Vísindavøkublaðið 2023

VÍSINDAVØKAN 2023

verður í Sjóvinnuhúsinum 22. september

Kampus er fyritreyt fyri Suðuroyartunli

Borgarstjórin í Vágs kommunu hevur ført fram, at hesar milliónirnar og allar tær, ið skulu til afturat fyri at fáa eitt kampus, høvdu verið betri farnar sum íkast til ein Suðuroyartunnil.

Jan Rasmussen, serlækni á Landssjúkrahúsinum, sum er limur í Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan, er alt annað enn samdur.

Gera vit ikki íløgur í gransking og nýskapan, fáa vit ikki ráð til ein Suðuroyartunnil. Tað sigur Jan Rasmussen, ið er ein av limunum í Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Nýggja kampusið, sum er í umbúna á Fróðskaparsetrinum, skal verða

eitt savningarstað fyri granskarar og nýskaparar á almennum granskingarstovnum og í privatu vinnuni. Ein depil skal setast á stovn á

kampusinum, ið eisini fevnir um granskarar og mennarar í privata geiranum, og í hesum depli skulu góð hugskot um nýggjar loysnir loftast og verða til veruleika.

Tað er eitt av høvuðstilmælunum í fyrstu ársfrágreiðingini hjá Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan, ið nú er løgd fram.

Umleið 30 miljónir kr. eru fyribils settar av á fíggjarlógini til at projektera nýtt kampus og umvæla verandi bygningar á Frælsinum.

– Eitt kampus er mett at kosta umleið eina milljard kr., men tað er ein íløga, ið vit ikki kunnu vera fyriuttan, um Fróðskaparsetrið skal gerast eitt nýmótans universitet, sum kann veita okkum granskingargrundaða vitan.

– Um vit skulu tryggja og menna okkara vælferðarsamfelag, verður neyðugt at vaksa um búskapin. Og tað fer ikki at bera til at halda fram at fiska meira og ala meira, tí talið av fiskastovnum og firðum er avmarkað. Vit verða noydd at gagnnýta okkara førleikar til fulnar og hugsavna okkum um økir, har vit eru sterk.

– At gera íløgur í eitt kampus er tí ein fyritreyt fyri, at vit kunnu fáa ráð til ein Suðuroyartunnil, sigur Jan Rasmussen.

GRANSKING ER ÍLØGA

Í Føroyum stendur stuðul til gransking, menning og nýskapan sum ein útreiðsla í løgtingsfíggjarlógini. Tað merkir, at tær 7,5 milliónirnar til granskingarstuðul telja niður í tjóðarroknskapinum. Í londunum rundan um okkum verður stuðul til gransking, menning og nýskapan í staðin roknaður sum ein íløga, og tað verður eisini staðfest í altjóða handbókum, ið áseta mannagongdir fyri hagtalsinnsavning.

Í USA og Evropa liggur árliga íløguavkastið frá alment fíggjaðari gransking, menning og nýskapanum um 20% í miðal. Í Føroyum vanta hagtøl á økinum, men um støðan er nakað tað sama í Føroyum, koma tær 7,5 milliónirnar til granskingarstuðul á fíggjarlógini aftur við einum virði á 9 miljónir kr. Les meira á s. 5

Grót úr Tindhólmi skal samanberast við royndir frá Mars

Níggju granskarar úr USA, Noregi, Danmark, Týsklandi og Føroyum hava í eina viku síðst í august savnað jarðfrøðiligar royndir og dátur í Tindhólmi og í Suðuroynni, sum skulu gera tað møguligt hjá amerikanska rúmdarstovninum NASA at skilja jarðfrøðina á Mars betur.

Jarðfrøðiligar royndir úr Føroyum hava fyrr víst, at føroyska jarðfrøðin er sera lík jarðfrøðini á Mars. Eftir at rúmdarbilurin Perseverance er farin undir at taka borikjarnar á Mars, ber til at gera neyvari samanberingar og greiningar av ymiskum grótsløgum úr Føroyum og á Mars. AMASE verkætlanin, sum er heitið á kanningararbeiðinum í Føroyum,

hevur tí fingið enn størri týdning nú.

– Vit vóna, at royndirnar, sum vit hava tikið nú, og tær greiningar, ið fara at verða gjørdar, fara at gera tað møguligt at skilja fleiri frábrigdi og smálutir í jarðfrøðini á Mars, sum í síðsta enda fara at geva okkum virðismikla vitan um vatn og lív á gongustjørnuni, sigur Uni Árting, jarðfrøðingur á Jarðfeingi, sum er í partur av Mars 2020 vísindatoyminum hjá NASA.

Granskararnir gjørdu kanningar í fýra dagar í Tindhólmi og tríggjar dagar í Suðuroynni. Við í arbeiðinum vóru eisini fjallaklintrarar og tyrluflogskiparar.

Les meira á s. 12.

Íløgur í gransking og nýskapan gera mun

Búskaparráðið hevur í nógv ár fylgt við gongdini og ráðgivið Føroyum um búskaparligu gongdina, júst sum tað hevur fingið til uppgávu í lóg. Hóast tað ikki altíð verður gjørt sum ráðgivið, so hoyrast ráðini og tað verður kjakast um tey. Og kjakið flytur okkurt. Tað ger kjak, serliga tá tað byggir á vitan og hollar grundgevingar.

Eitt nýtt ráð hevur á fyrsta sinni hugt at gongdini við gransking, menning og nýskapan og sagt sína hugsan um, hvussu økið kann skipast betur. Ráðið er við lóg sett at ráðgeva landsstýrinum og vinnuni, júst sum Búskaparráðið. Tað hevur við støði í eini lýsing av økinum og samrøðum við partarnar fleiri tilmæli um stórar og víðfevndar broytingar. Hesar krevja í fleiri førum munandi fígging.

Tilmælini taka støði í yvirskipaðu fatanini, at játtan til gransking og nýskapan ikki er ein útreiðsla, men ein íløga, sum gevur gott avkast. Tað vita vit uttan úr heimi. Har verða kostnaðir fyri gransking og menning verða skrásettir sum íløgur í landsroknskapunum og í hagtølunum. Framkomin lond gera munandi almennar íløgur fyri at fáa nýggja vitan til vega og betra um samfelagsliga haldførið.

Vit síggja tað í Føroyum, har vit hava gjørt stórar íløgur í Fróðskaparsetrið seinastu árini. Til útbúgving og hartil hoyrandi gransking. Fleiri vælútbúgvin fólk, sum átaka sær størv um alt landið. Meira vitan á fleiri økjum, sum almenni geirin og vinnan brúka. Fleiri serfrøðingar, sum kunnu hjálpa okkum at skilja samansettar og truplar støður.

Vit hoyra hvørja viku um føroyingar, sum skara framúr, eisini á granskingar­ og nýskapanarøkinum. Felags fyri hesi er, at tey við vilja, miðvísum arbeiði og tí tilfeingi, tey hava tøkt, hava flutt mørk og skapt okkurt nýtt, sum er samfelagnum at gagni.

Hvat kundi tað ikki verið til, um vit av álvara gjørdu íløgur á hesum økinum?

Alt dýrkar. Gev mær meira pengar. Vit hava ikki ráð. Lønarlyft. Vit mugu gera Suðuroyartunnil. Samfelagsligt haldføri. Útreiðslur, inntøkur, raðfestingar, íløgur. Seinastu dagarnar hevur nógv verið tosað um haldføri. Um at gera búskaparligar langtíðarætlanir og at innrætta samfelagið, soleiðis at tað er rúm fyri okkum øllum, bæði nú og í framtíðini. Soleiðis at Føroyar verða eitt enn betri samfelag.

SNARRØÐUR OG HEIÐURSLØN

Vísindavøkan 2023 endar við tiltaki, sum fagnar góðari miðling av gransking.

Miðlatiltakið byrjar kl. 15.00. Fyrst er snarrøðukapping. Nakrir granskarar fara stutt og greitt at siga eina søgu um tað, sum frammanundan er lýst á eini plakat á granskingarmáli, soleiðis at øll skilja hetta. Hetta fáa teir 150 sekund til. Ein dómsnevnd kjósar vinnaran, sum fær heiðursløn.

Áðrenn vinnarin av snarrøðukappingini verður kosin verður okkurt undirhald á skránni. Hvat hetta er, verður avdúkað á staðnum.

At enda verður ársins miðlaheiðursløn handað. Hetta er eitt herðaklapp, sum verður latið granskara ella øðrum, sum hevur dugað serliga væl at miðla granskingarúrslit, hevur víst á týdningin av gransking ella á annan hátt varpað ljós á nyttuna av vísindum.

GEV OKKUM TÍTT BOÐ UPPÁ MÓTTAKARAN AV ÁRSINS

MIÐLAHEIÐURSLØN

Granskingarráðið fer aftur í ár at heiðra ein persón, sum hevur dugað serliga væl at miðla granskingarúrslit, hevur víst á týdningin av gransking ella á annan hátt varpað ljós á nyttuna av vísindum.

Tú kanst vera við at avgera, hvør skal fáa ársins herðaklapp fyri góða miðling av gransking. Send boð til Granskingarráðið á gransking@gransking.fo ella í boðklivan á Facebook.

Seinasta freist at senda okkum uppskot er mánadagin 11. september 2023.

Tey geva vinnuni fíggjarligar fyrimunir, um tey brúka orku uppá gransking og nýskapan.

Tá grannar okkara í Íslandi vóru í svárari kreppu fyri fáum árum síðani, vórðu næstan allar játtanir skornar inn á bein. Á einum øki varð tó hugsað øðrvísi. Játtanir til gransking og nýskapan vórðu øktar munandi og vinnuligar íløgur í nýskapan fingu stórar skattafyrimunir. Sambært serkønum í Íslandi var hetta við til at venda gongdini og skapa nýggjar vørur, tænastur, arbeiðspláss og inntøkur.

Mark Twain skal hava sagt at: “Continuous improvement is better than delayed perfection”, sum kann umsetast til: “Áhaldandi batar eru betri enn seinkað fullkomni”. Tað ber ikki til at fara frá lítlum til nakað stórt í einum, men miðvísar raðfestingar gera mun. Um vit venja okkum við at síggja kostnað fyri gransking og nýskapan sum íløgur heldur enn útreiðslur, so eru vit komin eitt fet rætta vegin. Næstu fetini hava vit longu fingið nøkur boð uppá í tilmælum frá nýggja ráðnum, sum nú er farið undir at ráðgeva landsins myndugleikum og vinnuni.

Annika Sølvará Stjóri í Granskingarráðnum

TILTØK Á SVALANUM OG UTTANFYRI

Vísindavøkan verður í Sjóvinnuhúsinum fríggjadagin 22. september frá morgni til seint seinnapart.

Framløgur verða í Kongshøll, meðan tiltøk serliga ætlað skúlanæmingum frá miðdeild verða á Svalanum og í teltum uttanfyri.

Á Svalanum skipa stovnar fyri ymsum forvitnisligum við støði í gransking, Millum annað fer Umhvørvisstovan at hava eina træ-eyðkenniskapping umframt at læra at telja áraringar á trøum.

Fiskaaling fer at hava sílaroðslu og pinkuhvalspýggj við, ið verða koyrd undir sjóneykur.

Tiltakið er alment og ókeypis.

LUTTAKANDI STOVNAR OG FELØG Á VÍSINDAVØKU

Búnaðarstovan – Fiskaaling – Fróðskaparsetrið – Havstovan – Heilsufrøðiliga Starvsstovan – Heilsugranskingareindin –iNOVA – Jarðfeingi – Landsbókasavnið – Tjóðskjalasavnið – Tjóðsavnið – Umhvørvisstovan – Granskingarráðið

Fyriskipari og ábyrgd: Granskingarráðið, Dagmar Joensen-Næs, www.gransking.fo Sniðgeving og umbróting: Sosialurin

Virkin og vakin høvuðsstaður

Játtanir

Tólv verkætlanir fingið stuðul til gransking:

Tólv granskingarverkætlanir fingu tilsamans góðar 8,2 mió. kr. í stuðli frá Granskingarráðnum í ár. Stuðul varð latin til hesar verkætlanir:

Tórur Sjúrðarson:

"Ávirkan av viðgerð við statinum á tillagingar til kropsliga venjing hjá sjúklingum í statin­viðgerð"

Verkætlan á Deildini fyri Heilsu- og sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum - 875.000 kr.

Vár Honnudóttir: ”Sosialur ójavni í heilsu í Føroyum”

Ph.d.-verkætlan á Deildini fyri Heilsu- og sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum – 585.000 kr.

Eina H. Eliasen: ”Forsagnir og fylgir av at eldast. 3. kanning av føroysku sjeytiára kohortuni” Verkætlan í Granskingareindini í Sjúkrahúsverkinum – 650.000 kr.

Elsa Helmsdal: ”Kanning av kunningini tey seinastu 40 árini viðvíkjandi dálkingarevnum í grind”

Ph.d.-verkætlan í Granskingareindin í Sjúkrahúsverkinum og á Deildini fyri Heilsu- og sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum – 480.000 kr.

Arnfinnur Kallsberg: ” Sjúkuelvandi serotypir av Pneumokokkum og broyting í berara­ og sjúkutíttleika hjá børnum í Føroyum”

Ph.d.-verkætlan hjá Thetis og Roskilde Universitet – 650.000 kr.

Sonja Olsen: ” Skiftið frá dagstovni í skúla og tey krøv og sýn uppá læring, sum føroysk børn møta í skiftinum.”

Ph.d.-verkætlan á Námsvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum – 500.000 kr.

Rob Thomas: ” Kanning av sjófugli í Atlantshavi ­ Hvørji árin kunnu ljósdálking og virksemi á sjógvi hava á náttarvirknan sjófugl í Landnyrðingsatlantshavi?”

Verkætlan á Cardiff University and Eco-explore Community Interest Company í samstarvi við Umhvørvisstovuna – 610.000 kr.

Debes H. Christiansen: “RASPOX – Heilgenom­sekvensering av laksakoppavirus”

Verkætlan á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni – 630.000 kr.

Karin Margretha Húsgarð Larsen:

”Thermohalina rákið gjøgnum føroyskt sjóøki” Ph.d.-verkætlan á Havstovuni, DMI og Náttúruvísindadeildini

á Fróðskaparsetrinum – 860.000 kr.

Óluva R. Eidesgaard: “Kanningar av grundvatns­menningarmøguleikum í Føroyum”

Verkætlan á Jarðfeingi – 735.000 kr.

Birgitta Andreasen: “Atkomuligur botnfellismyndil til betri umhvørvisráðlegging”

Verkætlan á Fiskaaling – 800.000 kr.

Knud Simonsen:

“Kortleggjan av økjum við ódligum rák­aldu samanspæli í Føroyum”

Verkætlan á Náttúruvísindadeildini

á Fróðskaparsetrinum – 855.000 kr.

Ph.d. verkætlan:

Hví eta føroyingar minni grind og spik?

grind, serliga kyksilvuri, PCB og PFAS, hava gjørt, at kjakast hevur verið um grind í føroyska kostinum í áratíggju.

Føroyingar, serliga kvinnur í burðardyggum aldri, hava nú munandi lægri kyksilvur innihald í blóðnum. Hildið verður, at kunningin um vandan við at eta grind er orsøkin til hetta.

Men ongar kanningar eru gjørdar av, hví serliga kvinnur eta nógv minni av grind.

Ph.d. verkætlan:

Elsa Helmsdal, MSc í heilsusamskifti frá Roskilde Universiteti, hevur fingið játtan til eina ph.d. verkætlan, ið skal greina kunningina tey seinastu 40 árini viðvíkjandi dálkingarevnum í grind.

Í 2008 søgdu granskarar, at føroyingar áttu at gevast at eta grind, tí hvørki tvøst ella spik lúka treytirnar fyri loyvdum innihaldi av skaðiligum evnum. Kanningar vístu tá skaðilig árin á fostur og børn.

Tey síðstu áratíggjuni hevur dúgliga verið roynt at greiða føroyingum frá um teir vandar, sum knýta seg at tí at eta grind.

Nøgdirnar av skaðiligum evnum í

Verkætlan:

Endamálið við ph.d. verkætlanini hjá Elsu Helmsdal er at kanna, hvørji viðurskifti eru viðvirkandi til, hvørja fatan og vitan tann einstaki føroyingurin hevur um dálkingarevni í grindahvali. Til at svara hesum spurningi fer hon í fyrstu atløgu at kanna, hvat hevur verið miðlað um dálkingarevni í grind tey seinastu 40 árini. Síðani verður eitt spurnablað sent út til allar kvinnur og menn í aldrinum 30­34 ár við spurningum um teirra vitan og fatan av dálkingarevni í grind.

Elsa Helmsdal hevur fingið 480.00 kr. í stuðli til ph.d. verkætlanina frá Granskingarráðnum. Verkætlanin er staðsett í Heilsugranskingareindini í Sjúkrahúsverkinum.

Hvussu kunnu vit brúka grundvatnið?

nú saman við øðrum serfrøðingum á Jarðfeingi og Svenska Veður­ og Vatnfrøðistovninum undir eina verkætlan, ið skal geva eina betri heildarmynd av grundvatninum í Føroyum. Endamálið er at kanna, hvussu møguleikarnar at gagnnýta grundvatnið kunnu mennast, og hvussu tað kann brúkast á besta og burðardyggasta hátt.

Útbreiðslan av ljósi á náttartíð gerst meir og meir, og tað hevur árin á sjófugl í landnyrðingspartinum av Atlantshavi, sum er virkin um náttina. Serliga eru tað drunnhvítar og skrápar, sum eru ávirkaðir av mannaskaptum ljóskeldum um náttina.

Føroyar eru heimstaður fyri stórar stovnar av hesum fuglum, serliga drunnhvíta. Mett verður, at føroyski bústovnurin av drunnhvíta er mettur at vera 90% av heimsstovninum.

Øktur áhugi fyri at menna frálanda­vindorkuframleiðslu og aling kann eisini hugsast at fara at hava árin á sjófuglin.

Eingin ivi er um, at drunnhvítin verður ávirkaður av mannaskaptum ljósi. Men ongar kanningar hava verið gjørdar í Føroyum av, hvussu ljós ávirkar hetta fuglaslagið.

Robert Thomas, granskari á Cardiff School of Biosciences, hevur nú fingið stuðul at kanna, hvørji árin ljósdálking og virksemi á sjógvi annars kunnu hava á náttarvirknan sjófugl í Landnyrðingsatlantshavi. Kanningin skal gerast í samstarvi við Umhvørvisstovuna.

Vatn er ein av grundarsteinunum fyri lívi og er millum heimsins mest virðismiklu tilfeingi. Umframt at verða brúkt sum drekkivatn hevur vatn eisini sera stóran týdning í heimshøpi í vinnum sum eitt nú landbúnaði, umframt at vatn eisini kann brúkast sum orkukelda.

Grundvatn er ein av størstu spælarunum í fesktvatnsringrásini, men tað verður einans brúkt í sera avmarkaðari nøgd í Føroyum í dag.

Talið av jarðhitaboringum hevur verið vaksandi seinastu árini. Tað hevur givið meira vitan um GRUNDVATNSGOYMSLUR.

Óluva R. Eidesgaard, jarðfrøðingur, fer

Ætlanin er eisini at byggja ein alment atkomuligan online platform, ið skal liggja til grund fyri framtíðar kanningum, bæði tá tað kemur til at tryggja reint drekkivatn til borgarar og vinnu alt árið, men eisini tá tað kemur til at troyta teir orkumøguleikar, sum í dag enn eru óbrúktir.

Úrslitini frá kanningunum kunnu gerast grundarlag fyri eini meira burðardyggari nýtslu av vatni. Harumframt kunnu tey vera við til at tryggja atkomu til reint vatn eisini um summarið, tá tað við hvørt er ov lítið til av vatni. Harafturat kunnu úrslitini vera við til at økja um nýtsluna av burðardyggari orku í Føroyum.

Óluva R. Eidesgaard hevur fingið 735.000 kr. í stuðli til verkætlanina frá Granskingarráðnum. Verkætlanin er staðsett á Jarðfeingi.

Kanningin skal greina, hvussu náttarvirkin fuglur ber seg at í mun til mannaskapt ljós og aling á sjónum við Føroyar og longri úti á landgrunninum. Ætlanin er at brúka eina røð av nýhugsaðum hættum, millum annað at festa GPS loggarar á reiðrandi drunnhvíta, brúka hitamyndatøkni og at gera ljósroyndir fyri at kanna, hvørjar bylgjulongdir av ljósi ávirka atferðina. Ætlanin er eisini at innsavna vitan um strandingar, har nýliga floygdir drunnhvítaungar eru at finna rundan um lyktapelar og ljósmastrar nógvastaðni í landinum.

Granskingarráðið hevur latið 61 0.000 kr. í stuðli til verkætlanina um árin av ljósdálking og virksemi á sjógvi á náttarvirknan sjófugl í Landnyrðingsatlantsahavi. Verkætlanin er staðsett á Cardiff University.

Rob Thomas, granskari á Cardiff School of Biosciences, leiðir verkætlanina um ljósdálking av sjófugli

Elsa Helmsdal, MSc í heilsufremjan, ger ph.d. verkætlan um dálkingarevni í grind

Óluva R. Ejdesgaard, jarðfrøðingur, leiðir verkætlanina um grundvatn

Gransking og nýskapan mugu síggjast sum íløga

Gransking, menning og nýskapan verður í føroyska landsbúskapinum roknað sum ein útreiðsla, men hetta eigur at verða broytt, tí í veruleikanum er gransking ein íløga, ið er avgerandi fyri at tryggja og menna samfelagið búskaparliga, samfelagsliga og umhvørvisliga. Tað heldur Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan, sum júst hevur lagt fram sína fyrstu ársfrágreiðing

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Ávís stig eru tikin seinnu árini í Føroyum fyri at raðfesta gransking, menning og nýskapan. Tað ásannar Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan í fyrstu ársfrágreiðing síni, ið varð løgd fram í Kongshøll fyri eini góðari viku síðani.

Í ársfrágreiðingini verður víst á, at avtala er gjørd við ES um luttøku í Horizon Europe­skránni, sum veitir møguleikar fyri stórum stuðulsupphæddum til gransking, menning og nýskapan. Eisini hevur Fróðskaparsetrið fingið hægri játtan til fyrisiting, sum hevur bøtt um umstøðurnar at granska har.

Men Ráðið staðfestir samstundis, at tørvur er á eini hugburðsbroyting í Føroyum frá fatanini um, at gransking, menning og nýskapan eru ein útreiðsla, tí í veruleikanum eru tey ein avgerandi íløga fyri at tryggja og menna Føroyar sum land bæði búskaparliga, samfelagsliga og umhvørvisliga í nógv ár fram.

MEIRA SAMSTARV OG HÆGRI JÁTTAN

Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan metir, at nógvir ótroyttir møguleikar eru at fáa munandi meira burturúr gransking, menning og nýskapan í Føroyum. Ráðið leggur serliga dent á, at gransking, menning og nýskapan kunnu samskipast betri á nógvum mótum. Meira samstarv eigur at verða millum stovnar eins og millum almenna og privata geiran. Við betri samskipan ber til bæði at fáa meira, betri og munadyggari gransking, menning og nýskapan burturúr og at spara tíð, orku og pening, verður sagt í ársfrágreiðingini.

Meira samstarv loysir tó ikki allar trupulleikar, tí alstórur tørvur er eisini á at seta nógv fleiri pengar av til gransking, menning og nýskapan í Føroyum. Játtanin til stuðulsskipanina til gransking, sum Gransk­

Tórheðin J. Jensen, formaður í Ráðnum fyri Gransking, menning og nýskapan, legði fyrstu ársfrágreiðingina hjá ráðnum fram í Kongshøll 29. august.

ingarráðið umsitur, hevur í krónum og oyrum staðið mestsum í stað í 15 ár. Við prístalsviðgerð merkir hetta í veruleikanum, at hon er minkað, samstundis sum granskaralønin er hækkað munandi.

Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan heldur, at játtanirnar til rakstur av granskingarstovnum í minsta lagi eiga at fylgja við prístalinum og í fleiri førum økjast. Eisini heldur Ráðið, at neyðugt er at vera opin fyri útlendskari fígging, men vísir samstundis á, at útlendsk fígging í stóran mun er treytað av almennari grundfígging og nøktandi kørmum á stovnunum.

Hóast útlendsk fígging kann verða eitt virðismikið íkast til granskingina, kunnu eisini vansar verða tengdir at tílíkari fígging, sum neyðugt at ansa væl eftir.

– Dagligi raksturin á granskingarstovnum má ikki verða ov tengdur at útlendskum fíggingarkeldum, tí tað gevur ov stór sveiggj í inntøkunum. Endamálið við allari gransking í Føroyum má vera at skapa vitan til gagns fyri føroyska samfelagið, og tí er umráðandi at ansa eftir, at tað ikki vera onnur enn vit sjálvi, ið stýra. Um eginfíggingin er lutfalsliga lítil, kann privat og útlendsk fígging

Limirnir í Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan eru frá vinstru: Gunnvør á Norði, ph.d. í lívfrøði, deildarleiðari á Fiskaaling, Ragnheiður Bogadóttir, ph.d., lektari í samfelagsvísindum á Fróðskaparsetri Føroya, Annika H. Davidsen, ph.d., adjunktur í sálarfrøði á Fróðskaparsetri Føroya, Tórheðin J. Jensen, formaður, DBA, marknaðarførings- og umsitingarleiðari hjá Varðanum, Eyðun E. Jacobsen, ph.d. í teldufrøði, ráðgevi hjá Klintra, Sóley H. Hammer, MA í løgfrøði, leiðari í Hugskotinum, og Jan Rasmussen, ph.d., serlækni í hjartasjúkum á Landssjúkrahúsinum.

skjótt taka stýringina, stendur í ársfrágreiðingini.

ÍLØGA HELDUR ENN ÚTREIÐSLA

Í øðrum londum verða gransking, menning og nýskapan roknað sum ein íløga, men í Føroyum verður játtanin til gransking skrásett sum ein útreiðsla, sum telur niður í tjóðarroknskapinum. Tað eigur at verða broytt, heldur Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan.

– Ágóðar frá íløgum í gransking, menning og nýskapan síggjast aftur á ymsan hátt og í ymsum skapi. Gransking, menning og nýskapan útvega nýggja vitan, førleikar og amboð til at nøkta verandi og framtíðar tørv á øllum samfelagsøkjum og eru í síðsta enda við til at tryggja okkara vælferð og fólkaræði, sigur Ráðið í ársfrágreiðingini.

Evroparáðið hevur sett sum mál, at 3% av BTÚ skal brúkast til gransking, menning og nýskapan. Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan heldur, at Føroyar eiga at seta sær sama mál sum londini, vit samanbera okkum við, serliga um vit skulu halda fram við og økja okkara samstarv og kapping við hesi.

SETRIÐ SKAL STYRKJAST

Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan mælir til, at Fróðskaparsetur Føroya fær ein munandi størri leiklut viðvíkjandi gransking, menning og nýskapan, enn tað hevur í dag.

– Vísindaligu førleikarnir á Fróðskaparsetrinum eiga at verða gagnnýttir og mentir í samstarvi við aðrar stovnar. Tað fer at gera, at út­

búgvingar innan til dømis matvøru kunnu skipast í samstarvi við Heilsufrøðiligu Starvsstovuna, heilsuútbúgvingar kunnu knýtast at Sjúkrahúsverkinum og fiskalívfrøði at Fiskaaling, stendur í ársfrágreiðingini.

Ráðið heldur, at Fróðskaparsetrið skal vera eitt slag av regnskjóli yvir allar aðrar granskingarstovnar, men stovnarnir skulu kortini framvegis hava egna játtan og sjálvræði.

Ráðið mælir eisini til, at ein depil fyri gransking, menning og nýskapan verður mentur á Fróðskaparsetrinum, ið skal styrkja tvørfakliga samstarvið, bæði stovnanna millum og millum alment og privat.

– Ein tílíkur depil eigur at verða partur av nýggja kampusinum, ið skal skipast á Frælsinum. Hann skal verða savningarstað fyri granskarar, nýskaparar, íverksetar, íleggjarar og lesandi og kann eisini gerast karmur um eina víðkaða útgávu av iNOVA við granskingarundirstøðukervi, ið er til taks fyri allar áhugapartar, sigur Ráðið.

ALTJÓÐA SAMSTARV GAGNNÝTAST BETUR

Føroyar luttaka í fleiri útlendskum skipanum, sum geva føroyskum granskarum møguleika at søkja stuðul til gransking, menning og nýskapan, men eingin skipað ætlan er fyri luttøku í altjóða samstarvi.

– Tað hevur stóran týdning, at Føroyar luttaka í altjóða samstarvi um gransking, menning og nýskapan, sum gevur okkum nýggja vitan og netverk. Men tað er greitt, at vit ikki gagnnýta verandi skipanir til

fulnar, lutvíst vegna vantandi orku og førleikar at søkja um luttøku og stuðul, stendur í ársfrágreiðingini.

Ráðið fyri gransking, menning og nýskapan mælir til at styrkja karmarnar fyri føroyskari luttøku í altjóða samstarvi við at seta munandi játtanir av til luttøku í evropeiskum og norðurlendskum partaløgum og til fyrisitingarligan stuðul til arbeiðið við umsóknum og verkætlanum.

Fyrisitingarligur stuðul til umsóknararbeiði og verkætlanarfyrisiting er vorðið raðfest í ávísan mun við eini nýggjari granskingar­ og framtakseind á Fróðskaparsetrinum. Men Ráðið mælir til, at hendan tænastan eisini verður tøk hjá øðrum granskarum og nýskaparum enn teimum, sum eru beinleiðis knýtt at Fróðskaparsetrinum.

Eisini heldur Ráðið, at ein ætlan skal leggjast fyri, hvussu Føroyar kunnu verða meira áhugaverdar fyri teir bólkar av starvsfólki, granskarum og íverksetum, sum tørvur er á, og hvussu fleiri hægri útbúgvingar kunnu verða skipaðar á hesum økjum, serliga innan tøkni, KT, byggifrøði og matvørufrøði.

Fleiri lond hava skattafrádráttir fyri granskingar­ og nýskapanarvirksemi og skattafyrimunir fyri útlendskar granskarar. Ráðið mælir til at kanna, um tílíkar skipanir eisini høvdu verið gagnligar í Føroyum.

Tilmælir frá Ráðnum fyri gransking, menning og nýskapan

1. Gransking, menning og nýskapan verða raðfest hægri

2. Fróðskaparsetrið verður snúningsdepil fyri gransking, menning og nýskapan

3. Depil fyri gransking, menning og nýskapan verður mentur

4. Ítøkilig mál verða sett og karmarnir verða styrktir fyri føroyskari luttøku í altjóða samstarvi

5. Ætlan verður løgd fyri, hvussu Føroyar kunnu verða áhugaverdari fyri granskarar

6. Grundjáttanir til granskingarstovnar verða øktar og serføroysk granskingarøki raðfest

7. Greiðar mannagongdir verða gjørdar fyri móttøku av útlendskari fígging

8. Fíggingarleistir, ið ikki hava verið nýttir í Føroyum áður, verða kannaði

Maria Skaalum Petersen er leiðari á Heilsugranskingareindini í Sjúkrahúsverkinum:

Heilsugranskingareindin byrjar høgt uppi

Nýggja Heilsugranskingareindin í Sjúkrahúsverkinum fer at byggja á arbeiðið, ið hevur verið á Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu. Støðið er høgt frá byrjan og fer at mennast uppaftur meira, nú øll heilsugransking verður savnað á einum staði. Tað heldur Maria Skaalum Petersen, sum er sett sum leiðari á Heilsugranskingareindini

Maria Skaalum Petersen sær stórar møguleikar í nýggju Heilsugranskingareindini undir Sjúkrahúsverkinum, sum hon júst er sett sum leiðari fyri.

– Við at savna heilsugranskingina á einum staði kunnu vit fáa eitt granskingarumhvørvi, har granskarar hava møguleika fyri at deila vitan og royndir og á tann hátt fáa sínámillum samvirkan.

– Tað verður lættari hjá nýggjum granskaraspírum at koma í gongd, tá tey hava eitt stað at fara til at fáa ráðgeving og sparring. Eisini meira royndir granskarar fáa betri møguleikar at sparra og fáa góð hugskot sigur hon.

HEIMLEYS GRANSKING

Maria Skaalum Petersen tók við starvinum sum leiðari fyri nýskipaðu Heilsugranskingareindina í Sjúkrahúsverkinum 1. juli í ár.

Heilsugranskingareindin undir Sjúkrahúsverkinum er skipað í sambandi við, at eitt nýtt Fólkaheilsustýri er sett á stovn. Ílegusavnið, Deildin fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu og Fólkaheilsuráðið vórðu 1. januar í ár formliga skipað í Fólkaheilsustýrið, sum er sjálvstøðugur stovnur undir Heilsumálaráðnum.

Fólkaheilsustýrið skal millum annað veita ráðgeving í heilsu­ og samfelagsviðurskiftum, upplýsa um fólkaheilsu og umsita heilsuskráir

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Heilsugranskingareindin í Sjúkrahúsverkinum skal halda til á Landssjúkrahúsinum. (Mynd: lv.fo)

– Tað var ein politisk avgerð, at granskingin ikki skuldi vera partur av Fólkaheilsustýrinum. Gundgevingin var, at stýrið skuldi vera ein myndugleikastovnur burturav. Granskingin á Deildini fyri Arbeiðsog Almannaheilsu og á hinum stovnumum varð tí heimleys, og tað var orsøkin til, at avgjørt varð at savna heilsugranskinginina í eina eind í Sjúkrahúsverkinum, sigur Maria Skaalum Petersen.

MUGU HYGGJA FRAMEFTIR

Maria Skaalum Petersen hevur drúgvar royndir sum heilsugranskari. Hon hevur í nógv ár starvast sum granskari á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu, sum Pál Weihe, yvirlækni og professari, hevur staðið á odda fyri. Seinastu árini hevur hon eisini verið granskingar­

leiðari á Deildini fyri Heilsu­ og

Sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum og leiðari fyri Depilin fyri

Heilsu­ og Almannagransking, ið hevur verið ein samstarvsorganisatión millum Fróðskaparsetrið, Landssjúkrahúsið, Deildina fyri

Arbeiðs­ og Almannaheilsu og Ílegusavnið.

– Heilsugranskingareindin í Sjúkrahúsverkinum er onkursvegna eitt framhald av granskingarpartinum hjá Deildini fyri Arbeiðsog Almannaheilsu. Hendan deildin hevur verið til í 30 ár og hevur virkað sera væl. Vit hava fingið nógv av skafti og sett nógv nýggj fólk við. Nú skulu vit so skifta navn og bygnað, men virksemið fer at halda fram og víðkast og mennast í nýggju Heilsugranskingareindini, sigur Maria Skaalum Petersen. Hóast hon hevur eitt sindur ilt av, at Deildin fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu er niðurløgd, so sær hon eisini fyrimunir við at fáa eina størri eind, ið fevnir um alla heilsugransking.

– Eingin dámar broytingar, serliga ikki tá alt riggar væl, men nú mugu vit hyggja frameftir og trúgva uppá, at vit kunnu byggja uppá tað, vit hava, so tað verður uppaftur betur í Sjúkrahúsverkinum.

– Um vit settu eina Heilsugranskingareind á stovn nú uttan teir førleikar, sum eru á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu, so høvdu vit byrjað á berum. Nú byrja vit høgt uppi, og so kann tað bara ganga uppeftir, sigur hon.

FLYTA Í NÝGGJ HØLIR

Heilsugransking fer eisini fram á fleiri deildum í Sjúkrahúsverkinum. Maria Skaalum Petersen fer sum tað fyrsta nú at fáa yvirlit yvir ta gransking, sum gongur fyri seg annars í Sjúkrahúsverkinum.

– Eg ætli mær í næstum at fara út á deplarnar á Landssjúkrahúsinum at fáa eitt yvirlit yvir hvørjar granskingarverkætlanir eru í gongd, kunna um nýggju Heilsugranskingareindina og hoyra, hvørjar hugsanir tey hava um, hvat nýggja Heilsugranskingareindin skal bjóða, sigur hon.

FAKTA

um Mariu Skaalum Petersen

• Fødd 1976

• MSc í famakologi frá

Danmarks Farmaceutiske Højskole 2004

• Ph.d. í heilsuvísindum frá Syddansk Universitet 2008

• Granskari á Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 2008 - 2022

• Lektari í heilsuvísindum og granskingarleiðari á Deildini fyri Heilsu- og Sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum 2017 - 2023

• Leiðari á Deplinum fyri Heilsu- og

Almannagransking 2019 -

• Leiðari á

Heilsugranskingareindini í Sjúkrahúsverkinum 2023 –

• Professari í heilsuvísindum á Fróðskaparsetri Føroya 2023

Í ætlanini fyri Heilsugranskingareindina stendur, at hon skal vera eitt granskingarumhvørvi, har granskarar hava møguleika fyri at deila vitan og royndir og á tann hátt fáa sínámillum samstarv og samvirkan. Eisini skulu best møguligar umstøður vera til bæði ta praktisku granskingina og tann fyrisitingarliga og umsitingarliga partin av henni.

Ætlanin er, at Heilsugranskingareindin skal halda til í bygningum á Eirargarði, sum verða tøkir, tá nýggi H­bygningurin verður tikin í brúk.

– Tað er stungið út í kortið, at Heilsugranskingareindin skal vera har, men tað er enn ikki heilt vist. Tað, sum hevur týdning fyri okkum, er, at vit hava nóg mikið av skrivstovum til verandi og komandi granskarar og eisini kanningarhølir, sigur Maria Skaalum Petersen.

Til nýggju hølini verða tøk, fer Heilsugranskingareindin at halda til í hølunum í Sigmundargøtu, har Deildin fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsa hevur verið.

SAMSTARV VIÐ SETRIÐ

Depilin fyri Heilsu­ og Almannagransking, ið Maria Skaalum Petersen hevur verið leiðari fyri, fevnir nú bert um Fróðskaparsetrið og Sjúkrahúsverkið.

– Heilsugransking fer sjálvandi framvegis eisini at vera á Fróðskaparsetrinum, men nýggja Heilsugranskingareindin fer at gera tað

møguligt at samstarva uppaftur tættari. Hetta samstarvið verður enn meira týdningarmikið, nú ætlanir eru um at fara undir arbeiðið við at fáa eitt universitetssjúkrahús í Føroyum, sum ætlanir eru um at fara undir.

– Tað er longu samstarv millum Setrið og Sjúkrahúsverkið, men eg hugsi, at tað er týdningarmikið at gera eina formliga avtalu við Setrið um samstarv. Tað kann vera, at tað verður Depilin fyri heilsu­ og almannagransking, ið verður karmur um samstarvið, men tað kann eisini vera, at tað verður skipað øðrvísi, sigur hon.

Heilsugranskingareindin fer eisini at hava tætt samstarv við nýggju Steno Diabetes Miðstøðina hjá Novo Nordisk grunninum, ið heldur til á Landssjúkrahúsinum.

ALMENN FÍGGING

Maria Skaalum Petersen vónar, at heilsugranskingin við tíðini fær betri fíggjarlig kor, tá nýggja Heilsugranskingareindin fer at virka.

–­ Øll heilsugransking á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheislu hevur higartil verið inntøkufíggjað, men kanska er hetta vegurin til at fáa heilsugransking á fíggjarlógina. Onnur gransking, til dømis havgransking, fær almenna fígging, men tað fær heilsugransking ikki.

– Higartil er fígging bert sett av til mítt starv og eitt fólk afturat í Heilsugranskingareindini. Granskingarstarvsfólkini, sum starvaðust á

Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu og nú starvast í Heilsugranskingareindini, eru øll fíggjað av granskingarjáttanum.

– Um vit skulu fáa eitt universitetssjúkrahús í Føroyum, krevur tað somuleiðis, at fígging er til gransking onkursvegna, sigur Maria Skaalum Petersen.

Heilsugranskarar kunnu søkja um stuðul til granskingarverkætlanir frá Granskingarráðnum á jøvnum føti við allar aðrar granskarar.

– Tað skulu nógv meira pengar til, um vit skulu gera okkum vónir um at menna heilsugranskingina. Granskingarráðið fær 7,5 miljónir kr. á fíggjarlógini, sum skulu býtast út til øll granskingarøkir. Fyri nøkrum árum síðani fingu vit stuðul úr Sjúkrakassagrunninum til heilsugransking, sum gjørdi, at heilsugranskingin blómaði, men tann møguleikin er ikki til longur.

– Í dag verður høvuðsparturin av heilsugranskingini fíggjað við útlendskum, pengum. Tað er fínt, at vit kunnu fáa útlendska fígging, men ein grundjáttan til heilsugransking og meiri stuðul til verkætlanir úr Føroyum høvdu eisini gjørt tað nógv lættari at útvega fígging uttanífrá, sigur Maria Skaalum Petersen.

STRATEGI FYRI HEILSUGRANSKING

Heilsugranskingin í Føroyum hevur verið í stórari menning seinastu árini.

– Støðið á heilsugranskingini í Føroyum er rættiliga høgt, men fyri at halda fram á høgum støði, hevur tað týdning at seta fólk við og at fáa betri møguleikar fyri fígging til verkætlanir. Tað eru nógv, sum ynskja at granska, men ikki fáa fígging til tað, sigur Maria Skaalum Petersen.

Ein av uppgávunum hjá Heilsugranskingareindini verður at gera eina strategi fyri heilsugransking í Sjúkrahúsverkinum.

– Vit skulu gera eina ætlan fyri, hvønn veg vit skulu fara, saman við viðkomandi pørtum í Sjúkrahúsverkinum. Vit skulu seta okkum nøkur mál fyri granskingini, og eg ímyndi mær, at vit skulu hava onkur fokusøkir.

– Vit mugu sjálvandi byggja á tað, ið vit longu gera. Vit kunnu ikki brádliga fara burtur frá teimum økjum, sum vit granska í nú, men møguliga skulu vit leggja størri dent á kliniska gransking ella okkurt annað. Tað, sum vit gera, skal vera gagnligt fyri føroyska samfelagið, men fyri at fáa fígging uttanífrá krevst eisini, at tað er nýhugsandi og hevur altjóða áhuga.

– Vit mugu finna onkur økir, har vit hava hava serliga fortreytir, til dømis landafrøðiliga ella arvafrøðiliga. Men pláss má sjálvandi eisini vera fyri tí fríu granskingini, ið fellur uttanfyri fokusøkini, sigur Maria Skaalum Petersen.

Maria Skaalum Petersen er leiðari á nýggju Heilsugranskingareindini í Sjúkrahúsverkinum

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu takkar fyri seg:

Hevði verið betur at útbygt deildina

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu er nú stongd, og Pál Weihe er yvirlækni á medisinsku deild á Landssjúkrahúsinum. Men granskingin, ið var á deildini, heldur fram, og Pál Weihe hevur ongar ætlanir um at gevast. Hann er errin av tí virksemi, sum hevur verið á deildini, og heldur, at tað rætta hevði verið at varðveitt og útbygt deildina

Eftir Dagmar Joensen-Næs

At síggja til er einki broytt. Við inngongdina til gomlu landslæknahúsini í Sigmundargøtu hongur framvegis eitt skelti við átekningini Deildin fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu, og í kjallarahæddini standa framvegis stórar frystiboksir við blóði, sáði, móðurmjólk og øðrum góðum frá túsundtals føroyingum. Í miðhæddini situr enn Pál Weihe, yvirlækni og granskari, á síni hugnaligu skrivstovu við vísindaligum tíðarritum og bókum í hópatali og góðum útsýni oman yvir Skálatrøð. Hann fylti 74 ár í august, men hevur als ongar ætlanir um at leggja frá sær.

– Eg havi ikki brúk fyri pengum, tí eg fái pensjón. Men mær dámar at arbeiða, og eg havi nógv eftir, sum eg vil gera, so eg síggi onga orsøk til at gevast, sigur hann.

Men hóast alt tykist vera við tað gamla í landslæknahúsunum, so er kortini nógv broytt. Pál Weihe er ikki longur yvirlækni á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu, tí hon varð niðurløgd 1. januar. Nú er hann yvirlækni á medisinsku deild á Landssjúkrahúsinum og hevur millum annað læknaligu ábyrgdina av palliativu viðgerðini.

Tá nýggi H­bygningurin verður tikin í brúk, er ætlanin, at alt virksemið, ið hevur verið á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu, flytir inn á Landssjúkrahúsið. Til tá fara arbeiðsmedisinskar kanningar og viðtalur framvegis at vera í Sigmundargøtu, hóast tær bygnaðarliga liggja undir medisinsku deild á Landssjúkrahúsinum. Og granskingin í arbeiðslæknafrøði og fólkaheilsu heldur somuleiðis fram í gomlu landslæknahúsunum, hóast hon nú hoyrir undir eina nýggja Heilsugranskingareind í Sjúkrahúsverkinum.

Samstundis sum nýggja Heilsugranskingareindin er sett á stovn, er eisini eitt nýtt Fólkaheilsustýri skipað undir Heilsumálaráðnum, sum hevur yvirskipaðar heilsufakligar uppgávur og umsitur heilsuskráir.

DEILDIN ÁTTI AT

HILDIÐ FRAM

Pál Weihe dylur ikki fyri, at hann heldur lítið um nýggja bygnaðin.

– Eg hevði viljað, at hendan deildin hevði hildið fram. Hon hevði væl kunna verið útbygd til eitt fólkaheilsustýri, sum eisini hevði nakrar granskingardeildir. Vit hava sum samfelagsmedisinarar allar førleikar til at røkja eina tílíka uppgávu her, og tað ber væl til at hava gransking saman við einum myndugleika, sum til dømis Umhvørvisstovan og Havstovan gera. Í staðin valdi mann at byrja av nýggjum uttan tann serkunnleika, ið vit hava bygt upp, sigur hann.

Hann er kortini nøgdur við, at øll heilsugransking nú verður savnað í eini eind á Landssjúkrahúsinum.

– Tá tað ikki kundi vera her, so er hetta tann næstbesta loysnin. Tað hevur tikið mær útivið 40 ár at dyrka hendan havan og fáa hann at blóma, hann kundi verið oyðilagdur eftir einari nátt. Nú verður tað, sum vit hava bygt upp, flutt til eina nýggju eind undir Sjúkrahúsverkinum. Og eg eri eisini sera fegin um, at tað er Maria Skaalum Petersen, sum er sett sum leiðari av Heilsugranskingareindini. Vit hava arbeitt saman í nógv ár, og hon kennir okkara verkætlanir væl, sigur hann.

Pál Weihe er eisini fegin um, at tað rúgvismikla tilfarið, ið hann og hansara toymi á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu hava savnað gjøgnum árini, nú verður savnað á einum staði.

Frystiboksirnar í kjallaranum í Sigmundargøtu verða nú fluttar til eina frystigoymslu á Landssjúkrahúsinum. Afturat teimum koma seks stórar boksir, ið hava staðið í Odense, men júst eru afturkomnar til Føroya.

Tær nógvu frystiboksirnar eru á tremur við lívfrøðiligum tilfari frá teimum sonevndu kohortunum, ið Pál Weihe og hansara fólk hava bygt upp og fylgt gjøgnum árini.

Tilsamans eru umleið 300.000 royndir av ymiskum slagi frá fólki, ið hava verið kannað regluliga.

Deildin fyri Arbeiðs­ og Al­

mannaheilsu hevur havt fimm barna­kohorturnar við tilsamans stívliga 3000 børnum. Tann elsta og størsta er frá 1986/87. Eisini hava granskarar á deildini stovnað eina kohortu við stivliga 1100 fólkum yvir 70 ár, ið verða kannaði 10. hvørt ár.

Pál Weihe er eymur um sínar kohortur.

– Eg havi verið bangin fyri, at tað nógva tilfarið, ið vit hava savnað, kundi hvørva, tá Deildin fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu varð niðurløgd. Tað eru ikki nógvar slíkar kohortur til í verðini við tilfari frá børnum heilt frá tí, tey eru fødd, og sum tí kunnu geva okkum nógva vitan um langtíðar ávirkan av dálking í móðurlívi. Tað hevur ligið mær ógvuliga nógv á sinni at fáa tryggjað hetta tilfarið, ið verður meira og meira vert, sum kohorturnar vaksa til, sigur hann.

FÍNA KONAN OG PORNOBLAÐIÐ

Túsundtals børn og vaksin hava havt sína gongd á Deildini fyri Arbeiðs­ og almannaheilsu tey nógvu árini, Pál Weihe og hansara starvsfelagar hava havt sítt virki har. Tey hava lagt kropp og sinn til alskyns kanningar um árin av dálkandi evnum.

– Tað hevur Ikki staðið á at fáa fólk at koma. Vanliga koma umleið 80% av teimum, sum verða spurd. Tað er nógv meira enn í Danmark, har tey eru væl nøgd, um tey fáa 50%. Ein orsøk er kanska, at okkara kanningar eru vorðnar rættiliga kendar, og fólk hava kent seg at hoyra til her, sigur hann.

Nakrar kanningar hava verið meira viðkvæmar enn aðrar. Ungir menn hava verið til sáðkanningar, og seinni eru eisini páparnir hjá teimum bidnir um at lata sáð.

Heldur ikki tá stóð á at fáa fólk at luttaka.

Tær nógvu ymisku kanningarnar, sum hava gingið fyri seg í senn, hava onkuntíð ført til margháttligar støður.

– Vit høvdu altíð eitt stimulerandi blað liggjandi á vesinum, tá menn komu at lata sáð. Omaná løgdu vit so eitt Samvirke, so tað sá hampiligt út, men tað skuldi takast burtur, tá menninir komu.

– Einaferð høvdu vit av óvart kallað inn bæði eldri kvinnur til heilsukanningar og ungar menn, ið skuldu lata sáð. Tá hendi tað, at ein fín kona, sum hevði verið til kanning, spurdi, hvar vesið var. Eg segði henni, hvar tað var, og í tí hon fór yvir móti hurðini, kom eg í tankar um, at eitt pornoblað lá frammi. Eg

spolaði fram um hana og segði, at eg skuldi tryggja mær, at alt var í lagi, og fekk so fatur á blaðnum aftan fyri ryggin, minnist hann. Bert í einum føri hevur tað ikki eydnast Pál Weihe at fáa nóg nógvar luttakarar til eina granskingarverkætlan.

– Tað var, tá eg bað fólk um at koma við skarni. Av onkrari orsøk vóru tað ikki nógv, ið høvdu hug til tað. Eg havi ongantíð skilt, hví tað skal vera lættari at koma her og geva eina sáðroynd í rímiliga óromantiskum umhvørvi, enn at savna nakað av skarni heima við hús og siga mær frá, so eg kann koma eftir tí. Vit skuldu hava 300 royndir av skarni, men fingu bara 75, so tann verkætlanin var ikki heilt væleydnað, minnist Pál Weihe.

EITRIÐ ÚR HAVINUM

Megintátturin í granskingini hjá Pál Weihe hevur verið at greina, hvussu dálkingin í heimshøvunum hevur

Tær nógvu frystiboksirnar við royndum frá túsundtals føroyingum verða nú savnaðar á Landssjúkrahúsinum.

Føroysk børn í túsundatali eru kannaði gjølla á Deildini fyri Arbeiðs- og almannaheilsu

ávirkað heilsuna hjá føroyskum børnum, serliga miðnervalagið og órinverjuna.

Pál Weihe var fyrsti læknin í Føroyum, ið varð settur í starv, sum eisini fevndi um gransking.

Vanlukkur við kyksilvureitran úti í heimi høvdu havt við sær, at fleiri børn vóru fødd við sjúkum í nervalagnum. Kanningar vístu, at nógv kyksilvur var í grindahvali, og Landslæknin helt, at tørvur var á heilsuligari gransking í Føroyum.

Pál Weihe fór undir miðvísar kanningar av túsundtals føroyskum børnum, sum hann fylgdi heilt frá føðingini. Hann fekk samstarv í lag við serfrøðingar á ymiskum økjum úr nógvum londum, sum luttóku í kanningunum.

Kanningarnar vístu, at føroyingar høvdu nógv kyksilvur í blóðinum, og at tað serliga vóru børn hjá mammum, ið høvdu etið nógva grind, ið vóru ávirkaði av hesum.

Tað førdi í fyrstu atløgu til, at Pál Weihe mælti øllum kvinnum, ið vóru við barn ella høvdu ætlanir um at fáa børn, frá at eta grind og

FAKTA

um Pál Weihe

• Føddur í Sørvági 1949

• Serlækni í arbeiðsmedisini í

1987

• Yvirlækni á Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 1988-2022

• Granskingarlektari á Syddansk Universitet 1995-

• Gestagranskari á Harvard Universiteti 2004-

• Formaður í Fólkaheilsuráðnum 20052016

• Adjungeraður professari á Fróðskaparsetri Føroya 2015-

• Yvirlækni á medisinsku deild á Landssjúkrahúsinum 2023-

í Norðurgrønlandi eru eisini ávirkaði av kyksilvuri í havdjórum

spik. Grindatilmælini vórðu herd fleiri ferðir, og at enda tóku Pál Weihe og Landslæknin stigið fult út og mæltu øllum føroyingum frá at eta grind og spik yvirhøvur.

– Grindin hevði havt orð á sær fyri at vera treytaleyst góð, og bara tað at fara at kanna hetta varð uppfatað eitt sindur sum at drýta í egið reiður. Men tað gekk alt væl, til vit komu við tilmælinum um at gevast heilt. Tá vóru tað summi, ið gjørdu nógv bururúr at verja okkara siðvenju at drepa grind, sum tey nærum hildu sermerktu okkum sum fólk.

– Harafturat komu so Paul Watson og hansara ágangandi fólk, og tá varð eg í ávísan mun sæddur sum ein trojanskur hestur hjá honum, sjálvt um eg havi lagt mær nær at siga honum frá, at eg eri ikki í hansara báti. Eg havi eisini roynt at greitt honum frá, at um hann vil grindini væl, so skal hann heldur venda kanónini móti dálkingini heldur enn móti okkum.

QAANAAQ OG AMAZONAS

Pál Weihe og hansara lið av serfrøðingum hava gjørt nógv fyri at fáa so nágreinilig úrslit av kanningunum sum gjørligt.

Tey hava sett upp kanningarstøðir fleiri staðni í Danmark fyri at fáa føroyingar, sum eru fluttir av landinum, at koma til kanningar.

Pál Weihe og hansara starvsfelagar hava eisini gjørt kanningar í meira fjarskotnum londum, har fólk eisini eta dálkaði havdjór. Úrslitini av teimum kanningunum eru síðani samanborin við kanningarnar av føroyskum børnum.

Í 1995 vóru Pál Weihe og hansara toymi í Qaanaaq, norðastu bygdini í Grønlandi, har tey kannaðu børn í ein mánað. Frá Qaanaaq hildu tey leiðina fram til eina bygd á Madeira, har fólk hava høgt innihald av kyksilvuri í blóðinum, tí tey eta ein djúpvatnsfisk, ið kallast espada.

Í 1999 kannaði Pál Weihe upprunafólk í Amazonas­urskóginum í Suðuramerika. Tey ótu fisk úr ánni, sum var illa dálkaður av kyksilvuri, ið hevði verið brúkt til at vinna

gull. Pál Weihe og hansara fólk tóku blóð­ og hárroyndir frá børnum og mammum teirra.

Pál Weihe minnist serliga væl eina hending í eini strásmáttu, har hann var farin inn at kanna tvær smágentur og mammu teirra.

Genturnar høvdu báðar klumpføtur á báðum beinum, og mamman spurdi hann, um nakað var at gera við tað.

– Eg greiddi henni frá, at tað bar væl til hjá gentunum at koma upp at ganga, men tað kravdi viðgerð, ið ikki kundi fáast har. Meðan vit tosaðu, kom pápin illur út úr skóginum í svimjibuksum og gummistyvlum við masketu í hondini og spurdi, hvat vit gjørdu. Hann brigslaði mammuni fyri, at hon gjørdi skeiv børn. Eg segði við hann, at hann møguliga átti ein part av feilinum sjálvur. Tá bleiv hann so illur, at hann fór við somu øði aftur á skógin, minnist hann.

DÁLKINGIN MINKAÐI

Hóast tilmælini um at gevast at eta grind ikki fullu í góða jørð hjá øllum, so høvdu tey sín virknað. Serliga tær ungu kvinnurnar aktaðu boðini, og tað vísti seg skjótt, at skaðiligu árinini á børnini minkaðu.

Seinni varð granskingin víðkað til eisini at fevna um onnur vandamikil evnir, sum eisini vístu seg at vera skaðilig fyri heilsuna.

Tær nýggjastu kanningarnar av teimum yngstu børnunum vísa, at nøgdirnar av bæði kyksilvuri og teimum sonevndu POPunum eru í botni í mun til, hvat tær hava verið.

– Eg eri sera fegin um, at arbeiðið hjá okkum hevur havt gagnliga ávirkan á fólkaheilsuna. Tað var jú høvuðsendamálið hjá okkum við at fara undir at granska hesi viðurskifti, sigur hann.

Men granskingin hjá Pál Weihe hevur eisini vakt ans úti í heimi og ført til broytingar. Í USA hava heilsumyndugleikarnir lagt føroysku kyksilvur­kanningarnar til grund fyri at lækka markvirðini fyri, hvussu nógv kyksilvur kann vera í mati og umhvørvi.

Eisini vóru granskarar á Deildini fyri Arbeiðs­ og Almannaheilsu tey fyrstu, ið kundu vísa á, at PFAS, sum verður brúkt í nógvum gerandislutum, ávirkar órinverjuna.

– Vísindaliga eri eg sera errin av, at tað hevur eydnast okkum at gera so neyvar kanningar, at tær hava havt altjóða ávirkan, sigur Pál Weihe.

VIL VERA Í GONGD

Pál Weihe hevur enn langar arbeiðsdagar. Hann hevur viðtalur við sjúklingar bæði á Landssjúkrahúsinum og í Sigmundargøtu, og arbeiðið við kohortunum heldur fram. Í løtuni eru tað børn, ið eru ávikavist 15 og 1 ár, ið eru kallaði inn til kanningar.

– Eg havi ongar ætlanir um at gevast at arbeiða, og eg ætli mær at halda fast við mínar langtíðar granskingarverkætlanir. Tað er eitt stórt privilegium at hava eitt arbeiði, sum er so hugtakandi, at tað eins væl kundi verið mítt ítriv, sigur hann.

Pál Weihe gjørdist einkjumaður fyri hálvumøðrum ári síðani, og tað ger, at arbeiðið nú hevur uppaftur størri týdning.

– Arbeiðið hjá mær er ein sosialisering, sum eg seti prís uppá. Eg trívist ikki við at sita heima einsamallur. Eg vil vera í gongd og vera saman við fólki.

– Eg haldi fram so leingi, eg havi hug og orku. Men um eg finni eina fitta konu, so fari eg at raðfesta hana fram um arbeiðið, sigur hann.

Pál Weihe er nú yvirlækni á medisinsku deild á Landssjúkrahúsinum

Pál Weihe og hansara toymi kannaðu eina heila bygd á Madeira

Børn í Qaanaaq

Annbjørg mynstraði sum kokkur og dekkari á fiskiskipum:

Eg spýði av møði tá vaktin var liðug

Annbjørg Abrahamsen skrásetti møði hjá fiskimonnum umborð á línuskipum, garnaskipum og trolbátum í meira enn 200 dagar. Onkrar túrar mátti hon arbeiða sum kokkur og dekkari og fekk tá at merkja á egnum kroppi, hvussu stravið lívið umborð á smærru skipunum er

Eftir Dagmar Joensen-Næs

– Tú kanst sleppa við, men tað verður einki við at fara í brúsu hvønn dag. Vatntangin skal røkka til allan túrin, og vit ætla okkum ikki inn, tí vit mangla vatn.

Tað vóru boðini frá einum skipara á línuskipi, tá Annbjørg Abrahamsen spurdi, um hon kundi sleppa ein túr við teimum fyri at máta, hvussu móðir fiskimenninir vóru, meðan teir vóru úti.

Hon takkaði fyri og lovaði at vaska sær sum minst. Skiparin segði so, at hon kanska kundi sleppa í brúsu eina ferð um vikuna.

Annbjørg fór til frisør og klipti sær stutt, so tað skuldi vera skjótari at vaska hárið, og hon pakkað eina rúgvu av vátserviettum og turrvaski, so hon kundi vaska sær uttan at brúka ov nógv av tí dýrabara vatninum í tanganum.

Sunnukvøldið á norðoyastevnu í 2017 fór hon sín fyrsta túr við einum línuskipi. Umframt vátserviettar og heit klæðir hevði hon eina rúgvu av spurnabløðum og mátitólum við sær, sum skuldu skráseta dátur um heilsustøðuna hjá monnunum umborð.

202 DAGAR Á SJÓNUM

Í meira enn eitt ár – frá norðoyastevnu 2017 til ólavsøkudag 2018savnaði Annbjørg dátur um heilsustøðuna hjá fiskimonnum. Hon var tilsamans 202 dagar á sjónum við 16 ymiskum línuskipum, garnaskipum og trolbátum.

– Upprunaliga var ætlanin at hava ein buss standandi á keiini, so eg kundi kanna menninar, áðrenn teir fóru umborð, og tá teir komu í land aftur. Men tað hevði ikki givið nóg góð úrslit, tí eg vildi eisini hava mátingar, meðan teir eru til arbeiðis, og eftir síðstu vakt, áðrenn teir sigldu heim. Eg gjørdi tí av, at eg skuldi sjálv fara við, sigur hon.

Annbjørg hevði ongantíð sett sín fót umborð á eitt fiskifar, men hon var kortini ikki heilt óroynd við sjólívið. Hon hevði siglt við Norrønu, og har hevði hon arbeitt 70 tímar um vikuna.

Tá ið eg las arbeiðssálarfrøði á universitetinum, varð nógv tosað um, at tað skuldi vera ósunt at

16 ár, tann elsti var 74 ár. Miðalaldurin var 42 ár. Miðal starvsaldurin á sjónum var 19,5 ár.

arbeiða langar dagar og í skiftivaktum. Tað helt eg mátti vera nakað fjas, tí eg var von við slíkt arbeiði bæði við Norrønu og á flakavirki, og tað dámdi mær væl.

Við at gjøgnumganga aðrar kanningar, ið vóru gjørdar av óregluligum arbeiði, kom hon tó skjótt eftir, at tað helst kortini ikki var so gott at arbeiða leingi og óregluligt.

– Allar kanningar peikaðu sama veg, so mínar hugsanir vístu seg ikki at vera rættar. Tað er kanska eisini tað góða við gransking, at mann kann hava sínar egnu fatanir, men tølini vísa eina aðra mynd.

– Kanningarnar vístu, at tað heilsuliga, sosialt og trygdarliga eru fleiri vansar enn fyrimunir við óregluligum arbeiði. Serliga tá tú verður eitt sindur eldri, tí tá verður kropsrútman minni fleksibul, og tú hevur sum oftast meira at hugsa um við at fáa alt at hanga saman við familju og øðrum, sigur hon.

Ein kanning varð gjørd í 2003 av strongd hjá manningum við føroyskum langfarafiskiskipum, men eingin hevði kannað møði hjá føroyskum fiskimonnum við skipum, ið gera styttri túrar.

– Strongd er ikki tað sama sum møði. Tú kanst vera troyttur uttan at vera strongdur, men møði er kortini ein hóttan fyri arbeiðstrygdina, tí vit virka ikki nóg væl, tá vit eru troytt. Fiskimenn hava langar arbeiðsdagar, og skipabólkarnir, sum vit valdu, hava bert eina manning. Teir taka frí onkrar túrar, men hjá summum skipabólkum kann inntøkan vera lág, og menninir kunnu tí ikki hava serliga nógva frítíð, sigur hon.

LOKKAÐI VIÐ PANNUKØKUM

Flestu túrarnir hjá Annbjørg vóru við ísfiskalínuskipum, ið vóru upp

ímóti 60 ára gomul. Teir túrarnir lógu um tvær vikur. Hon var eisini ein túr við einum frystilínuskipi, sum vardi 39 dagar. Harumframt var hon fleiri túrar við garnabátum og trolbátum, ið vóru úti í umleið fimm dagar. Tilsamans vóru túrarnir 18 í tali, og 157 menn luttóku í kanningunum hjá henni. Tann yngsti av monnunum var

Umframt at fylla út spurnabløð um arbeiðssøgu, arbeiðstímar og sálarliga og likamliga heilsu skuldu fiskimenninir, ið luttóku í kanningunum, skráseta svøvn og tyngd í dagbókum, sum vórðu førdar allan túrin, og skráseta tíðina, tá ið teir løgdu seg at sova, og tá ið teir vaknaðu.

Teir høvdu eisini eitt ur á hondini við innbygdum sensorum, sum skráseta rørslu og svøvn.

Fyrst á túrinum og aftur síðst á túrinum skuldu menninir gera nakrar testir á teldu, millum annað av reaktiónstíð, talminni og árvakni, fyri at staðfesta møguligar broytingar frá byrjanini til endan av túrinum.

Annbjørg mátaði larmin umborð og skrásetti eisini veður, fiskiskap og rull.

– Teir flestu menninir vóru við uppá at gera kanningarnar, og tað virkaði eisini, sum um teir settu eitt sindur prís uppá, at onkur hevði áhuga fyri teirra umstøðum.

– Nakrir vildu ikki vera við í fyrstani, tí teir hildu, at spurnablaðið var ov stórt, og teir tímdu ikki at fáast við pappírir. Men fleiri, sum fyrst ikki vildu luttaka, gjørdu tað kortini, um eg kundi vera skrivari og útfylla spurnabløðini saman við teimum, sigur hon. Fyri at fáa so nógvar sum gjørligt at luttaka, bjóðaði Annbjørg sær til at gera teimum pannukøkur afturfyri. Tað gekk ikki serliga væl við tí á tí fyrsta túrinum, sum var ein grønlandstúrur, ið vardi 19 dagar.

– Tað var meira ella minni stormur, men eg fór í holt við at gera pannukøkur, og tað bleiv eitt øðiligt fantilsi. Bollarnir koppaðu, og deiggið fór um alla messuna. Menninir høvdu allarhelst bara bíðað eftir, at tað fór at henda, og stuttleikaðu sær óført. Teir fingu pannukøkur, men tað bleiv eitt sindur seinni, sigur hon.

Annbjørg ivast ikki í, at tað hevði stóran týdning fyri kanningarnar, at hon var við umborð.

– Eg fekk eitt heilt annað innlit í teirra lív við at vera við umborð, og undirtøkan gjørdist ivaleyst eisini hægri, tí eg var har saman við teimum. Eg royndi eisini at minna teir á at skráseta, tá vaktirnar vóru lidnar, sigur hon.

EINASTA KVINNA

UMBORÐ

Bert eina ferð var ein onnur kvinna við skipinum. Annars var Annbjørg altíð einasta kvinna umborð. Mað­

Annbjørg arbeiddi eisini sum dekkari á onkrum túrum, samstundis sum hon savnaði dátur

Úrslit av kanningum hjá

Annbjørg Abrahamsen

Yvirskipaða niðurstøðan í ph.d. ritgerðini hjá Annbjørg Abrahamsen er, at fiskimenn eru ein yvirtroyttur bólkur, sum hevur langar arbeiðsdagar, samstundis sum svøvnurin er væl minni enn almennu tilmælini fyri at røkja lívsneyðugar sálarligar og kropsligar funktiónir.

Luttakararnir svóvu í miðal 4,5 tímar um samdøgrið umborð, samanborið við 7,0 tímar í miðal á landi.

Luttakararnir skrásettu hægri stigatal fyri møði síðst á túrinum samanborið við fyrst á túrinum. Visuospatiala minnið (fatan av rúmi og rætningi) var munandi styttri síðst á túrinum. Harumframt vóru fleiri seinkaðar reaktiónstíðir skrásettar.

Yvirmøði viðførir øktan vanda fyri vanlukkum og hevur negativar avleiðingar fyri sálarliga og kropsliga heilsu hjá sjómonnum.

urin var ikki so fegin um hetta og gav henni eina sjálvverjubók, áðrenn hon fór umborð.

– Henni fekk hon ikki brúk fyri.

Eg var ikki bangin fyri at verða álopin. Eg hugsaði bara, at sjálvt um tað kundi vera onkur keðiligur

ímillum, so eru flestu fólk fitt. Um ein hevði gjørt mær okkurt, so høvdu allir hinir nokk støðga honum, sigur hon.

Onkrir menn vóru tó ikki so fegnir um, at ein kvinna var umborð, tí tað kundi hava óeydnu við

sær. Men tað varð skjótt gloymt og eisini avprógvað, tí summir av túrunum, gjørdust bestu túrar á árinum.

Annbjørg fekk ofta kamarið hjá skiparanum, sum so legði seg onkra aðrastaðni. Men tað kom eisini fyri, at einasta privatlívið var ein gardina at koyra fyri koyggjuna.

Í fyrstani hevði hon eitt sindur av sjóverki, men tað lagaði seg skjótt.

– Eg hevði roknað við, at tað fór at verða nokkso ringt, men eg spýði bara eina ferð tann fyrsta túrin. Tíbetur havi eg tað gott, líka til eg spýggi, og aftaná kann eg bara arbeiða víðari.

Prátið umborð á fiskiskipi kann vera rættiliga grovt, men menninir royndu at vanda sær eitt sindur um orðini, tá Annbjørg var í nánd.

– Málbrúkið er grovari umborð enn tað er á arbeiðsplássum við kvinnum, og eg hoyrdi eisini ymiskt, tá teir hildu, at eg ikki var har. Ein segði við meg, at hann helt tað vera nógv stuttligari at vera á vakt, tá ongar kvinnur vóru á vaktini, tí tá kundi mann tosa, sum mann vildi. Men ein annar segði, at honum dámdi væl, at menn ansaðu betur eftir, hvat teir søgdu, tá ein kvinna var umborð, sigur hon.

SVÓVU Í ARBEIÐSKLÆÐUM

Umborð á summum skipum høvdu teir vatngerara, og tá kundi Annbjørg fara í brúsu, um hon vildi. Men tað gjørdi hon minni enn so altíð kortini.

– Tá tað rullar illa, er ikki lætt at standa inni í einari brúsu á einum vátum gólvi, so tað minkar eisini um hugin at fara í bað, sigur hon.

Tað merktist eisini umborð, at menninir ikki vóru so ofta í bað.

– At tað luktaði av fiski umborð, hevði eg væntað, men við avmarkaðari atgongd til at vaska sær blíva kropsluktirnir eisini sterkari. Men tað venist mann eisini við, sigur hon.

Eina ferð bað kokkurin Annbjørg fara at útpurra fyri seg. Tá sá hon, at onkrir menn lógu og svóvu í arbeiðsklæðum oman á dýnuni.

– Tað helt eg vera rættiliga ótespiligt, men teir hildu tað vera lættari, tí so kundu teir fara beint upp til arbeiðis og soleiðis fáa eyka tíð í koyggjuni, minnist hon.

Eina ferð mátti Annbjørg mynstra sum kokkur fyri at sleppa við einum garnabáti, og tá fekk hon av álvara at merkja, hvussu tungt og stravið tað kundi vera at arbeiða umborð á fiskibáti.

– Kokkurin skuldi eisini hjálpa til á dekkinum. Kahúttirnar vóru rættiliga kaldar, og arbeiðsdagarnir vóru øðiliga langir. Tann longsti arbeiðsdagurin hjá mær var 21 tímar. Tá lá eg eisini og svav í klæðum, so eg kundi fara skjótari upp til arbeiðis. Eg hevði tó skift í rein arbeiðsklæðir, áðrenn eg legði meg at sova, sigur hon.

TUNGT OG STRAVIÐ LÍV

Annbjørg mátti eisini eina aðru ferð mynstra sum dekkari fyri at sleppa við einum skipi. Hon arbeiddi 12 tímar og hevði frí í 12, so hon eisini kundi fáa tíð at savna dátur.

– Tað var ræðuliga hart. Eg spýði, so skjótt eg kom av vakt, og tað var av møði og ikki av sjóverki.

– Men tað gav mær nógvar royndir og vitan um arbeiðsumstøðurnar, og eg kom øðiliga tætt uppá manningina og prátið í skúrinum. Tað var ordiliga gagnligt fyri mítt arbeiði við innsavningini av dátum, sigur hon.

Arbeiðið umborð er serliga stravið á línu­ og garnaskipum.

– Menninir arbeiða alla tíðina, eisini tá teir einki fáa. Teir standa við línuna ella gørnini uttan mun til, um nakað er í. Tá fiskur er, er meiri at gera, men tá er tað eisini hugaligari, og lagið umborð er nógv betur, tí tá verður lønin hægri, sigur hon.

Lønin er tengd at, hvussu nógv skipini fáa, og við onkrum bátum vóru færri menn við enn vanligt, so

eitt sindur meira kundi blíva í part til hvønn.

Vanlukkur hendu javnan umborð. Á einum túri sigldu tey inn við einum manni, sum var sjúkur. Á einum øðrum túri datt kokkurin og fekk hol á høvdið, sum stýrimaðurin seymaði aftur við nøkrum pentum. Á tveimum túrum skræddu menn sær fingurin upp tíðliga á túrinum av einum húki ella knívi og kundu ikki arbeiða restina av túrinum.

– At onkur krøkir seg ella sker seg er sera vanligt og verður bert skrásett, um tørvur er á sjúkramelding eftir túrin, sigur hon.

Teir flestu menninir høvdu havt onkran skaða, og nógvir av teimum eldru monnunum vóru ógvuliga slitnir og høvdu pínu í lendunum, akslum og knøum. Onkrir tóku pínulinnandi heilivág hvønn dag fyri at klára arbeiðið.

Eisini sálarliga kann lívið sum fiskimaður vera hart.

– Lutfalsliga nógvir eru stakir menn. Tá teir hava frítúrar, kann tað gerast rættiliga einsamalt, tí teir kunnu ikki luttaka í ítrótti og øðrum sosialum lívi, har tað verður væntað, at mann møtir upp hvørja ferð. Hjá summum verður tað so til drekkarí, tá teir hava frí.

– Summi halda, at allir línumenn drekka illa. Tað er ikki satt, tí tað eru fleiri familjumenn umborð, sum ikki drekka, og sum brúka sína tíð saman við familjuni, tá ið teir heima.

– Men eg meti, at hesin lívsstílurin við nógvum samanhangandi frídøgum og avmarkaðum møguleikum fyri sosialum virksemi í frítíðini, økir um vandan fyri yvirnýtslu av alkoholi samanborið við størv á landi, sigurr Annbjørg.

Móti endanum á túrunum kendi hon næstan alla lívssøguna hjá nógvum av monnunum.

– Eg visti kanska meira um teir enn teir menninir, teir høvdu siglt saman við í 15­20 ár. Tað er helst lættari hjá teimum at tosa við eina kvinnu um ymiskt, sum teir ikki

Dagbók 1: Brot úr dagbók í byrjanini av túri, tá Annbjørg arbeiddi sum dekkari

Bleiv purrað út kl. 5.50. Eg fór upp, át morgunmat og á vakt kl. 6.30. Eg byrjaði við tí, sum eg hevði hugsað, at eg ikki fór at makta, nemliga inni í skúrinum. Har lærdi eg at knýta nýggjar húkar á og at kanna, um húkarnir skuldu rættast upp. Eg eri ikki líka skjót sum teir, men bleiv skjótari, sum dagurin leið.....

Prátið í kaffiskúrinum er áhugavert og ofta stuttligt. Menn skjóta eitt sindur eftir hvørjum øðrum umborð, men ikki nøkur beinleiðis happing og ágangur eftir nøkrum ávísum, mest í skemti. Eg fari at leggja meg nú, skal hava eina 12 tímar vakt aftur í morgin. Skiparin og meistarin spurdu, um eg hevði hondkrem, og bóðu meg smyrja á, tí eg skuldi vænta, at hendurnar vóru øðiliga eymar í morgin, og tað nokk fór at taka eitt sindur av tíð at fáa tær í gongd aftur

FAKTA

um Annbjørg Abrahamsen

• Fødd 1980

• MSc í arbeiðssálarfrøði frá Goldsmiths University of London 2009

• Lærari í sálarfrøði á Handilsskúlanum 2010 – 11

• Sálarfrøðingur á Blákrossheiminum 2011 - 15

• Sálarfrøðingur á Landssjúkrahúsinum 2021 og framhaldandi

• PhD í arbeiðssálarfrøði frá Fróðskaparsetri Føroya 2023

“Okkum vitandi kann eingin onnur kanning samanberast við hesa, og hon hevur á ein sannførandi hátt lagt afturat vísindaliga tilfeinginum á hesum øki. Arbeiðið við at savna og viðgera so stórar nøgdir av dátum hevur verið sera umfevnandi, og niðurstøðurnar í ritgerðini eru týdningarmiklar.”

Maria Skaalum Petersen, lektari á Fróðskaparsetrinum og forkvinna í metingarnevndini, ið gav Annbjørg Abrahamsen ph.d. heitið fyri ritgerðina "Fatigue, Sleepiness and Sleep among Faroese Fishers"

høvdu tosað við ein mann um. Tað hevði kanska verið gott fyri heilsuna hjá monnunum, um fleiri kvinnur vóru á sjónum, sigur hon.

VIRÐING FYRI SJÓMONNUM

Túrarnir við fiskiskipunum hava gjørt, at Annbjørg hevur fingið enn størri virðing fyri fiskimonnum.

– Vit vita ikki, hvussu stravið teir í veruleikanum hava tað. Onkuntíð haldi eg, at vit hava ov lítla virðing fyri teimum. Tá eg gekk í fólkaskúla, varð tað brúkt sum ein ræðusøga, at

Dagbók 2:

mann kundi enda sum sjómaður, um mann ikki gjørdi skúlating. Tað var ikki sæð sum eitt val, men sum nakað, mann gjørdi, tí mann ikki kundi nakað annað.

– Men teir eru jú okkara høvuðsvinna, og sjálvt um tað ikki krevur eina skúlagongd at vera dekkari, so er øðiliga nógv vitan í fakinum, sum eg haldi, at mann skal hava nógva virðing fyri. Tað er ein lívsins skúli í staðin fyri ein teoretiskur skúli. Eg kundi jú ikki á nakran hátt viga upp ímóti teirra arbeiði, tá eg royndi meg sum dekkari, sigur Annbjørg.

Brot úr dagbók frá

sama túri nakrar

nakrar dagar seinni

Í dag hevur verið ein serliga stravin vakt. Vit høvdu størstu fløkjuna, fleiri av monnunum høvdu sæð í áravís. Stýrimaðurin kom niður at hjálpa at skilja, teir noyddust at kappa ein heilan stokk, sum teir so skuldu festa nýggjar húkar á aftur. Eg og ein annar stóðu einsamøll við splittaran, har tað eisini vóru sera nógvir húkar, sum manglaðu. Øll vaktin arbeiddi uppá hátrykk frá 16 til 17.40. Tað var so stravið, at eg vildi spýggja av møði

Annbjørg Abrahamsen var 202 dagar við fiskiskipum fyri at máta, hvussu troyttir fiskimenn vóru

Uni Árting er partur av Mars-toymi hjá NASA:

Sum at koma inn í ein stóran bommhandil

Uni Árting, jarðfrøðingur á Jarðfeingi, er millum teirra, sum í løtuni royna at finna fram til, um lív hevur verið á Mars. Allar fortreytir eru fyri, at lív kann hava verið á granna okkara í sólskipanini

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Eru vit einsamøll í rúmdini, ella eru tað aðrar verur onkustaðni, sum kanska eisini seta sær spurningin, um tær eru tær einastu? Slíkir spurningar um lív aðrastaðni enn á Jørðini hava í øldir upptikið jarðarbúgvar.

Eingin veit, hvat fjalir seg úti í tí óendaligu rúmdini, men Uni Árting, jarðfrøðingur á Jarðfeingi, veit meira um hetta enn tey flestu. Hann er partur av einum toymi hjá amerikanska rúmdarstovninum

NASA, ið granskar jarðfrøðina á gongustjørnini Mars, sum er granni okkara í sólskipanini. Fremsta endamálið er at leita eftir teknum um, at lív hevur verið har. Ella kanska framvegis er.

Fyri Una Árting er hetta arbeiðið ein dreymur, sum er gingin út. Hann hevur, frá tí hann var smádrongur, verið hugtikin av rúmdini, og nú er hann sjálvur sloppin upp í part at royna at avdúka nakrar av loynidómunum.

– Mær hevur altíð dámt science fiction og fylgt við rúmdarferðum. Jørðin er stór og trupul at skilija, men sólskipanin er uppaftur nógv meira fløkt. Tað krevur heilt serliga tøkni at granska í rúmdini, og tí havi eg eisini stóran áhuga fyri, sigur hann.

Uni Árting gjørdist limur í Mars 2020 vísindatoyminum hjá NASA í november í fjør. Hann hevur júst verið á sínum fyrsta árliga fundi við toymið hjá NASA, sum arbeiðir við Mars verkætlanini.

– Tað er ringt at planleggja seg til at sleppa við í eitt tílíkt toymi, so tá eg fekk møguleikan, ivaðist eg ikki í at taka av.

– Tað var ógvuliga spennandi at møta fólki og hoyra um alt arbeiðið,

sum verður gjørt. Har er so nógv, ið skal kannast, so nógvir nýggir spurningar, ið verða reistir, og so nógvir møguleikar, sum eg kann verða við í. Eg eri sera forvitin av lyndi, so fyri meg er tað sum at vera komin inn í ein stóran bommhandil, sigur hann.

Toymið, sum Uni Árting er partur av, ger royndir við tólum, sum rúmdarbilurin Perseverance Rover brúkar.

– Tann útgerðin, ið situr á bilinum, er so framkomin, at tað er heilt óveruligt. Bilurin koyrir við einum kjarnorkuverki, og hann gera alt, sum ein jarðfrøðingur hevði kunnað, um hann varð settur upp á Mars. Hann bæði kortleggur, tekur royndir og hyggur eftir mineralum.

FØROYAR LÍKJAST MARS

Mars­ævintýrið hjá Una Árting byrjaði í 2014, tá norski jarðfrøðingurin Hans E. Amundsen fór at leita eftir støðum at royna tól, ið skuldu setast í rúmdarbilin Perseverance, sum ætlanin var at senda til Mars.

Hans Amundsen hevði arbeitt í Føroyum í nøkur ár síðst í 90unum við at gera kanningar fyri eitt oljufelag. Hann var síðani farin at arbeiða við rúmdargransking og

hevði bygt upp eitt vísindaligt toymi á Svalbard, sum royndarkoyrdi útgerð, ið skuldi brúkast á Mars. Nú var hann farin at leita eftir øðrum staði at gera royndir, tí norskir myndugleikar settu sera strangar treytir fyri arbeiðnum.

Hans Amundsen visti frá síni tíð í Føroyum, at føroyska jarðfrøðin líkist jarðfrøðini á Mars. Hann setti seg í samband við Jarðfeingi, og í

2014 kom hann til Føroya við einum

liði av altjóða serfrøðingum. Uni Árting gjørdist sum serfrøðingur í føroysku jarðfrøðini partur av

teirra arbeiði. Teir gjørdu royndir í Tindhólmi, Vágum og í Suðuroynni og gjørdist bilsnir av, hvussu nógv føroyska jarðfrøðin líkist jarðfrøðíni á Mars.

– Tað vísti seg, at tað var sera lætt hjá teimum at arbeiða í Føroyum, og arbeiðið helt fram tey næstu árini. Arbeiðið, sum varð gjørt tá, var liður í fyrireikingum til ferðina hjá Perseverance, sum nú koyrir á Mars, sigur Uni Árting.

Tann sera framkomna tøknin, ið toymið hevði við sær til Føroya, gav eisini nýggja vitan um føroysku jarðfrøðina.

– Tað vísti seg, at eitt stórt gosfjall hevur verið mitt úti í Sørvágsfirð. Tað visti eingin nakað um frammanundan, sigur hann.

LEITA EFTIR LÍVI

Høvuðsendamálið við at gera jarðfrøðiligar kanningar á Mars er at finna fram til, um lív hevur verið har.

– Fortreytirnar fyri, at lív er uppstaðið á Mars, eru avgjørt til staðar. Vit vita, at har hevur verið vatn, og vit hava sæð, at har eru organisk molekylir úr karbon, súrevni og brint. Tað vil siga, at har eru byggisteinar til livandi verur. Men

NASA verkætlanin

Mars 2020

Mars 2020 er tann mest framkomna rúmdarferðin til Mars higartil hjá amerikanska rúmdarstovninum NASA. NASA sendi í juli 2020 rúmdarbilin Perseverance Rover til Mars. Bilurin er á tremur við hátøkniligari útgerð, ið skal kanna møgulig spor eftir lívi.

Perseverance lendi við Jezero-kratrinum á Mars í februar 2021. Ætlanin er, at hann skal gera kanningar av jarðarskorpuni á Mars í minst tvey ár. Hann skal savna royndir av gróti og jørðildi og kanna veðurlagið og jarðfrøðina.

Perseverance er fimti rúmdarbilurin, ið hevur lent á Mars. Fyrsta lendingin var í 1997.

NASA vónar, at kanningarnar hjá rúmdarbilunum fara at rudda slóð fyri mannaðum rúndarferðum til gongustjørnina.

fyri at staðfesta, um har veruliga hevur verið lív ella ikki, mugu vit fáa royndir niður á Jørðina, greiðir Uni Árting frá.

Rúmdarbilurin Perseverance leitar eftir teknum um lív á Mars á

ymiskan hátt. Og ein ætlan er gjørd fyri, hvussu royndir av tilfari frá Mars skulu fáast niður á Jørðina. Rúmdarbilurin tekur nú borikjarnar, sum hann forseglar og leggur frá sær. Um 6­7 ár er ætlanin

Uni Árting hevur júst verið á sínum fyrsta fundi við luttakararnar í Mars 2020 vísíndatoyminum hjá NASA

Uni Árting og Hans E. Amundsen kanna grót fyri NASA úti í Tindhólmi. (Mynd: Kjell Ove Storvik)

og meira greitt, at jarðfrøðin á Mars líkist sera nógv føroysku jarðfrøðini. Meginparturin av tilfarinum á Mars er basalt og royðugrót eins og í Føroyum. Grótbræðingar og legugrýti minna nógv um tað, ið toymið hevur sæð í Tindhólmi og í Bíggjarskor.

– Rúmdarbilurin er lendur í einum meteorkratri, har hildið verður, at ein ósi hevur verið. Tað er á sovorðnum støðum á Jørðini, at vit síggja fyrstu teknini um lív. Allar hesar fortreytir eru eisini í Føroyum, greiðir Uni Árting frá.

Men hóast tað er staðfest, at fortreytir hava verið fyri lívi á Mars, so skulu vit ikki vænta at finna spor eftir livandi verum, sum hava búleikast á Mars.

Uni Árting er limur í vísindatoymi hjá NASA, sum leitar eftir lívi á Mars

– Eg fái atgongd til fyrstahonds vitan, og tað hevur stóran týdning fyri okkum á Jarðfeingi at kunna vera við í eini tílíkari verkætlan. Og sjálvt um eg ikki fái beinleiðis pengar, so gevur tað atgongd til at søkja um fígging, sum er nógv vert, sigur hann.

Arbeiðið fyri NASA hevur vundið meira og meira uppá seg.

– Vit hava savnað dátur nú frá

Perseverance í tvey ár, og tað tekur nógva tíð at seta meg inn í alt. Tað kemur afturat øllum tí, eg annars arbeiði við á Jarðfeingi. Eg vildi ynskt, at eg kundi arbeitt kanska hálva tíð burturav við hesum, sigur Uni Árting.

FAKTA um Una Árting

• Føddur 1976

• Útbúgvin jarðfrøðingur á Keypmannahavnar

Universiteti 2004

• Starvast sum jarðfrøðingur á Jarðfeingi síðani

• Adjunktur í jarðfrøði á Fróðskaparsetrinum 20122022

• Limur í Mars 2020 Science Team (Perseverance) hjá NASA

• Stjóri í egnari fyritøku, Undirgrund, sum framleiðir vørur úr gróti

og vit hava ein føroyskan serfrøðing í rúmdartøkni á DTU Space, David Arge Klevang Pedersen, sum hevur verið við til at menna myndatólið, sum filmar á Mars, vísir hann á.

RÆÐANDI OG HUGTAKANDI

Uni Árting torir ikki at gita um, hvat arbeiðið hjá Perseverance á Mars, sum hann er partur av, fer at vísa.

– Eg verði so bilsin alla tíðina í hesum arbeiðnum, at tað er ringt at ímynda sær, hvat tað kann enda við. Men sjálvandi hevði tað verið absurd stuttligt, um vit finna útav, at har hevur verið lív.

at skjóta eina rakett upp við einum øðrum bili, sum eisini skal lenda á Mars. Dronur skulu síðani flyta borikjarnarnar yvir í eina aðra rakett inni í tí nýggja bilinum, og hendan rakettin skal so skjótast upp og møta einum nýggjum rúmdarfari, sum skal lenda í eini oyðimørk í USA við borikjarnunum. – Tað er ógvuliga trupult og fer at taka nógv ár at fáa borikjarnarnar frá Mars niður á Jørðina, og tað hevur tí sera stóran týdning, at kjarnarnir, ið verða tiknir, kunnu vísa eina fjølbroytta jarðfrøði, so vit hava møguleika fyri at staðfesta, um har hevur verið lív ella ikki, sigur Uni Árting.

Eitt annað endamál við kanningunum hjá Perseverance er at fyrireika mannaðar rúmdarferðir til

Mars. Rúmdarbilurin hevur millum annað eitt tól, sum ger súrevni burturúr tí sera tunnu atmosferuni

á Mars.

Eisini leitar bilurin eftir mineralum og øðrum tilfeingi, sum vit møguliga kunnu brúka á Jørðini.

UPPRUNIN TIL LÍV

Tað eru átta toymir við tilsamans útivið 300 fólkum, ið arbeiða við tólum, sum Perseverance brúkar.

Toymið, sum Uni Árting er partur av, arbeiðir við einum tóli, ið nevnist ein georadari, sum situr undir bilinum og sendir radarabylgjur niður í jørðina. Í hesum toyminum, ið kallst RIMFAX, eru umleið 25 fólk.

Eftir at Perseverance er farin til arbeiðis á Mars, er tað vorðið meira

– Tað lív, sum vit møguliga fara at finna, fer sannlíkt at líkjast tí lívi, ið var á Jørðini fyri 3,8 milliardum árum síðani. Mars misti meginpartin av sínari atmosferu rættiliga tíðliga, so tað er sporum eftir primitivum bakterium, ið vit hyggja eftir. Tað er sera trupult at síggja tílík spor í einum steini, sum er fleiri milliardir ára gamal. Men tá vit fáa tilfarið niður á Jørðina, kunnu vit arbeiða við tí og finna onkur mynstur. Tað verður leingi, áðrenn vit kunnu staðfesta, um lív hevur verið, men tað er tí, vit arbeiða fram ímóti, sigur Uni Árting.

ÓENDALIGIR MØGULEIKAR

Nú Uni Árting hevur fingið fótin innum í Mars­toyminum hjá NASA, eru møguleikarnir hjá honum at granska í jarðfrøðini á Mars nærum ótømandi.

– Í fyrsta umfari hugsavni eg meg um georadaran og strukturin í undirgrundini. Men har eru nógv ymisk evnir, sum eg óbeinleiðis verði partur av, og sum tað stendur mær frítt fyri at arbeiða við. Eg eri longu byrjaður at arbeiða við fleiri øðrum tólum og taka royndir av ymiskum mineralum, sigur hann.

Hann fær ikki løn frá NASA fyri at vera við í arbeiðnum, men tað hevur fleiri aðrar ágóðar við sær.

Hann heldur, at góðir møguleikar eru í Føroyum fyri at luttaka í rúmdargransking.

– Tað er ikki bara okkara jarðfrøði, ið er ein fyrimunur hjá okkum. Nógvir føroyingar eru skræddaraseymaðir til tílíkt arbeiði. Vit hava nógv fólk, ið eru sera væl fyri tøkniliga, og føroyingar eru róligir av lyndi, sum hevur stóran týdning, tá arbeitt verður við slíkum.

– Tað er als ikki ógjørligt hjá okkum at verða nógv meira virkin á hesum øki. Vit eru longu byrjaði við rúmdargransking her á Jarðfeingi,

– Samstundis eru bæði senariini akkurát líka ræðandi og fasinerandi. At vit finna útav, at tað er onga aðrastaðni lív enn her hjá okkum, ella at vit finna útav, at tað er lív onkustaðni, sigur hann. Áhugin hjá Una Árting fyri rúmdini steðgar tó ikki á Mars.

– Tá mann fyrst hevur fingið smakkin av hesum, so er tað super spennandi. Har eru fleiri aðrar missiónir, sum eru á veg til fleiri aðrar planetir, sum tað eisini kundi verið stuttligt at verið við í, sigur hann.

Hans Amundsen andaðist í summar

Norski jarðfrøðingurin Hans E. Amundsen, ið tók stig til kanningarnar í Føroyum í sambandi við Mars-verkætlanina, andaðist brádliga í summar, meðan granskara-toymið var í Føroyum.

– Hans E. Amundsen hevðí sera stóra vitan um jarðfrøðina í Føroyum og á Mars, og hann hevur givið okkum á Jarðfeingi eina nýggja fatan av føroysku jarðfrøðini. Hann verður nógv saknaður í arbeiðnum við at skilja jarðfrøðina á Mars, sigur Uni Árting, sum saman við Hans E. Amundsen hevur staðið fyri innsavningini av royndum í Føroyum í sambandi við Mars-verkætlanina.

Jarðfrøðingar úr fimm londum hava í summar tikið royndir av jarðfrøðini í Tindhólmi

Norrøna hevur skrásett streym, hita og saltinnihald á rutuni millum Ísland, Føroyar og Danmark í 17 ár

Norrøna er størsta granskingarskip í norðurhøvum

Norrøna hevur

“Við at brúka skip í okkara granskingararbeiði hava vit fingið vitan um, hvussu Golf-streymurin er samansettur, hvussu sterkur hann er, og hvussu støðugur hann er yvir eitt langt tíðarskeið.

Vit hava staðfest, at Golf-streymurin er ymiskur frá ári til ár, men vit hava ikki sæð, at hann er viknaður. Tað sigur sjálvandi einki um, hvat fer at henda í framtíðini.”

í 17 ár støðugt

mátað streym, hita og saltinnihald í

Norðuratlantshavi.

Mátingarnar vísa, at Golfstreymurin ikki er

viknaður, men havið er vorðið heitari, og

tað kann sum frálíður

eisini fara at ávirka

tann týdningarmikla

havstreymin, ið

ger tað liviligt á okkara leiðum

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Ikki øll ferðafólk geva sær far um skíggjan, men tey, ið steðga á, kunnu fáa eina rúgvu av áhugaverdari kunning um tað, ið rørir seg í havinum undir skipinum. Norrøna er ikki bert einasta ferðamannaskip, ið siglir á rutuni millum Ísland, Føroyar og Danmark. Hon er eisini størsta granskingarskip í norðurhøvum, og mátingar av streymi, salti og hita í sjónum, ið verða skrásettar umborð, eru við til at geva granskarum virðismikla vitan um havið á okkara leiðum.

TANN TÝDNINGARMIKLI HAVSTREYMURIN

Maritime Director á Smyril Line, ivaðist onga løtu í, at tað skuldu teir báðir sleppa.

– Tað var leyst og liðugt beinanvegin. Vit sóu týdningin av at fara undir at gera slíkar mátingar, tí longu tá var nógv frammi um, at Jørðin fór at gerast heitari, og at Golf­streymurin møguliga fór at vikna, sigur hann.

í havstreymunum.

– Vit høvdu jú eitt ótrúliga gott amboð til at gera slíkar mátingar, og vit vistu, hvussu týdningarmikið hetta var, so tað var ongantíð nakar ivi um, at hetta vildu vit fegin vera við til, sigur Jógvan í Dávastovu.

BLØÐRUR Í SJÓNUM

og

hong­

Søgan um Norrønu sum granskingarskip byrjar í 2006, tá tveir amerikanskir havgranskarar, Thomas Rossby og Charlie Flagg, settu seg í samband við Smyril Line. Teir bóðu um loyvi at seta eitt tól upp á Norrønu at máta havstreym.

Jógvan í Dávastovu, sum tá var

Golf­streymurin, ið fer frá Norðuramerika um Atlantshav fram við Føroyum, hevur sera stóran týdning fyri veðurlagið í Norður ­ og Miðevropa. Tað er honum fyri at takka, at tað er lutfalsliga heitt í Norðurevropa, og at hitin í havinum kring Ísland, Føroyar og Noreg er støðugur.

Fleiri granskarar hava borið ótta fyri, at Golfstreymurin kann fara at vikna. Hendir tað, verður nógv kaldari á okkara leiðum, og tað fær sera álvarsligar avleiðingar fyri liviumstøðurnar í Føroyum.

Norrøna siglir á júst tí leiðini, har best ber til at máta broytingar

Granskararnir fingu loyvi at seta upp eitt sonevnt ADCP mátitól undir botnin á Norrønu. ADCP stendur fyri Acoustic Doppler Current Profiler og mátar havstreymin við ljóðbylgjum. ADCP tólið varð sett upp undir botnin á skipinum, meðan tað var í dokk. Í fyrstani vóru trupulleikar við at fáa nóg neyvar mátingar, tí luftbløðrur órógvaðu signalini, tá alda var í sjónum. Tólið varð flutt fleiri ferðir, og at enda fekst tað at rigga væl. Tað tók sína tíð, tí tólið kundi bert flytast, tá skipið var í dokk tvær ferðir í eitt fimm ára skeið.

Thomas Rossby, professari í havfrøði á University of Rhode Island, USA

ADCP­tólið á Norrønu mátar streymin niðri á 800 metra dýpi.

Endamálið við ADCP mátingunum er at kanna, hvussu nógvur kaldur sjógvur floymir í Atlantshavið úr

Polarhøvum, og hvussu nógvur heitur sjógvur floymir norður í Polarhøv. Hitin og saltinnihaldið í sjónum verða eisini mátað.

Granskingararbeiðið hevur á ongan hátt órógvað virksemið umborð á Norrønu. Bert hendinga ferð hevur onkur av manningini skulu tendrað okkurt aftur, sum er sligið frá.

ENN ER STREYMURIN STØÐUGUR

Mátingarnar umborð á Norrønu av havstreyminum hava víst, at Golf­

Norskir granskarar taka yvir

Eftir Rósu Heinesen

Thomas Rossby og Charlie Flagg, ið tóku stig til granskingararbeiðið umborð á Norrønu, hava nú latið arbeiðið víðari til Henrik Søiland, granskara á norska Havforskningsinstituttet, sum eisini fíggjar virksemið nú.

Steðgur var í mátingunum, meðan korona herjaði. Ætlanin var at skifta ADCP­tólið út í 2020, men tað varð ov ongum orsakað av farsóttini. Í januar í

ár eydnaðist at fáa ein nýtt ADCP­tól sett upp, meðan Norrøna var í dokk í Odense. Í februar var Henrik Søiland í Føroyum og fekk GPS kumpassið umborð at rigga aftur. Síðani hava mátingarnar verið tiknar upp aftur.

– Tíverri hava vit ongar mátingar frá tíðini undir koronafarsóttini, men nú riggar alt aftur. Vit kunnu framvegis staðfesta, at ongar broytingar hava verið í Golf­streyminum, sigur Henrik Søiland.

FAKTA

Um Jógvan í Dávastovu

• Føddur í 1951

• Sigldi við fiskiskipum frá 1966

streymurin er støðugur og enntá hevur hug at styrkna eitt sindur.

Jógvan í Dávastovu hevur fylgt neyvt við mátingunum frá ADCP tólinum.

– Granskararnir hava sent okkum dátur frá mátingunum, og tað hevur verið ótrúliga spennandi at fylgt við í. Eg var eitt sindur bangin fyri, at mátingarnar fóru at vísa, at Golf­streymurin var viknaður, men tíbetur er tað ikki hent enn, sigur hann.

Men hóast eingi tekin enn eru um, at Golf­streymurin viknar, er eingin trygd fyri, at tað ikki fer at henda. Sjógvurin er vorðin heitari, og tá heitari sjógvur streymar inn í Polarøkið, so tiðnar ísurin í Grønlandi. Tað ger, at sjógvurin verður

feskari, og kann sum frálíður fara at mótarbeiða Golf­streyminum, so hann viknar ella broytir kós. Og hendir tað, kann tað ganga skjótt.

– Byrjar tað fyrst at loypa, so gongur skjótt. Og so verður kanska ikki liviligt í Føroyum, sigur Jógvan í Dávastovu.

Hann undrast yvir, at fólk ikki taka avleiðingarnar av veðurlagsbroytingum í størri álvara.

– Tað, sum hendir nú, er, at náttúran er í fríum falli. Men vit taka bara alt sum givið og halda fram at liva, sum einki er hent, meðan CO2 útlátið bara veksur, sigur hann.

• Útbúgvin skipsførari á Tórshavnar Navigatiónsskúla 1976

• Yvirmaður í ØK í 6 ár

• Sigldi sum yvirmaður og avloysaraskipari við Smyrli og Teistanum í 2 ár

• Var við til at stovna Smyril Line í 1982

• Sigldi sum skipari við Norrønu 1983 – 1999

• Arbeitt á høvuðsskrivstovuni hjá Smyril Line frá 1999

Jógvan í Dávastovu var við til at stovna Smyril Line og var skipari á Norrønu í 17 ár

ADCP tólið, ið máttar havstreymar, er fest í botnin á Norrønu

National Science Foundation, ið er óheft granskingarráð hjá amerikansku stjórnini, hevur fíggjað granskingarverkætlanina umborð á Norrønu

Vitan um sjósirm gevur betri veðurforsagnir

Sjósirm hevur stóran týdning fyri veðurlagið, men enn vita vit alt ov lítið um bløðrurnar úr sjónum, ið eru spírar til skýggj í luftini. Bert fáir granskarar í heiminum granska hesa tilgongdina, sum hevur stóra ávirkan á, hvussu veðurlagið verður. Ein teirra er Sigurd Christiansen, sum er adjunktur á Fróðskaparsetrinum

– Tað er serliga hendan vatnsúgvandi eginleikan hjá sjósirmi, ið eg havi brúkt fleiri ár til at greina. Eg havi roynt at lýst, hvørjar eginleikar sjósirm hevur í luftini, hvussu tað sýgur vætu til sín, hvussu tað verður til dropar, og hvussu tað kann frysta skýggj.

– Flestu skýggj eru fryst ella eitt bland av ísi og dropum, og meginparturin av avfallinum, sum kemur niður til okkum, byrjar sum ísur og bráðnar so á veg niður, greiðir Sigurd Christiansen frá.

Tað hevur stóran týdning at vita, hvat er í luftini, fyri at kunna gera neyvar veðurforsagnir.

– Í sjónum er ikki bert salt, men eisini ein rúgva av lívrunnum tilfari, bakterium og øðrum, sum kann ávirka sjósirmið, so tað ikki sýgur vætu til sín eins væl. Bakteriur og algur kunnu ávirka evnini hjá bitlunum til at spíra ískrystallir, og er nógv til av tílíkum tilfari, kunnu skýggini frysta nógv skjótari. Tað ger ein øðiliga stóran mun, tá tú skalt síggja, um tað til dømis fer at kava ella regna, sigur hann.

VEÐURLAGIÐ UM 30 ÁR

Um Sigurd Christiansen

• Føddur 1988

• Reservaoffiserur í danska herinum 2009-2011

• BSc í evnafrøði frá Keypmannahavnar

Universiteti 2014

• MSc í evnafrøði frá Århus Universiteti 2017

• Ph.d í atmosferiskari evnafrøði frá Aarhus

Universiteti 2020

• Post.doc. á Stockholm Universiteti 2021-2023

Tað byrjaði sum ein áhugi fyri spreingingum og er fyribils endað sum ein brennandi hugur at gera royndir við millum annað at bresta luftbløðrur.

Sigurd Christiansen fór eftir lokið miðnám undir eina leiðsluútbúgving í danska herinum. Har gjørdist hann partur av verkfrøðinga­regimentinum og lærdi mangt og hvat um spreingievnir og kemisk kríggj.

– Hetta við at spreingja ymiskt í luftina helt eg vera øðiliga stuttligt. Tað førdi til, at eg fór at lesa evnafrøði á Keypmannahavnar Universiteti, sigur hann.

Tá hann var liðugur við útbúgvingina sum evnafrøðingur, var hann so heppin at fáa eitt ph.d. starv á Århus Universiteti, sum snúði seg um sjósirm.

– Tað var akkurát nakað fyri meg. Fyri føroyingar er sjósirm ein partur av gerandisdegnum. Vit hava so nógv brim, sum brýtur alla staðni, so vindeygu verða full av sjóroki og mugu spulast í heilum, sigur hann.

UTTAN BITLAR EINGI SKÝGGJ

Sjósirm tekur seg upp, tá aldur bróta, og luft verður blandað í sjógvin. Tað skapar luftbløðrur, sum koma upp til vatnskorpuna, har tær bresta og senda elasmáar bitlar við salti og øðrum evnum út í lofthavið. Bitlar mugu vera í lofthavinum fyri at fáa skýggj, tí væta í luftini má finna eina yvirflatu at leggja seg á, so hon verður til dropar.

– Samspælið millum luftbitlar og skýggj er størsta óvissan í veðurlagsforsagnum, bæði stuttíðar forsagnum og forsagnum longri fram í tíðina.

– Tað er viðurkent, at sjósirm er millum størstu natúrligu keldurnar til luftbitlar í atmosferuni. Men hóast stóra týdningin fyri veðurlagið manglar ein grundleggjandi fatan av, hvussu sjósirm verður til, og av teimum eginleikum, sum hava týdning í sambandi við skýgerð, sigur Sigurd Christiansen.

Hann hevur nú í nøkur ár gjørt sítt til, at vit fáa eina gjøllari fatan av, hvussu sjósirm tekur seg upp, og hvussu tað kann virka sum spíri fyri gerð av skýggjum. Úrslitini av granskingini hjá honum eru við til at geva okkum størri vitan um veðurlagið.

– Tað eru bert umleið 50 granskarar í øllum heiminum, ið kanna hesi viðurskifti. Vit eru ikki komin serliga langt við at greina samspælið millum sjósirm og skýgerð. Tað er so nógv, ið vit mugu hava greiði á, millum annað hvørji sløg av bitlum eru í luftini, sigur Sigurd Christiansen.

Tað er tó eingin ivi um, at skýggj hava stóran týdning fyri veðurlagið. Ljós skýggj endurspegla strálingina frá sólini aftur út í rúmdina. Jú fleiri hvít skýggj, jú kaldari verður tað á jørðini.

– Luftbitlar eru spírar til skýgerð, men allir bitlar eru ikki eins góðir. Sjósirm er sera gott til at gera dropar, ti tað inniheldur salt, ið sýgur nógva vætu til sín. Bitlar frá til dømis oljubrenning eru hinvegin ikki so vatnsúgvandi.

Størri vitan um sjósirm og luftbitlar fer eisini at gera tað møguligt at siga meira neyvt, hvussu veðurlagið verður um nógv ár.

– Tað, sum vit serliga vilja hava, er betri veðurlagsforsagnir, sum kunnu siga okkum, hvussu veðrið verður um 30, 40 ella 50 ár.

– Tann parturin, eg havi arbeitt við, er ein lítil partur av veðurlagsskipanini. Men tað er júst hesin parturin um bitlar, ið vit vita minst um. Vit hava eina hóming av, hvussu samspælið millum luftbitlar og skýggj er, men tað er sera trupult at máta, hvussu nógv er av ymiskum sløgum av bitlum í luftini. Tað kunnu vera allir møguligir bitlar, frá sjósirmi til bitlar frá brenning og dust frá Sahara.

Við veðurlagsmodellum ber til at rokna út, hvussu veðurlagið verður um nógv ár, við at meta um nøgdirnar av ymiskum luftbitlum.

– Vit kunnu rokna ymiskar framtíðarmyndir út. Um vit vænta, at tað verður meira ídnaðarligt virksemi, so verður meira til av einum ávísum slagi av bitlum. Og verða fleiri og ógvisligari ódnir, so verður nøgdin av sjósirmi hægri. Vit kunnu eisini rokna út, hvørja ávirkan tað fær á veðurlagið, um vit minka útlátið av veðurlagsgassi, sigur Sigurd Christiansen.

OL Í BEIJING

Vitan um luftbitlar kann eisini brúkast til at broyta veðrið, í øllum føri í nakrar dagar. Tað gjørdu kinesarar, tá OL var í Beijing í 2008. Bitlar gera skýggj, men stórar nøgdir av bitlum kunnu eisini fáa skýggini til at hvørva. Í Beijing

fingu tey øll skýggj burtur við at spræna eina rúgvu av bitlum upp í luftina, og so var sól og summar í tvær vikur, meðan OL var.

– Tað ber til at forða fyri, at tað fer at regna, við at spræna stórar nøgdir av bitlum upp í luftina, so vætan verður býtt á so nógvar bitlar, at teir verða evarska smáir og ikki kunnu síggjast við berum eygum, sigur Sigurd Christiansen.

Hóast tað ber til at ávirka veðrið við at spræna bitlar upp í luftina, væntar hann tó ikki, at tað fer at kunna loysa trupulleikarnar, ið standast av mannaskaptum veðurlagsbroytingum.

– Vit vita, at bitlar frá sjósirmi í luftini eru við til at gera skýggj, sum køla jørðina. Nakrar umstríddar teoriir hava verið frammi um, at vit kunnu køla jørðina við at pumpa sjógv langt upp í luftina. Men har skal ein øðilig orka til, so tað verður í øllum føri ein ógvuliga dýr loysn, heldur Sigurd Christiansen.

HAR HAV OG LUFT MØTAST

Sigurd Christiansen flutti til Føroya fyri tveimum árum síðani og starvast nú sum adjunktur og granskari

á Náttúrudeildini á Fróðskaparsetrinum. Hann er enn við í onkrum verkætlanum um luftbitlar á Århus Universiteti, men hevur ikki longur møguleika fyri at brúka ta sera framkomnu útgerðina, ið er í Danmark.

– Nú eg eri fluttur til Føroya, eri eg ikki partur av einum stórum fakligum umhvørvi, har øll arbeiddu við luftbitlum, og eg má finna mær aðrar granskingarleiðir. Eg kundi hugsað mær at havt eina lítla mátistøð, sum tey hava á Svalbard og í Norðurgrønlandi, har eg kann máta nøgdirnar av luftbitlum og gassum í Føroyum og binda tað saman við mátingum á sjónum, sum Havstovan ger.

– Men í Føroyum er eingin annar,

• Adjunktur í evnafrøði á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum 2022

Hvat er sjósirm?

Sjósirm tekur seg upp, tá aldur bróta, og luft verður blandað upp í sjógvin. Her skapast luftbløðrur, sum koma upp til vatnskorpuna, har tær bresta og senda elasmáar bitlar við salti og øðrum evnum út í lofthavið.

sum fæst við tílíkar mátingar, og tað kann tí skjótt gerast øðiliga einsamalt. Ein annar møguleiki kann vera at gera evnafrøðiligar kanningar í samstarvi við lívfrøðingar fyri at máta dálking av millum annað oljuevnum í luft, kræklingi og tara, sigur hann.

Fleiri fyrimunir eru við at granska í Føroyum, hóast vísindaliga umhvørvið er munandi meira avmarkað enn í Danmark.

– Í Føroyum er skjótt at koma í samband við teir rættu persónarnar, og tað er ógvuliga stutt frá hugskoti til gerð. Og vit liggja sera væl fyri landafrøðiliga til at samantvinna hav­ og luftmátingar. Tað er júst har, ið havið og luftin møtast, at eg havi lagt mína gransking.

– Aðrir granskarar, ið kanna sjósirm á eystursíðuni av USA ella Írlandi, hava bert ein lítlan vinkul, sum teir kunnu kanna, tí luftin, ið kemur aftanífrá, er dálkað. Í Føroyum hava vit sjógv í 360 stigum rundan um okkum, sigur Sigurd Christiansen.

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Sigurd Christiansen hevur í fleiri ár granskað samspælið millum sjósirm og skýgerð, ið hevur stóran týdning fyri veðurlagið

Tað eru bert umleið 50 granskarar í øllum heiminum, ið kanna samspælið millum sjósirm og skýgerð

Fyrsti alari í heiminum at gevast við flogflutningi

At flúgva vøru elvir til óneyðugt CO₂-útlát.

Ov nógv CO₂-útlát elvir til veðurlagsbroytingar. Við

ES fíggjar ph.d. verkætlan um fiskaheilsu á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni:

Vitanin frá verkætlanini er gull verd

Ein játtan frá Marie

Sklodowska-Curie

skipanini hjá ES

gevur Heilsufrøðiligu Starvsstovuni

møguleika at gera

týðandi kanningar

á smoltstøðum, ið annars ikki høvdu verið gjørdar. Hetta er gull vert fyri

okkum, sigur Debes

H. Christiansen, deildarleiðari á Heilsufrøðiligu

Starvsstovuni

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Ein ungur maður úr India hevur seinastu mánaðirnar ferðast runt til føroyskar smoltstøðir og sett upp tól, ið taka luftroyndir. Endamálið er at kanna, hví sjúkur koma inn á smoltstøðirnar, hóast tær eru innilokaðar, og vatnið verður sóttreinsað og endurnýtt.

Maðurin eitur Dhiraj Krishna og er ph.d. lesandi á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni. Hann er eisini fyrsti ph.d. lesandi, ið er settur í starv á einum føroyskum granskingarstovni við fígging frá ES.

Flytførisskipanin í Horizon Europe, ið nevnist Marie Sklodowska ­ Curie Actions, rindar løn og rakstrarútreiðslur til ph.d. verkætlanina hjá unga manninum, sum er komin til Føroya at útbúgva seg til granskara.

– Tað hevur stóran týdning fyri okkum og fyri føroysku alivinnuna at kunna fáa lut í hesi skipanini. Hetta er nakað, ið vit hava ynskt okkum at kunna gjørt, men ongantíð hava havt orku til, sigur Debes H. Christiansen, deildarleiðari á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni.

PARTUR AV STØRRI

VERKÆTLAN

Ph.d. verkætlanin á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni er partur av einum

Hetta er gransking, so tað ber ikki til at vita, hvat tað fer at enda við. Men eydnast tað at menna ein tílíkan skjótan kanningarhátt, kann tað verða til stóra nyttu fyri vinnun

evropeiskum granskingarsamtaki, ið nevnist RASOPTA.

– RASOPTA snýr seg um at endurvinna vatn í alivinnuni, og tað gera vit í stóran mun í Føroyum. Vit hava fiskin leingi á landi í smoltstøðum fyri at verja hann sum longst móti lús, og tað krevur nógv vatn. Í Føroyum hava vit ikki altíð nóg nógv vatn, og tí mugu vit endurnýta vatnið, greiðir Debes H. Christiansen frá.

RASOPTA fevnir um 12 ph.d. verkætlanir, ið allar á ymiskan hátt snúgva seg um at endurvinna vatn á alistøðum. Verkætlanin á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni skal greina vandan fyri at fáa ymiskar sjúkur inn á smoltstøðirnar.

– Tað eru millum annað smittandi sjúkur á smoltstøðunum, sum geva felli og sjúku, ið fær fiskin at mistrívist, so vøksturin gongur seinni. Við hesum kanningunum royna vit at fáa greiði á, hvussu sjúkur eru komnar inn á smoltstøðirnar, og hvussu tær hava rótfest seg har.

– Í dag eru smoltstøðirnar innilokaðar, men fyrr vóru smoltini í opnum kørum uttandura, og kanska hava fleiri av smittunum longu rótfest seg tá og so yvirlivað í skipanini við endurnýtta vatninum. Men smittan kann eisini vera luftborin, og tað er serliga tað, ið Dhiraj nú kannar við at seta upp tól ymsa

staðni á smoltstøðum, ið taka luftroyndir. Við at savna og kanna luftbitlar ber til at staðfesta, um ávísar smittur liggja og sirkulera í luftini, greiðir Debes H. Christiansen frá. RASOPTA verkætlanin er býtt upp í tríggjar partar, ið hvør fevna um fleiri ph.d. verkætlanir. Tann parturin av RASOPTA verkætlanini, sum Føroyar eru við í, snýr seg um fiskaheilsu. Hesin parturin skal eftir ætlan enda við, at eitt DNA­kipp verður ment, sum í einum kannar fyri ymiskar sjúkur og vatngóðsku og harvið verður eitt sera týðandi stýringsamboð í aling á landi.

Umframt Heilsufrøðiligu Starvsstovuna luttaka eisini Hiddenfjord og SMJ Ráðgevandi Verkfrøðingar í verkætlanini.

– Hetta er gransking, so tað ber ikki til at vita, hvat tað fer at enda við. Men eydnast tað at menna ein tílíkan skjótan kanningarhátt, kann tað verða til stóra nyttu fyri vinnuna, sigur Debes H. Christiansen.

PENING TIL LØN OG RAKSTUR FRÁ ES

Heilsufrøðiliga Starvsstovan ivaðist ikki í, at hon vildi vera partur av RASOPTA verkætlanini, tá hon fekk møguleikan.

– Vit fáa eina upphædd frá ES, sum fíggjar løn til Dhiraj í trý ár og

útreiðslur til millum annað skeiðir

og fundir í Danmark og aðrastaðni, sum hann skal luttaka í.

– Ein partur av arbeiðnum, sum hann ger, er nakað, sum vit hava hugsað um í fleiri ár at farið undir, men ikki hava havt orku til. Tann vitanin, ið fer at koma burturúr, er gull verd fyri okkum og fyri alivinnuna, sigur Debes Christiansen

Heilsufrøðiliga Starvsstovan brúkar sjálv umleið eitt ársverk til verkætlanina.

– Dhiraj fær vegleiðing og upplæring frá okkum, og vit luttaka í nógvum fundum og verkstovum saman við honum og øðrum luttakarum í RASOPTA. Vit hava eisini hildið eina verkstovu í Føroyum fyri øllum tólv ph.d. lesandi og teirra

vegleiðarum, sum kravdi nógv arbeiði, sigur Debes H. Christiansen.

Heilsufrøðiliga Starvsstovan fær nakað av peningi til fyrisiting frá ES, men tað er ikki nóg mikið til at fíggja tað stóra fyrisitingarliga arbeiðið í sambandi við verkætlanina.

– Tað er ógvuliga nógv bureaukrati tengt at eini slíkari verkætlan, sum vit ikki hava royndir við. Keypmannahavnar Universitet tekur sær av einum parti av hesum arbeiði og fær tí eisini helvtina av játtanini til fyrisiting frá okkum. Eisini luttekur Dhiraj í skeiðum á Keypmannahavnar Universiteti,

sigur Debes H. Christiansen.

Ph.d. lesandi í RASOPTA verkætlanini hittast javnan. Í oktober í fjør varð verkstova hildin í Føroyum fyri øllum tólv ph.d. lesandi. Tey vóru millum annað ein kaldan og vátan túr í Nólsoy við Norðlýsinum.

Debes H. Christiansen er høvuðsvegleiðari hjá Dhiraj Krishna. Petra Petersen og Maria Marjunardóttir Dahl eru eisini við í toyminum, ið arbeiðir við RASOPTA verkætlanini

Vár Honnudóttir granskar sosialan ójavna í heilsu:

Fólk við lítlari skúlagongd fáa fleiri sjúkur

Fólk, ið hava gingið minni enn 10 ár í skúla, hava fýra ferðir størri váða fyri at hava diabetes 2. Tað vísir ein kanning, ið Vár Honnudóttir, fólkaheilsufrøðingur, hevur gjørt. Hon fer nú at kanna, um sosialur ójavni eisini er orsøk til, at fólk í størri mun hava aðrar álvarsligar sjúkur

borið við tey, ið hava meira enn 13 ára skúlagongd.

– Vit hugsa, at vit eru rættiliga lík í Føroyum, og vit taka okkum væl av hvørjum øðrum. Men allar hugsanir um sosialan ójavna hava higartil mest verið bygdar á gitingar, tí umframt upplýsingar um løn vita vit lítið um sosialu støðuna hjá fólki í landinum.

hyggja at øðrum sjúkum enn diabetes. Men tað hevur týdning, at vit hava tøl fyri, hvussu tað er í Føroyum, so vit eru tilvitaði um tað, sigur hon.

UPPLÝSING ER IKKI NÓG MIKIÐ

Fólkaheilsuráðið hevur skipað fyri fleiri upplýsingarátøkum fyri at fáa fólk at gevast at roykja, drekka minni alkohol, eta sunnari mat og røra seg meira. Kortini eru tað ávísir samfelagsbólkar, ið enn hava ein lívsstíl, ið kann elva til sjúku og deyða.

BYGNAÐARLIGAR BROYTINGAR

Vár Honnudóttir heldur, at tað loysir seg betur at gera bygnaðarligar broytingar enn at skipa fyri fleiri upplýsingarátøkum.

– Vit mugu hyggja at, hvørjir bólkar hava tað verri enn aðrir, og málrætta fyribyrging til teir bólkar, sum hava mest brúk fyri tí. Har er nógv, ið kann gerast, men tað er í størri mun politisk stig, ið mugu takast, sigur hon. Sosialur ójavni hevur stóran týdning fyri heilsuna, og hann byrjar longu í móðurlívi.

Fólk, ið hava lítla útbúgving, eru í størri vanda fyri at fáa diabetes

2. Vár Honnudóttir fer nú at kanna, um sosiala støðan hjá fólki eisini hevur ávirkan á, um tey fáa aðrar álvarsligar sjúkur

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Fólk, ið eru sosialt verri fyri, eru í størri vanda fyri at gerast sjúk og doyggja. Tað vísa nógvar kanningar, ið eru gjørdar kring heimin.

Í Føroyum hava vit góðar skúlar og heilsuverk, ið verða fíggjað við skatti, og sambært hagtølum er lutfalsliga lítil munur á inntøkuni hjá fólki. Kortini bendir nógv á, at eisini her hjá okkum verða munandi fleiri fólk, ið eru illa fyri sosialt, rakt av álvarsligari sjúku.

Vár Honnudóttir, fólkaheilsufrøðingur, fer nú undir eina ph.d. verkætlan, ið skal lýsa sambandið millum sosialan ójavna og álvarsligar sjúkur, ið ofta eru tengdar at lívsstíli. Hon hevur longu fyri nøkrum árum síðani kannað, um samanhangur er millum útbúgvingarstøði og diabetes 2 í Føroyum.

Niðurstøðan av hesi kanningini var greið. Hon vísti, at fýra ferðir fleiri fólk við færri enn 10 ára skúlagongd hava týpu 2 diabetes saman­

– Úrslitið av kanningini um útbúgvingarstøði og diabetes 2 samsvarar væl við líknandi kanningar aðrastaðni, og nógv bendir tí á, at Føroyar ikki eru eitt so javnt samfelag, sum fleiri halda, sigur Vár Honnudóttir.

Spurnabløð til 8000 føroyingar Vár Honnudótir hevur arbeitt í fleiri ár í Fólkaheilsuráðnum, har hon millum annað hevur greinað hagtøl úr tveimum stórum kanningum av heilsuni hjá føroyingum, ið vórðu gjørdar í 2015 og 2019.

Nú fer hon at gera eina nýggja kanning, ið verður enn meira umfatandi. Spurnarbløð verða nú send út til heili 8000 føroyingar í aldrinum 18 til 85 ár.

Kanningin frá 2019 og nýggja kanningin verða grundarlag undir greiningini av sambandinum millum sosialan ójavna og sjúkur, sum Vár Honnudótir fer at gera.

– Í tí fyrstu kanningini hugdi eg bara eftir útbúgvingarstøði og diabetes. Tað eru fleiri onnur viðurskifti enn útbúgving, ið hava týdning fyri sosialu støðuna, til dømis arbeiðsstøða og lønarlag. Í Føroyum eru tað ikki altíð tey við hægsta útbúgvingunum, ið forvinna mest. Til dømis í fiskivinnuni eru nógv, ið hava sera høgar inntøkur, sjálvt um tey ikki hava høga útbúgving.

– Eg vænti, at munurin millum fólk, ið eru væl fyri og illa fyri sosialt, verður eins týðiligur, tá vit

– Tað hevur verið lagdur stórur dentur á at upplýsa um vandar við skeivum kosti, royking, alkoholi og ov lítlari rørslu. Vit brúka rættiliga nógvan pening til upplýsing, og vit skulu ikki steðga við tí, tí tað hevur týdning, at fólk vita, hvat er gott fyri heilsuna. Men upplýsing er ikki nóg mikið.

– Tað vísir seg, at tað eru oftast tey, sum eru allarbest fyri, ið lurta eftir boðskapinum. Tað einasta, sum hendir, er tí, at gloppið millum fólk, ið eru sosialt væl fyri og sosialt illa fyri, verður uppaftur størri, sigur Vár Honnudóttir.

Hon heldur, at vit í staðin skulu hugsa um, hvat vit kunnu gera fyri tann bólkin, sum er ringast fyri.

– Kanska er okkurt annað har, sum ger, at tey ikki megna at vera við á sama hátt. Um tú ert arbeiðsleysur og hevur fíggjarligar trupulleikar og vánaligan bústað, so er tað ikki tað fyrsta, tú hugsar um, at fara út at renna ein túr. Tað er ræðuliga nógv at krevja tað av fólki, sigur hon. – Bara at arbeiða við upplýsing koyrir ov nógva ábyrgd á tann einstaka. Tá vit arbeiða við fyribyrging og heilsufremjan eiga vit at hyggja at, hvørjir bólkar tað eru, ið eru í heilsuvanda. Vit mugu hugsa um, hví summi fólk roykja og kanska samstundis drekka meira alkohol og viga ov nógv. Vit mugu hyggja at, hvat tað eru fyri livumstøður hesi fólkini hava, sum hava størstan tørv á at fáa tað betur, sigur hon.

– Allar mammur eta ikki tað sama, og kosturin hjá mammuni hevur ávirkan á, hvussu fostrið hevur tað. Sosiali ójavnin sæst longu í føðivektini hjá nýføðingum, og hesin ójavni fylgir teimum allan vegin.

– Men vit kunnu gera nógv fyri at minka um ójavnan. Tey allarflestu børnini eru á stovni nógvar tímar hvønn dag, og har kunnu tey fáa eins mat. Og í skúlunum kunnu vit gera meira fyri at lofta teimum, sum eru verri fyri.

– Útbúgving hevur nógv at siga, tí hon ger tað lættari at fáa eitt starv, sum er minni tyngjandi fyri heilsuna. Hon gevur eisini førleikar, ið gera tað lættari at taka ímóti upplýsingum og broyta lívsstíl. Eisini gevur útbúgving betri fíggjarligar førleikar og netverk, ið kunnu vera gagnlig.

– Men eisini fyri tey, ið hava lítla útbúgving og stravið arbeiði, kann nógv gerast fyri at minka um heilsuvandan av til dømis tungum kropsligum arbeiði og skiftandi arbeiðstíðum, sigur Vár Honnudóttir.

MUNURIN ØKIST

Kanningar aðrastaðni vísa, at munurin í heilsustøðuni hjá fólki økist. Tey, sum eru væl fyri sosialt, fáa tað betur, og tey, sum eru illa fyri, fáa tað verri.

– Tí er tað eisini týdningarmikið, at vit fáa føroysk tøl nú, so vit

kunnu fylgja við gongdini her hjá okkum, og tillaga fyribyrgingarátøkini.

Vár Honnudóttir væntar, at vøksturin í sosiala ójavnanum er tann sami í Føroyum sum aðrastaðni.

– Vit fara at hyggja at, um tað eru nakrir bólkar í Føroyum, ið hava tað nógv verri enn aðrir. Vit vita, at útbúgvingarstøðið hevur nógv at siga, men vit vilja eisini vita til dømis, um tað hevur týdning hvar í landinum fólk búgva, og hvussu støðan er hjá til dømis einligum og fólki, ið liggja nær við fátækramarkið í løn. Vit vita eisini, at í Havn er eitt øðiliga stórt glopp ímillum tey, sum eiga hús, og tey, sum skulu út á marknaðin at finna sær hús.

– Men skulu vit fyribyrgja, at sosiali ójavnin eisini førir til vánaligari heilsu, er neyðugt at hyggja at heildarstøðuni hjá teimum bólkum, vit vilja hjálpa. Tað er ikki nóg mikið at siga, at okkurt er skaðiligt, ella at seta bann fyri ymiskum. Tað eru ógvuliga nógvir faktorar, ið gera seg galdandi, og vit mugu arbeiða bæði uppifrá og niðrifrá, sigur hon. Granskingarráðið hevur stuðlað ph.d. verkætlanini hjá Vár Honnudóttur við 585.000 kr. Verkætlanin er staðsett á Deildini fyri Heilsu­ og sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum og í Fólkaheilsustýrinum.

um Vár Honnudóttur

• Fødd 1990

• Kandidatur í fólkaheilsufrøði frá Keypmannahavnar

Universiteti 2018

• Verkætlanarfólk hjá

Fólkaheilsuráðnum 2020

• Ph.d. lesandi á Fróðskaparsetrinum

Kanningar aðrastaðni vísa, at fólk, ið eru illa fyri sosialt, eru í nógv størri vanda fyri at gerast ov tung og fáa ymiskar vælferðarsjúkur

Mátti bíða hálvt ár eftir arbeiðsloyvi

Dhiraj Krishna úr India er fyrsti ph.d. lesandi, ið er settur í starv á føroyskum granskingarstovni við fígging frá ES-skipanini Marie SklodowskaCurie Actions. Hann er í ferð við at kanna, hvussu sjúka kemur inn á føroyskar smoltstøðir

Eftir Dagmar Joensen-Næs

Dhiraj Krishna hevði ongantíð verið uttan fyri India, tá hann í september í fjør setti seg í eitt flogfar við kós móti Evropa. Ferðin gekk til Føroya, har hann hevði fingið starv sum ph.d. lesandi á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni.

Dhiraj er ein av 12 ph.d. lesandi í RASOPTA samstarvinum, sum Heilsufrøðiliga Starvsstovan luttekur í. Hansara ph.d. verkætlan snýr seg um at kanna, hvussu sjúka kemur inn á føroyskar smoltstøðir.

Dhiraj er ikki komin so langt við síni ph.d. verkætlan sum hini 11 ph.d. lesandi í RASOPTA. Orsøkin er, at tað tók eitt hálvt ár frá tí, hann fekk boðið starvið, til hann fekk arbeiðsloyvi og kundi koma til Føroya.

Petra Petersen, vísindaligt starvsfólk á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni, stríddist í fleiri mánaðir fyri at fáa neyðugu loyvini til Dhiraj.

– Tað var øðiliga nógv aftur og fram. Danska Útlendingastýrið, ið skal geva loyvi, kravdi eitt ótal av skjølum, og tað tók ræðuliga langa tíð at fáa svar uppá alt. Tað ber ikki til at ringja til Útlendingastýrið, mann má bara bíða og senda klagur, um tað tekur ov langa tíð.

– Tað var ógvuliga frustrerandi.

Hinar verkætlanirnar í RASOPTA samtakinum vóru langt síðani byrjaðar, men verkætlanin í Føroyum mátti útsetast í eitt hálvt ár, tí viðgerðin av umsóknini um arbeiðsloyvi tók so langa tíð, sigur hon. Fyri Dhiraj var bíðitíðin ikki minni strævin.

– Tað var ringt at bíða so leingi, tí eg kundi ikki vera vísur í, at eg nakrantíð fór at fáa loyvi at koma til Føroya. Tað hevði sera stóran týdning fyri meg, tí í India er trupult at fáa fígging til eina ph.d. verkætlan, og flestu indarar, ið vilja vera granskarar, fara av landinum til ph.d. lestur. Eg hevði næstan givið upp at fáa eina ph.d. og ætlaði mær at fara at byrja mína egnu lítlu fyritøku í India í staðin, sigur Dhiraj.

Tað var ringt at bíða so leingi, tí eg kundi ikki vera vísur í, at eg nakrantíð fór at fáa loyvi at koma til Føroya

VALDU BESTA UMSØKJARAN

Dhiraj er úr stóra havnabýnum Mangalore har vesturi í India. Hann hevur bachelor­prógv í fiskivinnuvísindum og masterprógv í kliniskari mikrolívfrøði. Hann hevur eisini í nøkur ár verið leiðari á eini rann­

Dhiraj Krishna úr Mangalore í India trívist væl í Føroyum

Tað hevði verið lættari at valt ein, sum ikki kom úr einum so fjarskotnum landi, men vit valdu Dhiraj, tí hann hevði bestu fakligu førleikarnar

sóknarstovu á einum sjúkrahúsi í India.

Dhiraj hevur stóran áhuga fyri mikrolívfrøði og hevði søkt fleiri ph.d. størv ymsa staðni í verðini. Eitt teirra var á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni, og hann var sera fegin um at fáa boðið starvið sum ph.d. lesandi í Føroyum.

– Eg sá starvslýsingina frá Heilsufrøðiligu Starvsstovuni á

EURAXESS portalinum, og mær dámdi sera væl hesa verkætlanina, sigur hann.

Dhiraj fekk starvið fram um umleið 40 aðrar umsøkjarar úr allari verðini. Millum umsøkjararnar vóru eisini nakrir, ið høvdu tilknýti til Føroya.

– Tað hevði verið lættari at valt ein, sum ikki kom úr einum so fjarskotnum landi, men vit valdu Dhiraj, tí hann hevði bestu fakligu førleikarnar, sigur Debes H. Christiansen, deildarleiðari á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni.

VISTI EINKI UM FØROYAR

Dhiraj visti lítið og einki um Føroyar, tá hann søkti starvið.

– Eg visti, at Føroyar vóru partur av Danmark, men ikki partur av Danmark kortini. Annars visti eg einki, sigur hann.

Hann hevur nú verið í Føroyum í eitt ár og trívist væl.

– Munurin millum at búgva í India og í Føroyum er stórur. India er eitt sera stórt land, og har eru nógv fólk. Men mær dámar væl her, og tað var ikki trupult hjá mær at flyta, tí fólk her eru rúmlig og vinalig, og mær dámar eisini væl veðrið.

– Sjálvandi sakni eg fólk, sum eg kenni í India, men tað er bert eftir arbeiðstíð, at eg hugsi um tað. Tá eg eri til arbeiðis, havi eg samband við nógv fólk. Sunnudagarnir kunnu vera eitt sindur keðiligir, men tað ger ikki so nógv, sigur hann.

Dhiraj skilir eitt sindur av føroyskum nú og vil fegin læra málið, men tá hann kom til Føroya síðst í september, vóru málskeiðini fyri útlendingar á kvøldskúlanum byrjað, og hann bíðar tí enn eftir at

sleppa á eitt skeið á byrjanarstøði í føroyskum.

– Tað er ein trupulleiki, at tað bert eina ferð um árið ber til at fara á byrjanarskeið í føroyskum. Tað er leingi hjá einum útlendingi at bíða eftir at sleppa at læra føroyskt, sigur Petra Petersen.

TRUPULT AT FERÐAST

Eingin laksaaling er í India, og Dhiraj kendi tí einki til hesa vinnu, áðrenn hann kom til Føroya. Men honum dámar væl tað, hann hevur sæð á føroyskum alistøðum.

– Føroyskir alarar eru sera dugnaligir, og tað er eingin ivi um, at góðskan á fiskinum er á høgum støði. Føroyar eru fremst í verðini, tá tað snýr seg um at framleiða stór smolt og endurnýta vatn. Eg hevði ikki ímyndað mær, at eitt so lítið land kundi vera so frammaliga, sigur hann.

Umframt at gera kanningar á føroyskum smoltstøðum luttekur

Dhiraj eisini í skeiðum og ráðstevnum og felags verkstovum

fyri ph.d. lesandi í RASOPTA samtakinum í Danmark og aðra staðni í Evropa.

Endamálið er at skapa eitt tætt netverk, og øll verkætlanin skal enda við, at alt tilfarið frá ph.d. verkætlanunum verður savnað í ein heilan pakka.

– Hetta er eitt sera gott høvi hjá mær at møta nýggjum fólki og hoyra um, hvat tey gera. Vit hugna okkum saman og læra av hvørjum

øðrum, sigur Dhiraj.

Men tað er ikki bara lætt hjá

Dhiraj at ferðast til fundir í Evropa

úr Føroyum. Arbeiðsloyvið hjá honum er bert galdandi í Føroyum, og hann skal tí hvørja ferð søkja

Tá verkætlanin er liðug, fer hann helst aftur til India ella okkurt annað land, men vitanin verður verandi her. Alt arbeiðið hjá honum er væl skrásett, og vit goyma sýnir og úrslit. Og tær mannagongdir, ið hann er við til at menna, hava vit i húsinum til víðari brúk

um loyvi at ferðast til eitt annað land í Evropa.

– Eg skal søkja um loyvi á politistøðini hvørja ferð, og tað krevur, at eg leggi ætlanir í góðari tíð. Um eg arbeiddi í Danmark ella onkrum øðrum ES­landi, hevði eg kunna ferðast frítt í ES, men av tí at Føroyar ikki eru partur av ES ella Schengen, má eg søkja um loyvi hvørja ferð, eg fari til eitt annað land, sigur hann.

Tað er heldur ikki altíð, tað eydnast at fáa loyvi at ferðast. Dhiraj mátti geva avboð til eina ráðstevnu í Skotlandi nú í heyst, tí tað gjørdist ov tvørligt at fáa innferðarloyvi.

– Fyri at sleppa til Bretlands mátti eg fyrst fara til Danmarkar at søkja um visa á bretsku sendistovuni. Eg skuldi geva teimum passið og síðani annaðhvørt bíða í Danmark í hálvanannan mánað ella fara aftur til Føroya uttan pass. Tað bar ikk til, so eg slapp ikki til Bretlands, sigur hann.

VITANIN VERÐUR EFTIR

Ph.d. verkætlanin varir í trý ár og endar eftir ætlan í august 2025. Dhiraj vónar at fáa arbeiði sum granskari onkustaðni í verðini eftir hetta.

– Eg vóni at kunna halda fram í einum post.doc starvi, tá eg eri liðugur við mína ph.d., møguliga við stuðli frá Marie Sklodowska­Curie skipanini. Tað hevur ongan týdning fyri meg, hvar í verðini tað verður.

Tað, sum hevur týdning fyri meg, er at læra nakað nýtt, sum hjálpir mær í mini yrkisleið, sigur hann. Heilsufrøðiliga Starvsstovan hevur ikki pengar at bjóða honum starv, tá hann er liðugur við ph.d. verkætlanina.

– Tá verkætlanin er liðug, fer hann helst aftur til India ella okkurt annað land, men vitanin verður verandi her. Alt arbeiðið hjá honum er væl skrásett, og vit goyma sýnir og úrslit. Og tær mannagongdir, ið hann er við til at menna, hava vit i húsinum til víðari brúk, sigur Debes H. Christiansen

Marie SklodowskaCurie skipanin

Marie Sklodowska-Curie Actions er flytførisskipanin í rammuskránni hjá ES, Horizon Europe.

Skipanin er uppkallað eftir polska alisfrøðinginum Marie Sklodowska-Curie, sum fann geislavirknu grundevnini polonium og radium saman við manni sínum, Pierre Curie. Hon var fyrsti kvinnuligi nobelprísvinnarin innan náttúruvísindi.

Stuðul verður latin úr Marie Sklodowska-Curie skipanini til at stuðla granskarum, ið flyta til annað land í eitt tíðarskeið og harvið fáa nýggjar royndir, sum eru viðkomandi fyri yrkisleið teirra.

Tað er ein treyt fyri at fáa fígging úr Marie SklodowskaCurie skipanini, at tann, ið settur verður, ikki hevur búð í landinum í meira enn eitt ár tilsamans tey seinastu trý árini.

Ein fyritøka og ein almennur stovnur í Føroyum hava higartil fingið játtan til at seta ein granskara eftir Marie Sklodowska-Curie skipanini. Tað eru Syntesa og Heilsufrøðiliga Starvsstovan.

RASOPTA verkætlanin

Verkætlanin ”RASOPTA - Safeguarding future production of fish in aquaculture systems with water recirculation” hevur til endamáls at skapa breiða vitan og nýggjar loysnir at betra vatngóðsku og harvið eisini fiskaheilsu og dygd á fiski, sum verður aldur á landi við endurnýttum vatni.

RASOPTA er eitt breitt samstarv, har bæði vinnufyritøkur og hægri lærustovnar luttaka. Samstarvið umfatar átta lond, sjey hægri lærustovnar, fýra granskingarstovnar og sjey vinnufyritøkur.

Verkætlanin hevur fingið játtað 24 mió. kr. í stuðli frá Marie Sklodowska-Curie skipanini til at útbúgva 12 ph.d. lesandi í átta ymiskum londum í Europa.

Ph.d. verkætlanirnar eru samantvinnaðar og snúgva seg um ítøkiligar avbjóðingar í vinnuni. Tey lesandi fáa eitt tvørfakligt innlit við eisini at arbeiða á øðrum stovnum og fyritøkum enn har, tey eru sett.

Heilsufrøðiliga Starvsstovan er partur av RASOPTA samstarvinum saman við Hiddenfjord og SMJ Ráðgevandi Verkfrøðingar.

Føroyska luttøkan í verkætlanini snýr seg um fiskaheilsu. Heilsufrøðiliga Starvsstovan hevur sett Dhiraj Krisha úr India í starv sum ph.d. lesandi í RASOPTA verkætlanini.

Skrá fyri Vísindavøkuna 22. september

SJÓVINNUHÚSIÐ

08.30 Vælkomin á Vísindavøku Annika Sølvará, Granskingarráðið

08.40 “Superagers”: Føroysk (kvinnu) aldursgransking í BBC-heimildarrøð Magni Mohr, Fróðskaparsetrið

09.00 Kortlegging av økjum við ódligum rák-aldusamspæli kring Føroyar Bárður Joensen, Fróðskaparsetrið

09.20 Samlaða talið av avlúsingum er lítið tengt at lúsamarkvirðinum

Tróndur Kragesteen, Fiskaaling

09.40 Eftirlit við heilsustøðuni á skipsskrokkum við fipur optiskum sensorum

Gethin Roberts, Umhvørvisstovan, (hildin á enskum)

10.00 El Niño og føroyskt havklima Hjálmar Hátún, Havstovan

10.20 FarGen – fyrstu úrslitini Noomi O. Gregersen, FarGen

10.40 GPS og dronu yvirvøka avdúka loyndarmálini hjá havhesti í Føroyum

Johan H. Funder Castenschiold, Umhvørvisstovan, (hildin á donskum)

11.00 Koranir, bíbliur og ælabogar: Stríðið um talufrælsið í altjóða politikki Heini í Skorini, Fróðskaparsetrið

11.20 Hví er páskamysingin á páskum?

Bogi Hansen, Havstovan

11.40 Havmyndil fyri bæði ytri og innaru leiðirnar Knud Simonsen, Fróðskaparsetrið

12.00 Hvussu tryggja vit øllum í Føroyum fisk til matna?

Elisabeth S. Olsen, Fróðskaparsetrið

12.20 Jod og stoffskiftið: Vitan úr Føroyum Herborg Johannesen, Landssjúkrahúsið

12.40 Heilsufótbóltur - frá gransking til spæl May­Britt Skoradal, Fróðskaparsetrið

13.00 Hvat er eitt genom-atlas?

Sunnvør Klettskarð í Kongsstovu, Fróðskaparsetrið

13.20 Sjósíl í Føroyum Kirstin Eliasen, Fiskaaling

13.40 Sálarheilsa hjá føroyskum barnakonum Margretha Thomsen, Landssjúkrahúsið

14.00 Føroysk bond, til nyttu og prýðis í klædnamentanini Noomi Reinert í Dali, Fróðskaparsetrið

14.20 Søguligar dátur geva nýggja vitan um virusið handan hjartaklovning í alilaksi Ása Maria Olsen, Heilsufrøðiliga Starvsstovan & DTU

14.40 Trupulleikar við føroyskum fiskivinnupolitikki seinastu 25 árini Hans Ellefsen, Fróðskaparsetrið

15.00 Ílegukanningar og títtleiki av arvaligum

sjúkum í Føroyum

Katrin Eivindardóttir Danielsen, Heilsugranskingareindin

15.30 Miðlafagnaður

Snarrøðu­kapping ­ røður á 150 sekund

Undirhald

Vinnari av snarrøðukappingini kosin

Handan av ársins miðlaheiðursløn

UTTANFYRI

9.00 – 15.00

Tjøld við tiltøkum fyri børn og vaksin

Næmingar og lærarar á Glasi gera royndir

Havstovan sýnir fram ymsar fiskar o.a.

SVALIN

9.00 – 15.00

Ymisk tiltøk og royndir fyri børn og vaksin

Stovnar skipa fyri

Fiskaaling á Vísindavøku

Kom og hitt okkum

Vísindavøka á ferð

Mánakvøldið 11. september kl. 19.00

Klaksvíkar Bókasavn

Sjósíl í Føroyum (Kirstin Eliasen)

Týsdagin 19. september kl. 9:55

Miðnám á Kambsdali

Havfrøði – frá mátingum til myndlan (Erna Lava Olsen)

Mikudagin 20. september kl. 10:25

Miðnám í Vestmanna FarCoast – ein 3D háupploystur numeriskur havmyndil (Sissal Vágsheyg Erenbjerg)

Vísindavøka

Sjóvinnuhúsið 22. september

Kl. 09:20 Samlaða talið av avlúsingum er lítið tengt at lúsamarkvirðinum (Tróndur Kragesteen)

Kl. 13:20 Sjósíl í Føroyum (Kirstin Eliasen)

Mánakvøldið 18. september kl. 19

Sørvágs Bókasavn

Hví er páskamysingin á páskum?

Bogi Hansen, Havstovan

FarGen – fyrstu úrslitini

Noomi O. Gregersen, FarGen

Dálkandi evni í grindahvali – frá móður til fostur

Katrin Hoydal, Umhvørvisstovan

Hóskvøldið 14. september kl. 19

Sands Bókasavn

Tá allir prestar vóru føroyingar, og sandsprestur Eisenberg varð valdur til próst

Jákup Reinert Hansen, Fróðskaparsetrið

Ílegukanningar og títtleiki av arvaligum

sjúkum í Føroyum

Katrin Eivindardóttir Danielsen, Heilsugranskingareindin

– á ferð 2023

Mánakvøldið 11. september kl. 19

Klaksvíkar Bókasavn

El Niño og føroyskt havklima

Hjálmar Hátún, Havstovan

Sjósíl í Føroyum

Kirstin Eliasen, Fiskaaling

Grevsturin við Borðoyarvík

Ann Sølvia S. Purkhus, Tjóðsavnið

Týskvøldið 12. september kl. 19

Bókasavnið við Løkin

User Rights in the Fisheries and Salmon­Farming of the Faroe Islands

Zvonko Mrdalo, Fróðskaparsetrið

Hvussu tryggja vit øllum í Føroyum fisk til matna?

Elisabeth S. Olsen, Fróðskaparsetrið

Havmyndil fyri bæði ytri og innaru leiðirnar Knud Simonsen, Fróðskaparsetrið

Mikukvøldið 20. september kl. 19

Miðlatún í Vági

Granskingargrundað rørsluátak í fólkaskúlanum í Suðuroy

Helgi Winther Olsen, Fróðskaparsetrið

Alduorka í Føroyum

Bárður Joensen, Fróðskaparsetrið

Vísindavøkan 2023 verður í Sjóvinnuhúsinum 22. september

Framløgur, tiltøk og miðlafagnaður á skránni.

Framløgurnar verða eisini stroymdar beinleiðis. Tiltøkini eru almenn og ókeypis.