggleika

Fevnir eisini um brúktar bilar

Rætt til veghjálp um alt Evropa

Fevnir um lutir, sum fáa bilin at koyra***

Fevnir eisini um Lexus

3 ára servicepakki:

Ókeypis árligt og hálvárligt eftirlit

Ókeypis umvælingar

Ókeypis Toyota eykalutir

Ókeypis viðlíkahald og skift av bremsum

Ókeypis perur og skift

Ókeypis viskarar og skift ... og nógv, nógv afturat

*) Galdandi fyri allar nýggjar persónbilar. Galdandi í 3 ár ella í mesta lagi til bilurin hevur koyrt 90.000 km. Servicepakkin er ikki galdandi fyri vørubilar og skúla- og hýruvognar.

**) Tað sum kemur fyrst av hesum.

***) Er galdandi um bilurin kemur til eftirlitsvitjan á Toyota-verkstaði, og um bilurin er yngri enn 10 ár og hevur koyrt færri enn 185.000 km. Fevnir tó ikki um service- og slitlutir, sum verða nátúrliga slitnir undir vanligari nýtslu. Hesir lutir skulu framvegis viðlíkahaldast og skiftast, tá vanligu eftirlitini verða framd. Sí treytir á reyniservice.fo

Granskarar mugu fáa umstøður at søkja

Føroyskir granskarar hava óavmarkaðar møguleikar at søkja um fígging til gransking og nýskapan frá ES, men avtalan um luttøku í Horizon Europe rammuskránni hjá ES verður ikki gagnnýtt í nóg stóran mun. Almennu granskingarstovnarnir geva ikki granskarunum nóg góðar umstøður at skriva umsóknir, sigur Maria Húsgarð, sum er kontaktfólk fyri Horizon Europe í Føroyum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Tað var ein nýggjur heimur, sum lat seg upp fyri føroyskari gransking, tá Føroyar á fyrsta sinni skrivaðu undir sáttmála um atlimaskap í granskingarskráum hjá Evropasamveldinum í 2010. Tá kallaðist avtalan FP7, í 2014 kom Horizon 2020, og í dag hava Føroyar atlimaskap í rammuskránni Horizon Europe.

Avtalan við ES gevur føroyskum granskarum javnbjóðis møguleikar við allar aðrar granskarar í ES londum og øðrum atlimalondum til at søkja um stuðul frá ES granskingarskráum, ið bjóða út hundraðtals milliardir krónur til gransking og nýskapan.

Hóast fimtan ár nú eru liðin, síðani fyrsta avtalan varð undirskrivað, er framvegis langt ímillum játtanirnar frá ES til føroyskar granskingarstovnar. Síðani 2021, tá núgaldandi rammuskráin kom í gildi, hava føroyskir gransk­

arar fingið tilsamans 57 mió. kr. frá ES. Næstan alt er farið til tveir privatar stovnar og fyritøkurSjókovan í Leirvík og Ocean Rainforest í Kaldbak. Av almennu granskingarstovnunum eru tað bert Havstovan og Sjúkrahúsverkið, ið hava fingið nakað nevnivert burtur úr at søkja um stuðul til gransking frá ES. Onkrir aðrir granskingarstovnar hava fingið smærri upphæddir, men Fróðskaparsetrið hevur onga játtan fingið frá ES yvirhøvur í Horizon Europe. – Tað er tungt at søkja um stuðul til gransking frá ES. Tað krevur ógvuliga nógva arbeiðstíð at fyrireika eina umsókn, og tá tú endiliga hevur sent hana inn, og hon verður havnað, so er skjótt at missa mótið, sigur Maria Húsgarð, sum er kontaktfólk fyri Horizon Europe í Føroyum.

OV FÁAR UMSÓKNIR

Í yvirlitinum hjá ES yvir játtaðan

FØROYAR OG ES

Føroyar hava havt formliga avtalu við ES um gransking í 15 ár.

Maria Húsgarð er løgfrøðingur og starvast sum fulltrúi í Granskingarráðnum. Hon er kontaktfólk hjá Horizon Europe í Føroyum

stuðul til gransking og nýskapan frá Horizon Europe skránni klára Føroyar seg at síggja til væl. ES hevur fingið 58 skikkaðar umsóknir úr Føroyum, og 23 játtanir eru givnar. Triðja hvør umsókn hevur sostatt fingið stuðul, og tað verður mett sum sera gott. – Vit liggja væl fyri í hagtølunum yvir, hvussu nógvar umsóknir fáa stuðul í mun til fólkatalið, men føroyski leikluturin í flestu

Samstarvið byrjaði í 2010, tá samstarvsavtala varð undirskrivað millum Føroyar og ES nevndina um luttøku sum atlimaland í sjeyndu rammuskránni fyri gransking hjá ES. Føroyskir granskarar hava síðani kunnað søkt um stuðul og luttikið í netverkum ájavnt við granskarar í ES londum og øðrum atlimalondum í Europa.

Frá 2014 til 2020 fevndi samstarvið um luttøku í Horizon 2020 rammuskránni, og Føroyar hava nú atlimaskap í Horizon Europe rammuskránni, ið kom í gildi í 2021 og varir til 2027.

í 2022 samtykti løgtingið rammusáttmála við Evropasamveldið, sum gevur Føroyum møguleika at gerast partur av øllum samstarvsskráum hjá ES, ið loyva atlimaskap fyri lond uttanfyri ES.

Avgerð er eisini tikin um, at Føroyar skulu gerast partur av Erasmus+, ið er útbúgvingarsamstarvið hjá ES.

umsóknunum er sera avmarkaður, og tí verður samlaða stuðulsjáttanin eisini lítil.

– Tað allarmesta er farið til teir somu privatu aktørarnar, ið duga væl at brúka skipanina. Talið á umsóknum frá almennu granskingarstovnunum er ov lágt, og føroyski leikluturin í verkætlanunum er ov lítil, sigur Maria Húsgarð.

Fleiri orsøkir eru helst til, at

NÝGGJ GJALDSSKIPAN

almennu granskingarstovnarnir fáa so lítið burtur úr ES samstarvinum.

– Vit hava fleiri sera góðar granskarar, sum tora og vilja søkja um stuðul, men sum renna seg í forðingar, tí viljin til at stuðla undir ikki er nóg stórur á stovnunum.

– Á Fróðskaparsetrinum hava granskarar nógva undirvísing og hava ikki stundir og umstøður at

Tá avtalan um atlimaskap í Horizon Europe rammuskránni varð undirskrivað, kom eisini nýggj gjaldsskipanin í gildi. Í undanfarnum skráum hevur ikki verið javnvág millum gjald og úrtøku hjá Føroyum í sambandi við luttøku í granskingar­ og menningarsamstarvinum hjá ES. Við Horizon Europe er gjaldsleisturin broyttur, soleiðis at gjaldið verður tillagað í mun til úrtøkuna. Hetta er ein fyrimunur fyri Føroyar, tí í fyrru skipanunum rindaðu Føroyar eitt fast ásett gjald í mun til BTÚ, sum var munandi hægri enn úrtøkan.

GRANSKINGARRÁÐIÐ ER BINDILIÐ

Granskingarráðið hýsir National Contact Point­skipanini (NCP), sum er kunningartænasta og bindilið millum Føroyar og ES­nevndina um Horizon. Eisini samskipar Granskingarráðið luttøkuna í nevndum, sum fyrireika nýggjar arbeiðsskráir í Horizon skránni.

Granskingarráðið umsitur eisini føroysku EURAXESS kunningartænastuna, sum skal gera tað lættari fyri granskarar at flyta millum lond at arbeiða.

skriva arbeiðskrevjandi stuðulsumsóknir. Tá útlitini fyri at fáa stuðul higartil ikki hava verið serliga góð, er hetta helst eisini nakað, ið tey aftra seg við at brúka tíð uppá.

– Hinir granskingarstovnarnir eru smáir, og stovnsleiðslurnar geva ikki granskarunum tær umstøður, ið skulu til fyri at seta saman eina nóg góða umsókn. Stovnsleiðslurnar eiga at siga við síni fólk, at tey skulu søkja, og at tað er í lagi at leita eftir útlendskum útboðum og brúka tíð uppá eina umsókn, sum møguliga ikki fer at geva nakað í fyrsta umfari. Um stovnurin ikki hevur rásarúm til tað, so er tað har, trupulleikin liggur, sigur Maria.

HJÁLP TIL UMSÓKNIR

Fróðskaparsetrið hevur nú sett á stovn eina granskingar­ og framtakseind, sum millum annað skal hjálpa granskarum við at skriva umsóknir um stuðul. Hinir granskingarstovnarnir hava onga fyrisiting, ið hjálpir granskarum við at skriva umsóknir.

– Framtakseindin á Setrinum er eitt stig á røttu leiðini, og hon eigur at verða styrkt til eisini at verða ein stuðulseind fyri aðrar stovnar og fyri smærri fyritøkur.

ERASMUS fer at lata upp fyri, at útlendsk lesandi koma til Føroya og kunnu vera við til at byggja upp eitt granskingarumhvørvi, sum kann vera við í fleiri Horizon verkætlanum,

Møguleikarnir fyri at veita eina góða tænastu verða betri, jú fleiri og fjølbroyttari spurningar eru tvørtur um stovnar og geirar, sigur Maria Húsgarð. Bert privatar fyritøkur og stovnar í Føroyum hava higartil megnað at fingið tillutað leiðandi leiklut í stórum ES verkætlanum.

Tað er leiðslan av altjóða samtaki, sum veruliga ger mun og gevur fígging til førleikamenning, størv og nýggja vitan. Almennir granskingarstovnar hava bert verið við sum luttakandi partar í verkætlanum, sum stovnar í øðrum londum hava leitt.

– Tað krevur minst eitt heilt ársverk at gera eina so fullkomna umsókn, at hon hevur møguleika fyri at koma ígjøgnum og fáa stuðul. At byggja upp eina umsókn um at leiða eina Horizon verkætlan og skipa eitt samtak krevur nógva serfrøði. Og sjálvt um umsóknin er framúrskarandi, so er als ikki vist, at hon kemur gjøgnum nálareygað, tí kappingin er sera hørð.

– Fróðskaparsetrið er helst einasti almenni stovnur í Føroyum, ið kann gera tað. Um Setrið fór miðvíst eftir at fáa ein leiðandi leiklut í eini verkætlan, so hevði tað eisini uppbygt ta neyðugu serfrøðina og fyrisitingina, ið øll sakna, sigur Maria.

ØLL AÐALRÁÐ EIGA

AT VERA VIÐ

Granskingarráðið ráðgevur umsøkjarum og politiska myndugleikanum um luttøku í Horizon, men tað er landsstýrið, ið hevur

Føroyskir granskarar fáa dyggan stuðul frá NordForsk

Føroyar vóru í 2025 fyri fyrstu ferð við í tveimum útboðum hjá NordForsk sum sjálvstøðugur limur við egnari fígging. Luttøkan eydnaðist sera væl. Tilsamans fýra verkætlanir við føroyskari luttøku fingu stuðul frá útboðunum, ið var fleiri ferðir hægri enn føroyski parturin av fíggingini.

BURÐARDYGG

MENNING AV ARKTIS

Føroyskir granskarar fingu stuðul til luttøku í tveimum verkætlanum um burðardygga menning av Arktis. Játtanin til føroyska partin var góðar 4 mió. kr. Føroyar lótu 900.000 kr. í fígg­

ing til útboðið. Samlaða játtanin frá NordForsk til føroyskar granskarar var sostatt meira enn fýra ferðir tað, sum Føroyar høvdu latið. Útboðið um burðardygga menning av Arktis var størsta útboðið, ið NordForsk nakrantíð hevur havt. Umframt Norðanlondini vóru eisini Kanada og USA við í útboðnum.

Tilsamans vórðu góðar 210 mió. kr. játtaðar til níggju verkætlanir um evnir sum hav, vatn, lívfrøðiligt margfeldi, yvirferðslu av ferðafólki og mineralir.

Tilsamans 186 granskarar frá 66 universitetum og stovnum í 10

undirskrivað sáttmálan við ES, og Barna­ og útbúgvingarmálaráðið, sum varar av honum.

Eingin miðvís semja er gjørd um, hvussu Føroyar skulu luttaka í samstarvinum við ES um gransking og nýskapan.

– Aðrastaðni petta tey fakøkini í Horizon sáttmálanum út á aðalráðini, ið vara av økjunum. Í Føroyum er tað bara landsstýrismaðurin í barna­ og útbúgvingarmálum, sum hevur nakað við rammusáttmálan at gera. Landsstýrið eigur at býta fakøkini í sáttmálanum út á málsøkini hjá landsstýrisfólkunum, soleiðis at tað til dømis er Fiskimálaráðið, ið varar av havgransking, og Umhvørvismálaráðið, ið hevur ábyrgd av umhvørvisgransking.

– Aðalráðini eiga síðani at gera miðvísar ætlanir fyri, hvat Føroyar skulu á einstøku økjunum, ið sampakka við virkisætlanirnar hjá ES. Slíkar virkisætlanir, ið føroyskir granskarar kunnu vísa til í umsóknum sínum, eru alneyðugar, um vit skulu fáa meira burtur úr samstarvinum við ES, sigur Maria Húsgarð.

GLOTTAR FYRI FRAMMAN

Hóast forðingar og avbjóðingar sær Maria Húsgarð eisini glottar

fyri framman fyri føroysku luttøkuna í granskingarsamstarvinum við ES.

Ein teirra er avgerðin hjá landsstýrinum um, at Føroyar skulu vera við í ERASMUS, ið er útbúgvingarskipanin hjá ES. – Tað fer at geva heilt nýggjar og stórar møguleikar. ERASMUS fer at lata upp fyri, at útlendsk lesandi koma til Føroya og kunnu vera við til at byggja upp eitt granskingarumhvørvi, sum kann vera við í fleiri Horizon verkætlanum, sigur hon.

Røddir hava verið frammi um, at granskingar­ og nýskapanarskráin hjá ES er ov stór og tung, og at tað ikki loysir seg at vera við. Maria Húsgarð ivast tó ikki í, at avtalan er gagnlig fyri Føroyar. – Vit hava ógvuliga nógvar fyrimunir av at vera uppi í hesum stóra umhvørvinum. Alt liggur opið, og vit kunna alt møguligt, um vit bert kunnu finna ta neyðugu menniskjansliga orkuna til at bera tað víðari. – Hetta er klubburin at vera í, og sum framkomið land eiga vit at vera við, men vit skulu brúka hesa avtaluna ordiliga. Vit skulu vilja hana, og vit skulu øll eiga hana, sigur Maria Húsgarð.

NORDFORSK?

NordForsk er stovnur undir Norðurlendska Ráðharraráðnum, sum stuðlar norðurlendskum samstarvi um gransking og granskingarinfrakervi.

londum luttaka í verkætlanunum, ið fingu stuðul. Fýra teirra eru úr Føroyum.

BURÐARDYGG FISKIVEIÐA

ÚR SUNNUM HAVI

Føroyskir granskarar fingu stuðul til luttøku í tveimum verkætlanum um burðardygga fiskiveiðu.

Føroyar lótu eisini 900.000 kr. í fígging til hetta útboðið. Samlaða játtanin frá NordForsk til føroyskar granskarar var 2 millión kr.

Tilsamans vórðu 25 milliónir kr. játtaðar til 4 verkætlanir.

NordForsk varð stovnað í 2005 fyri at styrkja norðurlendska gransking. NordForsk fær játtan frá Norðurlandaráðnum, sum skal nýtast til stuðul til granskingarverkætlanir og at menna samstarvið landanna millum.

Fyri at kunna fáa stuðul frá NordForsk skal ætlaða verkætlanin kunna metast at geva norðurlendskt meirvirði. Harafturat skulu tað verða luttakarar úr í minsta lagi trimum norðurlondum. Føroyar hava sjálvstøðugan limaskap í NordForsk, og granskarar úr Føroyum kunnu søkja um stuðul á jøvnum føti við onnur.

AVLEIÐINGAR AV VEÐURLAGSBROYTINGUM FYRI SAMFELØG Í ARKTIS

Granskarar á Søgu­ og Samfelagsdeildini á Fróðskaparsetrinum hava fingið 1,4 mió. kr. í stuðli frá NordForsk til eina granskingarverkætlan um at menna vitan um avleiðingar av veðurlagsbroytingum fyri samfeløg í Arktis.

Aðrir luttakarar í verkætlanini eru granskarar úr Kanada, Danmark, Finnlandi, Grønlandi, Íslandi, Noregi, Svøríki og USA. Verkætlanarleiðari er Rico Kongsager, professari á Keypmannahavnar Universiteti. Árin av veðurlagsbroytingum eru størri í Arktis enn nakra aðrastaðni í heiminum. Tey fevna millum annað um burturmáan av lendi, tiðnandi frostjørð, skógareld og minkandi havís. Hesi árin hava álvarsligar avleiðingar ikki bert búskaparliga, men eisini mentanarliga og heilsuliga fyri samfeløgini í

EITRANDI ALGUR

Granskarar á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum og á Havstovuni hava fingið 2,8 mió. kr. í stuðli frá NordForsk til at gera kanningar av eitrandi algum í sjónum kring Føroyar. Kanningarnar eru partur av verkætlanini PHATE, sum Danmark, Kanada, Grønland, Ísland og Noreg eisini eru við í. Verkætlanarleiðari fyri PHATE er Sofia Ribeiro, professari á GEUS – jarðfrøðiliga kanningarstovninum fyri Danmark og Grønland.

Veðurlagsbroytingar í Arktis gera, at sjógvurin verður heitari, havísurin bráðnar og frárenslið frá ískápum og jøklum økist. Hetta hevur stór árin á vistfrøðina í sjónum. Samansetingin av djórasløgum í havinum verður øðrvísi, og lívsringrásin í øllum føðiliðum broytist. Økti hitin í sjónum ger, at algublómingar verða fleiri og drúgvari. Flestu algusløgini eru óskaðilig, men nøkur kunnu verða upptikin í føðiketuni og gerast eitrandi ella enntá deyðilig fyri menniskju og havsúgdjór.

Arktis.

Árin, ið ikki eru búskaparlig, eru lítið umrødd og granskað, hóast tey kunnu hava sera stórt neiligt árin á vælferðina hjá núverandi og komandi ættarliðum.

NordForsk hevur játtað tilsamans 15,7 mill. kr. til tvørfakligu granskingarverkætlanina, ið skal fáa til vega vitan um hesi árin. Verkætlanin hevur fingið heitið LostToClimate.

Ragnheiður Bogadóttir, ph.d., granskari á Søgu­ og samfelagsdeildini á Fróðskaparsetrinum, skal standa á odda fyri føroyska partinum av granskingarverkætlanini.

AV STRONGD Á

ÁVIRKAN

GÝTANDI TOSK

Granskarar á Havstovuni hava fingið stuðul frá NordForsk til at kanna, um strongd ávirkar gýtandi tosk.

Endamálið við PHATE verkætlanini er at savna serfrøðingar og samfeløg úr seks londum, sum skulu arbeiða tvørfakliga við at greina hesi viðurskifti. Samlaða játtanin frá NordForsk til PHATE verkætlanina er 32,5 mill. kr.

Anni Djurhuus, ph.d., granskari á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum, skal standa fyri føroyska partinum í samstarvi við Ian Salter, ph.d., granskara á Havstovuni.

Kanningarnar eru partur av verkætlanini CODSPA, ið kannar, hvussu fiskiveiða ávirkar gýtandi tosk í Noregi, Íslandi og Føroyum. Úrslitini fara væntandi at geva avgerandi vitan um, hvussu gýtingarøkir eiga at stongjast.

Føroyskir, íslendskir og norskir granskarar eru við í verkætlanini.

Petur Steingrund, Dr. Philos, granskari á Havstovuni, stendur fyri føroyska partinum.

Verkætlanarleiðari er Marco Vindas, professari á NMBU –norska lívfrøðiliga universitetinum.

BURÐARDYGG UPPSJÓVAR FISKIVEIÐA Í NORSKAHAVINUM

Granskarar á Havstovuni og Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum hava fingið stuðul frá NordForsk til at luttaka í einum arbeiðsbólki, ið ger vistskipanarmetingar fyri Norskahavið.

Við í arbeiðsbólkinum, ið nevnist IEA­NOR, eru íslendskir, føroyskir og norskir granskarar. Teir skulu menna eina røð av amboðum til at kanna og skilja núverandi og framtíðar støðu í vistskipanini í Norskahavinum, ið skulu stuðla undir umsiting av burðardyggum fiskiskapi í sambandi við skiftandi veðurlag.

Við at broyta fiskivinnuumsitingina frá at viðgera eitt fiskaslag í senn til vistskipanargrundaða umsiting, ið tekur atlit til alla vistskipanina, ber til at svara spurningum sum, hvussu nógva veiðu ein fiskastovnur ber, hvussu veðurlagsbroytingar og onnur viðurskifti ávirka fiskastovnarnar, og hvussu útbreiðslan hjá sløgum sum makreli, svartkjafti og sild broytist, so hvørt sum havveðurlagið broytist.

Eydna í Homrum, ph.d., granskari á Havstovuni, skal standa fyri føroyska partinum í samstarvi við Anni Djurhuus, ph.d., granskara á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum. Verkætlanarleiðari er Benjamin Planque, granskari á norska Havgranskingarstovninum.

Skrá fyri Vísindavøkuna 26. september

SJÓVINNUHÚSIÐ

08.30 Vælkomin á Vísindavøku

Annika Sølvará, Granskingarráðið

08.40 Frá floksfelaga til starvsfelaga: Ávirkanin av floksfeløgum á starvsleiðina

Tróndur Møller Sandoy, Fróðskaparsetrið

09.00 Smáar dátur, stórir dreymar

– At menna vitlíki til føroyska málið Barbara Scalvini, Fróðskaparsetrið

09.20 Hvussu ger mann eitt veðurmodell?

Andrias Klein Gregoriussen, Veðurstova Føroya

09.40 Ávegis móti framtíðar tilfari og tøkni við kvantufeltteori

Shouryya Ray, Fróðskaparsetrið

10.00 Ber til at goyma CO2 útlát í føroysku undirgrundini?

Rakul Maria Johannesen, Jarðfeingi

10.20 At sigla millum skerini í heimspolitikki

- Møguleikar og avbjóðingar hjá smátjóðum Tór Marni Weihe, Fróðskaparsetrið

10.40 Franskir og føroyskir fiskimenn hittast

Malan Marnersdóttir, Fróðskaparsetrið

11.00 Hvar loysir tað seg best at fiska við línu?

Magni Laksáfoss, Sjókovin

11.20 Grindadráp – Hvat halda føroyingar?

Elsa F. Helmsdal, Heilsugranskingareindin

11.40 Kann tøkni viðvirka til at fáa innlagdar sjúklingar meira kropsliga virknar?

Durita Viderø Gunnarsson, Heilsugranskingareindin

12.00 Upphitingin av føroyskum havøki – náttúrlig ella menniskjaskapt?

Bogi Hansen, Havstovan

12.20 Ávirkan av ljósdálking á drunnhvíta

Ben Porter, Umhvørvisstovan (hildin á enskum)

12.40 Uttanríkispolitikkur uttan ríki?

Jens Christian Svabo Justinussen, Fróðskaparsetrið

13.00 Genetisk kortlegging av bróstkrabba í Føroyum

Annetta C. Eidesgaard, Heilsustýrið

13.20 Trygg og nýggj tøkni til fólk við diabetes 1 í Føroyum Herborg Líggjasardóttir

Johannesen, Stenø Miðstøðin

13.40 Ávirkan, íblástur og skapan

Sunleif Rasmussen, Fróðskaparsetrið

14.00 FaroeMar savnar kunnleikan um havbotn

Barbara B. Thorsteinsson, Jarðfeingi

14.20 Kyksilvur og onnur dálkingarevni í havhesti - gongdin gjøgnum árini Bjarta Osberg Johansen, Umhvørvisstovan

14.40 Talufrælsi undir trýsti

Sigri M. Gaini, Fróðskaparsetrið

15.00 Ferðing og atburður hjá sílum í Eiðisá í Norðragøtu Kirstin Eliasen, Firum

15.30 Miðlafagnaður Snarrøðu­kapping Innslag Vinnari av snarrøðukappingini kosin Handan av ársins miðlaheiðursløn

SVALIN

9.00 – 15.00

Ymisk tiltøk og royndir fyri børn og vaksin

Stovnar skipa fyri

UTTANFYRI

9.00 – 15.00

Tiltøk fyri børn og vaksin

Næmingar og lærarar á Glasi gera royndir

Havstovan sýnir fram ymsar fiskar o.a.

Fyrivarni verður tikið fyri broytingum

Sørvágs Bókasavn

– mikukvøldið 17. september kl. 19

Kanningar av føroyska grundvatninum

Óluva Reginsdóttir Eidesgaard, Jarðfeingi

Hvussu skjótt sodnast ein lús?

Ása Johannesen, Firum

At sigla millum skerini í heimspolitikki

Tór Marni Weihe, Fróðskaparsetrið

Miðlatún í Vági

– mánakvøldið 22. september kl. 19

Hvussu kann uppsjóvarfiskiskapur gerast

burðardyggari?

Mirjam Carlsdóttir Olsen, Sjókovin

Staðarveður

Hanus Kjølbro, Veðurstova Føroya

Rákið á Íslandsrygginum

Guðrið Eriksdóttir Johansen, Havstovan

– á ferð 2025

Klaksvíkar Bókasavn

– týskvøldið 16. september kl. 19

Teldugjørt rák í Djúpunum, Kalsoyarfirði og Leirvíksfirði

Knud Simonsen, Veðurstova Føroya

Grøna orkuskiftið á sjónum, eisini í Føroyum?

Meinhard Eliasen, Umhvørvisstovan

Hjartað í fiskinum, sum tú setur á borðið Heidi S. Mortensen, Firum

Bókasavnið við Løkin – mánakvøldið 15. september kl. 19

Upphitingin av føroyskum havøki – náttúrlig ella menniskjaskapt?

Bogi Hansen, Havstovan

Ein havmyndil fyri landgrunnin við livandi veðri

Jari í Hjøllum, Veðurstova Føroya

Kennir gulllaksurin viðgerðarøkini hjá ICES?

Sunnvør í Kongsstovu, Fróðskaparsetrið

Sands Bókasavn

– hóskvøldið 18. september kl. 19

BMI hjá rognkelsum

Sandra Ljósá Østerø, Firum

Long COVID – hvat er tað?

Gunnhild Helmsdal, Heilsugranskingareindin

Burðardygd – meira enn bara umhvørvi

Sámal Matras Kristiansen, Nám

Vísindavøkan 2025 verður í Sjóvinnuhúsinum 26. september

Framløgur, tiltøk og miðlafagnaður á skránni.

Framløgurnar verða eisini stroymdar beinleiðis.

Tiltøkini eru almenn og ókeypis.