Publikacja "Samotna matka w społeczeństwie obywatelskim. Diagnoza aktywności dolnośląskich kobiet" by Fundacja Instytut Rzeźby Społecznej

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

SAMOTNA MATKA W SPOŁECZEŃSTWIE OBYWATELSKIM Diagnoza aktywności dolnośląskich kobiet

Opracowanie

Instytut Rzeźby Społecznej Fundacja im. Josepha Beuysa

Wrocław 2009

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Autorzy: Ewa Miszczuk Monika Miszczuk-Wereszczyńska Projekt okładki, opracowanie graficzne: Jarosław Augustyniak Zdjęcia z realizacji projektu: Atanas Atanassov (archiwum fundacji IRS) Korekta tekstu: Agnieszka Kłos ISBN 9788360732311 Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2 54-058 Wrocław,ul. Samotna 8a tel./fax: 0-71/354-30-54, 353-29-26 e-mail: atla2@atla2.com.pl www.atla2.com.pl

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Zarząd Instytutu Rzeźby Społecznej pragnie złożyć podziękowania:  Samotnym Mamom z dolnośląskich Ośrodków dla Samotnych Matek za aktywną współpracę w ramach projektu oraz okazane zaufanie  Dzieciom Samotnych Mam za serdeczne przyjęcie i piękne rysunki  Kierownictwu oraz Pracownikom dolnośląskich Ośrodków za otwartość i wszelką udzieloną pomoc w realizacji projektu  Naszym Partnerom, za nieocenione wsparcie merytoryczne oraz instytucjonalne  Donatorom za udzielone wsparcie finansowe oraz możliwość realizacji naszego projektu 3

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Spis treści WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Problematyka diagnozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Badana zbiorowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Zastosowane metody badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. CHARAKTERYSTYKA OŚRODKÓW DLA SAMOTNYCH MATEK NA DOLNYM ŚLĄSKU . . 15 1.1. Dane dolnośląskie na tle statystyk ogólnopolskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.2. Ośrodki dla samotnych matek na Dolnym Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA DOLNOŚLĄSKICH SAMOTNYCH MATEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2.1. Cechy społeczno-demograficzne Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.2. Sytuacja rodzinna respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 3. DETERMINANTY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-OBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK . 52 3.1. System wartości badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3.2. Poziom poczucia podmiotowości respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 3.3. Poziom zaufania społecznego badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 3.4. Sytuacja samotnych matek w Polsce i w innych krajach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4. WYMIARY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-OBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK . . . . . . . 87 4.1. Aktywność zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 4.2. Aktywność edukacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 4.3. Aktywność kulturalna, czas wolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 4.4. Aktywność obywatelska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 5. MAPA POMOCY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 5.1. Sytuacja materialna respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 5.2. Dotychczasowe formy pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 5.3. Formy oczekiwanej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 WNIOSKI I REKOMENDACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Literatura i materiały źródłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 SPIS TABEL I WYKRESÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 ZDJĘCIA Z REALIZACJI PROJEKTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 4

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

WSTĘP Niniejsza publikacja zawiera wyniki socjologicznej diagnozy aktywności obywatelskiej samotnych matek w województwie dolnośląskim na tle ich sytuacji społeczno ekonomicznej . Badania przeprowadzono w terminie od lutego do czerwca 2009 roku w ramach projektu pt .: „Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet” . Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Partnerami projektu były lokalne organizacje pozarządowe z Wrocławia: Stowarzyszenie Pomocy Samotnym Matkom i Dzieciom oraz Stowarzyszenie Kulturalno-Artystyczne „Rita Baum” . Ogólne cele Funduszu dla Organizacji Pozarządowych „Demokracja i społeczeństwo obywatelskie”, w ramach którego zrealizowaliśmy nasze przedsięwzięcie, zostały sformułowane następująco: „Wypełnianie przez Polskę standardów demokratycznych i przestrzeganie zasad Unii Europejskiej miało duże znaczenie przy ocenie Polski w okresie poprzedzającym członkostwo w UE . Przyszły rozwój gospodarczy i polityczny Polski zależy jednak od rosnącego zaangażowania jej obywateli w procesy decyzyjne . Aktywne i efektywne społeczeństwo obywatelskie jest jednym z niezbędnych warunków nowoczesnego i sprawnie działającego systemu demokratycznego . Niezależny sektor pozarządowy, stanowiący ważny filar społeczeństwa obywatelskiego, stwarza możliwości dla wspólnych działań na poziomie lokalnym, regionalnym i centralnym . Pomaga w rozwoju ducha obywatelskiego, mobilizuje społeczeństwo oraz zapewnia efektywny nadzór nad władzami .”1

Aktywizacja społeczna, pobudzanie postaw obywatelskich, przełamywanie bierności, niechęci do działania osób i grup narażonych na marginalizację społeczną, jest jednym z najistotniejszych priorytetów społeczeństwa obywatelskiego . Jego członkami mają być 1 . Fundusz dla Organizacji Pozarządowych, Dokument ramowy, Mechanizm Finansowy EOG 2004-2009, z dnia 25 grudnia 2009 r., s. 5.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet upodmiotowieni (posiadający realny wpływ na otaczającą rzeczywistość) i aktywni obywatele, którzy w pełni uczestniczą w życiu publicznym oraz wykazują motywację do działania w ramach wszystkich istotnych instytucji społecznych. Nasz projekt miał na celu aktywizację obywatelską oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu samotnych matek z ośrodków dla samotnych matek działających na terenie Dolnego Śląska. Jak pokazują wyniki poczynionej diagnozy, samotne matki znajdują się na pograniczu wykluczenia ze społeczeństwa obywatelskiego, co przejawia się przede wszystkim biernością społeczną, zaprzestaniem aktywności w najistotniejszych wymiarach życia społecznego, takich jak: praca, edukacja, życie publiczne, działalność w organizacjach społecznych, życie kulturalne czy opieka zdrowotna. Dotychczas brakowało aktualnych danych na temat aktywności samotnych matek na Dolnym Śląsku, dlatego lokalne instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe zajmujące się problemami tych kobiet nie dysponowały empiryczną wiedzą umożliwiającą skuteczną aktywizację matek i trwałą zmianę ich sytuacji życiowej. Kolejnym powodem podjęcia kwestii dolnośląskich samotnych matek była skala występowania na Dolnym Śląsku samotnych matek i kobiet w ciąży pozbawionych własnego lokum. Dane statystyczne dowodzą także, iż problem ten narastał w latach 2000-2008 (według Głównego Urzędu Statystycznego). Sytuację dolnośląskich samotnych matek pogarsza fakt ich niskiej pozycji społeczno-ekonomicznej oraz jednoczesny brak wsparcia ze strony rodzin, znajomych, organizacji pozarządowych i – w końcu - administracji publicznej. Niska pozycja społeczna, trwałe lub cykliczne wykluczenie z rynku pracy, niski poziom wykształcenia, szczególnie sprzyjają bierności i wykluczeniu społecznemu we wszystkich istotnych aspektach. Jak wynika z obserwacji poczynionych w trakcie realizacji projektu, podmioty świadczące pomoc samotnym matkom na Dolnym Śląsku nie współpracują ze sobą w zakresie wymiany wiedzy oraz doświadczeń. Diagnoza ma być podstawą opracowania szerszego projektu aktywizacji obywatelskiej kobiet i modelu lokalnej współpracy międzyinstytucjonalnej oraz międzyludzkiej.

Problematyka diagnozy Jak pokazują dane pochodzące z dwóch Spisów Powszechnych z 1988 oraz z 2002 roku, w tym okresie w Polsce nastąpił wzrost ilości rodzin niepełnych z 15,4% do 19,4% (ogółu rodzin). W 6

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet 2002 roku aż 90% niepełnych rodziny tworzyły samotne matki z dziećmi. Tylko w co dziesiątym przypadku mieliśmy do czynienia z ojcami wychowującymi swe potomstwo bez wsparcia matki. Proporcje niepełnych rodzin wzrastały głównie w miastach (z 16,8% w 1998 roku do 21,1% w 2002 roku). Na terenach wiejskich odpowiedni odsetek uległ zmianie z 13% (1998 rok) na 16,8% cztery lata później. Samotne macierzyństwo najczęściej dotyczyło kobiet w wieku od 25 do 49 lat (w sumie 54%), a na wsiach – kobiet co najmniej pięćdziesięcioletnich (53%). W 2002 roku samotne macierzyństwo wiązało się przede wszystkim z zamieszkiwaniem Dolnego Śląska lub województwa zachodniopomorskiego (po ok. 20% rodzin), a najrzadziej występowało w województwie wielkopolskim i podkarpackim (po ok. 15,5% rodzin).2 Omawiane wyniki prezentowanej diagnozy dotyczącej sytuacji społecznej samotnych matek na Dolnym Śląsku wiążą się zatem z procesami urbanizacyjnymi, a szczególnie ze zmianą modelu rodziny na tym terenie. Samotne macierzyństwo nie zawsze wynika z dobrowolnej decyzji o wyborze takiego a nie innego stylu życia. Jak wynika z naszej diagnozy, część samotnych matek, w wyniku utraty dachu nad głową, doznanej przemocy, choroby alkoholowej w rodzinie czy utraty pracy i środków do życia, jest zmuszona poszukiwać pomocy w odpowiednich instytucjach, które mają na celu wsparcie matek w trudnych sytuacjach życiowych. Na takich kobietach skupiamy się w niniejszej publikacji, w której prezentujemy wyniki badań aktywności społecznej samotnych matek na tle ich aktualnej sytuacji życiowej. Zgodnie z naszymi założeniami, takie samotne matki, a także ich dzieci są szczególnie narażone na wykluczenie społeczne, bierność, życie na marginesie społeczeństwa obywatelskiego - jego fundamentalnych instytucji. Jednocześnie założyliśmy, że kobiety, które decydują się na radykalną nieraz zmianę swojej sytuacji życiowej są potencjalnie jednostkami aktywnymi i zdolnymi do samoorganizacji oraz samopomocy. Nasza diagnoza odtwarza poziom aktywności (względnie bierności) kobiet, a także przyczyny ewentualnej niechęci respondentek do podejmowania działania w różnych wymiarach życia społecznego. Jako tło sytuacji samotnych matek w społeczeństwie obywatelskim, przybliżyliśmy również sytuację kobiet samotnie wychowujących dzieci w Islandii, Liechtensteinie oraz Norwegii. Ważnym elementem omawianych badań było uzyskanie informacji, jakie instytucje, osoby oraz w jakich wymiarach świadczą pomoc dolnośląskim samotnym matkom, na ile jest 2. Za: Kobiety w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007 r., s.15.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet możliwa i ma tutaj znaczenie samoorganizacja, samopomoc wśród mieszkanek ośrodków dla samotnych matek. Respondentki w trakcie badań zgłosiły również zapotrzebowanie na formy pomocy, jakiej aktualnie oczekują.

Problematyka niniejszej publikacji zawiera: 33Charakterystykę ośrodków zamieszkiwanych przez samotne matki 33Charakterystykę społeczno-demograficzną respondentek 33 Determinanty aktywności obywatelskiej (system wartości, poczucie podmiotowości, poziom zaufania społecznego) 33Sytuację samotnych matek w Polsce i w innych krajach 33 Wymiary aktywności/ bierności samotnych matek, ze szczególnym uwzględnieniem aktywności obywatelskiej 33 Mapę pomocy – dotychczasowe i oczekiwane formy wsparcia samotnych matek na Dolnym Śląsku 33Wnioski z badań oraz rekomendacje Badania terenowe odbyły się na obszarze Dolnego Śląska w sześciu stacjonarnych ośrodkach zamieszkiwanych przez samotne matki i ich dzieci oraz kobiety ciężarne. Dzięki pomocy Dyrekcji placówek oraz przy czynnej współpracy samotnych matek, przeprowadziliśmy socjologiczną diagnozę – badania jakościowe (wywiady pogłębione, zogniskowane wywiady grupowe) oraz badania ilościowe (ankiety audytoryjne) z udziałem samotnych matek oraz kierowników instytucji objętych projektem. W ten sposób zebraliśmy unikalne informacje dotyczące sytuacji życiowej oraz aktywności obywatelskiej kobiet zamieszkujących dolnośląskie ośrodki dla samotnych matek. Ekspertyza opiera się również o analizę dostępnych danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz Urzędu Statystycznego we Wrocławiu, a także danych Eurostatu.

Badana zbiorowość Zgodnie z definicją Głównego Urzędu Statystycznego, stacjonarne placówki przeznaczone dla samotnych matek z dziećmi i kobiet w ciąży oraz ośrodki o charakterze interwencyjnym, należą do szeroko rozumianych instytucji pomocy społecznej. Samotne matki wraz z dzieć8

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet mi mogą uzyskać pomoc zarówno w „domach” dla samotnych matek, jak i w schroniskach dla osób bezdomnych czy w ośrodkach interwencji kryzysowej: „Domy i zakłady pomocy społecznej obejmują stacjonarne placówki takie jak: domy pomocy społecznej, rodzinne domy pomocy, placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym, w podeszłym wieku w ramach działalności gospodarczej lub statutowej, środowiskowe domy samopomocy i inne ośrodki dla osób z zaburzeniami psychicznymi, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, noclegownie, schroniska i domy dla bezdomnych oraz pozostałe tj. placówki typu centrum wsparcia rodziny, centrum interwencji kryzysowej, udzielające wsparcia, w tym schronienia osobom i rodzinom w stanie kryzysu.”3 W analizowanej diagnozie, pole zainteresowań ograniczyliśmy do ośrodków, w których przebywają wyłącznie lub przede wszystkim kobiety samotnie wychowujące małoletnie dzieci oraz kobiety w ciąży.

Zastosowane metody badawcze Diagnoza składała się z części jakościowej (wywiady indywidualne z kierownikami oraz wywiady grupowe z matkami), w ramach której wstępnie rozpoznano problemy związane z aktywnością obywatelską samotnych matek oraz z części ilościowej, dzięki której ustaliliśmy dokładne charakterystyki społeczno-demograficzne dolnośląskich samotnych matek oraz określiliśmy częstość występowania poszczególnych zjawisk w omawianej zbiorowości. Prace badawcze polegały na przeprowadzeniu: 33 6 indywidualnych wywiadów eksperckich z kierownikami dolnośląskich ośrodków dla samotnych matek; 33 4 zogniskowanych wywiadów grupowych z samotnymi matkami (z udziałem 29 dyskutantek); 33 6 ankiet audytoryjnych z udziałem samotnych matek z dolnośląskich ośrodków (48 respondentek).

3. Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008 , s. 22.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wywiady IDI z kierownikami W diagnozie jakościowej wzięli udział kierownicy ośrodków dla samotnych matek na Dolnym Śląsku. Głównym problemem tej części badań była ocena aktywności samotnych matek na tle ich sytuacji życiowej i kondycji placówek, w których zamieszkują, z punktu widzenia ich kierowników. Sześć wywiadów eksperckich zostało „przeprowadzonych z osobami, które specjalizują się w dziedzinie stanowiącej tematykę badania.”4 Dla uzyskania tych informacji zastosowaliśmy technikę indywidualnych wywiadów pogłębionych - Indywidual In-Depth Interview (tzw. IDI). Każdą z przeprowadzonych rozmów nagrano na dyktafon cyfrowy, a następnie dokonano jej transkrypcji. O wyborze jakościowej metody (odpowiadającej na pytania: Jak? i Dlaczego?) zadecydował przede wszystkim fakt, że ze względu na swą „miękkość” i mniejszą standaryzację, pozwoliła ona stwierdzić, w jaki sposób profesjonaliści na co dzień pracujący z samotnymi matkami i ich dziećmi, postrzegają diagnozowane zjawiska. Ponadto wywiady pogłębione znajdują zastosowanie w badaniach, w których problem wymaga znacznie głębszego poznania poglądów i postaw badanych, niż jest to możliwe przy użyciu tradycyjnej „ilościowej” ankiety czy zestandaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. Wywiady z kierownikami oraz ankiety audytoryjne przeprowadziliśmy we wszystkich sześciu instytucjach biorących udział w projekcie (2 we Wrocławiu oraz po 1 ośrodku w Głogowie, Ścinawie, Pobiednej i Zgorzelcu).

Zogniskowane wywiady grupowe Zaprezentowane w niniejszym raporcie badania zostały przeprowadzone również w oparciu o jakościową technikę zogniskowanych wywiadów grupowych. W czterech sesjach dyskusyjnych wzięły udział kobiety zamieszkujące Wrocław, Zgorzelec, Ścinawę i Głogów. Zogniskowany wywiad grupowy (Focus Group Interview, w skrócie FGI) jest to dyskusja prowadzona przez wykwalifikowanego i doświadczonego moderatora. Zazwyczaj grupa dyskusyjna składa się z kilku osób (optymalna ich ilość wynosi od 6 do 12). Zadaniem osoby prowadzącej wywiad – moderatora – „jest prowadzenie zogniskowanego wywiadu grupowego, czyli kierowanie i stymulowanie płynną konwersacją kilku osób równocze4. Z. Sawiński Z., P. B. Sztabiński, F. Sztabiński, Podręcznik ankietera, SMG/KRC Poland MEDIA SA, Warszawa 2000, s. 232.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet śnie, a nie – jak to czasami ma miejsce – realizowanie pełnych wywiadów indywidualnych w tym samym czasie.”5 Moderator opiera się na przygotowanym uprzednio scenariuszu wywiadu FGI. W trakcie dyskusji jego zadanie polega na odpowiedniej stymulacji toku, problematyki i rytmu wywiadu, tak aby uzyskać jak najwięcej informacji na temat, który jest przedmiotem badania. Inicjuje on interakcję pomiędzy uczestnikami sesji a następnie kontroluje, aby tematyka rozmowy dotyczyła problematyki badawczej. Moderator ma również za zadanie stworzenie takich warunków przeprowadzenia dyskusji, ażeby sprzyjały one udzielaniu szczerych i spontanicznych odpowiedzi uczestników wywiadu. Odpowiednie podejście, doświadczenie w pracy z grupą oraz wszelkie „miękkie” umiejętności społeczne moderatora są szczególnie pożądane w diagnozowaniu zjawisk, które mogą okazać się dla respondentów drażliwe, trudne do wyartykułowania czy nieuświadomione. Dla uzyskania jak najrzetelniejszych danych, moderator stosuje różne profesjonalne techniki, takie jak np. parafrazowanie, klaryfikację, dopytywanie, pogłębianie.6 W trakcie realizacji wywiadu grupowego osoba prowadząca wykorzystuje dynamikę grupy, rozumianą jako wzajemny wpływ uczestników badania na siebie. Zaletą wywiadu grupowego jest możliwość wykorzystania wielu właściwości grupy społecznej, a dynamika grupy wpływa korzystnie na tempo i ilość zdobywanych informacji. Osoby znajdujące się w podobnej lub w identycznej pozycji społecznej wzajemnie kontrolują szczerość wypowiedzi poszczególnych uczestników dyskusji. Wartością dodatkową, w przypadku poruszania problemów trudnych jest możliwość spotkania się, wymiana i porównywanie osobistych doświadczeń z innymi uczestnikami. W porównaniu z wywiadami indywidualnymi, dyskusje grupowe dają możliwość zebrania dużej ilości informacji od większej ilości respondentów w stosunkowo krótkim czasie. Stwarzają jednak ryzyko konformizmu myślenia, ujednolicania opinii pod silnym wpływem grupy czy negatywnego wpływu moderatora - hamującego dyskusję lub uzyskującego odpowiedzi zgodne z własnymi oczekiwaniami.7 Te ewentualne negatywne zjawiska należy przewidzieć już na etapie formułowania scenariusza oraz organizacji samych dyskusji.

5. J. Lisek-Michalska, Fokus – sztuka czy metoda, (w:) Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, praca zbiorowa pod red. J. Lisek-Michalskiej i P. Daniłowicza, Łódź 2007, s. 63. 6. D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa 2001; na temat moderatora: s. 113-126; na temat technik moderowania: s. 127-133. 7. Por.: D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe, s. 23.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet W wyniku przeprowadzonych prac badawczych otrzymaliśmy wyjaśnienie motywów postępowania, odtworzyliśmy stereotypy, wzorce myślenia, oceniania lub reagowania respondentek, dotarliśmy także do nieuświadomionych motywów podejmowanych przez nich działań, ich aktywności oraz powodów bierności.

respondentek, także do nieuświadomionych Przeprowadzone 4 dyskusje grupowe dotarliśmy z udziałem samotnych matek trwały od 1,5motywów do 2 go- podejmo działań, ich aktywności oraz powodów bierności. dzin i zostały przeprowadzone w małych 7-8 osobowych grupach. Sesje odbywały się na Przeprowadzone 4 dyskusje z udziałem matek trwały terenie ośrodków biorących udział w projekcie, ażebygrupowe jak najbardziej zbliżyćsamotnych się do codzieni zostały przeprowadzone w małych 7-8 osobowych grupach. Sesje odbyw ności respondentek. ośrodków biorących udział w projekcie, ażeby jak najbardziej zbliżyć się respondentek. Tabela 1. Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI

Tabela 1. Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI

Liczba respondentek

Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI

Grupa FGI

Ogółem

FGI I (Głogów) FGI II (Ścinawa) FGI III (Zgorzelec) FGI IV (Wrocław)

8 7 7 7 29

w dyskusjach udział wzięło 29 samotnych zróżnicowany Łącznie w dyskusjach Łącznie udział wzięło 29 samotnych matek, zróżnicowanych podmatek, względem wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania, sytuacji zawodowej wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania, sytuacji zawodowej i rodzinnej.

Kobiety biorące udział w sesjach grupowych reprezentowały różne grupy Kobiety biorące udziałbyło w sesjach grupowych reprezentowały różne grupy wiekowe: z nich w wieku od 19 do 24 lat, 10 ukończyło od 25 do 34 7lat, wiek ośmiu z było w wieku od 19 doprzedziale 24 lat, 10 ukończyło do zaś 34 lat, ośmiu z nich od 34 do od 4425lat, 4 wiek przekroczyły już mieścił 44. roksiężycia. Jeśli to 13 badanych zakończyło w szkolewypodstawowe w przedziale od 34 dowykształcenia, 44 lat, zaś 4 przekroczyły już 44. rok życia. Jeśliedukację chodzi o poziom 11 uczestniczek sesji ukończyło szkołę zasadniczą zawodową, 4 – średnią kształcenia, to 13 badanych zakończyło edukacjęszkoły w szkole podstawowej lub gimnazjalnej, a jedna posiada dyplom wyższej. przed przyjazdem do pie Uczestniczki sesji pochodziły (tj. zamieszkiwały 11 uczestniczek sesji ukończyło szkołę zasadniczą zawodową, 4 – średnią lub pomaturalną, głównie miast o różnej wielkości (26 respondentek na 29), w tym jedna a jedna posiada dyplom szkoły zwyższej. jedna z Łodzi, ale głównie były to mieszkanki Dolnego Śląska i przyby różnych(tj.stron regionu: 7przed z Wrocławia, 3 zdoGłogowa, 2 zośrodka) Wałbrzycha, 2 z Uczestniczki sesji pochodziły zamieszkiwały przyjazdem pierwszego jednej z kobiet: z Bolesławca, Chocianowa, Jeleniej Góry, Krotoszyna, Lub głównie z miast o różnej wielkości (26 respondentek na 29), w tym jedna z Warszawy oraz Polkowic. Nieliczne (3) respondentki reprezentowały tereny wiejskie. Tylko 6 to namieszkanki 29 dyskutantek pracowało w momencie przeprowadzania dia jedna z Łodzi, ale głównie były Dolnego Śląska i przybyły do placówek z różoparciu o umowy cywilno prawne: umowy-zlecenia lub umowy o dz 12 zatrudnione na czas określony. Niemal połowa respondentek nie p wyuczonego (12/29), wśród pozostałych doliczyliśmy się trzech kucharek i czterech sprzedawczyń, trzech krawcowych i szwaczek, dwóch techników

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet nych stron regionu: 7 z Wrocławia, 3 z Głogowa, 2 z Wałbrzycha, 2 z Lubina, a także po jednej z kobiet: z Bolesławca, Chocianowa, Jeleniej Góry, Krotoszyna, Lubania, Nowej Rudy, Polkowic. Nieliczne (3) respondentki reprezentowały tereny wiejskie. Tylko 6 na 29 dyskutantek pracowało w momencie przeprowadzania diagnozy, w tym 2 w oparciu o umowy cywilno prawne: umowy-zlecenia lub umowy o dzieło, zaś 4 były zatrudnione na czas określony. Niemal połowa respondentek nie posiadała zawodu wyuczonego (12/29), wśród pozostałych doliczyliśmy się trzech kucharek i jednego piekarza, czterech sprzedawczyń, trzech krawcowych i szwaczek, dwóch techników ekonomistów oraz po jednej kobiecie posiadającej zawód wyuczony technika budowlanego, elektromontera, księgowej oraz specjalistki ekonomii. W wywiadach FGI wzięła udział jedna kobieta zamężna oraz jedna wdowa, a także 19 panien oraz 8 kobiet rozwiedzionych. Przeważały matki jedynaków (11 kobiet) oraz dwójki dzieci (9), kolejne 6 respondentek wychowuje trójkę, pozostałe 3 badane – czwórkę lub piątkę potomstwa. Niezależnie od ilości potomstwa, niemal co czwarta z tych kobiet doznała rozłąki ze wszystkimi swoimi dziećmi (8 kobiet). Większość uczestniczek sesji po raz pierwszy trafiła do ośrodka dla samotnych matek (20 na 29), dla 3 z nich to druga taka placówka, dla jednej osoby – trzecia, a co czwarta dyskutantka przebywa już w czwartym, a nawet piątym ośrodku. Łącznie 13 na 29 kobiet zamieszkuje pierwszą lub kolejną placówkę tylko miesiąc (4 badane) lub od 2 do 6 miesięcy (9 kobiet). Co piąta dyskutantka przebywa w ośrodkach od pół roku do 12 miesięcy (6) i co trzecia korzysta ze wsparcia tychże instytucji od ponad roku do dwóch lat (8) lub dłużej (2). Widzimy, iż w sesjach wzięły udział samotne matki o zróżnicowanych cechach społeczno-demograficzych, a dzięki ich czynnemu udziałowi w wywiadach grupowych, udało nam się odtworzyć szerokie spektrum ich doświadczeń życiowych. Zarejestrowany podczas zogniskowanych wywiadów grupowych materiał empiryczny poddaliśmy transkrypcji, a następnie dokonaliśmy analizy jakościowej – wraz z danymi zebranymi w wywiadach indywidualnych z kierownikami. Skoncentrowaliśmy się na jakościowym opisie badanej rzeczywistości, a więc zwróciliśmy przede wszystkim uwagę na różnorodność badanych zjawisk, nie zaś na częstotliwości ich występowania w badanej populacji. Ponadto skupiliśmy się przede wszystkim na barierach, czynnikach utrudniających aktywność społeczną oraz samoorganizację dolnośląskich samotnych matek. Zarówno indywidualne wywiady pogłębione, jak zogniskowane wywiady grupowe stały się podstawą skonstruowania kwestionariusza ankiety audytoryjnej i zebrania danych ilościowych. 13

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Badania ilościowe (ankiety audytoryjne) Użycie zestandaryzowanego narzędzia ankiety audytoryjnej pozwoliło uzyskać dane porównywalne dla 6-ciu badanych instytucji. W ramach techniki audytoryjnej ankieta jest wypełniana samodzielnie przez badaną osobę. Specyfika tejże metody polega na wypełnieniu kwestionariusza jednocześnie przez grupę respondentów zgromadzonych w jednym pomieszczeniu, w tym samym czasie, co pozwala na zebranie rzetelnych danych od dużej ilości osób w krótkim terminie. Technika ta jest stosowana w diagnozowaniu zbiorowości trudno dostępnych, z którymi trudno było by przeprowadzić indywidualne wywiady kwestionariuszowe.8 Co istotne, w porównaniu z wywiadem kwestionariuszowym (który prowadzi ankieter indywidualnie z każdym respondentem), uczestnicy ankiety audytoryjnej mają zapewnioną anonimowość, sprzyjającą udzielaniu szczerych odpowiedzi.

Do próby badawczej „trafiły” samotne matki, które w trakcie realizacji diagnozy przebywały w ośrodkach biorących udział w projekcie. Ze względu na rotację kobiet, ich stałą wymianę w badanych instytucjach, mówimy tutaj o „próbie” czyli odpowiednio dobranej części, a nie o całej populacji samotnych matek w dolnośląskich ośrodkach - czyli badanej zbiorowości.9 Z rozmów z kierownikami wynika, że termin realizacji badań nie wpłynął tutaj na pojawienie się nietypowych charakterystyk kobiet zamieszkujących ośrodki, a więc możemy uogólniać wyniki na szerszą zbiorowość – dolnośląskich samotnych matek zamieszkujących wyspecjalizowane ośrodki. Próba badawcza objęła niemal wszystkie matki z badanej populacji w terminie realizacji diagnozy. W trakcie przeprowadzania ankiet audytoryjnych w ośrodkach przebywało łącznie 48 kobiet. Wszystkie przebywające w ośrodkach samotne matki wypełniły kwestionariusze ankiet, z wyłączeniem kilku kobiet, które były wówczas poza ośrodkami na tzw. „przepustkach” (wyjazdy do rodzinnych domów, odwiedziny u rodzin, dzieci). Struktura próby ilościowej została szczegółowo omówiona w dalszej części publikacji.

8. Zob.: Z. Sawiński, P.B. Sztabiński, F. Sztabiński., Podręcznik ankietera, SMG/KRC Poland MEDIA SA, Warszawa 2000, s. 269. 9. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 193.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

1. CHARAKTERYSTYKA OŚRODKÓW DLA SAMOTNYCH MATEK NA DOLNYM ŚLĄSKU Zgodnie z zarejestrowanym stanem w dniu 31 grudnia 2008 roku, na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonowało łącznie 80 stacjonarnych zakładów opieki społecznej, w tym 8 (bez filii) domów i zakładów opieki społecznej zamieszkiwanych przez matki z dziećmi i kobiety w ciąży, (czyli – zgodnie z terminologią przyjętą w naszym opracowaniu – przez „samotne matki”).10

1.1. Dane dolnośląskie na tle statystyk ogólnopolskich Problem samotnych matek pozbawionych miejsca zamieszkania jest szczególnie istotny w na Dolnym Śląsku. Region ten zajmował w 2007 roku drugie miejsce w Polsce pod względem ilości matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży zamieszkujących zakłady opieki społecznej (207 mieszkańców, w tym 130 kobiet). Tylko w województwie mazowieckim adekwatne liczebności były wyższe i wyniosły aż 450 kobiet i dzieci (w tym 154 matki i kobiety ciężarne). Wskaźniki te pokazują, że różnica dotyczyła tutaj przede wszystkim liczby dzieci przebywających ze swymi matkami w placówkach, gdyż pomimo ponad dwukrotnie wyższej ilości przebywających w tychże instytucjach, na Mazowszu w 2007 roku, do ośrodków trafiło tylko o około jedną piątą (24) kobiet więcej niż na terenie Dolnego Śląska. Relatywnie wysokie ilości mieszkańców instytucji pomocy społecznej dla samotnych matek zaobserwowano w województwie łódzkim (179 osób, w tym 85 kobiet), zachodniopomorskim (177, w tym 141 kobiety), opolskim (162 osoby, w tym 104 kobiety) oraz małopolskim (160 osób, w tym 93 kobiety). Różnice w proporcjach pomiędzy dziećmi oraz kobietami w ciąży zamieszkującymi omawiany typ placówek niekoniecznie wynikają z dzietności sa10. Dane za: Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław maj 2009 , s. 3-10.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet motnych matek, ale mogą się bardziej wiązać z sytuacją rodzinną oraz możliwością przybywania w ośrodku ze swoimi dziećmi.11 Tabela 2. Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży w zakładach stacjonarnej pomocy

Tabela 2. Matki społecznej z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży w zakładach stacjonarnej pomocy s w Polsce w roku 2007 Polsce w roku 2007

450 207 179 177 162 160 156 148 143 135 76 59 50 36 29 17 2184

Udział kobiet wśród ogółu mieszkańców

Mazowieckie Dolnośląskie Łódzkie Zachodniopomorskie Opolskie Małopolskie Kujawsko-pomorskie Śląskie Wielkopolskie Lubelskie Podlaskie Warmińsko-mazurskie Pomorskie Lubuskie Świętokrzyskie Podkarpackie Ogółem w Polsce

W tym kobiety

Liczba mieszkańców

Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży mieszkające w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej w Polsce w roku 2007

154 130 85 141 104 93 86 72 65 74 20 26 28 14 22 1 1115

34,2% 62,8% 47,5% 79,7% 64,2% 58,1% 55,1% 48,6% 45,5% 54,8% 26,3% 44,1% 56,0% 38,9% 75,9% 5,9% 51,1%

Źródło: Główny Urząd Statystyczny

W 2007 roku w skali ogólnopolskiej, około jeden na pięciu (ok. 21%) mieszkańców (kobiet

i dzieci) omawianych trafił ogólnopolskiej, do placówki funkcjonującej województwie mazo-mieszkańcó W 2007zakładów roku w skali około jedenw na pięciu (ok. 21%) dzieci) omawianych zakładów do placówki funkcjonującej w odsetki województwie m wieckim a co jedenasty (ok. 9%) – do instytucjitrafił na Dolnym Śląsku. Nieco mniejsze a co jedenasty (ok. 9%) – do instytucji na Dolnym Śląsku. Nieco mniejsze odsetki liczą osoby korzystające z zakładów w województwie łódzkim oraz zachodniopomorskim korzystające z zakładów w województwie łódzkim oraz zachodniopomorskim ( (po ok. 8%) oraz opolskim (nieco ponad 7%).7%). oraz opolskim (nieco ponad 11. Wszystkie statystyki za rok 2007 przytoczyliśmy za: Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, s. 168.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wykres 1.Wykres Liczba mieszkańców w zakładach pomocy społecznej dla matek z ma1. Liczba mieszkańców w stacjonarnej zakładach stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z m dziećmi i łoletnimi kobiet w ciąży w Polsce 2007 roku dziećmi i kobietww ciąży w Polsce w 2007 roku

Liczba mieszkańców w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w Polsce w 2007 roku Mazowieckie

Pozostałe województwa

20,60% 450 46,20% 1009

Dolnośląskie

9,48% 207 8,20% 179 7,42% 162

Opolskie

Łódzkie 8,10% 177 Zachodniopomorskie

Z jednej strony, mniejsza ilość samotnych matek pozbawionych miejsca zamieszkania wystęŹródło: Główny Urząd Statystyczny

puje we wschodnich częściach kraju, co może wiązać się z dominującą rolą społeczną kobiety,

jako matki. Można tylko założyć, że taki wzorzec przeciwdziała wykluczeniu samotnych matek Z jednej strony, ilośćzamieszkania, samotnychponieważ matek kobieta pozbawionych miejsca zam z grupy rodzinnej i chroni przedmniejsza utratą miejsca trafia do bliższej występuje we wschodnich częściach kraju, co może wiązać się z dominującą lub dalszej rodziny, nie zaś do wyspecjalizowanych instytucji. Z drugiej strony – mniejsze ilości rolą s kobiety, jako matki. Można tylko założyć, że taki wzorzec przeciwdziała wy samotnychsamotnych matek i kobiet w ciąży np. na Ziemi Lubuskiej czy naprzed Pomorzu mogą wynikaćzamieszkania, z braku matek z grupy rodzinnej i chroni utratą miejsca kobieta trafiapomoc do bliższej lub dalszej rodziny, nie zaś do życiowej. wyspecjalizowanych ins placówek świadczących matkom, które znalazły się w trudnej sytuacji drugiej strony – mniejsze ilości samotnych matek i kobiet w ciąży np. na Ziemi Lubu na Pomorzu mogąwiększość wynikać takich z braku placówek świadczącychdolnośląskim pomoc matkom, Jak pokazuje nasza diagnoza, ośrodków w województwie po- które się w trudnej sytuacji życiowej. wstaje w wyniku oddolnej inicjatywy organizacji pozarządowych. Niewykluczone zatem, że Jak pokazuje nasza diagnoza, większość takich ośrodków w województwie doln wzrost problemu samotnego powiązanego z brakiem „dachu nad głową” dotypowstaje w wynikumacierzyństwa oddolnej inicjatywy organizacji pozarządowych. Niewykluczone z wzrost samotnego macierzyństwa powiązanego brakiem „dachu na czy regionów silniejproblemu zurbanizowanych, ale też o bardziej rozwiniętym sektorze zpozarządowym dotyczy regionów silniej zurbanizowanych, ale też o bardziej rozwiniętym w zakresie pomocy społecznej. Należałoby potwierdzić bądź odrzucić przypuszczenie, że w wopozarządowym w zakresie pomocy społecznej. Należałoby potwierdzić bądź jewództwach, w których funkcjonuje mniej instytucji trzeciego sektorafunkcjonuje tworzących ośrodki przypuszczenie, że w województwach, w których mniej dla instytucji ośrodki dla samotnych matek, kobiety pozbawione dachu nad g samotnychsektora matek, tworzących kobiety pozbawione dachu nad głową, czy też doświadczone przemocą, też doświadczone przemocą, bezrobociem są częściej zmuszone, by pozostać bezrobociem są częściej zmuszone, by pozostać wraz z małżonkami czy partnerami lub poszumałżonkami czy partnerami lub poszukują częściej wsparcia u członków swe (rodziców, dziadków, rodzeństwa). Jak wynika z analizowanej diagnozy, 17 kobiety również do innych województw, w których występuje większa ilość wyspecjaliz instytucji wspierających samotne matki.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet kują częściej wsparcia u członków swej rodziny (rodziców, dziadków, rodzeństwa). Jak wynika z analizowanej diagnozy, kobiety migrują również do innych województw, w których występuje większa ilość wyspecjalizowanych instytucji wspierających samotne matki.

1.2. Ośrodki dla samotnych matek na Dolnym Śląsku Jeśli1.2. chodzi o dynamikę opieki społecznej na Dolnym Śląsku, to w latach 2003-2008: „W najOĞrodki dla samotnych matek na Dolnym ĝląsku większym stopniu uległa zwiększeniu liczba miejsc w placówkach dla matek z małoletniJeĞli chodzi o dynamikĊ opieki spoáecznej na Dolnym ĝląsku, to w latach 2003-2008: „W mi dziećmi i kobiet w ciąży – o 16,2% (przy czym ponad dwukrotnie w stosunku do stanu najwiĊkszym stopniu ulegáa zwiĊkszeniu liczba miejsc w placówkach dla matek z maáoletnimi

dzieümi w ciąĪy – o 16,2% czym ponad dwukrotnie w stosunku do stanu sprzed sprzed 5 lat)i kobiet oraz w placówkach dla (przy bezdomnych – 6,1% (o 82,3% w stosunku do 2003 r.).”12 12 5 lat) oraz w placówkach dla bezdomnych – 6,1% (o 82,3% w stosunku do 2003 r.).”

Te niepokojące procesy odzwierciedla poniższy wykres. Te niepokojące procesy odzwierciedla poniĪszy wykres. Wykres 2. Domy i zakłady stacjonarnej pomocy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet Wykres 2. Domy i zakáady stacjonarnej pomocy dla matek z maáoletnimi dzieümi i kobiet w ciąĪy w województwie dolnoĞląskim w latach 2000-2008

w ciąży w województwie dolnośląskim w latach 2000-2008

Domy i zakáady stacjonarnej pomocy dla matek z maáoletnimi dzieümi i kobiet w ciąĪy w województwie dolnoĞląskim z latach 2000-2008 8

2008

260 344 7

2007

207

2006

214

2005

170

2004

303

259

222 106

2000

Liczba miejsc Liczba mieszkaĔców Liczba oĞrodków

196

2003

296

168

112 120 100

200

WartoĞci

300

ħródáo: Urząd Statystyczny we Wrocáawiu

Jak podkreĞlaliĞmy wczeĞniej, jednym zw 2008 istotnych motywów realizacji projektuWrocław byá wyraĨny 12. Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, maj 2009 iloĞciowy matek, dzieci i kobiet w ciąĪy zamieszkujących dolnoĞląskie oĞrodki. W r., s. wzrost 4

latach 2003-2008 nastąpiá skok zarówno iloĞci instytucji, jak i miejsc dla matek i dzieci oraz samych mieszkaĔców placówek dla samotnych matek. W 2000 roku odnotowano, zatem dwie takie instytucje, a w 2008 – dziaáaáo ich juĪ 8. 12

Pomoc spoáeczna w województwie dolnoĞląskim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocáawiu, Wrocáaw maj 2009 r., s. 4

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Jak podkreślaliśmy wcześniej, jednym z istotnych motywów realizacji projektu był wyraźny wzrost ilościowy matek, dzieci i kobiet w ciąży zamieszkujących dolnośląskie ośrodki. W latach 2003-2008 nastąpił skok zarówno ilości instytucji, jak i miejsc dla matek i dzieci oraz samych mieszkańców placówek dla samotnych matek. W 2000 roku odnotowano, zatem dwie takie instytucje, a w 2008 – działało ich już 8. W 2003 roku istniejące wówczas 4 dolnośląskie placówki zapewniały łącznie 168 miejsc matkom i ich dzieciom oraz kobietom w ciąży, a zamieszkiwane były przez 106 kobiet i dzieci. Rok później powstały kolejne dwie instytucje, w których przewidziano w sumie 222 miejsc, zaś doliczono się 196 mieszkańców. W 2008 roku następuje wzrost ilości interesujących nas ośrodków do 8 instytucji, w których utworzono 344 miejsca. Pod koniec 2008 roku placówki te zamieszkiwała rekordowa ilość, bo 260 matek, dzieci i kobiet w ciąży.13 W omawianej ekspertyzie uczestniczyło łącznie 6 z aktualnie siedmiu działających ośrodków. Z naszych ustaleń wynika bowiem, iż w trakcie trwania analizowanej diagnozy, zlikwidowano jedną z wrocławskich placówek przeznaczoną dla małoletnich matek i kobiet w ciąży. Przyjrzymy się szczegółowym danym charakteryzującym dolnośląskie placówki biorące udział w projekcie. Dane ilościowe zebrane w oparciu o 6 ankiet audytoryjnych wypełnianych przez samotne matki, zostały zinterpretowane i udokumentowane dodatkowo wynikami o charakterze jakościowym. Przypomnijmy, że posłużyliśmy się dwoma technikami „miękkimi” – indywidualnymi wywiadami pogłębionymi (IDI) z kierownikami sześciu ośrodków biorących udział w projekcie, a w czterech z tych placówek przeprowadziliśmy ponadto zogniskowane wywiady grupowe (FGI) z udziałem samotnych matek. Poniższe dane dotyczą zatem sześciu dolnośląskich ośrodków ulokowanych we Wrocławiu (2 instytucje), Ścinawie, Pobiednej, Głogowie oraz Zgorzelcu (po jednym ośrodku). Ilekroć w publikacji będzie mowa o dolnośląskich ośrodkach, mamy na myśli te właśnie instytucje, które wzięły udział w naszym projekcie. Ze względu na to, że udało nam się dotrzeć niemalże do wszystkich samotnych matek i kobiet w ciąży przebywających w trakcie prowadzenia badań w zakładach stacjonarnej pomocy, zakładamy, że są one miarodajne dla całego województwa dolnośląskiego.14 13. Zob.: Tabela 1. Domy i zakłady stacjonarnej pomocy społecznej w latach 2003-2008. Stan w dniu 31 XII., (w:) Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., s. 5. 14. Rozbieżności w liczbie mieszkańców ośrodków według GUS oraz uzyskanych w wyniku naszej diagnozy mogą wynikać z różnicy terminów, w których szacowana była ta wielkość. Niniejsza diagnoza powstała na podstawie danych zebranych w ciągu pół roku, głównie w okresie wiosenno-letnim 2009 roku, natomiast dane GUS są zliczone na dzień 31. grudnia 2008 r. Zapewne w okresie zimowym zwiększa się ilość osób przebywających w ośrodkach. Niewykluczone również, że w 2009 roku średnia liczba mieszkańców placówek uległa zmianie w stosunku do 2008 roku.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wszystkie diagnozowane ośrodki są prowadzone przez organizacje pozarządowe. Z naszego rozeznania wynika, że na terenie Dolnego Śląska funkcjonuje tylko jedna instytucja podległa bezpośrednio władzom samorządowym i działa ona na terenie Legnicy. Ośrodki biorące udział w projekcie zatrudniają co najwyżej kilka osób, a zazwyczaj wspierają się ekspertami, psychologami, terapeutami, czy księgowymi, pracującymi w ramach umów cywilno-prawnych (umowa o dzieło, umowa zlecenie). Część załóg pracowniczych stanowi obsługa techniczna ośrodka (palacz, konserwator, kierowca), ale większość prac związanych z utrzymaniem placówek wykonują same mieszkanki. Czasem kierownicy wspierają się pracą wolontariuszy, zaś jeden z nich sam wykonuje nieodpłatnie swoje obowiązki związane z zarządzaniem placówką. Tak respondenci opisywali strukturę zatrudnienia w ich ośrodkach: –– A ile jest pracowników? − To jest trudne słowo „pracownik”, ponieważ my nie zatrudniamy tutaj żadnych osób tzn. etatowo na umowę-zlecenie jest tylko psycholog i księgowa. Natomiast ja jako kierujący placówką jestem wolontariuszem. Moja koleżanka, która prowadzi administrację, również jest wolontariuszką i przychodzi popołudniami, bo również pracuje do południa. Obsługą techniczną są trzej panowie, którzy zajmują się typowym pionem technicznym, czyli obsługą, pracami remontowymi, kierowca, palacz. No zmieni się ten stan, jeśli uda się nam podłączyć do sieci ciepłowniczej. (IDI) *** –– Czy są tutaj jacyś konserwatorzy, kuchnia? − Mamy same sobie gotują, sprzątają, także to jest po to, żeby one się uczyły. Często jest tak, że w innym miejscu nie bardzo miały taką okazję. Także tutaj same. Mamy trzech panów. Jeden to jest właściwie taki starszy pan, który właśnie świetnie gotuje i przy okazji uczy inne panie. (IDI) *** –– A ile jest pracowników? − Pracowników? Dwa i pół etatu z konserwatorem. Nie licząc ludzi, którzy są na umowę o dzieło: psycholodzy, terapeuci, prawnik - to już są specjaliści na umowę o dzieło. (IDI)

Ośrodki dla samotnych matek, czyli stacjonarne zakłady zamieszkiwane przez matki dzieci małoletnich i kobiety w ciąży zostały scharakteryzowane również pod względem wielkości, ilości mieszkanek, powodów trafiania kobiet do placówek, poziomu fluktuacji mieszkańców - długości przebywania w ośrodku oraz zjawiska „wędrówki po ośrodkach”. 20

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Jako że udało nam się przeprowadzić badania ilościowe z niemal wszystkimi mieszkankami badanych instytucji, podane wyniki pozwalają stwierdzić przybliżoną wielkość poszczególnych ośrodków. Jednakże należy pamiętać, o zmienności tej liczby, wynikającej z fluktuacji mieszkańców.

Wykres 3. Liczba Samotnych Matek przebywających w poszczególnych miejscowościach województwa dolnośląskiego15

Liczba Samotnych Matek przebywających w poszczególnych miejscowościach województwa dolnośląskiego

Ścinawa 16,67% n=8

29,17% n=14 Wrocław

Pobiedna 10,42% n=5 25,00% n=12

Głogów

18,75% n=9

Zgorzelec

W terminie przeprowadzania ankiet audytoryjnych, największa proporcja spośród czterdziestu ośmiu respondentek zamieszkiwała dwa wrocławskie ośrodki dla samotnych matek (w jednym z nich 5 a w drugim 9 – łącznie 14 kobiet, 29% próby). Najliczniej reprezentowany był jednak ośrodek głogowski, gdzie ankietę audytoryjną wypełniło 12 kobiet, czyli czwarta część próby. Podobne odsetki uczestniczek badań osiągnęły ośrodki w Zgorzelcu (9 kobiet, ok. 19% próby) oraz w Ścinawie (ok. 17% , 8 matek). Najmniej licznie zamieszkiwały samotne matki wspomniany już jeden ośrodek wrocławski oraz dom ulokowany w Pobiednej (po 10% próby, 5 kobiet). 15. Uwaga: jeśli nie podajemy informacji na temat źródła danych, oznacza to, że opieramy się na omawianych badaniach własnych.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Z punktu widzenia tematyki diagnozy, bardzo istotny jest problem przyczyn trafiania kobiet do ośrodków świadczącym wsparcie samotnym matkom oraz kobietom w ciąży. W kwestionariuszu ankiety zamieściliśmy pytanie otwarte, które brzmiało: Proszę napisać, dlaczego musiała Pani zamieszkać w ośrodku dla samotnych matek? Kobiety mogły udzielić więcej niż 1 odpowiedź. Tabela 3. Powody zamieszkania w Ośrodku dla Samotnych Matek

Tabela 3. Powody zamieszkania w Ośrodku dla Samotnych Matek Dlaczego musiała Pani zamieszkać w Ośrodku dla Samotnych Matek? Utrata dachu nad głową Przemoc w domu Alkoholizm w rodzinie Konflikt z rodziną Trudna sytuacja materialna Niechciana ciąża Brak odpowiedzi Brak wsparcia ze strony rodziny Ogółem

22 10 9 6 5 2 2

% 45,8% 20,8% 18,8% 12,5% 10,4% 4,2% 4,2%

2,1%

118,8%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Jak widzimy, na pierwszym miejscu rankingu uzyskanych odpowiedzi, nasze re umieściły problem utraty dachu nad głową i znalezienie się w sytuacji bezdo niemal rankingu połowa uzyskanych próby). Coodpowiedzi, piąta uczestniczka ankiety audytoryjn Jak widzimy, naodpowiedzi, pierwszym miejscu nasze respondentprzemocy w rodzinie (10 kobiet 21%) lub musiała opuścić dotychczasowe śr ki umieściły problem utraty dachu nad głową i znalezienie się w sytuacji bezdomności (22 powodu nadużywania alkoholu przez któregoś członka rodziny, najczęściej pa odpowiedzi, niemal próby). Co piąta uczestniczka ankiety audytoryjnej dozna- wymienia dzieci połowa (9 odpowiedzi, 19% próby). W dalszej kolejności respondentki rodziną (6(10 kobiet, 13%) też trudną materialną (5 odpowiedzi, 10 ła przemocy w rodzinie kobietok. 21%) lub lub musiała opuścićsytuację dotychczasowe środowisko respondentek ujawniły, zaszły w członka ciążę, niechcianą przez partnera lub najbliższą z powodu nadużywania alkoholu przeziż któregoś rodziny, najczęściej partnera, Dane ilościowe potwierdzają wyniki diagnozy jakościowej. Samotne matki trac ojca dzieci (9 odpowiedzi, 19% próby). W dalszej respondentki wymieniały konNiejednokrotnie w wyniku wypowiedzenia najmu,kolejności rozstania z partnerem. grupowych o alkoholizmie w rodzinie oraz doznanej przemocy flikt z rodziną (6 kobiet, ok.mówiły 13%) lub też trudną sytuację materialną (5 odpowiedzi, 10%). fizycznej, ze strony męża lub partnera. Dwie z respondentek ujawniły, iż zaszły w ciążę, niechcianą przez partnera lub najbliższą

rodzinę.

Ja tu przyszłam z tego względu, że wynajmowałam mieszkanie, a wy mieszkanie, bo mąż mi zmarł… I warunki były takie ciężkie i żeśmy wyn z powodu remontu… i że ja jestem chora i mam tą lokum astmę… I remon Dane ilościowe potwierdzają wyniki diagnozy jakościowej. Samotne matki traciły państwo zaczęli robić i musiałam opuścić lokal tak szybko, że nie byłam w wyniku wypowiedzenia najmu, rozstania z partnerem. Niejednokrotnie w wywiadach szybko czegoś znaleźć. No i musiałam iść do MOPS-u i MOPS mnie skie

*** 

Ja powiem w ten sposób – trafiłam do tego ośrodka, ponieważ musiałam odej

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet grupowych mówiły o alkoholizmie w rodzinie oraz doznanej przemocy fizycznej, psychicznej ze strony męża lub partnera. Ja tu przyszłam z tego względu, że wynajmowałam mieszkanie, a wynajmowałam mieszkanie, bo mąż mi zmarł… I warunki były takie ciężkie i żeśmy wynajmowali, ale z powodu remontu… i że ja jestem chora i mam tą astmę… I remont mieszkania państwo zaczęli robić i musiałam opuścić lokal tak szybko, że nie byłam w stanie tak szybko czegoś znaleźć. No i musiałam iść do MOPS -u i MOPS mnie skierował. (FGI)

*** − Ja powiem w ten sposób – trafiłam do tego ośrodka, ponieważ musiałam odejść z domu. Miałam męża alkoholika… − Jak większość z nas. − … No jak większość z pań…. który stosował przemoc fizyczną wobec mnie i moich dzieci. No i trzeba było po prostu opuścić dom. (FGI)

W trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych, samotne matki uwydatniały problem niekorzystnej sytuacji mieszkaniowej, bezdomności i niejednokrotnie podkreślały, że posiadanie własnego lokum umożliwiłoby im realną zmianę w życiu i wyjście z aktualnej relacji zależności od rodziny czy wyspecjalizowanych instytucji. Chociaż pozytywnie oceniały zmianę warunków życia po zamieszkaniu w ośrodku, a szczególnie zyskanie poczucia bezpieczeństwa własnego oraz swoich dzieci.

− Teraz przede wszystkim dzieci mają spokój. To jest najważniejsze… że są one już mniej znerwicowane, mają mniej stresu… Mają spokój po prostu…. − Mają swoje miejsce… − Mają gdzie lekcje swoje odrobić, gdzie mogą się uczyć, gdzie mogą się nawet bawić, a w domu, no to nie wiadomo, jak by było. (FGI)

Kierownicy ośrodków w wywiadach IDI również wskazywali na brak mieszkania lub złe warunki mieszkaniowe oraz przemoc w rodzinie, jako najczęstsze powody podjęcia próby 23

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet zmiany swej sytuacji życiowej samotnych matek. Przyjrzyjmy się wypowiedziom pracowników placówek: − Z jakich powodów kobiety z dziećmi najczęściej trafiają do ośrodka? − To znaczy różnie. Często są to ofiary przemocy, gdzieś tam konfliktów w rodzinie. Często są to rodziny patologiczne z jakimś tam problemem alkoholowym, czy jakimś tam agresywnym zachowaniem. − Jeszcze dopytam. Czy zdarzają się dziewczyny wyrzucone przez rodziców? − Tak, tak, też tak bywało. − Czy są dziewczyny bezdomne? − Też się zdarzają, ale to z takiego powodu, że np. ciasno było w domu, nie było warunków, głównie takich socjalnych, żeby mieć to dziecko przy sobie. (IDI)

*** Najczęściej to są konflikty rodzinne, to jest najczęstszy powód. A powody konfliktów są różne: i alkoholizm, i nieporozumienia różne, i brak akceptacji na samotne macierzyństwo, napiętnowanie społeczne. Generalnie bardzo są złożone. (IDI)

Kierownicy badanych instytucji podawali również inną przyczynę, jaką stanowi – w ich opinii – brak samodzielności części mieszkanek ośrodków. Do tego typu instytucji trafiają kobiety, które nigdy lub sporadycznie nie pracowały, są gorzej wyedukowane niż samotne matki żyjące poza ośrodkami. Ze wsparcia placówek korzystają poza tym kobiety określone jako „bezradne”, nie radzące sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, a także osoby wychowywane w rodzinach, w których doszło do zaniedbań wychowawczych, gdyż nie przekazano odpowiednich wzorców osobowych, które pozwoliłby na samodzielne życie po osiągnięciu dorosłości.

− Czy powodem trafienia do Państwa może też być zła sytuacja materialna? − Myślę, że często też tak jest. Ale najczęściej myślę, że taka bezradność, nieporadność. Część jest osób takich upośledzonych troszkę. Myślę, że w tym też jest przyczyna. To jakby idzie z pokolenia na pokolenie. (IDI) ***

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet – A najczęściej jakie to jest wykształcenie? – Zawodowe. No większość myślę podstawowe wykształcenie. Jakby poczucie takie, że one są gorsze, takie niedowartościowane. W domu przeważanie patologia, albo też jakieś tam upośledzenie. Brak wzorców jakichś takich w rodzinie. Brak wzorców osobowych. Takie, że to z zaniedbań też wynika. (IDI)

Aktualne mieszkanki dolnośląskich ośrodków borykają się z dwoma najistotniejszymi problemami – sytuacją materialną (brakiem miejsca zamieszkania, brakiem własnych dochodów) oraz złą sytuacją rodzinną – przemocą w rodzinie, chorobą alkoholową czy brakiem wsparcia społecznego ze strony członków rodziny. Jeśli dochodzi do przemocy w rodzinie ze strony partnera, część kobiet decyduje się na radykalną zmianę w życiu, ale poprzedza ją dłuższy lub krótszy okres podejmowania decyzji o odejściu z domu. W momencie opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania, środowiska rodzinnego, kobiety podejmują próbę zmiany swej sytuacji życiowej. Ten przełom w życiu kobiet wiąże się nie tylko z utratą miejsca zamieszkania, ale również z zerwaniem więzów z najbliższymi oraz utratą dotychczasowej pracy czy źródeł utrzymania w postaci pensji męża, partnera, wsparcia finansowego ze strony rodziny. Jedna z respondentek tak oto opowiedziała o długotrwałym procesie podejmowania decyzji dotyczącej zmiany swojej sytuacji życiowej oraz o trudnej sytuacji rodzinnej, która stała się bezpośrednią przyczyną zamieszkania w wyspecjalizowanym ośrodku: Ja już wiedziałam o takim domu, bo u mnie to już było nie pierwszy raz, że odchodziłam od męża z powodu… No źle mnie traktował, bił mnie, męczył mnie tak psychicznie… No i siostrę mam w Zielonej Górze. Tam raz byłam w takim domu…. Ale jeszcze wróciłam znowu do męża, no i miało być dobrze, ale nigdy nie było tego „dobrze”. I w końcu mam już czworo dzieci, wtedy miałam dwoje, jak oglądałam ten dom. Znowu wróciłam, znowu dwoje dzieci, to już czworo… I dalej to samo… No i tak podjęłam… Z kąta w kąt jeździłam, to do siostry, to do mamy. W końcu powiedziałam „dość!”. Mama umarła mi w tamtym roku w listopadzie. Na mieszkaniu mojej mamy mieszkał brat, też ma troje dzieci. Tam jest tylko dwa pokoiczki, malutkie. Nie było dla mnie miejsca. Więc zdecydowałam się tutaj przyjechać. (…) Potem poszłam do opieki i opieka mnie tu skierowała. (FGI)

Samotna matka zaczyna więc poszukiwać pomocy ze strony innych osób oraz instytucji. W jaki sposób kobiety dowiadują się o możliwości wsparcia ze strony ośrodków dla samotnych matek? 25

Samotna matka zaczyna więc poszukiwać pomocy ze strony innych osób oraz jaki sposób kobiety dowiadują się o możliwości wsparcia ze strony ośrodków dla matek? Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Tabela 4. Źródła informacji o Ośrodkach dla Samotnych Matek

Tabela 4. Źródła informacji o Ośrodkach dla Samotnych Matek Skąd dowiedziała się Pani o tym, że jako Samotna Matka może uzyskać Pani pomoc w tego typu ośrodkach? Z ośrodka pomocy społecznej Od znajomych, przyjaciół Od innych osób Od policjanta Od kuratora sądowego Od rodziny Od prawnika Od księdza, w parafii Ogółem

% 30

62,5%

14 4 3 2 1 1 1 48

29,2% 8,3% 6,3% 4,2% 2,1% 2,1% 2,1% 116,7%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Najczęstszym źródłem informacji o wyspecjalizowanych placówkach są inne Najczęstszym źródłem informacji o wyspecjalizowanych placówkach są inne instytucje – ośrodki pomocy społecznej (30 wskazań, ok. 63% próby), do których trafiają sam ośrodki pomocyposzukujące społecznej (30wsparcia wskazań, materialnego ok. 63% próby),idopsychologicznego. których trafiają samotne matki mniej re O połowę dowiedziało się o możliwości zamieszkania w ośrodkach dla samotnych mate poszukujące wsparcia materialnego i psychologicznego. O połowę mniej respondentek donieformalny – od swych znajomych, przyjaciół (14 odpowiedzi, 29%). Sporadyczn wiedziało się o możliwości zamieszkania w ośrodkach dla samotnych matek w sposób nie-

formalny – od swych znajomych, przyjaciół (14 odpowiedzi, 29%). Sporadycznie pomocne okazują się w takich przypadkach inne osoby, na przykład dalsi znajomi, członkowie rodziny, policjanci czy kuratorzy sądowi, prawnicy lub księża w parafii. Na takie ścieżki informacji wskazały, co najwyżej 4 respondentki, a na pomoc członka rodziny, prawnika lub księdza mogły liczyć tylko pojedyncze aktualne samotne matki. Przytoczmy odpowiednie cytaty z dyskusji grupowych: –– Przeważnie to przez opiekę kierują do ośrodka. –– Ale „opiekę” czyli to jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, tak? –– Tak. –– Ja się dowiedziałam ze szkoły córki… ze szkoły podstawowej od pedagoga szkolnego, gdzie pedagog szkolny znał moją sytuację rodzinną. Byłam z pedagogiem szkolnym w stałym kontakcie, tak jak z kuratorem. I od pedagoga i kuratora dowiedziałam się o tym ośrodku.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet –– Mhm… czyli to są takie dwie drogi. A panie tutaj? –– Znaczy ja sama od siebie przyjechałam tutaj na własną rękę, a w sumie też mi znajoma ten ośrodek podsunęła, dlatego że ona tu kiedyś przez trzy lata mieszkała.(…) Powiedziała mi, że jest tutaj ośrodek dla samotnej matki. –– Czyli te trzy ścieżki… –– Ja też dowiedziałam się przez ośrodek pomocy społecznej, bo zwróciłam się do nich o pomoc, żeby mi pomogły znaleźć jakieś miejsce i mi pomogły. (FGI)

***

Ja tu trafiłam prosto ze szpitala, ponieważ mam poważne problemy zdrowotne, no to przywiozło mnie tutaj pogotowie. No i tutaj jestem od pięciu miesięcy. No i powiem, że ten ośrodek postawił mnie na nogi. Dzięki kierownictwu… Pan kierownik załatwił wszystkie formalności i tak dalej. No i jestem w trakcie starania się o dzieci, bo brak warunków mieszkaniowych i środków utrzymania też. A dowiedziałam się o ośrodku… to znaczy szpital mi to załatwił w Nowej Soli. (…) (FGI)

*** –– Ja tu trafiłam, bo zostawił mnie konkubin, umarł mój tato i zostałam wymeldowana przez brata, a dowiedziałam się o ośrodku z opieki społecznej. I tym sposobem trafiłam tutaj. (…) –– A inne panie, jak się dowiedziały? –– Ja jestem z Jeleniej Góry i dowiedziałam się przez opiekę społeczną, z Jeleniej Góry, że jest taki ośrodek. No i dali mi skierowanie, i tak się tutaj znalazłam. Bo też nie mam gdzie… Właściwie nie jestem z Jeleniej Góry. Jestem aż Kędzierzyna-Koźle, ale matka nie dała mi mieszkać w domu. No i po prostu tak się tułam po świecie, i się znalazłam tu. I jestem tutaj już cztery lata. I tak po ośrodkach, bo byłam też w X. [nazwa placówki]. (FGI)

Okazuje się zatem, że najbardziej wiarygodnym źródłem informacji dla kobiet z dziećmi lub ciężarnych, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej są publiczne instytucje – ośrodki pomocy społecznej, gdzie respondentki dowiedziały się dość przypadkowo, „przy okazji”, o możliwości umieszczenia w ośrodku i odcięcia się od nieprzyjaznego środowiska społecznego. Kolejną ważną charakterystyką dolnośląskich placówek jest poziom fluktuacji mieszkanek, mierzony długością okresu przebywania w ośrodku. Spójrzmy na kolejne zestawienia wyników badania. 27

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 4. Okres przebywania w Ośrodkach Wykres 4. Okres przebywania w Ośrodkach

Jak długo przebywa Pani w tym Ośrodku? Brak odpowiedzi

Powyżej 24 miesięcy

2,08% n=1 16,67% n=8

Do 3 miesięcy

31,25% n=15

12,50% n=6 Od 13 do 24 miesięcy

14,58% n=7

Od 7 do 12 miesięcy

22,92% n=11

Od 4 do 6 miesięcy

Średni czas przebywania w ośrodku oszacowaliśmy na poziomie 14najkrótszy miesięcy, najkrótsz Średni czas przebywania w ośrodku oszacowaliśmy na poziomie 14 miesięcy, czas pobytu aktualnych mieszkanek wyniósł 1 miesiąc, najdłuższy zaś - 5 lat. Największ czasczęść pobytustanowią aktualnychmieszkanki, mieszkanek które wyniósłkorzystają 1 miesiąc, najdłuższy - 5 lat. Największą z pomocyzaś stacjonarnych zakładów do miesięcy kobiet, 31%) co najwyżej pół roku (11 kobiet, zakładów 23%) - łącznie 26 kobiet czy część stanowią(15 mieszkanki, którelub korzystają z pomocy stacjonarnych do 3 mie54% uczestniczek diagnozy. sięcy (15 kobiet, 31%) lub co najwyżej pół roku (11 kobiet, 23%) - łącznie 26 kobiet czyli Tylko co szósta badana zamieszkuje diagnozowane placówki dłużej niż dwa lata. Łączn 54%doliczyliśmy uczestniczeksię diagnozy. 4 kobiet, które przebywają w danym ośrodku taką maksymalną ilość czas 4 kobiet, które zamieszkują dolnośląskie placówki od około trzech lat oraz 2 mate Tylko co szósta badana zamieszkuje diagnozowane placówki korzystających z możliwości zamieszkania już od 2 lat. dłużej niż dwa lata. Łącz-

nie doliczyliśmy się 4 kobiet, które przebywają w danym ośrodku taką maksymalną ilość Możemy mówić o znacznej fluktuacji samotnych matek, gdyż zdecydowana większość z nic czasu, 4 kobiet, które zamieszkują dolnośląskie placówki od około trzech lat oraz 2 maprzebywa w danej instytucji pomocy co najwyżej rok (39 kobiet, 81% próby). Zapewn tek korzystających z możliwości zamieszkania od 2 lat. określają w regulaminie maksymaln wynika to z charakteru placówek, którejuż najczęściej czas pobytu kobiet potrzebujących wsparcia. Po tym terminie (zazwyczaj po dwunas miesiącach) powinno nastąpić „usamodzielnienie się”, a więc powrót kobiety do życia poz ośrodkiem. Jednakże brak dostępu do mieszkań socjalnych, trudności w konkurowaniu n Możemy matek,wgdyż zdecydowana większość rynkumówić pracy,o znacznej sprawiają,fluktuacji że częśćsamotnych kobiet przebywa ośrodkach znacznie dłużej. Szybszem usamodzielnieniu się instytucji sprzyja wyższy edukacji samotnej matki, jej kompetenc z nich przebywa w danej pomocy poziom co najwyżej rok (39 kobiet, 81% próby). społeczne, większe poczucie wartości, podmiotowości. 28

No, to też jest różnie, bo jeżeli... To znaczy, generalnie powinna przebywać rok czasu, ale n zawsze tak jest. Wiadomo, jak tam któreś dziewczyny są obrotniejsze i zaradniejsze, któ typowo jakby z przemocy, ale gdzieś tam zasób swoich umiejętności mają. Takie, ż

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Zapewne wynika to z charakteru placówek, które najczęściej określają w regulaminie maksymalny czas pobytu kobiet potrzebujących wsparcia. Po tym terminie (zazwyczaj po dwunastu miesiącach) powinno nastąpić „usamodzielnienie się”, a więc powrót kobiety do życia poza ośrodkiem. Jednakże brak dostępu do mieszkań socjalnych, trudności w konkurowaniu na rynku pracy, sprawiają, że część kobiet przebywa w ośrodkach znacznie dłużej. Szybszemu usamodzielnieniu się sprzyja wyższy poziom edukacji samotnej matki, jej kompetencje społeczne, większe poczucie wartości, podmiotowości.

No, to też jest różnie, bo jeżeli... To znaczy, generalnie powinna przebywać rok czasu, ale nie zawsze tak jest. Wiadomo, jak tam któreś dziewczyny są obrotniejsze i zaradniejsze, które typowo jakby z przemocy, ale gdzieś tam zasób swoich umiejętności mają. Takie, że wystarczy je trochę wesprzeć, utwierdzić, podnieść ich poczucie wartości, to one spokojnie sobie radzą, także szybciej wracają do społeczności. Czyli łatwiejsze mają kontakty z osobami na zewnątrz, nie są takie wyizolowane. No i wiadomo praca, gdzieś tam wynajmują mieszkania i jakoś tam sobie radzą. Ale myślę, że powodem tego, że tak jest, jest zasób inteligencji. (IDI) *** ––Jak długo średnio przebywa taka kobieta w Państwa ośrodku? –– Regulamin mówi rok. To jest bardzo ruchome, dlatego że tworząc kontrakty z tymi osobami ustalamy pewne rzeczy i pewne sprawy, które muszą rozwiązywać. I często ten pobyt, tak jak w przypadku Pani Krysi, najstarszej naszej wychowanki. Ona, jeśli dobrze kojarzę, jest u nas 6. rok. Tylko dlatego, że przez ten okres czasu nikt nie umiał z nią nic zrobić. Gmina tak jakby odjechała na zasadzie, nie mamy mieszkań komunalnych. Mamy obowiązek, ale nie mamy mieszkań. Pani X. [imię kobiety] jest ewidentnie osobą, która nie posiada umiejętności życia samodzielnego, życia w społeczeństwie. Gdzieś tam musi być w ciągłym dozorze i nadzorze. Nie mówię, że w takim permanentnym sensie, „masz teraz to zrobić, teraz to, i teraz to” metodą palcową, ale niestety musi być kontrolowana. (IDI) *** Raczej nie ukrywam, że przebywa bardzo długo. Bo chodzi o mieszkania socjalne, nie? Więc nie ma mieszkania? Gdzie ma iść? Przebywać według regulaminu może 12 miesięcy. Ale jeżeli na zasadzie, tej co opowiadałam, podjęła pracę, podjęła leczenie, robi wszystko, żeby wyjść na pro-

pobyt, tak jak w przypadku Pani Krysi, najstarszej naszej wychowanki. Ona, jeśli d kojarzę, jest u nas 6. rok. Tylko dlatego, że przez ten okres czasu nikt nie umiał z n zrobić. Gmina tak jakby odjechała na zasadzie, nie mamy mieszkań komunalnych. obowiązek, ale nie mamy mieszkań. Pani X. [imię kobiety] jest ewidentnie osobą, któ posiada umiejętności życia samodzielnego, życia w społeczeństwie. Gdzieś tam mu Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet w ciągłym dozorze i nadzorze. Nie mówię, że w takim permanentnym sensie, „masz to zrobić,żeby teraz to, i terazi kazać to” metodą palcową,mieszkanie. ale niestety musi byćzarabia kontrolowana. (ID stą. Nie mam sumienia, ją wyrzucić jej iść wynająć Gdzie ona np. 1000 zł mimo średniego wykształcenia. 1000 zł zarabia, * * * zapłaci za przedszkole 300, bo już

niedochód, ukrywam, bardzo długo. Boz powrotem chodzi o mieszkania socjalne, nie? przekraczaRaczej ten średni nie że maprzebywa żadnej pomocy. I ona może z tego kryzysu, nie ma mieszkania? Gdzie ma iść? Przebywać według regulaminu może 12 miesięc myśląc, że jeżeli ona sobie nie poradzi,tejz powrotem w alkoholizm. Temu dziecku też trzeba od czasu na zasadzie, co opowiadałam, podjęła pracę, podjęła leczenie, robi wszystko iść wynająć miesz wyjść nalalkę, prostą. Nie „słodycza”. mam sumienia, żeby jązawsze wyrzucić i kazać jej do czasu kupić jakąś jakiegoś A u nas jednak coś załatwimy dodatkowo. Gdzie ona zarabia np. 1000 zł mimo średniego wykształcenia. 1000 zł zarabia, zapł No więc trzymamy i 5 lat, i 6. (IDI) przedszkole 300, bo już przekracza ten średni dochód, nie ma żadnej pomocy. I ona m powrotem z tego kryzysu, myśląc, że ona sobie nie poradzi, z powrotem w alkoholizm. dziecku też trzeba od czasu do czasu kupić jakąś lalkę, jakiegoś „słodycza”. A u nas j zawsze coś załatwimy dodatkowo.żeNo trzymamy i 5które lat, i 6. Na etapie projektowania diagnozy założyliśmy, tewięc samotne matki, po(IDI) okresie po-

bytu w jednym z ośrodków nie znalazły nowego miejsca zamieszkania ani też nie wróciły

do poprzedniego zamieszkania, poszukują nowejżewyspecjalizowanej Na etapie miejsca projektowania diagnozy założyliśmy, te samotne matki,instytucji, które po okresie p ani też nie wróci w jednym z ośrodków nie znalazły nowego miejsca zamieszkania w której mogą uzyskać wsparcie. Zjawisko to nazwaliśmy „wędrówkami po ośrodkach” poprzedniego miejsca zamieszkania, poszukują nowej wyspecjalizowanej instytucji, w - zmianami miejsca zamieszkania instytucjach, „wędrówkami co jest wymuszone brakiem mogą uzyskać wsparcie. w kolejnych Zjawisko to nazwaliśmy po ośrodkach” - zmia możliwości znalezienia nowego lokalu i faktycznego usamodzielnienia się. miejsca zamieszkania w kolejnych instytucjach, co jest wymuszone brakiem możli znalezienia nowego lokalu i faktycznego usamodzielnienia się.

Wykres 5. Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, Wykres 5. Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, w których przebywały dotychczas responden w których przebywały dotychczas respondentki

Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, w których przebywały dotychczas respondentki Co najmniej trzy ośrodki 18,75% n=9

20,83% n=10 Dwa ośrodki

60,42% n=29

Jeden ośrodek

Zdecydowaną większość respondentek stanowiły „nowicjuszki”, które po raz pierwszy zamieszkały w danym ośrodku (29 kobiet, 60% próby). Około jedna na pięć uczestniczek daignozy, korzystała ze wsparcia dwóch placówek (10 kobiet, ok. 21%) i podobna część 30

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet badanych poszukiwała wspracia w conajmniej trzech ośrodkach (9 badanych, ok. 19%). Zgodnie z danymi uzyskanymi za pomocą ankiet, 4 kobiety przebywały do momentu badań już w trzech placówkach, po 2 badane – w czterech lub pięciu ośrodkach a jedna respondentka – aż w sześciu. Kierownicy wyjaśniali, iż część samotnych matek nie może uzyskać pełnej samodzielności z kilku istotnych powodów. Pierwszym z nich jest zły stan zdrowia lub też wspomniany mniej lub bardziej znaczny stopień upośledzenia umysłowego. Zdarzają się również kobiety z „wyuczoną bezradnością”, które – pozbawione z róźnych powodów wsparcia rodziny – stają się stałymi „klientkami” instytucji pomocy społecznej. Tak się dzieje, jeżeli umrze któreś z rodziców matki, zajdzie ona w nieakcpetowaną przez rodzinę ciążę lub dojdzie do ostrego konfliktu pomiędzy członkami rodziny. Jak przekonywali dwaj kierownicy, coraz rzadziej jednak dochodzi do powrotów samotnych matek do ośrodków, ponieważ zarządzający placówkami mają możliwość kontroli czy dana kobieta korzystała w ostatnim czasie z pomocy innych placówek, a jeśli dochodziło do takich zmian dość często, kierownik może odmówić przyjęcia do ośrodka. Z drugiej jednak strony, pracownicy instutucji mają do dyspozycji coraz więcej instrumentów sprzyjających usamodzielnianiu się kobiet – są to na przykład szkolenia podoszące kwalifikacje matek, zwiększające ich szanse na rynku pracy, a także dające poczucie własnej wartości, sprzyjające usamodzielnieniu się: No ja myślę, że teraz coraz rzadziej to się zdarza. Myślę, że dzięki współpracy z MOPS-ami, mamy możliwości pozyskiwania od wojewody. Mamy środki na jakieś szkolenia, na przeprowadzenie... Ja co roku, tak staram się dwa razy w roku kurs obsługi kasy fiskalnej i kurs komputerowy. To jakby poszerza ich horyzont i jakby większe też możliwości stwarza. Raz, że nowych umiejętności nabywają, ale też bardziej dowartościowane są. One często na początku boją się, ale później… (…) Tak, okazuje się, że warto. Że nie są takie inne, że nie są takie gorsze, prawda? To głównie na tym, żeby je wspierać i żeby je tak do góry ciągnąć. (IDI)

Przyjrzyjmy się teraz szczegółowo cechom społeczno-demograficznym samotnych matek zamieszkujących scharakteryzowane powyżej dolnośląskie ośrodki.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

2. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNODEMOGRAFICZNA DOLNOŚLĄSKICH SAMOTNYCH MATEK Jak pokazują statystyki GUS, na koniec roku 2007, na 207 mieszkańców zakładów stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (w tym 130 kobiet i 77-ro dzieci) przypadała jedna czwarta osób – matek w wieku od 19 do 40 lat. Nieco mniejszą część

stanowiłyWykres kobiety,6.które ukończyły oddolnośląskich 41 do 60 lat (blisko 21%), zaś jedna nastacjonarnej czternaście mieszStruktura wieku mieszkańców zakładów pomocy społeczn kanek ukończyła rok życia.16 Niemali kobiet połowawprzebywających w tych instytucjach nie ukońmatek z60. małoletnimi dziećmi ciąży w 2007 roku czyła 18 roku życia i były to głównie dzieci (77-ro), ale też 19 nieletnich matek i kobiet w ciąży. Struktura wiekowa dolnośląskich mieszkańców Wykres 6. Struktura wieku stacjonarnej dolnośląskich mieszkańców zakładów stacjonarnej zakładów pomocy społecznej dla matek pomocy spoz małoletnimi dziećmi i kobiet ciążyw ciąży w 2007 rokuroku łecznej dla matek z małoletnimi dziećmiw i kobiet w 2007 Powyżej 60 lat 7,25% 15

Od 41 do 60 lat 20,77% 43

Do 18 lat 46,38% 96

25,60% 53

Od 19 do 40 lat Źródło: Główny Urząd Statystyczny

Samotne matki biorące udział w diagnozie zostały scharakteryzowane pod względem poziom wykształcenia, pochodzenie spo (wykształcenie rodziców), zawód wyuczony badanych. Ważne informacje dotyczą s rodzinnej mieszkanek dolnośląskich ośrodków, a więc ich stanu cywilnego, ilości, płc wieku posiadanych dzieci, typu rodziny pochodzenia oraz ilości rodzeństwa responden

16. Podstawowe z zakresu zdrowia…, s. 168. cechdane jak: wiek,ochrony miejsce pochodzenia,

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Samotne matki biorące udział w diagnozie zostały scharakteryzowane pod względem takich cech jak: wiek, miejsce pochodzenia, poziom wykształcenia, pochodzenie społeczne (wykształcenie rodziców), zawód wyuczony badanych. Ważne informacje dotyczą sytuacji rodzinnej mieszkanek dolnośląskich ośrodków, a więc ich stanu cywilnego, ilości, płci oraz wieku posiadanych dzieci, typu rodziny pochodzenia oraz ilości rodzeństwa respondentek. Przyjrzyjmy się wynikom analizowanych badań w sześciu dolnośląskich ośrodkach.

2.1. Cechy społeczno-demograficzne Samotnych Matek Samotne matki biorące udział w prezentowanej diagnozie dzielą się na dwie niemal równe większe kategorie wiekowe: kobiety w wieku od 18 do 34 (łącznie 24 kobiety 50% próby) oraz respondentki, które ukończyły co najmniej 35 lat (22 kobiety 46%). Dwie osoby nie udzieliły odpowiedzi na odpowiednie pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety.

7. Wiek respondentek Wykres 7. WiekWykres respondentek

Wiek respondentek Brak odpowiedzi 4,17% n=2 Powyżej 44 lat

14,58% n=7

31,25% n=15 Od 35 do 44 lat

Od 18 do 24 lat

10,42% n=5

39,58% n=19

Od 25 do 34 lat

W całej naszej próbie nawiększe proporcje dotyczyły kobiet, których wiek mieścił się w przeWlatcałej naszejok.próbie nawiększe proporcje dotyczyły kobiet, których wiek dziale od 25 do 34 (19 kobiet, 40%) bądź też w zakresie od 35 do 44 roku życia (15 osób, przedziale od 25 do 34 lat (19 kobiet, ok. 40%) bądź też w zakresie od 35 do 33 (15 osób, 31%). Średnia wieku wyniosła około 35 lat. Najmniej licznie reprez matki poniżej 25 roku życia (5 kobiet, 10%) oraz te, które ukończyły już co na kobiet, ok. 15%). Przy czym dwie najmłodsze mieszkanki były w wieku 1 najbardziej zaawansowane wiekowo ukończyły 50-53 lat. Do dolnośląs

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet 31%). Średnia wieku wyniosła około 35 lat. Najmniej licznie reprezentowane były matki poniżej 25 roku życia (5 kobiet, 10%) oraz te, które ukończyły już co najmniej 45 lat (7 kobiet, ok. 15%). Przy czym dwie najmłodsze mieszkanki były w wieku 19 lat, zaś trzy najbardziej zaawansowane wiekowo ukończyły 50-53 lat. Do dolnośląskich ośrodków najczęściej trafiają zatem matki z dziećmi lub kobiety w ciąży już względnie dojrzałe i potencjalnie samodzielne. Miejscowości, z których pochodzą respondentki, zanim zamieszkały w pierszym ośrodku, podzieliliśmy pod względem adminitracyjnym na miasta wojewódzkie, miasta powiatowe, inne miasta (niż wojewódzkie czy powiatowe) oraz obszary wiejskie. Kierowaliśmy się założeniem, że w bardziej scentralizowanych oraz zurbanizowanych miejscowościach występuje większy dostęp do instytucji, które mogą kierować do wyspecjalizowanych ośrodków samotne matki poszukujące pomocy.17 Wykres 8. Miejscowości pochodzenia respondentek Wykres 8. Wiek respondentek

Typ miejscowości, z których pochodzą respondentki Brak odpowiedzi 2,08% n=1

Miasto wojewódzkie

Wieś 22,92% n=11

14,58% n=7 Inne miasto (niż wojewódzkie czy powiatowe)

29,17% n=14

31,25% n=15

Miasto powiatowe

Nasze hipotezy potwierdziły się, gdyż wśród diagnozowanych samotnych matek i kob Nasze hipotezy gdyż wśród diagnozowanych samotnych matek i kobiet w ciąży ciąży potwierdziły przeważyłysię,kobiety pochodzące z miast wojewódzkich – 29% (14 kobiet) powiatowych: 31% (15 osób). Łącznie z większych jednostek administracyjnych trafia przeważyły kobiety pochodzące z miast wojewódzkich – 29% (14 kobiet) oraz powiatowych: placówek sześć na dziesięć respondentek. Z mniejszych miast zaś – co siódma (7 k 15%) a z terenów wiejskich – niespełna co czwarta respondentka (11 kobiet, 23% 17. Pytanie zamknięte (bez możliwości wpisania własnej odpowiedzi) w kwestionariuszu ankiety sformułowaliśmy wcześniej wskazywaliśmy, samotne w tym przeważające sam następująco: Proszę zaznaczyć, gdzie Pani mieszkała zanim zaczęłarodzicielstwo, Pani mieszkać w ośrodkach pomocy dla samotnych mam?macierzyństwo Chodzi nam o miejscowość, z której przyjechała Pani do pierwszego ośrodka. jest przede wszystkim zjawiskiem miejskim i wiąże się z zamieszkiwan 34 większych jednostkach administracyjnych. Omawiana lokalna diagnoza potwierd ogólnopolską tendencję, gdyż trzy czwarte respondentek zamieszkiwało t zurbanizowane, zanim trafiło do ośrodka dla samotnych matek.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet 31% (15 osób). Łącznie z większych jednostek administracyjnych trafiało do placówek sześć na dziesięć respondentek. Z mniejszych miast zaś – co siódma (7 kobiet, 15%) a z terenów wiejskich – niespełna co czwarta respondentka (11 kobiet, 23%). Jak wcześniej wskazywaliśmy, samotne rodzicielstwo, w tym przeważające samotne macierzyństwo jest przede wszystkim zjawiskiem miejskim i wiąże się z zamieszkiwaniem w większych jednostkach administracyjnych. Omawiana lokalna diagnoza potwierdza tę ogólnopolską tendencję, gdyż trzy czwarte respondentek zamieszkiwało tereny zurbanizowane, zanim trafiło do ośrodka dla samotnych matek. Kolejne dane ukazują kierunki migracji matek samotnie wychowujących potomstwo do dolnośląskich ośrodków. Wykres 9. Wiek respondentek Wykres 9. Województwa pochodzenia respondentek

Województwa, z których pochodzą respondentki Zachodniopomorskie

2,1% n=1

ĝwiĊtokrzyskie

2,1% n=1

ĝląskie

4,2% n=2

Kujawsko-pomorskie

4,2% n=2

Lubuskie

4,2% n=2

Mazowieckie

4,2% n=2

79,2% n=38

DolnoĞląskie 0,0%

25,0%

50,0%

75,0%

WartoĞci

WW przeważającej proporcji przypadków, uczestniczki diagnozy pochodziły z województwa przewaĪającej proporcji przypadków, uczestniczki diagnozy pochodziáy z województw dolnoĞląskiego (38 kobiet, 79% próby), najczĊĞciej z Wrocáawia (10 kobiet). dolnośląskiego (38 kobiet, 79% próby), najczęściej z Wrocławia (10 kobiet). JakkolwiekJakkolwiek po dwie z badanych wyemigrowaáy w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania dwie z badanych wyemigrowały w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania z wojewódzwojewództwa mazowieckiego, lubuskiego, kujawsko-pomorskiego lub Ğląskiego. Zdarzyáy s twa mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego Zdarzyły się również równieĪ kobiety, lubuskiego, które przybyáy na Dolny ĝląsk lub z śląskiego. Ziemi ĝwiĊtokrzyskiej oraz Pomor Zachodniego. Mamynajednak do czynienia bardziej z lokalnymi, wewnĊtrznymi kobiety, które przybyły Dolny Śląsk z Ziemi Świętokrzyskiej oraz Pomorza Zachodniego.migracja matek na Dolnym ĝląsku (np. pomiĊdzy miastami lub terenami wiejskimi i zurbanizowanym lub z sąsiadujących województw aniĪeli z ruchliwoĞcią na szerszą, ogólnopolską ska 35 ChociaĪby ze wzglĊdów ekonomicznych, kobiety poszukują wsparcia najczĊĞciej doĞü blis swojego uprzedniego miejsca zamieszkania. Poza tym, jak wynika teĪ z rozmów kierownikami, jeĞli dochodzi do interwencji w sytuacji przemocy domowej, kobiety z dzieü

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Mamy jednak do czynienia bardziej z lokalnymi, wewnętrznymi migracjami matek na Dolnym Śląsku (np. pomiędzy miastami lub terenami wiejskimi i zurbanizowanymi) lub z sąsiadujących województw aniżeli z ruchliwością na szerszą, ogólnopolską skalę. Chociażby ze względów ekonomicznych, kobiety poszukują wsparcia najczęściej dość blisko swojego uprzedniego miejsca zamieszkania. Poza tym, jak wynika też z rozmów z kierownikami, jeśli dochodzi do interwencji w sytuacji przemocy domowej, kobiety z dziećmi są dowożone przez pracowników opieki społecznej do najbliższego ośrodka dysponującego wolnymi miejscami. Szczegółowe analizy materiału empirycznego dowiodły ponadto, że migracje z innych województw dotyczyły mieszkanek miast, przede wszystkim wojewódzkich oraz najmniejszych jednostek administracyjnych (innych niż powiatowe czy wojewódzkie). Ani jedna imigrantka nie pochodziła z terenów wiejskich.

Wykres 10. Poziom wyksztaácenia respondentek Wykres 10. Poziom wykształcenia respondentek

Poziom wyksztaácenia respondentek WyĪsze zawodowe

ĝrednie zawodowe

ĝrednie ogólnoksztaácące

6,3% n=3 2,1% n=1 8,3% n=4 45,8% n=22

Zasadnicze zawodowe

37,5%

Podstawowe, gimnazjalne

n=18

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

WartoĞci

Dane iloĞciowe dowodzą, Īe badane dolnoĞląskie samotne matki zazwyczaj ukoĔczyáy 36 szkoáĊ zasadniczą zawodową (22 kobiety, 46% próby) lub jedynie szkoáĊ podstawową czy teĪ gimnazjalną (18, ok. 38%). àącznie co najwyĪej zasadniczy zawodowy poziom wyksztaácenia osiągnĊáa zdecydowana wiĊkszoĞü, bo ponad osiem na dziesiĊü uczestniczek ankiet. Ten niski kapitaá spoáeczny stanowi waĪną barierĊ w poszukiwaniu zatrudnienia oraz

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Dane ilościowe dowodzą, że badane dolnośląskie samotne matki zazwyczaj ukończyły szkołę zasadniczą zawodową (22 kobiety, 46% próby) lub jedynie szkołę podstawową czy też gimnazjalną (18, ok. 38%). Łącznie co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia osiągnęła zdecydowana większość, bo ponad osiem na dziesięć uczestniczek ankiet. Ten niski kapitał społeczny stanowi ważną barierę w poszukiwaniu zatrudnienia oraz przyczynia się do obniżenia aspiracji edukacyjnych badanych. Będziemy pisać o tym szerzej w odpowiednim rozdziale. Nieliczne kobiety posiadają dyplom szkoły średniej ogólnokształcącej (4 osoby, 8%), średniej zawodowej (1 kobieta) i tylko 3 z badanych zadeklarowały ukończenie studiów wyższych – co daje 6% pobranej próby. Dla większej przejrzystości, w dalszych analizach ilościowych połączyliśmy w jedną kategorię wykształcenia liczebności kobiet, które ukończyły liceum ogólnokształcące lub szkołę średnią zawodową. Uczestniczki naszej diagnozy relatywnie niski poziom wykształcenia dziedziczą zarówno po ojcu jak i po matce.18 Należy jednak podkreślić, że największa część badanych nie potrafiła określić poziomu wykształcenia swojego ojca, kiedy respondentka miała 14 lat (22 odpowiedzi „nie wiem”, 46% próby), a znacznie rzadziej już taka niewiedza dotyczyła poziomu edukacji matki (27% odpowiedzi „nie wiem” ). Zapewne wynika to z faktu, że taka część respondentek socjalizowała się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, rodzinnych domach dziecka lub w niepełnej rodzinie (tylko z matką). Pozostałe samotne matki najczęściej wychowywały się w rodzinach, w których oboje rodzice ukończyli szkołę podstawową lub gimnazjalną, przy czym silniejszy był tu wpływ matki (42% dla matek i 25% dla ojców). Co szósta badana kobieta pochodzi od rodziców z wykształceniem zasadniczym zawodowym (17% dla ojców i 17% dla matek), zaś jeden na dwunastu ojców oraz jedna na dziesięć matek badanych, w momencie wychowywania respondentki, posiadała dyplom szkoły średniej (odpowiednio: 8% ojców i 10% matek). Tylko w wyjątkowych przypadkach uczestniczki diagnozy pochodziły z domów rodziców wyedukowanych na poziomie wyższym zawodowym (2% ojców, 4% matek).

18. Dane dotyczące dziedziczenia wykształcenia zebraliśmy za pomocą dwóch pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety: Jakie wykształcenie miała Pani matka, kiedy miała Pani 14 lat? oraz Jakie wykształcenie miał Pani ojciec, kiedy miała Pani 14 lat?

dwunastu ojców oraz jedna na dziesięć matek badanych, w momencie wychowywania respondentki, posiadała dyplom szkoły średniej (odpowiednio: 8% ojców i 10% matek). Tylko w wyjątkowych przypadkach uczestniczki diagnozy pochodziły z domów rodziców wyedukowanych na poziomie wyższym zawodowym (2% ojców, 4% matek). Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wykresrodziców 11. Wykształcenie rodziców Wykres 11. Wykształcenie respondentek, gdy respondentek, miały one 14 latgdy miały one 14 lat

Jakie wykształcenie miała Pani matka/ojciec kiedy miała Pani 14 lat? 16,7%

Zasadnicze zawodowe

Wyższe zawodowe

16,7% 2,1% 4,2% 10,4%

Średnie ogólnokształcące lub zawodowe

8,3% 25,0%

Podstawowe, gimnazjalne

41,7% 45,8%

Nie wiem

Brak odpowiedzi

Matka Ojciec

27,1%

2,1% 10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

Wartości

Reasumując: przeszło dwie piąte ojców oraz połowa matek naszych respondentek ukońReasumując: przeszło dwie piąte ojców oraz połowa matek naszych respondentek ukończyła czyła co najwyżej szkołę zasadniczą zawodową (odpowiednio: 42% i 58% wskazań). Doco najwyżej szkołę zasadniczą zawodową (odpowiednio: 42% i 58% wskazań). Dowodzi to wodzi faktu, że swój niski kapitał społeczny badane odziedziczyły po obojgu rodzifaktu, że swójtoniski kapitał społeczny badane odziedziczyły po obojgu rodzicach i bardzo rzadko doznały awansu społecznego, a więc uzyskania wyższego poziomu wykształcenia niż cach i bardzo rzadko doznały awansu społecznego, a więc uzyskania wyższego poziomu ten, który osiągnęli rodzice. Szczegółowe analizy pokazują, że respondentki najczęściej wykształcenia niż ten, który osiągnęli rodzice. Szczegółowe analizy pokazują, że responosiągają wykształcenie średnie, jeśli ich matki również uzyskały dyplom szkoły średniej lub dentki najczęściej osiągają wykształcenie średnie, jeśli ich matki również uzyskały dyplom ukończyły tylko szkołę podstawową. Taka korzystna zmiana pozycji społecznej dotyczyła jednak szkoły tylko trzech Częściej już dochodziło do ukończenia szkoły średniejuczestniczek lub ukończyłyankiet. tylko szkołę podstawową. Taka korzystna zmiana pozycji zawodowej, gdy matka zakończyła swoją edukację w szkole podstawowej (9 przypadków). społecznej dotyczyła jednak tylko trzech uczestniczek ankiet. Częściej już dochodziło do ukończenia szkoły zawodowej, gdy matka zakończyła swoją edukację w szkole podsta31 wowej (9 przypadków). Trzy respondentki, które posiadają dyplomy szkoły wyższej zawodowej pochodziły od matek, które ukończyły szkołę zasadniczą zawodową, średnią lub 38

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet również wyższą (po 1 wskazaniu). W identyczny sposób wyższe wykształcenie badanych pochodzi od ich ojców. Ci ostatni, tak jak i matki badanych, kształtują awans z wykształcenia podstawowego na poziom zasadniczy zawodowy (5 przypadków w próbie) oraz średni (3 respondentki). Liczebność próby jest zbyt mała, ażeby wyciągnąć daleko idące wnioski, ale można stwierdzić, że badane kobiety przejawiają tendencję bądź do zachowania, bądź nieznacznego podwyższenia swojego poziomu wykształcenia w stosunku do rodziców. Wpływ matek i ojców wykazuje tutaj podobną siłę i kierunek. W kilku przypadkach doszło nawet do degradacji społecznej, czyli badane osiągnęły niższy poziom wykształcenia aniżeli ich rodzice. Proces ten dotyczył 4 badanych o najniższym poziomie wykształcenia, których ojciec ukończył szkołę zasadniczą zawodową (3) lub średnią (1) oraz 5 respondentek podobnie wyedukowanych: 4 pochodziły od matek z wykształceniem zasadniczym zawodowym, zaś jedna badana – od matki z wykształceniem średnim. Aktualny poziom wykształcenia samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki powiązany jest nie tylko z pułapem edukacji ich rodziców. Ważnym czynnikiem okazał się również wiek diagnozowanych oraz typ miejscowości, z której przybyły do danej placówki.19 Zakończenie edukacji na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjalnej dotyczy zazwyczaj kobiet, które są w wieku od 25 do 34 lat (około połowa z nich) lub powyżej 44 lat (przeszło dwie piąte tej części kobiet). Respondentki najmłodsze (18-24 lat) w ogóle nie wskazały na najniższy stopień edukacji. Są one zazwyczaj znacznie lepiej wyedukowane niż starsze samotne matki. Sześć na dziesięć najmłodszych respondentek uzyskała dyplom szkoły zasadniczej zawodowej, zaś cztery na dziesięć – średniej ogólnokształcącej lub zawodowej. Najbardziej zróżnicowane pod względem poziomu wykształcenia okazały się badane, których wiek przekroczył 44 lata. Przeszło jedna czwarta z nich osiągnęła poziom zasadniczy zawodowy, natomiast co siódma - średni lub wyższy pułap edukacji. Z drugiej jednak strony, najliczniejsza ich część zakończyła swoją edukację w szkole podstawowej lub gimnazjalnej.

Ankietowane, które przed przybyciem do ośrodka zamieszkiwały tereny wiejskie, mają relatywnie najniższy poziom wykształcenia. Dziewięć na dziesięć z nich zakończyło edukację 19. Uwaga: z tej części analizy wyłączyliśmy braki odpowiedzi, stąd mogą wynikać różnice w liczebności ogółem.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet co najwyżej w szkole zasadniczej zawodowej, a co jedenasta – w średniej. Żadna z kobiet pochodzących z obszarów wiejskich lub najmniejszych miast nie posiadała dyplomu uczelni wyższej. Uzyskaniu najwyższego poziomu edukacji sprzyjało wśród respondentek wcześniejsze zamieszkiwanie w mieście wojewódzkim lub powiatowym. Biorące udział w diagnozie samotne matki zamieszkujące miasta wojewódzkie istotnie rzadziej (ok. 3 na 10) deklarowały osiągnięcie najniższego, co najwyżej gimnazjalnego poziomu wykształcenia. W przypadku pozostałych miejscowości, z których przyjeżdżały badane (miasta powiatowe i mniejsze oraz wsie), proporcja kobiet z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym wyniosła od 4 do 4,5 na 10 respondentek. Zamieszkujące diagnozowane ośrodki matki samotnie wychowujące swe dzieci oraz kobiety w ciąży nie tylko ujawniały dość niski kapitał kulturowy (niski poziom wykształcenia), ale w większości zajmują one również niskie pozycje w strukturze zatrudnienia. Wykres 12. Zawód wyuczony badanych (grupy wielkie zgodnie z KZiS) Wykres 12. Zawód wyuczony badanych (grupy wielkie zgodnie z KZiS)

Zawód wyuczony (grupy wielkie zgodnie z KZiS) Brak odpowiedzi

2,1% n=1

Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeĔ

2,1% n=1

Rolnicy, ogrodnicy, leĞnicy i rybacy

2,1% n=1

SpecjaliĞci

6,3% n=3 18,8% n=9

Pracownicy usáug osobistych i sprzedawcy

29,2% n=14

Robotnicy przemysáowi i rzemieĞlnicy

39,6% n=19

Brak zawodu 10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

WartoĞci 40Biorąc pod uwagĊ tzw. „grupy wielkie” zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i SpecjalnoĞci 20 , okoáo 40% próby (19 kobiet) nie posiadaáo zawodu wyuczonego. Brak zawodu ujawniáy respondentki z wyksztaáceniem podstawowym gimnazjalnym oraz z dyplomem liceum ogólnoksztaácącego, które jednoczeĞnie nie miaáy okazji zdobyü konkretnych kwalifikacji

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Biorąc pod uwagę tzw. „grupy wielkie” zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności20, około 40% próby (19 kobiet) nie posiadało zawodu wyuczonego. Brak zawodu ujawniły respondentki z wykształceniem podstawowym gimnazjalnym oraz z dyplomem liceum ogólnokształcącego, które jednocześnie nie miały okazji zdobyć konkretnych kwalifikacji zawodowych na kursach czy szkoleniach lub w ramach przyuczenia zawodowego w zakładzie pracy. Nieliczne uczestniczki ankiet z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym przyuczyły się do zawodów typowo robotniczych lub do pracy w charakterze monterów maszyn i urządzeń. Niemal trzecia część wszystkich diagnozowanych samotnych matek uzyskała zawód zakwalifikowany do „robotników przemysłowych i rzemieślników” (14 kobiet, 29%). Blisko co piąta ankietowana uzyskała dyplom w profesji podpadającej pod kategorię „pracownika usług osobistych i sprzedawców” (9 matek, 19%). W pojedynczych przypadkach badane wskazały zawód w charakterze „rolników, ogrodników, leśników i rybaków” lub „operatorów i monterów maszyn i urządzeń” (po 1 odpowiedzi). Tylko trzy respondentki reprezentują specjalistki, a dokładniej do naszej próby „trafiły”: ekonomistka, logopeda oraz reżyserka teatralna. Są to kobiety, które ukończyły szkoły wyższe. Jeśli chodzi o zawody zaliczone do innych wcześniej wymienionych „grup wielkich” (KZiS), to najwięcej respondentek jest z zawodu krawcowymi (9 osób, 19% próby), 5 ukończyło szkołę gastronomiczną uzyskując dyplom kucharza (10%), a 4 reprezentują zawodowych sprzedawców (8%). Te ostatnie kobiety ukończyły kierunkowe szkoły średnie lub zasadnicze zawodowe. Oprócz wymienionych specjalistek, inne zawody również były reprezentowane przez pojedyncze samotne matki i były to zazwyczaj profesje potocznie uznawane za silnie zmaskulinizowane, typowo „męskie”, czyli: ogrodnik terenów zieleni, tokarz, elektromonter (elektryk zakładowy), piekarz, tapicer, operator urządzeń przetwórstwa mięsa. Jedna z matek jest wykwalifikowaną przędzarką.

2.2. Sytuacja rodzinna respondentek Istotnym czynnikiem warunkujących aktualną sytuację życiową samotnych matek jest ich sytuacja rodzinna. Często rodzina stanowi jedyną grupę społeczną, na której wsparcie może liczyć kobieta w sytuacji bezdomności lub doznania przemocy ze strony męża czy też nieformalnego patera życiowego.

20. Klasyfikacja Zawodów i Specjalności (wg Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8. grudnia 2004 r. Dz. U. Nr 265, poz. 2644) jest klasyfikacją stosowaną przez Powiatowe Urzędy Pracy.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Jak kształtują się szczegółowe wymiary sytuacji rodzinnej matek biorących udział w ankiecie audytoryjnej? Wykres 13. Stan cywilny respondentek Wykres 13. Stan cywilny respondentek

Stan cywilny respondentek Brak odpowiedzi 4,17% n=2 Wdowa

Rozwiedziona

12,50% n=6

25,00% n=12

Panna 50,00% n=24

4,17% n=2 W separacji

4,17% MĊĪatka n=2

Połowa diagnozowanych kobiet była reprezentowana przez panny (24 osoby). Na panień-

stwo wskazały wszystkie badane w wieku od 18-24 lat. Poáowa diagnozowanych kobiet byáa reprezentowana przez panny (24 os panieĔstwow momencie wskazaáy wszystkie badane diagnozy w wieku były od 18-24 lat. (4% próby) Tylko dwie respondentki przeprowadzania zamężne Tylko dwie respondentki w momencie przeprowadzania diagnozy byáy zamĊĪne (4 i były one w wieku od 25wdo 36 lat.odRównież dwie nieRównieĪ udzieliły odpowiedzi na tematodpowiedzi swojego na tema byáy one wieku 25 do 36 lat. dwie nie udzieliáy stanu cywilnego. Jak siĊ okazuje, samotne macierzyĔstwo wiąĪe siĊ z f stanu cywilnego. Jak się okazuje, samotne macierzyństwo wiąże się z faktycznym pozostawapozostawaniem poza związkiem maáĪeĔskim, a nie czasowym rozstaniem z p niem poza związkiem małżeńskim, a nie czasowym rozstaniem z partnerem. Świadczy o tym ĝwiadczy o tym znaczna przewaga badanych rozwiedzionych (12 kobiet, znaczna przewaga badanych rozwiedzionych kobiet, 25%) pozostającymi w separacji (2(12kobiety, 4%).nad W pozostającymi trakcie badaĔw separacji jakoĞciowych dowi siĊ, Īe kobiety zamieszkujące w oĞrodkach niejednokrotnie uzyskują (2 kobiety, 4%). W trakcie badań jakościowych dowiedzieliśmy się, że kobiety zamieszkują-tam pomoc wsparcie innych mieszkanek, a do rozpadu maáĪeĔstwa dochodzi juĪ po zamie ce w ośrodkach niejednokrotnie uzyskują tam pomoc prawną i wsparcie innych mieszkanek, placówce. a do rozpadu małżeństwa dochodzi już po zamieszkaniu w placówce. PodjĊciu decyzji o rozwodzie najbardziej sprzyjaá wiek mieszczący siĊ w przedziale lat, zaĞ nieco máodszy wiek (25-34) wiązaá siĊ z podjĊciem decyzji o separa Podjęciu decyzji o rozwodzie sprzyjał wiek mieszczący się zw przedziale 35-44 badane kobietynajbardziej podejmowaáy decyzjĊ o rozstaniu mĊĪem poodukoĔczeniu 34. r MoĪna przypuszczaü, Īe nastĊpowaáo to wtedy, gdy dzieci zostaáy posáane do szk lat, zaś nieco młodszy wiek (25-34) wiązał się z podjęciem decyzji o separacji. Zatem badaczemu kobiety staáy siĊ bardziej niezaleĪne i mobilne. Potencjalnie mogáy wróciü ne kobiety podejmowały decyzję o rozstaniu z mężem po ukończeniu 34. roku życia. Można uczestniczyü w rywalizacji na rynku pracy. Potencjalnie, poniewaĪ, jak siĊ okazuje przypuszczać,matki że następowało to wtedy, gdy dzieci do ze szkoły, dzięki czemu zamieszkujące oĞrodki majązostały duĪe posłane trudnoĞci znalezieniem zatrudnienia dolnoĞląskich samotnych matek znalazáo siĊ równieĪ 6 kobiet owdowiaáych (13% 42 byáy to zazwyczaj jednoczeĞnie respondentki najbardziej zaawansowane wiekiem 44 lat), choü zdarzaáy siĊ wdowy wĞród kobiet, które ukoĔczyáy zaledwie od 25 do 3

WĞród 48 matek biorących udziaá w diagnozie 2 respondentki nie posiadają jeszc

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet kobiety stały się bardziej niezależne i mobilne. Potencjalnie mogły wrócić lub pełniej uczestniczyć w rywalizacji na rynku pracy. Potencjalnie, ponieważ, jak się okazuje, samotne matki zamieszkujące ośrodki mają duże trudności ze znalezieniem zatrudnienia.21 Wśród dolnośląskich samotnych matek znalazło się również 6 kobiet owdowiałych (13% próby) i były to zazwyczaj jednocześnie respondentki najbardziej zaawansowane wiekiem (powyżej 44 lat), choć zdarzały się wdowy wśród kobiet, które ukończyły zaledwie od 25 do 34 lat. Wśród 48 matek biorących udział w diagnozie 2 respondentki nie posiadają jeszcze dzieci są to kobiety w ciąży. W sumie wśród badanych doliczyliśmy się 6 kobiet ciężarnych, w tym dwie pierworódki. Tak więc niemal wszystkie respondentki posiadają już dzieci i można je zaliczyć do „samotnych matek” (46 kobiet). Według stanu na 31 grudnia 2008 r., w naszym kraju we wszystkich placówkach dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży przebywało łącznie 1225 dzieci i młodzieży do lat 18.22 W trakcie realizacji omawianej diagnozy, z naszymi respondentkami zamieszkiwało pięćdziesięcioro siedmioro dzieci. O bardzo niekorzystnej sytuacji rodzinnej znacznej części uczestniczek diagnozy świadczy fakt, iż spośród 46 matek posiadających dzieci, 14 przebywa w ośrodku bez swoich dzieci, z drugiej strony, 32 zamieszkuje w nich wraz z dziećmi. Z naszych ustaleń wynika, iż w momencie diagnozy, z wszystkimi wychowankami w danym ośrodku przebywała tylko niespełna połowa respondentek (23 z nich, 48% próby), a niemal co piąta ankietowana aktualnie zamieszkiwała tylko z częścią swojego potomstwa (9 matek, 19%). Co trzecia badana matka doznała sytuacji rozłąki ze wszystkimi swoimi dziećmi (14 kobiet). Jedna na trzy uczestniczki ankiet przebywała w placówce dla samotnych matek z jednym dzieckiem (15 kobiet), co piąta z dwójką (10 kobieta) a co siódma z większą ilością potomstwa. Dwie kobiety w próbie badawczej, jak pamiętamy, były ciężarnymi, przyszłymi pierworódkami. Mimo małej próby, można dostrzec pewną prawidłowość: im większa ilość dzieci, tym bardziej prawdopodobne było rozdzielenie z częścią potomstwa, ale też w momencie przeprowadzania diagnozy ilościowej, również 6 na 16 matek jedynaków nie zamieszkiwało ze swoim dzieckiem. Można założyć, iż część potomstwa stanowią osoby dorosłe i pochodzą one od najstarszych badanych matek, które po usamodzielnieniu się jedynych dzieci pozostały w diagnozowanych placówkach. 21. Problem bierności zawodowej, będziemy szerzej rozważać w odpowiednim rozdziale poświęconym aktywności obywatelskiej dolnośląskich samotnych matek. 22. Za: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, s. 262.

ze swoim dzieckiem. Można założyć, iż część potomstwa stanowią osoby dorosłe i one od najstarszych badanych matek, które po usamodzielnieniu się jedyny pozostały w diagnozowanych placówkach.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wykres 14. Ilość respondentek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek Wykres 14. Ilość respondentek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek

Ilość respondetek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek Brak dzieci 4,17% n=2

Bez dzieci

Z częścią dzieci 18,75% n=9

29,17% n=14

47,92% n=23

Z wszystkimi dziećmi

Wykres 15. Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych Matek Wykres 15. Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych Matek

Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych Matek Brak dzieci 22

Żadne z posiadanych

4,17% Za: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, s. 262 dzieci n=2

Co najmniej troje dzieci

Dwoje dzieci

14,58% n=7

20,83% n=10

29,17% n=14

31,25% n=15

Jedno dziecko

Na sto pięcioro dzieci badanych kobiet, tylko nieco ponad połowa (57 dzieci, 54%

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Na sto pięcioro dzieci badanych kobiet, tylko nieco ponad połowa (57 dzieci, 54% z nich) aktualnie przebywa razem z matką w ośrodku. Z wywiadów przeprowadzonych z kierownikami (IDI) oraz nieformalnych rozmów z samotnymi matkami (FGI) wynika, że dzieci samotnych matek pozostają albo z dziadkami w dotychczasowym miejscu zamieszkania albo też, w sytuacji krytycznej, przemocy rodzinnej, choroby alkoholowej, trafiają do placówek opiekuńczo-wychowawczych lub do instytucji interwencyjnych dla dzieci i młodzieży. Aczkolwiek choroba alkoholowa lub zaniedbania ze strony matki tylko wyjątkowych przypadkach stanowią bezpośrednią przyczynę rozstania z dziećmi: Mieliśmy przypadek w zeszłym roku, gdzie mama zabrała dziecko na melinę. Dziecko uciekło, przyszło do nas, do tej pory coś się dzieje, bo to dziecko my żeśmy przechowali. Nie powinniśmy tego zrobić, bo nie mamy żadnych uprawnień. Dziecko jest już w domu dziecka w tej chwili. Ale w sumie tak na kilka lat, to muszę Pani powiedzieć, że było może z 10 takich mam, gdzie trzeba było dziecko odebrać. (IDI)

Część samotnych matek traci zatem prawo do opieki nad dziećmi lub ma ograniczone prawa rodzicielskie, co jest spowodowane chorobą alkoholową, bezdomnością, złymi warunkami mieszkaniowymi czy też brakiem stałego zatrudnienia. Mamy taką młodą mamę, 27 letnia, która od 14. roku życia pije alkohol. Nadużywała alkoholu. Skończyła szkołę średnią. Ma dzieci. Jedno dziecko zabrała siostra, drugie dziecko jest przy niej. U nas stanęła na nogi. Czwarty rok nie pije alkoholu. Był taki przełom po roku, kiedy była taka bardzo butna, gdzieś ten alkohol zaczął w niej działać, no nie wiemy jak. Brakowało jej tego alkoholu. Zostawiła to dziecko i uciekła. No ja tak nie oddaję szybko dzieci, więc udało nam się ją zwerbować z powrotem i jest do chwili obecnej z tym dzieckiem. (IDI)

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

16. Stosunek posiadanych dzieci iloĞciprzebywających dzieci przebywających w OĞrodkach WykresWykres 16. Stosunek posiadanych dzieci do iloścido dzieci w Ośrodkach

Stosunek posiadanych dzieci do iloĞci dzieci przebywających w OĞrodkach dla Samotnych Matek 100,0% 100,0% n= 105

WartoĞci

75,0%

50,0%

54,3% n=57

25,0%

0,0%

Liczba Liczba dzieci posiadanych dzieci przebywających w OĞrodku

Kolejne statystyki dotyczą wszystkich dzieci diagnozowanych samotnych matek, niezależnie czy Kolejne statystyki dotyczą wszystkich dzieci diagnozowanych samotnych matek, niez ich potomstwo przebywa w ośrodku czy też nie. Uczestniczki ankiet audytoryjnych najczęściej czy ich potomstwo przebywa w oĞrodku czy teĪ nie. Uczestniczki ankiet audyto urodziły jedno (16 kobieturodziáy 33% próby) albo(16 też kobiet dwoje dzieci kobiet, 23%). najczĊĞciej jedno 33% (11 próby) albo teĪŁącznie dwojedoliczylidzieci (11 kobiet àącznie doliczyliĞmy siĊ 27 takich matek. Co czwarta badana posiadaáa śmy się 27 takich matek. Co czwarta badana posiadała potomstwo liczące trójkę dzieci (12 ma-potomstwo trójkĊ dzieci (12 matek, 25%). Jedna na siedem respondentek wychowywaáa co n tek, 25%). Jedna na siedem respondentek wychowywała co najmniej dzieci (15%),równieĪ przy jedna p czworo dzieci (15%), przy czym jedna z tych matek czworo urodziáa szóstkĊ, – matek czwórkĊ dzieci. czym jednapiĊü z tych urodziła szóstkę, również jedna piątkę, a pięć – czwórkę dzieci. Wbrew potocznej wiedzy, dolnoĞląskie samotne matki czĊĞciej posiadają co najwyĪej potomstwa, znacznie rzadziej są tomatki kobiety wielodzietne. ĝrednia iloĞü dzieci respo Wbrew potocznej wiedzy, dolnośląskie samotne częściej posiadają co najwyżej dwójwynosi okoáo 2 dzieci. kę potomstwa, znacznie rzadziej są to kobiety wielodzietne. Średnia ilość dzieci respondentek wynosi około 2 dzieci.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 17. Liczba posiadanych dzieci Wykres 17. Liczba posiadanych dzieci

Liczba posiadanych dzieci Brak dzieci Co najmniej czworo dzieci

4,17% n=2 14,58% n=7 33,33% n=16

25,00% n=12 Troje dzieci

22,92% n=11

Jedno dziecko

Dwoje dzieci

Uczestniczki diagnozy znacznie częściej wychowywały chłopców (56%) aniżeli dziewczynki

(43%). JeśliUczestniczki chodzi o wiek najmłodszego dziecka, to najczęściej nie przekroczyło ono 4-6 diagnozy znacznie częściej wychowywały chłopców (56%) aniżeli dz (43%). Jeśli chodzi o wiek najmłodszego dziecka, to najczęściej nie przekroczyło o lat, w tym co czwarte nie skończyło jeszcze jednego roku życia (11-cioro, 24% dzieci baw tym co czwarte nie skończyło jeszcze jednego roku życia (11-cioro, 24% dzieci danych matek) i podobny odsetek mieści się w przedziale wieku od 2-3 lat (12-cioro, 26% matek) i podobny odsetek mieści się w przedziale wieku od 2-3 lat (12-cioro, 26 dzieci). Nieliczne matki posiadają najmłodsze dziecidzieci w wieku powyżej 17 lat (5 Nieliczne matki posiadają najmłodsze w wieku powyżej 17wskazań, lat (5 wskazań więc niebawem zakończą swoje formalne obowiązki wychowawcze. Względnie sam 11%), a więc niebawem zakończą swoje formalne obowiązki wychowawcze. Względnie sanajmłodsze dzieci posiada 6 matek, które wiek najmłodszego dziecka ustaliły na modzielne najmłodsze dzieci posiada 6 matek, które wiek najmłodszego dziecka ustaliły na 13-17 lat. Pozostałe respondentki wychowują dzieci co najwyżej 12-letnie, a więc p poziomie 13-17 Pozostałe respondentki wychowują dziecioraz co najwyżej 12-letnie, a więc w tymlat. zakresie wsparcia ze strony innych osób instytucji. audytoryjnej dopytaliśmy również o wiek najstarszego kwestionariuszu ankiety potrzebująWw tym zakresie wsparcia ze strony innych osób oraz instytucji. ażeby ustalić czy matki mogą liczyć na ewentualną materialną i niematerialną p strony dorosłych potomków.dopytaliśmy Przynajmniej w założeniu, takiego wsparcia W kwestionariuszu ankiety audytoryjnej również o wiek najstarszego z dzieci, mogła o przeszło co trzecia uczestniczka diagnozy, gdyż taka ich część posiadała potomka ażeby ustalić czy matki mogą liczyć na ewentualną materialną i niematerialną pomoc ze od 18 do 25 lat (24%) lub starszego (14%). Znaczna część badanych jednak opiek strony dorosłych Przynajmniej w założeniu,wymagającymi takiego wsparciawszechstronnej mogła oczekiwaćopieki z dziećmipotomków. co najwyżej dwunastoletnimi, (łącznie ok.diagnozy, 41% badanych kobiet). przeszło codorosłych trzecia uczestniczka gdyż taka ich część posiadała potomka w wieku

od 18 do 25 lat (24%) lub starszego (14%). Znaczna część badanych jednak opiekowała się Poniższe wykresy obrazują przytoczone dane na temat dzieci naszych respondente dziećmi co najwyżej dwunastoletnimi, wymagającymi wszechstronnej opieki ze strony dorosłych (łącznie ok. 41% badanych kobiet). 47

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Pochodzenie społeczne respondentek może być mierzone poziomem wykształcenia i ogólną pozycją społeczną rodziców (lub byłych opiekunów) respondentek. Z punktu widzenia problematyki diagnozy ważne okazało się jednak określenie rodziny pochodzenia badanych samotnych matek. W polskim społeczeństwie, w którym rodzina zajmuje bardzo wysoką pozycję w systemie wartości, bardzo duże znaczenie ma kapitał społeczny w postaci więzi rodzinnych i wsparcia społecznego innych członków tej grupy. Odtworzyliśmy wcześniej kapitał społeczny badanych w postaci wykształcenia rodziców respondentek. Stwierdziliśmy, że jest on zazwyczaj niedookreślony (badanie nie posiadały wiedzy na temat wykształcenia jednego lub obojga rodziców) lub dość niski, gdyż większość rodziców kobiet uczestniczących w diagnozie osiągnęła co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia. Z jakich rodzin pochodzą dolnośląskie samotne matki biorące udział w projekcie badawczym?

Wykres 18. Rodziny pochodzenia respondentek Wykres 21. Rodziny pochodzenia respondentek

W jakim domu wychowywała się Pani? Wychowywałam się w domu dziecka Wychowywali mnie opiekunowie, rodzina zastępcza 10,42% n=5 Wychowywała mnie dalsza rodzina 4,17% n=2

10,42% n=5

22,92% n=11

52,08% n=25

W pełnej rodzinie: z matką i ojcem

Wychowywała mnie tylko matka

48 Nasza próba dzieli się na dwie niemal równe części. Nieco ponad połowa uczestniczek diagnozy wychowała się w pełnej rodzinie, pod opieką biologicznej matki i ojca (25 kobiet, 52%). Warto podkreślić, że prawie co czwarta ankietowana kontynuuje wzorzec własnej

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Nasza próba dzieli się na dwie niemal równe części. Nieco ponad połowa uczestniczek diagnozy wychowała się w pełnej rodzinie, pod opieką biologicznej matki i ojca (25 kobiet, 52%). Warto podkreślić, że prawie co czwarta ankietowana kontynuuje wzorzec własnej rodziny niepełnej, gdyż sama była wychowywana przez matkę (11 kobiet, 23%). Łącznie 10 respondentek socjalizowała się w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub w rodzinie zastępczej (po 5 kobiet, po 10% próby). Dwie samotne matki znalazły się w dzieciństwie pod opieką dalszej rodziny. Kapitał społeczny w postaci więzów rodzinnych jest w badanej zbiorowości bardzo osłabiony, zwłaszcza, jeśli weźmiemy także pod uwagę dość niski poziom wykształcenia rodziców (biologicznych bądź prawnych opiekunów). Wykres 19. Ilość rodzeństwa respondentek. Wykres 22. IloĞü rodzeĔstwa respondentek.

Ile ma Pani rodzeĔstwa? PowyĪej 5 rodzeĔstwa

8,3% n=4 27,1% n=13

Od 3 do 5 rodzeĔstwa

33,3% n=16

2 rodzeĔstwa

25,0% n=12

1 rodzeĔstwo

Brak rodzeĔstwa 0,0%

6,3% n=3 10,0%

20,0%

30,0%

WartoĞci

Uczestniczki diagnozy najczĊĞciej posiadaáy 2 rodzeĔstwa nich, Nieliczne 33% próby). Uczestniczki diagnozy najczęściej posiadały 2 rodzeństwa (16 z nich, (16 33%zpróby). są je-Nieliczn

są jedynaczkami (3 kobiety) a juĪ czterokrotnie czĊĞciej pochodzą z dwudzietnych rodzin (1

dynaczkami (3 kobiety) a jużtrzecia czterokrotnie pochodzą z dwudzietnych (12 kobiet, kobiet, 25%). Przeszáo czĊĞüczęściej badanych wychowywaáa siĊ wrodzin rodzinie wielodzietnej

co najmniej trójkączęść rodzeĔstwa 17), zazwyczaj z biologicznymi rodzicami 25%). Przeszło trzecia badanych(36%, wychowywała się w rodzinie wielodzietnej z co najmniej w peáne

rodzinie. MoĪna powiedzieü, Īe to najbardziej typowa rodzina pochodzenia dolnoĞląskic

trójką rodzeństwa (36%, 17), zazwyczaj z biologicznymi rodzicami w pełnej rodzinie. Można posamotnych matek.

Peáne rodziny pochodzenia zazwyczaj rodziny wielodzietne (troje matek. i wiĊcej dzieci), w wiedzieć, że to najbardziej typowa to rodzina pochodzenia dolnośląskich samotnych

których liczba rodzeĔstwa respondentek liczyáa 2, 3 a nawet 5 osób, chociaĪ i niektór niepeáne rodziny liczyáy taką iloĞü rodzeĔstwa.

W dalszej czĊĞci relacji z badaĔ bĊdziemy dowodziü, Īe kobiety niejednokrotnie mogą liczy wyáącznie na wsparcie ze strony czáonków najbliĪszej rodziny. NajczĊĞciej jest to pomo doraĨna i o bardzo ograniczonym zasiĊgu, gdyĪ badane pochodzą niejednokrotnie z rodzi

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Pełne rodziny pochodzenia to zazwyczaj rodziny wielodzietne (troje i więcej dzieci), w których liczba rodzeństwa respondentek liczyła 2, 3 a nawet 5 osób, chociaż i niektóre niepełne rodziny liczyły taką ilość rodzeństwa. W dalszej części relacji z badań będziemy dowodzić, że kobiety niejednokrotnie mogą liczyć wyłącznie na wsparcie ze strony członków najbliższej rodziny. Najczęściej jest to pomoc doraźna i o bardzo ograniczonym zasięgu, gdyż badane pochodzą niejednokrotnie z rodzin nisko uposażonych materialnie. Jest to jedna z ważnych determinant niskiej aktywności społecznej, zawodowej, edukacyjnej samotnych matek. Podsumowując: dane ilościowe potwierdzają relacje kierowników placówek. W trakcie wywiadów indywidualnych zostali oni poproszeni o odtworzenie obrazu typowej samotnej matki zamieszkującej w danym ośrodku. Z wypowiedzi pracowników placówek wynika, że do tego rodzaju instytucji trafiają najczęściej kobiety w wieku od 18-19 lat do ponad 50 roku życia. Są to zazwyczaj kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub podstawowym i gimnazjalnym. Posiadają one około dwójki dzieci, a rzadziej mają liczniejsze potomstwo. Mieszkanki wrocławskich ośrodków pochodzą głównie z tego miasta, natomiast samotne matki korzystające ze wsparcia instytucji działających poza stolicą Dolnego Śląska, przyjeżdżają do placówek głównie z małych miast. Ich rodziny pochodzenia są zazwyczaj nisko uposażone materialnie, niejednokrotnie borykają się z chorobą alkoholową. Do diagnozowanych ośrodków trafiają również byłe wychowanki domów dziecka, a także zdarzają się kobiety upośledzone umysłowo, które nie mogą liczyć na pomoc najbliższej rodziny. Przytoczmy fragmentów wywiadów IDI: Naprawdę rozpiętość wiekowa jest od 19, wcześniej mieliśmy 18 lat, zaraz krótko po ukończeniu, bo nie możemy mieć młodszych... naprawdę przeróżna jest rozpiętość, nawet do 56 teraz Pani Wandzia. Ale była też pani, ale tutaj już losowy przypadek, taki że dom jej spłonął, no i też przez jakiś czas była u nas, dopóki nie została umieszczona w DPSie. (IDI)

*** ––Jaki jest średni wiek kobiet? –– Najmłodsza dziewczyna ma w tej chwili 18 lat,19. Najstarsza mieszkanka domu ma w tej chwili 60 lat. ––Skąd pochodzą te dziewczyny? –– Region Dolnego Śląska

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet ––Matki są ze wsi, z miasta? –– Bardzo różnie. I ze środowisk miejskich, i z wiejskich, małomiasteczkowych przede wszystkim. Z biednych rodzin, z patologicznych, z rodzin dysfunkcyjnych tzn. każda rodzina jest dysfunkcyjna, jeśli osoba musi tutaj przebywać. Są też wychowanki Domów Dziecka, czy Ośrodków Szkolno-Wychowawczych. Osoby o różnym poziomie intelektualnym, osoby upośledzone aktualnie, dzieci upośledzone intelektualnie, gdzieś tam zaniedbane w tym wszystkim. Generalnie jest cały przekrój społeczeństwa. (IDI)

Poznaliśmy najistotniejsze cechy ośrodków dla samotnych matek, a także odtworzyliśmy charakterystykę społeczno-demograficzną zamieszkujących w nich kobiet. W następnym rozdziale odpowiemy na pytania badawcze dotyczące najistotniejszych świadomościowych determinant, które współwarunkują poziom aktywności-bierności obywatelskiej diagnozowanej zbiorowości społecznej.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

3. DETERMINANTY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNOOBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK W rozdziale tym rozpatrzymy wpływ determinant świadomościowych na potencjalne zaangażowanie, a raczej – odnotowany brak aktywności społeczno-obywatelskiej dolnośląskich samotnych matek. Założyliśmy, iż na motywację do podejmowania działań w zakresie edukacji, aktywności zawodowej, kultury czy życia politycznego wpływa system wartości jednostki, czyli społecznie wyznaczone cele, jakie badane matki uważają za godne realizacji. W społeczeństwie polskim ważną determinantą aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym jest poziom religijności, a konkretnie częstotliwość praktyk religijnych. Aktywności bądź bierności jednostek sprzyja odpowiednio wysoki lub – przeciwnie – odpowiednio niski poziom poczucia podmiotowości jednostek, możliwości wpływania na otaczającą rzeczywistość. Do partycypacji w życiu społecznym może skłaniać odpowiednio wysoki poziom zaufania do innych ludzi, jednostek i grup lub instytucji społecznych. Biorąc pod uwagę czynniki społeczno-demograficzne, wszelkie diagnozy potwierdzają, że najwięcej aktywnych społecznie członków naszego społeczeństwa rekrutuje się spośród osób z wyższym wykształceniem. Stosunkowo niski poziom wyedukowania respondentek może więc stanowić ważną barierę ich aktywności. Z drugiej jednak strony, inne cechy tej zbiorowości mogą potencjalnie sprzyjać ich aktywizacji na poziomie lokalnym. Jak pokazują ogólnopolskie wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej, większemu zaangażowaniu w sprawy społeczności lokalnej sprzyja osiąganie najniższych dochodów na osobę w rodzinie, pochodzenie z terenów wiejskich oraz wiek mieszczący się w przedziale od 45-54 lat. Mniejsze znaczenie ma pozycja zawodowa, gdyż nie odnotowuje się różnic pomiędzy kadrą kierowniczą a rolnikami, którzy z równą częstością podejmują się pracy społecznej na szczeblu lokalnym. Natomiast osoby najbardziej bierne pod względem aktywności lokalnej (oprócz braku aktywności religijnej) przekroczy52

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet ły 65 rok życia, zamieszkują miasta i reprezentują zawody robotników wykwalifikowanych oraz emerytów23. Jednakże działalności w organizacjach obywatelskich sprzyja już – poza wysokim poziomem religijności - wysoka pozycja w strukturze społecznej, wyznaczona jednocześnie przez posiadanie wyższego wykształcenia, relatywnie wysokiego poziomu dochodów oraz wysoką pozycję zawodową. Do „enklawy” aktywności obywatelskiej należy zatem głównie kadra kierownicza oraz inteligencja, ale też rolnicy, którzy swym wysokim zaangażowaniem w działalność obywatelską nie potwierdzają wymienionych prawidłowości. Od 2007 roku praktycznie nie odnotowuje się znaczących różnic ze względu na płeć, chociaż w latach 2003-2005 wśród pracujących społecznie nieznacznie przeważali mężczyźni nad kobietami. Bierność społeczna mierzona brakiem uczestnictwa w organizacjach obywatelskich, w „różnego rodzaju stowarzyszeniach, fundacjach, związkach, samorządach, partiach, klubach, komitetach, ruchach”24, wiąże się z osiąganiem najniższych dochodów, z wykluczeniem z rynku pracy (bezrobociem), posiadaniem najniższego poziomu wykształcenia, ogólnymi złymi warunkami materialnymi oraz wiekiem powyżej 64 lat. Uczestniczące w diagnozie samotne matki są w większości słabo wyedukowane oraz borykają się z problemami materialnymi, a głównie z brakiem pracy (własnych dochodów) oraz miejsca zamieszkania. Jednoczesna sytuacja bezrobocia i bezdomności może całkowicie blokować możliwość ich aktywnego udziału w organizacjach społecznych, w tym takich, które powstałyby jako wynik samoorganizacji kobiet samotnie wychowujących dzieci znajdujących się w podobnym, bardzo niekorzystnym położeniu społecznym. Dlatego nie mniej istotnym czynnikiem warunkującym aktywność społeczną samotnych matek, jest obiektywna sytuacja społeczna, wsparcie społeczne, zarówno pozainstytucjonalne, nieformalne, jak i sformalizowane w odpowiednich instytucjach samorządowych. Tak na przykład aktywność zawodową samotnych matek na rynku pracy, z jednej strony może zwiększać nieformalna sieć powiązań, kapitał społeczny w postaci rodziny, rozbudowanych znajomości, sieci przyjaciół, którzy mogą się zaopiekować 23. Na podstawie: Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. 24. Tamże, s. 4.

matek, jest obiektywna sytuacja spoáeczna, wsparcie spoáeczne, zarówno pozainstytucjonalne, nieformalne, jak i sformalizowane w odpowiednich instytucjach samorządowych. Tak na przykáad aktywnoĞü zawodową samotnych matek na rynku pracy, z jednej strony moĪe zwiĊkszaü nieformalna sieü powiązaĔ, kapitaá spoáeczny w postaci rodziny, rozbudowanych znajomoĞci, sieci przyjacióá, którzy siĊ zaopiekowaü dzieümi, Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacjimogą dolnośląskich kobiet podczas gdy matka pracuje. Z drugiej strony, adekwatne instytucje paĔstwowe lub organizacje pozarządowe mogą uáatwiaü dostĊp kobiet samotnie wychowujących dzieci do dziećmi, podczas gdy matka pracuje. Z drugiej strony, adekwatne instytucje państwowe rynku pracy poprzez rozwijanie i utrzymywanie przedszkoli, Īáobków czy teĪ stosowanie lub organizacje pozarządowe mogą ułatwiać dostęp kobiet samotnie wychowujących wobec pracodawców odpowiednich zachĊt do zatrudniania matek samotnie wychowujących dzieci do rynku pracy poprzez rozwijanie i utrzymywanie przedszkoli, żłobków czy też dzieci.

stosowanie wobec pracodawców odpowiednich zachęt do zatrudniania matek samotnie wychowujących dzieci.

Wykres 1. Determinanty aktywnoĞci spoáeczno-obywatelskiej Wykres 20. Determinanty aktywności społeczno-obywatelskiej

Zacznijmy od rozważenia wpływu czynników subiektywnych, z zakresu świadomości spoZacznijmy od rozwaĪenia wpáywu czynników subiektywnych, z zakresu ĞwiadomoĞci łecznej na zaangażowanie społeczne diagnozowanej społeczności. spoáecznej na zaangaĪowanie spoáeczne diagnozowanej spoáecznoĞci.

3.1. System wartości badanych 3.1. System wartoĞci badanych Zastosowaliśmy definicję operacyjną wartości, która wiąże sferę świadomości społecznej

z poziomem praktyki społecznej. Przyjmijmy, iż wartość, w myśl definicji Jana SzczepańZastosowaliĞmy definicjĊ operacyjną wartoĞci, która wiąĪe sferĊ ĞwiadomoĞci spoáecznej skiego, to „dowolny przedmiot rzeczywistości lub wyimaginowany, w stosunku do którego z poziomem praktyki spoáecznej. Przyjmijmy, iĪ wartoĞü, w myĞl definicji Jana jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim SzczepaĔskiego, to „dowolny przedmiot rzeczywistoĞci lub wyimaginowany, w stosunku do życiu i dążenie do osiągnięcia go odczuwają jako przymus”25. 25. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 97.

Samotna Matka w spoáeczeĔstwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnoĞląskich kobiet

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet którego jednostki lub zbiorowoĞci przyjmują postawĊ szacunku, przypisują mu waĪną rolĊ w 3 Wartości wzajemnie powiązane ze tworząc mniej lub bardziej zwarte systemy, w swoim Īyciu isądąĪenie do osiągniĊcia gosobą, odczuwają jako przymus” . WartoĞci sątowzajemnie sobą, tworząc mniej lub bardziej zwarte których jedne cele powiązane są nadrzędnezei stanowią wartości autoteliczne, istotne same systemy, w sobie w których to jedne cele są nadrzĊdne i stanowią wartoĞci autoteliczne, istotne same w sobie (np. „wiara religijna”, „szczęście rodzinne”), zaś inne wartości są im podporządkowane, sta(np. „wiara religijna”, „szczĊĞcie rodzinne”), zaĞ inne wartoĞci są im podporządkowane, nowiącele celeinstrumentalne instrumentalne (np. (np. „praca która mama sięsiĊ przyczynić do do osiągnięcia stanowią „pracazawodowa”, zawodowa”, która przyczyniü osiągniĊcia „szczĊĞcia rodzinnego”). „szczęścia rodzinnego”). Zdefiniowanie wartoĞci jako uznanych za godne godneosiągnięcia osiągniĊcia dziaáaĔ Zdefiniowanie wartości jako uznanychww danej danej grupie grupie za celecele działań ludzkich pozwala dokonywaü wyjaĞnieĔ tych ostatnich, poprzez odnoszenie ich do ludzkich pozwala dokonywać wyjaśnień tych ostatnich, poprzez odnoszenie ich do bezpobezpoĞrednio nieobserwowalnego, ale bardzo istotnego aspektu ĞwiadomoĞci zbiorowej. średnio nieobserwowalnego, ale bardzo istotnego aspektu świadomości zbiorowej. Wykres 21. Relacja: wartość - działanie - cel Wykres 2. Relacja: wartoĞü - dziaáanie - cel

Zgodnie z takim rozumieniem wartości, determinują determinują one one znaczną poddających się siĊ Zgodnie z takim rozumieniem wartoĞci, znacznączęść czĊĞü poddających bezpoĞredniej obserwacji dziaáaĔ ostatnie bowiem bowiemskładają skáadająsięsiĊ z reguá, bezpośredniej obserwacji działańludzkich. ludzkich.Te Te ostatnie z reguł, którektóre ukierunkowują zarówno „dobór Ğrodków, sposobów czy metod dziaáania” (normy kulturowe), ukierunkowują zarówno „dobór środków, sposobów czy metod działania” (normy kulturoteĪ na jak i okreĞlają „jakie cele są godne, sáuszne, wáaĞciwe” (wartoĞci kulturowe).4 Dlatego we), jak i określają „jakie cele są godne, słuszne, właściwe” (wartości kulturowe).26 Dlatego przykáad miejsce pracy w systemie wartoĞci pozwala wyjaĞniü ĞwiadomoĞciowe przyczyny aktywnoĞci lub teĪ biernoĞci zawodowej, zaĞ wartości pozycja takiego jak „moĪliwoĞü udziaáu w też na przykład miejsce pracy w systemie pozwalacelu wyjaśnić świadomościowe demokratycznym Īyciu spoáeczno-politycznym” sprzyja lub blokuje aktywnoĞü obywatelską. przyczyny aktywności lub też bierności zawodowej, zaś pozycja takiego celu jak „możliwość udziału wsiĊ demokratycznym życiu społeczno-politycznym” sprzyja lubuznaáy blokujeza aktywność Przyjrzyjmy wartoĞciom, które diagnozowane samotne matki cele warte realizacji. Uczestniczki ankiet audytoryjnych dokonywaáy wyboru swych celów Īyciowych obywatelską. spoĞród nastĊpującego zestawu moĪliwoĞci:5 Przyjrzyjmy się wartościom, które diagnozowane samotne matki uznały za cele warte reali9 zachowanie dobrego zdrowia zacji. Uczestniczki ankiet audytoryjnych dokonywały wyboru swych celów życiowych spo9 szczĊĞcie rodzinne 9 Īycie śróduczciwe następującego zestawu możliwości:27 9 szacunek innych ludzi 9 spokój, poczucie bezpieczeĔstwa 33zachowanie dobrego zdrowia 9 pomyĞlnoĞü kraju 33szczęściedziecka, rodzinnedzieci 9 wyksztaácenie 9 praca zawodowa 9 posiadanie przyjacióá 26. wolnoĞü P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczna, Kraków 2002, s. 258-259. 9 gáoszenia wáasnych poglądów 9 wiara religijna 27. Respondentki odpowiadały na pytanie wskaźnikowe zawarte w kwestionariuszu ankiety: Co jest dla Pani najważniejsze w życiu?dobrego Proszę sięwyksztaácenia wskazać trzy najważniejsze dla Pani odpowiedzi. 9 zdobycie 9 kontakt z kulturą 55 9 moĪliwoĞü udziaáu w demokratycznym Īyciu spoáeczno-politycznym 9 dobrobyt, bogactwo 9 Īycie peáne przygód i wraĪeĔ

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet 33uczciwe życie 33szacunek innych ludzi 33spokój, poczucie bezpieczeństwa 33pomyślność kraju 33wykształcenie dziecka, dzieci 33praca zawodowa 33posiadanie przyjaciół 33wolność głoszenia własnych poglądów 33wiara religijna 33zdobycie dobrego wykształcenia 33kontakt z kulturą 33możliwość udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym 33dobrobyt, bogactwo 33życie pełne przygód i wrażeń 33sukces, sława 33zdobycie własnego mieszkania 33niezależność finansowa 33poczucie bezpieczeństwa 33inna ważna rzecz w życiu. W toku analiz odtworzyliśmy dość zwartą hierarchię dominujących wartości kulturowych – celów, do których osiągnięcia dążą dolnośląskie samotne matki. Znaczna zbieżność celów wynika zapewne z podobieństwa sytuacji życiowej kobiet, które zamieszkują diagnozowane ośrodki.

W toku analiz odtworzyliśmy dość zwartą hierarchię dominujących wartości ku celów, do których osiągnięcia dążą dolnośląskie samotne matki. Znaczna zbież wynika zapewne z podobieństwa sytuacji życiowej kobiet, które zamieszkują dia ośrodki. Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Tabela 5 . Wartości najważniejsze w życiu respondentek Tabela 1 . Wartości najważniejsze w życiu respondentek Co jest dla Pani najważniejsze w życiu? Szczęście rodzinne Zdobycie własnego mieszkania Spokój, poczucie bezpieczeństwa Zachowanie dobrego zdrowia Wykształcenie dziecka/dzieci Uczciwe życie Niezależność finansowa Szacunek innych ludzi Praca zawodowa Posiadanie przyjaciół Wolność głoszenia własnych poglądów Zdobycie dobrego wykształcenia Kontakt z kulturą Dobrobyt, bogactwo Życie pełne przygód i wrażeń Inne wartości Trudno powiedzieć Ogółem

29 29 27 20 16 11 7 4 3 3

% 60,4% 60,4% 56,3% 41,7% 33,3% 22,9% 14,6% 8,3% 6,3% 6,3%

6,3%

3 1 1 1 1 1 48

6,3% 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% 333,3%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Uczestniczki ankiet audytoryjnych najczęściej wskazywały na wartość aut Uczestniczki„szczęście ankiet audytoryjnych wskazywały na wartość autoteliczną - „szczę-mieszka rodzinne”,najczęściej które wiąże się ściśle ze „zdobyciem własnego kobiet, 60% próby). Na drugiej pozycji hierarchii celów godnych realizacji ście rodzinne”, które wiąże się ściśle ze „zdobyciem własnego mieszkania” (po 29 kobiet, 60% badan uzyskanie „spokoju, poczucie bezpieczeństwa” (27 kobiet, 56%), a w następne próby). Na drugiej pozycji hierarchii celów godnych realizacji(20, badane dążą one do „zachowania dobrego zdrowia” 42%).umieściły Uczciweuzyskanie życie okazało s „spokoju, poczucie bezpieczeństwa” (27 kobiet, 56%), a w następnej kolejności dążą one do wartością dla niemal czwartej części badanych (11 kobiet, 23%). dla zdrowia” co trzeciej ważne znaczenie ma „wykształcenie „zachowaniaTylko dobrego (20, ankietowanej 42%). Uczciwe życie okazało się kluczową wartością dla dzieci” 33%), ale jednocześnie jedynie trzy matki chciałyby zrealizować wartość, jaką je niemal czwartej części badanych (11 kobiet, 23%). przez nie same (6%). Równie nieliczne sam zadowalającego poziomu edukacji wymieniły wśród najważniejszych rzeczy w życiu „pracę zawodową” (3 kobiety). Tylko dla coWszystkie trzeciej ankietowanej ważne znaczenie ma „wykształcenie dzieci” (16siedem kobiet, respond inne cele życiowe były wskazywane co najwyżej przez „niezależność finansowa” (7), „szacunek innych ludzi” (4)jaką czy jest „posiadanie 33%), ale jednocześnie jedynie trzy matki chciałyby zrealizować wartość, zdobycie przyjaci

zadowalającego poziomu edukacji przez nie same (6%). Równie nieliczne samotne matki wymieniły wśród najważniejszych rzeczy w życiu „pracę zawodową” (3 kobiety). 57 Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wszystkie inne cele życiowe były wskazywane co najwyżej przez siedem respondentek – jak „niezależność finansowa” (7), „szacunek innych ludzi” (4) czy „posiadanie przyjaciół” (3). Z punktu widzenia problematyki diagnozy bardzo ważna jest obserwacja, że zupełnie w jednostkowych przypadkach w hierarchii najważniejszych celów życiowych, znalazły się wartości mające znaczenie w społeczeństwie obywatelskim opartym na systemie demokratycznym. „Wolność głoszenia własnych poglądów” była istotna jedynie dla 3 matek (6%). Jednocześnie żadna kobieta nie wymieniła „możliwości udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym” ani też troski o „pomyślność kraju” jako determinant podejmowanych przez siebie działań. W trakcie wywiadów grupowych kobiety argumentowały brak wyboru wartości obywatelskich koniecznością realizacji bardziej doraźnych celów, jak znalezienie pracy czy mieszkania, odzyskanie poczucia bezpieczeństwa. Drugim istotnym powodem odrzucania wartości obywatelskich było poczucie wykluczenia społecznego, pozostawania na marginesie społeczeństwa obywatelskiego. Dyskutantki otwarcie mówiły o tym, iż czują się odrzucone przez społeczeństwo ze względu na sytuację życiową, w jakiej się znalazły, i fakt przebywania w ośrodkach dla samotnych matek. Tak więc ważniejszym problemem nawet niż samotne macierzyństwo okazuje się stygmat bezdomności, ciążący na nich i ich dzieciach: − To jest ważne bardziej na zewnątrz [poza ośrodkiem]. − Najważniejsze jest mieć własne mieszkanie… pracę. − Mamy tu czas na załatwienie swoich osobistych spraw. A to czy my będziemy głosić wolność poglądów tu w ośrodku czy na zewnątrz, raczej to chyba nie ma żadnej różnicy. − Ja zanim tutaj przyszłam do ośrodka, to ja praktycznie sama walczyłam o własną rodzinę. Także miałam alkoholika i sprawcę przemocy rodzinnej. Sama założyłam sprawę o znęcanie się, doprowadziłam sprawę konsekwentnie do końca i takie różne… co się tyczyło męża. Tutaj mogłam po tych wszystkich przejściach odzyskać spokój, odpocząć psychicznie, żeby potem na zewnątrz dać sobie radę. Nawet głosić poglądy swoje własne. (FGI)

*** − A najmniej [ważne]… możliwość udziału w życiu społeczno-politycznym. − Mhm. Tak. [cała grupa] − Tutaj panie wszystkie się zgodziły. Tytuł tego projektu to „Samotna matka w społeczeństwie obywatelskim”, bo też chcemy poznać samopoczucie pań, jak panie się czują w tym społeczeństwie, które się nazywa obywatelskim. A tu panie z drugiej strony wybierają, że ta możliwość udziału w

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet życiu demokratycznym, politycznym jest mało ważna. Dlaczego tak jest to mało ważne? − Dlatego, że nas się nie bierze pod uwagę! − Ale kogo „nas”. Samotnych matek? − Nie samotnych matek. Takich ludzi bezdomnych. (FGI)

Mała wielkość próby nie pozwala na wyciągnięcie daleko idących wniosków, ale w analizach ilościowych ustaliliśmy, że liczba posiadanych dzieci ani też łączny czas przebywania czy liczba ośrodków, w których zamieszkiwały diagnozowane kobiety nie różnicują wyborów odnośnie najistotniejszych celów w życiu. Natomiast pewne odmienności dostrzegliśmy wśród kobiet w różnym wieku oraz znajdujących się na poszczególnych poziomach wykształcenia. „Szczęście rodzinne” miało około trzykrotnie większe znaczenie dla kobiet, które w momencie diagnozy miały ukończone od 25 do 44 lat w porównaniu z respondentkami, których wiek nie przekroczył 24 roku życia. Ankietowane mieszczące się w przedziale od 25-34 lat wymieniały najczęściej triadę dominujących wartości czyli: rodzinę, mieszkanie oraz poczucie bezpieczeństwa. Dla najmłodszych samotnych matek najistotniejsze okazało się również osiągnięcie „spokoju, poczucia bezpieczeństwa”, zdobycie własnego lokum, ale też uważają one, iż należy dążyć do usamodzielnienia się finansowego. Z kolei „zachowanie dobrego zdrowia” wskazywały głównie respondentki, które miały co najmniej 44 lata. Dla nich równie istotny był stan zdrowia, co trzy wspomniane wartości dominujące wśród badanych. Na zdobycie odpowiedniego wykształcenia przez dzieci szczególną uwagę zwracały kobiety w wieku od 35 do 44 lat. Oprócz „szczęścia rodzinnego” oraz „zdobycia własnego mieszkania” – w tej części próby edukacja dzieci stanowiła najważniejszy wyznacznik podejmowanej aktywności. „Wolność głoszenia własnych poglądów” w ogóle nie była istotna dla najmłodszych (do 24 lat) oraz najstarszych dolnośląskich samotnych matek (w wieku powyżej 44 lat), takie wartości nielicznie pojawiły się wśród ankietowanych, które ukończyły od 25 do 44 lat. Choć opieramy się na jednostkowych przypadkach, to jednak wbrew naszym założeniom, taki wskazujący na postawy demokratyczne cel życia był wymieniany wyłącznie przez kobiety, które zdobyły co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia. Ponadto, jedynie respondentki z dyplomem szkoły zawodowej akcentowały wagę, jaką przywiązują do „zdobycia dobrego wykształcenia” oraz znalezienia lub utrzymania zatrudnienia. Wśród tych badanych oraz z wykształceniem średnim najczęściej akcentowano dążenie do wyedukowania dzieci na odpowiednim poziomie. Nieliczne kobiety z wykształceniem wyższym za59

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet wodowym dokonały odmiennych wyborów aniżeli samotne matki na niższych szczeblach poziomu wyedukowania. Jeśli bowiem do średniego wykształcenia włącznie przeważają trzy opisywane wartości: szczęście rodzinne, własne lokum oraz bezpieczeństwo, to lepiej wyedukowane diagnozowane kobiety znacznie wyżej sobie cenią niezależność finansową (młodsze z nich) lub też zachowanie dobrego zdrowia (starsze z nich). W trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych, poprzedzających diagnozę ilościową, również ustaliliśmy hierarchię wartości badanych samotnych matek. W zasadzie dane ilościowe potwierdziły ustalenia z sesji dyskusyjnych, podczas których kobiety szczególnie akcentowały trzy wymienione wartości – szczęście rodzinne, zdobycie własnego mieszkania oraz poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Dyskutantki silnie akcentowały też potrzebę zdobycia samodzielności, niezależności finansowej. Poniżej zamieściliśmy cytaty, w których to respondentki wyjaśniają powody swoich wyborów. Tak więc potrzeba osiągnięcia szczęścia rodzinnego wiąże się z silnym dążeniem do „spokoju, poczucia bezpieczeństwa”, które jest niemożliwe do osiągnięcia z powodu braku własnego mieszkania lub dochodów pozwalających na wynajęcie niezależnego lokum. − No to dla mnie jest… zachowanie dobrego zdrowia, szczęście rodzinne, spokój, poczucie bezpieczeństwa, praca zawodowa i zdobycie własnego mieszkania. − Mhm.. A dla pań? − Ja zakreśliłam też szczęście rodzinne, szacunek innych ludzi, uczciwe życie, poczucie bezpieczeństwa, praca zawodowa, wolność głoszenia własnych poglądów i zdobycie własnego mieszkania. I… niezależność finansowa. − A dlaczego wybrały panie akurat te możliwości? − Są bardzo ważne właśnie dla nas te… cechy w życiu… − Teraz, aktualnie? − Tak, żeby wyjść i mieć prywatność swoją. − To jest właśnie to, co chciałybyśmy mieć już na zewnątrz [poza ośrodkiem]. Czyli dobre zdrowie, nie tylko własne, ale i własnych dzieci też. − Szczęście rodzinne. Bo jednak każda z nas – nie ukrywajmy – no… chce mieć tę szczęśliwą rodzinę. Czy sama z dziećmi czy z parterem, i dziećmi. Spokój i poczucie bezpieczeństwa, to jest chyba przede wszystkim w życiu najważniejsze, bo jesteśmy kobietami po przejściach, jesteśmy ofiarami i w ogóle… − Praca zawodowa, żeby mieć za co utrzymać rodzinę, siebie też i w ogóle… No i zdobycie własne-

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet go mieszkania. Każda chce mieć własny kąt, własne cztery ściany. (FGI)

*** − Zachowanie dobrego zdrowia, wykształcenie dzieci i zdobycie własnego mieszkania. − I poproszę o krótki komentarz, dlaczego to jest ważne? − Chciałabym nie chorować i żeby też dzieci nie chorowały. Mimo, że mam jedno niepełnosprawne. Chciałabym też obydwojgu dzieciom dać dobre wykształcenie. No i walczę o własne mieszkanie. (FGI)

*** Wie pani co, mnie się wydaje, że jak my tu jesteśmy, to te potrzeby są mniej więcej takie same, że tu nic nie ma takiego znaczenia, jak mieszkanie i właśnie niezależność finansowa. I możliwość odejścia stąd. Myślę, że to jest najważniejsze. (FGI) *** No dla mnie pierwszą taką rzeczą najważniejszą jest zdobycie własnego mieszkania. A to wiadomo, wiąże się z tym, że człowiek chce się usamodzielnić. To się równa temu, że szczęście rodzinne, bo mam chłopaka, z którym mogłabym… Mam z nim... troje dzieci, dwoje jest pełnoletnich. Trzeci przebywa w ośrodku poprawczym. Ma 16 lat… Koło Katowic. Mieszkanie i szczęście rodzinne. Z tym też wiąże się poczucie bezpieczeństwa. To jest takie dla mnie teraz najważniejsze. (FGI)

Przypuszczalnie taki zestaw najwyżej cenionych wartości, może sprzyjać wycofaniu się z życia społecznego, ucieczce w enklawę życia rodzinnego lub najbliższego otoczenia społecznego (np. zamykanie się w ramach środowiska kobiet w ośrodku). Może prowadzić do deficytu aktywności samotnych matek. Jest to reakcja zrozumiała ze względu na dotychczasowe trudne doświadczenia uczestniczek diagnozy. Jednakże chcielibyśmy podkreślić, że jest to strategia niekorzystna dla samych samotnych matek. Ograniczając swoje kontakty społeczne, rezygnując z pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, stają się one potencjalnymi „stałymi klientkami” różnego rodzaju instytucji pomocy społecznej, gdyż trafiają w „zaklęty krąg bierności” (jak nazwiemy roboczo to skomplikowane, wieloaspektowe zjawisko). Otóż brak kontaktów społecznych uniemożliwia znalezienie pracy, zaś bezrobocie utrudnia rozwinięcie i utrwalenie więzi z innymi ludźmi. Pozostawanie bez pracy powoduje niemożność znalezienia własnego mieszkania, a brak lokum bardzo utrudnia konkurowanie na rynku pracy. Znalezienie się w sytuacji 61

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet bezdomności i bezrobocia powoduje dalsze wycofywanie się z kontaktów społecznych, rezygnację z edukacji, uczestnictwa w kulturze, wypoczynku, zrywanie więzi społecznych. Dochodzi do spadku poczucia wartości, poczucia bezsilności, zmniejszenia się poziomu podmiotowości społecznej. Następuje obniżenie się poziomu zaufania społecznego do osób, członków rodziny, przyjaciół oraz grup (sąsiedzkich, mieszkańców ośrodka) oraz instytucji społecznych.

Wykres 22. Zaklęty krąg bierności Samotnych Matek

Wykres 3. ZaklĊty krąg biernoĞci Samotnych Matek

Wymienione wspóázaleĪnoĞci mogą przebiegaü teĪ w inny sposób, inaczej wiązaü siĊ w aáoĞü. ChcielibyĞmy tylko zwróciü uwagĊ no to, jak liczne są bariery aktywnoĞci spoáeczno62 bywatelskiej oraz gdzie ewentualnie same matki, jak i inne osoby, mogą dokonaü wyáomu, i erwania áaĔcucha niekorzystnych uwarunkowaĔ.6 Zasygnalizujemy w tym miejscu tylko, Īe zakáadamy, iĪ moĪna temu negatywnemu zjawisku

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wymienione współzależności mogą przebiegać też w inny sposób, inaczej wiązać się w całość. Chcielibyśmy tylko zwrócić uwagę no to, jak liczne są bariery aktywności społecznoobywatelskiej oraz gdzie ewentualnie same matki, jak i inne osoby, mogą dokonać wyłomu, i zerwania łańcucha niekorzystnych uwarunkowań.28 Zasygnalizujemy w tym miejscu tylko, że zakładamy, iż można temu negatywnemu zjawisku skutecznie przeciwdziałać aktywizując matki w kilku sferach jednocześnie. Uczestnictwo w życiu społecznym odbywa się za pośrednictwem istotnych instytucji społecznych. Ze względu na odnotowane w społeczeństwie polskim wysokie odsetki osób wyznających wiarę religijną (najczęściej – katolicyzm), do jednych z najważniejszych instytucji należy instytucja kościelna. Uczestniczki ankiety audytoryjnej nie wybrały jednakże „wiary religijnej” jako ważnej wartości - determinanty swej aktywności życiowej. Również w toku dyskusji FGI wartość ta nie była wymieniana. Badania ogólnopolskie udowodniły, że uczestnictwo w praktykach religijnych jest istotną determinantą aktywności społecznej w społeczeństwie polskim. Jak piszą autorzy diagnozy na temat wolontariatu, filantropi i alokacji 1% podatku w Polsce: „Częstotliwość udziału w praktykach religijnych jest zmienną bardzo silnie powiązaną z aktywnością społeczną Polaków. Wśród osób deklarujących udział w tych praktykach co najmniej raz w tygodniu, udział wolontariuszy jest dwukrotnie wyższy niż w przypadku osób mniej aktywnych religijnie. Identycznie jest wśród członków organizacji (nawet po wyłączeniu ruchów i organizacji religijnych). Z podobną tendencją spotykamy się wśród darczyńców – tu wśród osób aktywnie uczestniczących w praktykach religijnych będzie ich o jedną trzecią więcej.”29

Silną zależność pomiędzy podejmowaniem „działań społecznikowskich” – dobrowolnej i nieodpłatnej pracy na rzecz swojego otoczenia społecznego a praktykowaniem religijnym, uchwycono również w badaniach aktywności społecznej, w której wnioski oparto na próbie ogólnopolskiej.30

28. Będziemy rozważać to zagadnienie na kolejnych stronach niniejszej publikacji, powołując się na konkretne wyniki na temat aktywności samotnych matek. 29. A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 35. 30. Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008, s.3.

Silną zależność pomiędzy podejmowaniem „działań społecznikowskich” – dob nieodpłatnej pracy na rzecz swojego otoczenia społecznego a praktykowaniem uchwycono również w badaniach aktywności społecznej, w której wnioski oparto 8 ogólnopolskiej. Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Jaka jest więc częstotliwość udziału w praktykach religijnych w badanej zbiorowośc

Jaka jest więc częstotliwość udziału w praktykach religijnych w badanej zbiorowości? Wykres 23. Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych Wykres 4.

Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych

Brak odpowiedzi 2,08% n=1

Kilka razy w tygodniu 8,33% n=4

W ogóle nie uczestniczę

Raz tygodniu 29,17% n=14

6,25% n=3 Raz w roku

20,83% n=10

25,00% n=12

Kilka razy w roku

8,33% n=4 Przeciętnie 1-2 razy w miesiącu

Niespełna jedna na trzy diagnozowane samotne matki (łącznie 14 kobiet, 29% próby) za-

deklarowała, że uczestniczy praktykach religijnych samotne co najmniejmatki raz w (łącznie tygodniu, 14 przykobiet, 29 Niespełna jedna nawtrzy diagnozowane że uczestniczy w praktykach coudział najmniej raz w tygo czym zadeklarowała, tylko 4 z nich wykazały się największą aktywnością, religijnych biorąc czynny w życiu

czymkilka tylko 4 wz tygodniu nich wykazały się największą aktywnością, czynny udzia 31 religijnym razy (8% badanych). Identyczna ilość kobiet biorąc uczestniczy 9

religijnym kilka razy w tygodniu (8% badanych). Identyczna ilość kobiet u przeciętnie 1-2 razy miesiącu (4 kobiety, 8%). Pozostałe ankietowane najczęście nie partycypują w życiu w religijnym (14 kobiet,(14 29%), tylko klika razy (12 osób, nie partycypują życiu religijnym kobiet, 29%), tylko klika 25%) razy lub (12raz osób, 25%) roku (3 kobiety, w roku (3 kobiety, 6%). 6%). Respondentki są zatem albo bardzo aktywne w omawianej sferze, gdyż ucze Respondentki są zatem albo bardzo w omawianej gdyż (łącznie uczestniczą prak- ok. 37% praktykach religijnych 1-2 aktywne razy w miesiącu lubsferze, częściej 18wkobiet, przeciętnie 1-2 razy miesiącu (4 kobiety, 8%). Pozostałe ankietowane najczęściej w ogóle

tykach religijnych 1-2 razy w miesiącu lub częściej (łącznie 18 kobiet, ok. 37%) albo – i to 7

A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stow

31. Kwestionariusz ankiety zawierał odpowiednie pytanie wskaźnikowe: Jak często bierze Pani udział w praktykach Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 35. religijnych, 8 takich jak: msze, nabożeństwa lub spotkania religijne? Możliwości odpowiedzi zamieściliśmy na odpowiedPolacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania nim wykresie.

Opinii Warszawa, luty 2008, s.3. 9 Kwestionariusz ankiety zawierał odpowiednie pytanie wskaźnikowe: Jak często bierze Pa praktykach religijnych, takich jak: msze, nabożeństwa lub spotkania religijne? Możliwości zamieściliśmy na odpowiednim wykresie.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet znacznie częściej - odmawiają udziału czy też uczestniczą sporadycznie w mszach, nabożeństwach, spotkaniach religijnych (razem 29 kobiet, ok. 60% próby). Wśród uczestniczek ankiet audytoryjnych, udział w praktykach religijnych tylko w nieznacznym stopniu wiązał się z hierarchią wyznawanych wartości. Analizy statystyczne pokazały, że brak własnego mieszkania i silne dążenie do jego zdobycia obniża aktywność w sferze praktyk religijnych. Deklaracje dotyczące udziału w tej dziedzinie życia społecznego pojawiały się nieco częściej wśród kobiet, które jako jeden z głównych celów życia wybrały „niezależność finansową” oraz „uczciwe życie”. Zaangażowanie religijne wzrastało nieco u badanych, dla których istotne jest „posiadanie przyjaciół” oraz „zdobycie dobrego wykształcenia”. Z wielką ostrożnością możemy stwierdzić, że dążenie do pełniejszego włączenia w społeczeństwo poprzez edukację, pracę (niezależność finansową), nieformalne więzi z przyjaciółmi, wiąże się ze zwiększeniem prawdopodobieństwa uczestnictwa w praktykach religijnych, a więc włączeniem się w jedną z bardzo istotnych w polskim społeczeństwie instytucji społecznych. Odnotowaliśmy znaczne różnice w częstotliwościach udziału w praktykach religijnych wśród dolnośląskich samotnych matek w porównaniu z całym społeczeństwem polskim.32 Zgodnie z wynikami z marca 2009 roku, przeszło połowa ogółu społeczeństwa (54%) uczęszcza na msze czy nabożeństwa raz w tygodniu lub częściej, a tylko 29% naszych respondentek. Zaledwie co jedenasty Polak zadeklarował brak aktywności w omawianej sferze (9%) i przeszło trzykrotnie więcej ankietowanych przyznało, iż w ogóle nie praktykuje religijnie (29%)33 Jeśli więc praktyki te rzeczywiście silnie korelują z aktywnością w innych sferach życia społecznego, to możemy się spodziewać, iż zaangażowanie obywatelskie dolnośląskich samotnych matek będzie się kształtowało na jeszcze niższym poziomie niż w całym społeczeństwie polskim.

3.2. Poziom poczucia podmiotowości respondentek Podmiotowość społeczna jednostek, rozumiana jako ich poczucie wpływu na życie własne oraz życie społeczne, warunkuje bardzo silnie nie tylko poziom aktywności społeczno-obywatelskiej, ale przede wszystkim przesądza o jej podjęciu lub o zaniechaniu działań (bierności społecznej).

32. Dane dla ogółu społeczeństwa za: Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojowych. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa marzec 2009 r., s. 4 i nast. 33. Tamże, s. 4.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet W szacowaniu poziomu poczucia podmiotowości stosuje się odpowiednie skale, ukazujące zakres ewentualnego wpływu subiektywnie odczuwanego przez jednostkę. W omawianej diagnozie zapytaliśmy więc respondentki o ich możliwość wpływania na sprawy dotyczące poniższych sfer życia społecznego: 33życia własnego i rodziny 33życia ośrodka, w którym mieszkają 33miejscowości, w której mieszkają 33parafii lub kościoła, do którego należą 33zakładu pracy, w którym pracują 33gminy i powiatu, w którym mieszkają 33gminy i powiatu, w którym mieszkają 33województwa dolnośląskiego 33życia kraju Według badań CBOS, poczucie wpływu na sprawy kraju oraz własnego miasta i gminy jest uwarunkowane głównie wiekiem, poziomem wykształcenia, wysokością osiąganych dochodów oraz ogólną sytuacją badanych34. Większy poziom podmiotowości cechuje osoby z wyższym wykształceniem i znajdujące się w relatywnie dobrej sytuacji materialnej, a także mieszkańców miast (wpływ na sprawy kraju). Poczuciu wpływu sprzyja ponadto wiek do 34 lat (dla spraw kraju) lub do 44 lat (dla decyzji na poziomie lokalnym). Ponadto przekonanie o własnym wpływie na podejmowanie decyzji ważnych dla spraw kraju i lokalnych „zauważalnie częściej charakteryzuje osoby, które należą do jakichś organizacji społecznych, niż respondentów niezaangażowanych w taką działalność (odpowiednio jest to 36% wobec 24% i 55% wobec 40%). Z niskim poziomem poczucia wpływu na sprawy polityczne wiąże się niewielka gotowość do partycypacji w tej dziedzinie.”35 Badania nad robotnikami, elitami oraz inteligencją (nauczycielami) przeprowadzone na Dolnym oraz Górnym Śląsku dowodzą, że spośród tych trzech kategorii respondentów, robotnicy ujawniali najmniejsze poczucie podmiotowości, czyli wpływu na sprawy kraju,

34. Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2009., s.2. Sondaż przeprowadzono w styczniu 2009 roku. 35. Tamże, s.2.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet miejsca zamieszkania oraz zakładu pracy36. Niska pozycja zawodowa wiąże się z niewielkim udziałem w podejmowaniu decyzji na tych różnych poziomach. Ze względu na cechy społeczno-demograficzne uczestniczek dolnośląskiej diagnozy, możemy założyć, że będą miały one relatywnie niższy poziom subiektywnego przekonania o możliwości wpływania na sprawy lokalne czy w kraju. Szczególnie chodzi tutaj o brak lub niskie dochody, ogólnie złą sytuację materialną czy przeważający niski poziom wykształcenia. Jeśli chodzi o poczucie dużego lub bardzo dużego wpływu, to dotyczył on niemal wyłącznie sfery życia prywatnego oraz najbliższego otoczenia dolnośląskich samotnych matek. Niespełna trzecia część ankietowanych uznała, że może decydować lub współdecydować o swoim własnym życiu oraz rodziny (łącznie 14 kobiet, 29% próby dla odpowiedzi „Mam duży wpływ” oraz „Mam bardzo duży wpływ”). Tylko nieliczne kobiety uważały, że mogą współkształtować w znacznym stopniu życie ośrodka, w którym aktualnie mieszkają (3 kobiety) czy też parafii, kościoła, do którego przynależą, a także zakładu pracy, jeśli badane pracują lub pracowały, swojej gminy i powiatu oraz województwa dolnośląskiego (po 1-2 wskazania na duży lub bardzo duży wpływ przy każdym wymiarze). Podobne wyniki uzyskaliśmy w trakcie diagnozy jakościowej. Kobiety biorące udział w wywiadach grupowych twierdziły, że ich decyzje mogą się przekładać głównie na życie rodzinne oraz ewentualnie na sytuację w ośrodku, w którym mieszkają. − Na co panie mają największy wpływ? − Na życie własne i rodziny, na życie w ośrodku, w którym obecnie mieszkam, i w miejscowości, w której obecnie przebywam. (FGI)

*** No moje życie własne i rodziny. Na przykład ja tu jestem sama. Jeśli bym nie chciała, to nie musiałbym tu wcale być i wcale nikt mnie do tego nie zmusza. Czyli mam na to wpływ i mam prawo wyboru. Na życie ośrodka, w którym mieszkam… Myślę, że też mam wpływ , bo… No jestem tutaj, bo chcę tutaj być, a gdybym nie chciała, też bym nie była, prawda? Wybrałabym jakąś inną drogę. (FGI)

36. Żuk., P., Struktura a kultura. O uwarunkowaniach orientacji emancypacyjnych w społeczeństwie polskim, Kraków 2008, s. 257-260 oraz nast. Badania przeprowadzono w latach 2005-2006.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet *** − Jakieś funkcje pełnimy tutaj, także my dwie jesteśmy odpowiedzialne za jakieś tam rzeczy… Pilnujemy trzeźwości, porządku (…) − Panie są wybierane przez mieszkanki? − Tak. Czasami jednogłośnie. (FGI)

Żadna z ankietowanych nie dostrzegła dużego lub bardzo dużego znaczenia jej decyzji dla życia kraju i tylko jedna uznała, że jest to wpływ na średnim poziomie. Z drugiej strony, nieco ponad jedna na cztery badane, uważała, że wpływa na sytuację w kraju w małym lub bardzo małym stopniu (13 kobiet, 27% próby). Większość uczestniczek diagnozy była przekonana, że ich głos w ogóle nie liczy się w podejmowaniu decyzji na szczeblu ogólnokrajowym (32 kobiety, 67% dla odpowiedzi „Nie mam wpływu”). Poczucie braku wpływu rośnie w miarę, jak oddalamy się w sensie geograficznym oraz społecznym - od codziennego doświadczenia oraz grup nieformalnych, do których należą dolnośląskie samotne matki, w kierunku odległych instytucji państwowych. Tak więc podmiotowość jest najmniejsza w przypadku wpływu na życie kraju oraz województwa dolnośląskiego (po 32 kobiety, ok. 67% wskazań na „Nie mam wpływu”). Poczucie braku wpływu nieco maleje, gdy pytamy o gminę i powiat, w którym zamieszkują (29 kobiet, 60%), miejscowość zamieszkania (28 kobiet, 58%) czy też parafię i kościół, do którego przynależą (27 kobiet, 56%). Jeszcze mniejsze okazało się subiektywne poczucie braku współdecydowania w ramach ich zakładu pracy wśród respondentek z doświadczeniem zawodowym (51% z nich). W porównaniu z wymienionymi wymiarami, stosunkowo niewielka część samotnych matek uznała, iż nie posiada realnej możliwości kształtowania życia ośrodka, w którym przebywa (18 kobiet, 37%). Jednakże, jeśli potraktujemy wyniki łącznie, to okazuje się, że mieszkanki ośrodków uważały, że nie mają w ogóle lub jako jednostki kształtują tylko w bardzo niewielkim stopniu życie ośrodka, w którym aktualnie zamieszkują (w sumie 26 kobiet, 54% próby).

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 24. Poziom poczucia podmiotowości respondentek

Po zliczeniu wartości średnich dla każdego z wymiarów poczucia podmiotowości, najwyższą notę uzyskaliśmy jeśli chodzi o wpływ diagnozowanych samotnych matek na życie własne i rodziny (średnia 3,5, gdzie „3” oznacza „Mam mały wpływ” a „4” – „Mam średni wpływ”). Wokół 2 punktów („2” – „Mam bardzo mały wpływ”) oscylują średnie ukazujące subiektywne poczucie wpływu na życie danego ośrodka dla samotnych matek (nota 2,3), miejscowości, (nota 1,8) oraz gminy i powiatu (1,9), w którym zamieszkują uczestniczki ankiet. Średnio respondentki deklarowały nieco większy swój wpływ na życie województwa dolnośląskiego (nota 1,7, gdy „1” oznacza odpowiedź „Nie mam wpływu”) niż na życie kraju czy też zakładu pracy (średnia po 1,5 punktu na skali). 69

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Główną przyczyną niskiego poziomu podmiotowości i – w konsekwencji wycofania się z większości sfer aktywności społecznej - jest brak wsparcia samotnych matek, które znalazły się w bardzo trudnej sytuacji życiowej. W trakcie dyskusji grupowych respondentki dość krytycznie odniosły się do lokalnych i krajowych władz, które – zdaniem badanych – nie liczą się z głosem gorzej sytuowanych obywateli, a w szczególności – z samotnymi matkami. W każdej z czterech grup dyskusyjnych respondentki szczerze mówiły o dominującym wśród samotnych matek, które doznały przemocy i sytuacji bezdomności, poczuciu osamotnienia, opuszczenia przez władze publiczne różnego szczebla. − No, na życie własne i rodziny mamy wpływ.(…) − Teraz to już mogę decydować o swoim życiu, o życiu swoich dzieci… − Na życie ośrodka, w którym mieszkam… No też mamy w pewnym sensie wpływ, na to jak tutaj mieszkamy, prawda? Bo jak sobie nie posprzątamy, nie ugotujemy, to będziemy tak sobie mieszkać. Będziemy głodne i będziemy żyły w brudzie. Także na to też mamy wpływ… − Ale jeśli chodzi o miejscowość, na przykład w której mieszkamy, to raczej nie. − No nie mamy zbytnio jakiegoś wpływu. − Do kościoła, do którego należę… Ja uważam, że… No, na temat kościoła, to wolałabym się nie wypowiadać. − Gminy i powiatu, w którym mieszkam.. − To też chyba nie… − Bo władze… Oni decydują za nas. − Oczywiście. − Czy dostaniemy mieszkanie, czy nie dostaniemy tego mieszkania. − Czy głosujemy na tego kogoś, to i tak nie ma sensu. (FGI)

W analizach statystycznych zweryfikowaliśmy, na ile z poczuciem podmiotowości korelowały, miały istotne powiązania, takie zmienne jak: poziom wykształcenia, wiek respondentek, ich czytelnictwo prasy oraz uczestnictwo w wyborach samorządowych (w 2006 r.), parlamentarnych (w 2007 r.) oraz do Parlamentu Europejskiego (w 2009 r.). Ustaliliśmy, że kobiety lepiej wyedukowane, z wykształceniem średnim lub wyższym zawodowym, miały nieco większe poczucie wpływu na życie własne i rodziny (średnia ok. 4,0 „Mam średni wpływ”) aniżeli respondentki z dyplomem szkoły co najwyżej zasadniczej zawodowej. Ponadto respondentki, które osiągnęły średni poziom wykształcenia, znacznie silniej niż wszystkie inne badane odczuwały subiektywny wpływ ich decyzji na sprawy 70

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet gminy i powiatu, w którym mieszkają (nota 3,8; średnia całej próby 1,9), na decyzje podejmowane w ich parafii (nota 3,0; dla reszty średnio 1,8 ) oraz w ich zakładzie pracy (nota 2,8; przy średniej w próbie 1,5), jeśli aktualnie pracują lub pracowały. Relatywnie wysokie poczucie podmiotowości wiązało się więc najczęściej ze średnim ogólnokształcącym poziomem wykształcenia. Reprezentantki z wyższym wykształceniem były tak nieliczne, że nie mogliśmy wyciągnąć daleko idących wniosków, ale zwróćmy uwagę, że wykazały one duży sceptycyzm, jeśli chodzi o ich możliwość współdecydowania poza własną rodziną. Najniższe noty, wskazujące na wręcz brak poczucia wpływu na większość wymiarów życia społecznego, uzyskały respondentki, które zakończyły naukę instytucjonalną na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjalnej. Kobiety najstarsze, które przekroczyły 44 rok życia, odczuwały najsilniejszy w próbie wpływ na życie własne i rodziny (nota 4,1; średnia dla próby 3,5). Z kolei najmłodsze uczestniczki diagnozy, w wieku od 18 do 24 lat nieco częściej dostrzegały możliwość współdecydowania o życiu ośrodka, w którym przebywają (nota 2,8; średnia w próbie 2,3), miejscowości, w której mieszkają (2,4; w próbie 1,8) czy o życiu swej parafii (2,6; w próbie 1,8), gminy i powiatu (2,6; w próbie 1,9), a także całego kraju (1,8; w próbie 1,5). Podmiotowość samotnych matek, mierzona ich poczuciem wpływu na mniej lub bardziej odległe sfery życia społecznego, jest zatem nieco wyższa wśród ankietowanych z wykształceniem średnim oraz w wieku nie przekraczającym 24 lat. Subiektywne odczuwanie możliwości współdecydowania tylko w niewielkim stopniu wiąże się ze zwiększonym czytelnictwem prasy lub uczestnictwem w wyborach samorządowych, parlamentarnych czy też w „Eurowyborach”. Niewielkie różnice w badanej zbiorowości biorą się z faktu, że dolnośląskie samotne matki w ogóle bardzo rzadko angażują się w życie publiczne, w niewielkim stopniu decydują się na podjęcie działalności obywatelskiej, co z kolei wynika, jak widzimy z niskiego poziomu podmiotowości zarezerwowanego niemal wyłącznie do życia osobistego i najbliższego otoczenia społecznego.37 W porównaniu z wynikami uzyskanymi dla dolnośląskich samotnych matek, zamieszkujących diagnozowane ośrodki, w próbie ogólnopolskiej z 2009 roku uzyskano dość zbliżone niskie odsetki dotyczące poczucia wpływu na sytuację w kraju. W próbie ogólnopolskiej

37. Zjawiska związane z aktywnością społeczno-obywatelską omówimy szczegółowo w następnym rozdziale.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet odnotowano jednak większy subiektywnie odczuwany udział obywateli w podejmowaniu decyzji o zasięgu lokalnym: „Jak wynika z uzyskanych deklaracji, tylko co czwarty badany (25%) twierdzi, że ma poczucie wpływu na sprawy kraju, natomiast zdecydowana większość (72%) jest przeciwnego zdania. (…) Bardziej rozpowszechnione jest poczucie wpływu na sprawy lokalne, które deklaruje ponad dwie piąte Polaków (42%). O niemożności kształtowania swojego bliskiego otoczenia mówi natomiast ponad połowa respondentów (55%).”38

Jeśli bowiem zsumujemy odsetki wskazujące na wpływ ankietowanych dolnośląskich matek na sprawy kraju, to otrzymamy tylko nieco niższy wskaźnik (21%) niż dla wszystkich członków społeczeństwa polskiego (25%). Łączne proporcje odpowiedzi wskazujące na wpływ naszych respondentek na sprawy ich gminy i powiatu wynoszą 31%, a dla miejsca zamieszkania – 29%. O wpływie na sprawy swojego miasta, gminy było przekonanych 42% ogółu społeczeństwa polskiego. Ważnym powodem niskiego poziomu podmiotowości w różnych sferach życia jest zjawisko naznaczania społecznego, którego niejednokrotnie doświadczają samotne matki oraz ich dzieci zamieszkujące dolnośląskie ośrodki. Sesje FGI były okazją do ujawnienia tych negatywnych zjawisk w dodatkowy sposób wpływających na wycofywanie się diagnozowanych kobiet z życia społecznego: − Była taka dziewczyna w tamtym roku, która była w ciąży i była bardzo źle na przykład traktowana u nas w szpitalu w gminie przez położne. Gdzie jedna położna powiedziała do drugiej: Zakładaj rękawiczki, bo ona jest… z domu samotnej matki. Czyli potraktowali ją jako coś takiego gorszego jako najgorsze, które tu przychodzą, żeby po prostu nic nie robić… No tak nas ludzie odbierają. I my to słyszymy na zewnątrz, że my jesteśmy te gorsze, które nic tutaj nie robią, pazury mają długie i tyle. (…) − Albo, że my tutaj jesteśmy, bo nic nam się nie chce ogólnie robić i do niczego się tam… (FGI)

*** − Czyli tutaj panie uważają, że nie mają wpływu, tak? Znów poproszę o komentarz, dlaczego panie tak uważają, że nie mają tego wpływu? − Jaki wpływ? Jak nas uważają za margines, za patologię, więc jaki wpływ mamy?(…) 38. Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2009, s.1. W sondażu tym zadano w inny sposób pytania wskaźnikowe, z dwoma możliwościami odpowiedzi „Tak” lub „Nie”: Czy, Pana(i) zdaniem, ludzie tacy jak Pan(i) mają wpływ na sprawy kraju?, oraz Czy, Pana(i) zdaniem, ludzie tacy jak Pan(i) mają wpływ na sprawy swojego miasta, gminy? My zaś pytaliśmy o poziom ewentualnego wpływu: „Proszę określić, jak duży ma Pani wpływ na sprawy dotyczące: 1. Życia własnego i rodziny, itd. Nie możemy więc porównywać nasilenia poczucia podmiotowości dolnośląskich samotnych matek w relacji do ogółu społeczeństwa.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet − Nie mamy wpływu, bo wszyscy nas traktują lekceważąco… Chciałam po prostu powiedzieć, że jesteśmy strasznie wytykane. Nasze dzieci w szkołach... Jak pani mówiła o wycieczkach. Na przykład stać mnie będzie, to te 10, 20, 50 zł. zapłacę. Będzie mniej do jedzenia. Bo taka jest prawda, ale to dziecko choć raz pojedzie. Ale jest na przykład „zielona szkoła”, to już absolutnie nie ma o czym mówić. Jest to 250-350 zł i nasze dzieci nie jadą. Bynajmniej w moim wypadku, moje dzieci nie pojadą. I po prostu w szkole dzieci wytykano, że są w ośrodku. Ale są dzieci strasznie odrzucane. (FGI)

3.3. Poziom zaufania społecznego badanych Ostatnim ważnym rozpatrywanym czynnikiem, zwiększającym lub blokującym działanie jednostek w ramach społeczeństwa obywatelskiego, jest poziom zaufania społecznego. Zaufanie społeczne oznacza „oczekiwanie korzystnych dla mnie działań parterów interakcji czy stosunków społecznych”39. Zaś jego brak wiąże się z założeniem o reakcji niosącej dla nas negatywne skutki. Uzyskanie skutecznej pomocy ze strony innych osób oraz instytucji, a także nawiązanie i utrzymywanie współpracy wiąże się z uprzednim założeniem, że ktoś – osoba (zaufanie osobiste), organizacja (zaufanie instytucjonalne) czy inny podmiot działa w dobrej wierze, z zamiarem niesienia pomocy czy współpracy, nie zaś realizuje ukryte cele, które są sprzeczne z naszymi własnymi. Poziom zaufania społecznego jest określany jako czynnik bądź to zwiększający, bądź utrudniający rozwój społeczeństwa obywatelskiego.40 Im niższy jest poziom zaufania, tym mniejsze prawdopodobieństwo współdziałania członków społeczeństwa, podejmowania aktywności na rzecz innych, ale też poszukiwania wsparcia społecznego poza swoim bezpośrednim środowiskiem społecznym. Reprezentatywne badania sondażowe nad społeczeństwem polskim (2006 r.) pokazały, że – poza obszarem prywatności, bezpośrednich i nieformalnych relacji społecznych - możemy mówić o „kulturze nieufności”. Oczekiwanie korzystnych działań jest bowiem niemal wyłącznie zarezerwowane dla najbliższej rodziny, nieco mniejszą siłę ma zaufanie wobec dalszych krewnych, do znajomych, sąsiadów oraz współpracowników w zakładzie pracy: „Poziom zaufania w sferze prywatnej jest stabilny, w ciągu ostatnich czterech latach niemal się nie zmienia. Można więc uznać, że w naszym społeczeństwie stosunki między ludźmi, których łączy

39. P. Sztompka, op. cit., s.198. 40. Por.: Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet pokrewieństwo, znajomość, wspólna praca oraz sąsiedztwo trwale opierają się na zaufaniu.”41

Respondentki biorące udział w grupach dyskusyjnych oraz ankiecie audytoryjnej poprosiliśmy o dokonanie wyboru pomiędzy dwoma poniższymi skrajnymi opiniami: 33Ogólnie rzecz biorąc, większości ludzi można ufać. 33W stosunkach z innymi należy być ostrożnym. W sensie ilościowym, zdecydowanie przeważył pogląd, zgodnie z którym należy zachować ostrożność, stosowny dystans do innych ludzi (40 kobiet, 83% próby). Niemal sześciokrotnie rzadziej diagnozowane samotne matki wybierały drugie stwierdzenie wskazujące na zaufanie a priori, udzielane z góry, „na kredyt”, a pośrednio – na mniejszy dystans społecznych wobec innych ludzi (7 osób, ok. 15%). Poziom zaufania społecznego Matek Wykres 6.Wykres Poziom25. zaufania spoáecznego Samotnych Samotnych Matek

Która z tych opinii jest bliĪsza Pani poglądom? Ogólnie rzecz biorąc, wiĊkszoĞci ludzi moĪna ufaü

Brak odpowiedzi 2,08% n=1

14,58% n=7

83,33% n=40

W stosunkach z innymi trzeba byü bardzo ostroĪnym

Uczestniczki sesji FGI uzasadniały swój brak zaufania do innych ludzi przede wszystkim

negatywnymi doświadczeniami z przeszłości, ale też niektóre badane były przekonane, Uczestniczki sesji FGI uzasadniaáy swój brak zaufania do innych ludzi przede wszystkim że wzajemny brak zaufania jest aktualnie dość powszechny we współczesnym społenegatywnymi doĞwiadczeniami z przeszáoĞci, ale teĪ niektóre badane byáy przekonane, Ī wzajemny brak zaufania jest aktualnie doĞü powszechny we wspóáczesnym spoáeczeĔstwie: czeństwie: 41. Tamże, s. 2.

Tutaj w domu mam zaufanie do wiĊkszoĞci osób, a na zewnątrz – ostroĪnie. Ja siĊ czujĊ juĪ bezpiecznie. Nie wiem, zobaczymy, jak sobie poradzĊ na zewnątrz, ale da sobie radĊ. Ale utrzymywaü bliskich kontaktów z bliskimi sąsiadami na przykáad nie ma zamiaru. Ale dlaczego? Bo siĊ bojĊ.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet − Tutaj w domu mam zaufanie do większości osób, a na zewnątrz – ostrożnie. Ja się tu czuję już bezpiecznie. Nie wiem, zobaczymy, jak sobie poradzę na zewnątrz, ale dam sobie radę. Ale utrzymywać bliskich kontaktów z bliskimi sąsiadami na przykład nie mam zamiaru. − Ale dlaczego? − Bo się boję. − Jest coś takiego, że jak gdzieś tam te nasze zaufanie gdzieś tam… Ktoś nadużyje tego zaufania, to później już nie ma się ochoty już nikomu ufać. (FGI)

*** Znaczy się… ufać można, ale to jest zaufanie ograniczone. Niepełne. Większość ludzi w teraźniejszych czasach, jeżeli mu się zaufa, zwierzy tak naprawdę, po pewnym czasie wykorzystuje to przeciwko. Dla zabawy. Tak jest w większości przypadków. Zdarzają się, że naprawdę można zaufać i się pomoc dostanie… Ale mało ludzi jest takich, komu można powierzyć swoją tajemnicę, sekret, żeby po prostu to nie było obrócone przeciwko. (FGI)

Dzięki szczegółowym analizom ilościowym udało nam się ustalić, że zaufanie do innych ludzi nie zmienia się wraz ze zwiększaniem ilości ośrodków zamieszkiwanych przez matki. Zatem „wędrowanie po ośrodkach” słabo wiąże się z utratą zaufania do innych członków społeczeństwa, ani też konieczność zamieszkiwania w różnych placówkach nie powoduje też zmiany dystansu społecznego wobec innych. Stopień zaufania społecznego silnie wiąże się z poziomem wykształcenia samotnych matek i jest to zależność liniowa, czyli – im wyższy poziom wykształcenia, tym więcej pojawiało się odpowiedzi wskazujących na zaufanie do innych ludzi42. Jest to jedyny czynnik różnicujący poziom zaufania wśród respondentek. Analizy statystyczne dowodzą, że zarówno samotne matki posiadające, jak i nie posiadające kapitału społecznego w postaci osobistego powiernika, wykazywały podobne ogólne zaufanie do ludzi.

42. Znów w tym miejscu podkreślmy małą liczebność próby, która pozwala mówić o pewnych uchwyconych prawidłowościach, a nie silnych zależnościach.

poziom zaufania wĞród respondentek. Analizy statystyczne dowodzą, Īe zarówno samotne matki posiadające, jak i nie po kapitaáu spoáecznego w postaci osobistego powiernika, wykazywaáy podobne zaufanie do ludzi. Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 26. Posiadanie powiernika Wykres 7. Posiadanie powiernika

Czy ma Pani kogoĞ, z kim moĪe Pani otwarcie porozmawiaü o wszystkich sprawach osobistych, o swoich problemach? Trudno powiedzieü 4,17% n=2

Nie 25,00% n=12 70,83% n=34

Tak

Brak poczucia podmiotowości, możliwości kreowania rzeczywistości społecznej oraz niski po-

ziom zaufania społecznego zapewne wynika z doświadczonego deficytu wsparcia społecznego Brak poczucia podmiotowoĞci, moĪliwoĞci kreowania rzeczywistoĞci spoáecznej o w czasie najtrudniejszych momentów, jakich doświadczyły nasze respondentki. Chociaż jedpoziom zaufania spoáecznego zapewne wynika z doĞwiadczonego deficytu nak ten zasób, „kapitał społeczny” jest najtrudniejszych stosunkowo niski, to przeważająca częśćdoĞwiadczyáy ankietowanychnasze resp spoáecznego w czasie momentów, jakich jednak zasób, „kapitaá spoáeczny” jest zstosunkowo to przewaĪają deklarowała ChociaĪ (34 kobiety, 71%),ten że może liczyć na pomoc powiernika, którym możeniski, otwarcie ankietowanych deklarowaáa (34 kobiety, 71%), Īe moĪe liczyü na pomoc powi porozmawiaćktórym o wszystkich sprawach osobistych, o swoich problemach. Dwie sprawach respondentkiosobistych, nie moĪe otwarcie porozmawiaü o wszystkich o potrafiły jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co uczestniczka diagnozyodpowiedzieü (12 kobiet, problemach. Dwie respondentki nieczwarta potrafiáy jednoznacznie na py uczestniczka diagnozy (12osoby kobiet, 25%)otoczeniu okazaáaspołecznym. siĊ wyobcowana, gdyĪ 25%) okazałaczwarta się wyobcowana, gdyż nie miała takiej w swym takiej osoby w swym otoczeniu spoáecznym. Izolacja społeczna, utrata więzi z innymi osobami, członkami grupy (np. współmieszkanek ośrodIzolacja spoáeczna, utrata wiĊzi z innymi osobami, czáonkami grupy (np. wspóámi ka), jest zapewne reakcjąjest na doznane urazy społeczne doświadczenia. Jakiopowiada oĞrodka), zapewne reakcją na i negatywne doznane urazy spoáeczne negatywne doĞwia o procesie wychodzenia z izolacjio społecznej z kierowników wywiadu IDI: Jak opowiada procesiejeden wychodzenia z udzielających izolacji spoáecznej jeden z kie udzielających wywiadu IDI:

− Często jest tak, że one wolałyby... Często im się tak wydaję, że one chciałyby być pozostawiojestWtedy tak, nic. Īe Załamać one wolaáyby... CzĊsto im siĊ to tak wydajĊ, Īe one chc ne same sobie. NoCzĊsto i wtedy co? się i w ogóle. Na początku pewnie ciężko pozostawione same sobie. No i wtedy co? Wtedy nic. Zaáamaü siĊ i w ogóle. Na im jest. One spodziewają się, żeciĊĪko ucieknąimw takie że każdy przemknie na to, że to pewnie jest. miejsce, One spodziewają siĊ, Īeoko, uciekną w ona takie miejsce, przemknie oko, na to, Īe ona wpadáa w depresjĊ, bo ona chce spokoju. Pozor wpadła w depresję, bo ona chce spokoju. Pozornie jej się tak wydaje, że ona tego potrzebuje. To tak wydaje, Īe ona tego potrzebuje. To wáaĞnie na początku tak jest, Īe jest tak właśnie na początku tak jest, że jest tak strasznie. Później okazuje się, że nie jestem w tym sama.

Znów w tym miejscu podkreĞlmy maáą liczebnoĞü próby, która pozwala mówiü o uchwyconych prawidáowoĞciach, a nie silnych zaleĪnoĞciach.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Samo to, że przez jakiś czas jest, poznaje nowych ludzi i później otwierają się i rozmawiają ze sobą. I sama świadomość, że nie jest z tym sama, że są inni ludzie, którzy mają takie same problemy. To już pół roboty zrobione. Że nie jest się samemu w takim życiu ciężkim. (IDI)

Tak więc izolowanie się jest strategią zaliczaną przez psychologów społecznych do „nieefektywnych sposobów radzenia sobie ze stresem”, w przeciwieństwie do częściej jednak wybieranego przez ankietowane samotne matki, wsparcia społecznego43. Również jedna z uczestniczek dyskusji FGI wyjaśniała, że aby uzyskać pomoc od innych ludzi, trzeba wykazać pewien stopień ufności wobec nich. Jest to obarczone ryzykiem, gdyż wsparcie najczęściej pochodzi od osób spoza najbliższego kręgu rodziny i znajomych. − Myślę, że można ufać ludziom. Przynajmniej w moim przypadku. Przez dziesięć lat byłam bezdomna i gdybym nie ufała ludziom, to bym już nie żyła. − To znaczy, że jednak pomogli? − Tak, pomogli. Poprowadzili, podali pomocną dłoń. − I to był ktoś z rodziny? − Nie, nie z rodziny! To byli ludzie zupełnie obcy dla mnie. (FGI)

Uczestniczki ankiet audytoryjnych określały na pięciopunktowej skali (od „Zdecydowanie nie mam zaufania”, poprzez „Trudno powiedzieć” do „Zdecydowanie mam zaufanie”) swój poziom zaufania społecznego, osobistego oraz instytucjonalnego, wobec różnych osób, grup oraz instytucji, które mogą potencjalnie oferować wsparcie społeczne samotnym matkom. Rozkład uzyskanych odpowiedzi zamieściliśmy w poniższej tabeli. Jakie zatem osoby, grupy czy instytucje spotkały się z nieufnością ze strony diagnozowanych samotnych matek? Najwyższy poziom zaufania społecznego - wskaźnikiem którego są odsetki odpowiedzi „Zdecydowanie mam zaufanie” (29%, czyli 14 kobiet) - dotyczył najbliższej rodziny respondentek, ich rodziców, dzieci, rodzeństwa. Na drugim miejscu znaleźli się pracownicy poszczególnych ośrodków (11 kobiet, 23% próby), a zaraz za nimi służba zdrowia (10 kobiet, 21%). Wśród około jednej trzeciej części ankietowanych ograniczonym zaufaniem (odpowiedzi „Raczej mam zaufanie”) darzyła najczęściej osoby zatrudnione w placówce, w której przybywa matka (17 kobiet, 35% próby), znów – służbę zdrowia (16 kobiet, 33% próby), a także pracowników lokalnych ośrodków pomocy społecznej (16 kobiet, 33% próby) oraz policję (15 kobiet, 31% próby). 43. Zob.: C. K. Oyster, Grupy, Poznań 2002, s. 330-331.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Z kolei ograniczony brak zaufania (odpowiedzi „Raczej nie mam zaufania”) badane wskazały głównie w przypadku relacji nieformalnych: ze znajomymi spoza ośrodka (aż 18 kobiet, 38% próby), z innymi kobietami zamieszkującymi daną placówkę (16 kobiet, 33% próby) oraz z dalszą rodziną (17 kobiet, 35% próby). Kontakty z dalszymi krewnymi, najczęściej też z wszystkich innych relacji społecznych, oparte są na całkowitym braku zaufania (13 kobiet, 27% próby). Jednakże największą nieufność dolnośląskie matki odczuwają wobec władz w kraju (16 kobiet, 33% próby) oraz przedstawicieli mediów (11 kobiet, 23% próby). Co piąta respondentka nie ma żadnego zaufania do najbliższej rodziny (10 kobiet, 21% próby) oraz do instytucji policji (10 kobiet, 21% próby). Wykres 27. Poziom zaufania respondentek do poszczególnych osób i instytucji

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Jeśli przypatrzymy się wartościom średnim uzyskanym dla wszystkich zdiagnozowanych samotnych matek, okaże się, że choć na ograniczonym poziomie, to najwyższym zaufaniem społecznym, cieszą się głównie pracownicy ośrodków biorących udział w projekcie (nota 3,5; gdzie „3” oznacza odpowiedź „Trudno powiedzieć”, zaś „4” – „Raczej mam zaufanie”) oraz reprezentanci służby zdrowia (średnia 3,4 punktu), a rzadziej już pracownicy instytucji opieki społecznej (nota 3,1). Najbliższa rodzina, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz księża najbliższej parafii uzyskali bardzo ambiwalentne oceny (nota 3,0) oscylujące wokół umiarkowanej ufności i ograniczonego deficytu zaufania. Potwierdzają się wcześniejsze wyniki, zgodnie z którymi badane samotne matki odnoszą się z nieufnością przede wszystkim wobec władz kraju (nota 2,3; gdzie „2” symbolizuje odpowiedź „Raczej nie mam zaufania”), dalszej rodziny (2,4) oraz mediów (2,6). Współmieszkanki ośrodków dla samotnych matek darzą siebie nawzajem umiarkowaną nieufnością (2,7 punktu), co de facto oznacza, że w jednej placówce ufność wzajemna kształtuje się na umiarkowanie pozytywnym poziomie, a w innej – osiąga umiarkowanie niskie noty. Wcześniej wspominaliśmy, że zaufanie w społeczeństwie polskim jest stabilne i zarezerwowane do nieformalnych stosunków społecznych. Z kolei „działaniu obywatelskiemu sprzyja przede wszystkim zaufanie do znajomych oraz dalszych krewnych i – w znacznie mniejszym stopniu – do sąsiadów i współpracowników”44. W sferze prywatnej większość respondentek przejawiała znacznie niższy poziom zaufania społecznego aniżeli ogół społeczeństwa. W porównaniu ze statystykami z 2006 roku dla całego społeczeństwa polskiego, dolnośląskie samotne matki, w trakcie ankiet audytoryjnych, ujawniły trzykrotnie rzadziej zdecydowane zaufanie wobec członków własnej rodziny (29% matek, 90% społeczeństwa według sondażu CBOS z 2006 roku), do swoich znajomych (8% matek, 24% społeczeństwa). Uczestniczki dolnośląskiej diagnozy z dziesięciokrotnie mniejszym prawdopodobieństwem darzą zaufaniem dalszą rodzinę (4% matek, 40% ogółu społeczeństwa)45. Możemy zatem spodziewać się, że aktywność społeczno-obywatelska wśród ankietowanych samotnych matek, będzie również znacznie odbiegała od poziomu ogólnopolskiego, na niekorzyść naszych respondentek. Pamiętając o niezwykle istotnym subiektywnym, świadomościowym podłożu poziomu aktywności/bierności diagnozowanej zbiorowości, skupimy się teraz na uwarunkowaniach in44. Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie…, s. 18. 45. Tamże, s. 2 i nast.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet stytucjonalnych i ogólnospołecznych. Porównamy sytuację samotnych matek zamieszkujących na Dolnym Śląsku, z kobietami pochodzącymi z innych regionów oraz z innych krajów, a w szczególności - obywatelkami Islandii, Liechtensteinu oraz Norwegii .

3.4. Sytuacja samotnych matek w Polsce i w innych krajach Sytuacja samotnych matek w Polsce rozpatrywana na tle ogólnego zaangażowania obywatelskiego oraz wsparcia ze strony władz publicznych różni się od tej, z którą mamy do czynienia w krajach europejskich, a szczególnie w Islandii, Liechtensteinie czy Norwegii. Nasze wywody opieramy na doniesieniach z badań oraz statystykach zebranych przy użyciu różnych narzędzi, dlatego należy je potraktować jako ukazanie pewnej perspektywy, nie zaś miarodajną analizę porównawczą wyników z badań. Społeczeństwo norweskie należy do najbardziej aktywnych w Europie pod względem wolontariatu – dobrowolnej, nieodpłatnej pracy na rzecz innych osób i grup, a także pod względem pracy w partiach politycznych.46 W badaniu datowanym na przełom roku 2006/2007 w dziewiętnastu krajach objętych diagnozą, pracę na rzecz organizacji oraz stowarzyszeń (innych niż polityczne) zadeklarowało najwięcej Finów (33,8%), Norwegów (27,2%) oraz Szwedów (26,8%). Średnia we wszystkich badanych społeczeństwach wyniosła 13,6% wszystkich obywateli, zaś Polska, z notą 4,5% mieszkańców, znalazła się na jednym z ostatnich miejsc pod względem zaangażowania społeczno-obywatelskiego, tylko przed Portugalią, Słowenią, Węgrami oraz Bułgarią.47 Wśród Finów, Norwegów oraz Szwedów również doliczono się największych odsetków wolontariuszy, osób świadczących nieodpłatną pracę na rzecz organizacji charytatywnych, co najmniej raz w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprzedzających sondaż (odpowiednie odsetki wyniosły: 33,8%, 27,2% oraz 26,8%). We wszystkich krajach odsetek wolontariuszy wyniósł średnio 13,6% populacji a w Polsce już trzykrotnie mniej (4,5%). Inny wskaźnik zaangażowania w życie publiczne – jakim jest praca w partii lub ruchu politycznym również okazał się bardzo korzystny dla Norwegów. Średnia dla krajów objętych sondażem wyniosła 3,9% obywateli. Na pierwszym miejscu rankingu znalazł się Cypr (10%) 46. Europejski Sondaż Społeczny (ESS) z 2006/2007 na podstawie: A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 40 i nast. 47. W sondażu wzięły udział: Belgia, Bułgaria, Cypr, Dania, Estonia, Francja, Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rosja, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Szwajcaria, Węgry oraz Wielka Brytania.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet a na drugim znów Norwegia, gdzie aktywność w tym zakresie zadeklarowało 6,3% społeczeństwa. Warto uwydatnić fakt, że Polska znalazła się na ostatnim miejscu pod względem zaangażowania w partie polityczne, ponieważ jedynie 1,7% obywateli w ten sposób aktywnie uczestniczy w życiu społecznym. Przyjrzymy się teraz formom wsparcia ze strony państwa, z jakich mogą skorzystać samotne matki w Islandii, Liechtensteinie czy Norwegii. W Norwegii w 2008 roku wypłacane były świadczenia pieniężne z tytułu macierzyństwa (maternity benefit). Beneficjentka musiała wykazać co najmniej sześć miesięcy zatrudnienia lub pracy na własny rachunek w ciągu ostatnich dziesięciu miesięcy. Warunek ten mogła spełniać matka, ojciec lub oboje rodziców. Należna kwota była wypłacana matce lub ojcu.48 Grant macierzyński (maternity grant) przysługiwał ubezpieczonym matkom, które nie były uprawnione do otrzymania wyżej wymienionych świadczeń z tytułu macierzyństwa. Subwencja ta była wypłacana, gdy osoba ubezpieczona nie otrzymywała zasiłku macierzyńskiego (33,584 koron norweskich). Grant był przyznawany również w przypadku adopcji dziecka. Dotacja ta przysługiwała też za urodzenie dziecka w domu (1765 koron norweskich). Państwo norweskie przewidziało również dodatkową dotację, specjalnie przeznaczoną dla samotnych matek - kobiet owdowiałych, rozwiedzionych, pozostającym w separacji oraz niezamężnych. Owdowiałym matkom i ojcom przysługiwało ponadto świadczenie na opiekę nad dzieckiem. Otrzymywana kwota wypłacanych świadczeń była zależna od rocznych przychodów uzyskiwanych przed otrzymaniem renty, od kosztów opieki nad dzieckiem oraz liczby dzieci. Renta nie przysługiwała, jeśli zostało zawarte ponowne małżeństwo. Ponadto dzieci otrzymywały zasiłek rodzinny przeznaczony dla sierot. Jak piszą autorzy raportu na temat przeciwdziałania dyskryminacji kobiet w Liechtensteinie, pomimo, że jest to kraj stosunkowo zamożny, zamieszkują go również grupy ludności uzyskujące niskie poziomy dochodów. Z problemami finansowymi borykają się w szczególno-

48. Dane za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008 (released September 2008), Social Security Administration, http://www.ssa.gov/policy/

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet ści samotni rodzice, a zwłaszcza matki z dziećmi, ale także rodziny wielodzietne oraz takie, w których tylko jedno z rodziców osiąga dochody.49 W ciągu ostatnich 30 lat dwudziestego stulecia w Liechtensteinie dokonała się niezwykle znacząca zmiana modelu z rodziny wielodzietnej w małą, liczącą średnio 2,4 osoby. W 1970 roku aż 33% ludności Liechtensteinu roku zamieszkiwało gospodarstwa domowe liczące sześć lub więcej osób, a w 2000 roku zaledwie 6% ludności żyło w tak określonych rodzinach wieloosobowych. W tym samym okresie, liczba gospodarstw 1-2-osobowych zwiększyła się znacznie, gdyż w 2000 roku prawie 40% ludności tworzyło takie rodziny. Nastąpił wtedy jednocześnie wzrost ilości osób samotnie wychowujących dzieci z 745 takich gospodarstw domowych w 1990 roku do 926 dekadę później. Zgodnie z oficjalnymi statystykami, w 2000 roku rodzice (kobiety i mężczyźni) samotnie wychowujący potomstwo, obejmowali łącznie z dziećmi 926 gospodarstw domowych na 13 325 gospodarstw funkcjonujących w całym kraju (czyli około 7%). Na 32 806-ciu mieszkańców Księstwa, rodziny niepełne liczyły w sumie 2 481 matek lub ojców i ich dzieci (czyli ok. 7,6% populacji).50 Z cytowanego raportu z 2006 roku wynika, że Liechtenstein przywiązuje wielką wagę do wspierania rodzin, a szczególnie samotnych rodziców. W dokumencie pt. The Family Allowance Act przewiduje się wypłatę subwencji z tytułu urodzenia dziecka, która przysługuje wszystkim osobom, które mają stałe miejsce pobytu lub są zatrudnione w Liechtensteinie. Dodatek w wysokości 2100 franków szwajcarskich (w 2006 roku) przysługiwał z tytułu urodzenia jednego dziecka, zaś 2600 franków wypłacano na każde dziecko w przypadku ciąży mnogiej. Zasiłki z tytułu narodzin przyznawano także w przypadku adopcji dziecka w wieku poniżej pięciu lat.51 W lipcu 1999 roku wprowadzono nowe świadczenie rodzinne. Oprócz już istniejących – zasiłku rodzinnego na dzieci oraz z tytułu urodzin nowego potomka, utworzono dodatek dla rodziców samotnie wychowujących dzieci. Od tego czasu, samotni opiekunowie otrzymują comiesięczny zasiłek na każde dziecko. W 2005 roku 590 samotnych rodziców mieszkających lub pracujących w Lichtesteinie pobierało takie świadczenie. Rodzice ci mieli w tym roku pod opieką łącznie 896 potomstwa.52 Roszczenie to przysługiwało na każde dziecko, 49. Liechtenstein Third Report, pursuant to article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women of 18 December 1979, Vaduz, 5 July 2006, RA 2006/1591, s. 56. 50. Liechtenstein in Figures 2009. Population , s.15. (http://www.llv.li). 51. Liechtenstein Third Report, s. 26. 52. Tamże.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet z którym zamieszkiwał samotny rodzic w jednym gospodarstwie domowym. Było to dodatkowe świadczenie (single-parent supplement) wypłacane jako uzupełnienie do zasiłku rodzinnego (family allowance).53 Ponadto rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej, które nie były wstanie opłacić kosztów utrzymania, mogły uzyskać od państwa Liechtensteinu dodatki mieszkaniowe na opłatę czynszu. Gwarantowała to kolejna podstawa prawna - The Law on Rental Subsidies for Families. Do tego rodzaju wsparcia uprawnione były rodziny, które dysponowały średnim rocznym dochodem poniżej ustalonego poziomu oraz dla których Liechtenstein był miejscem stałego pobytu od co najmniej roku. Niepełne rodziny były tu szczególnie uprzywilejowane. Refundowana powierzchnia mieszkaniowa musiała spełniać ustalone normy odnośnie wielkości, a także być zgodna z potrzebami wnioskującej o pomoc rodziny. Szacuje się, że w 2005 roku takiego wsparcia udzielono łącznie 375 beneficjentom, na co przeznaczono kwotę w wysokości 1.992.325 franków szwajcarskich. Dalej czytamy w Raporcie Liechtensteinu, że według statystyk Office of Social Affairs (Urzędu do Spraw Społecznych) z 2001 roku, samotni rodzice stanowili dotychczas jedną z najbardziej zależnych od pomocy społecznej grup. Natomiast po wprowadzeniu w życie dotacji na wynajem mieszkań, w kwietniu 2001 r., odnotowano znaczącą poprawę sytuacji osób samotnie wychowujących dzieci. Procent samotnych rodziców uzależnionych od pomocy społecznej zmniejszył się aż o 16% w stosunku do poprzedniego roku.54 Jest to konkluzja niezwykle istotna z punktu widzenia naszej diagnozy. W Liechtensteinie wypłacany był też zasiłek macierzyński (maternity benefit). Świadczenie to było przyznawane na okres nie przekraczający 20 tygodni, z których co najmniej 16 tygodni wypłaty następowało po przewidywanym terminie porodu. Natomiast dodatek macierzyński (maternity allowance) otrzymywały kobiety, które nie kwalifikowały się do uzyskiwania zasiłku macierzyńskiego.55 Islandia w 2008 roku oferowała świadczenia pieniężne z tytułu macierzyństwa (cash maternity benefits), które były wypłacane matkom - pracownicom lub zarobkującym na zasadzie samozatrudnienia i jednocześnie zamieszkującym na stałe w Islandii. Ponadto aktywnym zawodowo przyznawane były zasiłki z tytułu rodzicielstwa (maternity and paternity benefits), 53. Za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008. 54. Tamże, s. 27. 55. Za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet które mogły pobierać zarówno matki, jak i ojcowie56. Inna dotacja, (maternity and paternity grants) wynosiła w 2008 roku 45,324 koron islandzkich miesięcznie, jeśli w trakcie opieki nad dzieckiem czas pracy był ograniczony do 25% dotychczasowego lub też gdy matka lub ojciec był bierny zawodowo. Natomiast rodzicom, którzy kształcili się w trybie dziennym, przysługiwała znacznie wyższa kwota, bo aż 103,869 koron islandzkich miesięcznie. Ponadto, każda wdowa lub wdowiec był uprawiony do otrzymywania 28,300 koron islandzkich miesięcznie w okresie do maksymalnie sześciu miesięcy, zaś gdy osoba owdowiała miała na utrzymaniu dziecko w wieku poniżej lat 18, świadczenia rodzinne, ale już na niższą kwotę, mogły być wypłacane jeszcze przez kolejne sześć miesięcy. Na dodatek do opieki nad dzieckiem mogły w tym kraju liczyć również osoby bezrobotne. Pełne dzienne świadczenie dla niepracujących było wypłacane przez 10 dni, a następnie kwotę dziennego świadczenia wyliczano na podstawie 70% przeciętnego wynagrodzenia osoby bezrobotnej w okresie półrocznym poprzedzających dwa miesiące przed utratą pracy. Dodatek na dzieci (child’s suplement) to codzienne świadczenie, wówczas równe 4% pełnej kwoty zasiłku z tytułu utraty pracy, na każde dziecko poniżej 18 roku życia. Widzimy zatem, że w Norwegii, Liechtensteinie czy Norwegii istnieją rozwiązania, które są wprost lub pośrednio skierowane do samotnych matek. Właściwie subwencje przeznaczone tylko dla tej kategorii rodziców istnieją jedynie w Norwegii, w Liechtensteinie podobną opieką państwo objęło zarówno samotne matki, jak i samotnych ojców, przyznając im dotacje oraz wspomagając dodatkami mieszkaniowymi. W Islandii nie stworzono wyspecjalizowanych subsydiów ani dla samotnych matek, ani dla szerszej kategorii rodziców samotnie wychowujących dzieci. Natomiast rodziny pełne i niepełne mogły korzystać ze wsparcia dla matek lub jednego z dwojga rodziców. Ponadto objęto pieczą dzieci wdów i wdowców (jako samotnych rodziców) oraz osób bezrobotnych, których szeregi niejednokrotnie zasilają opiekunowie samotnie wychowujący dzieci. Specjalnym wsparciem objęto rodziców uczących się w trybie dziennym. W porównywalnym okresie, w Polsce matkom przyznano jednorazowe zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka, które wynosiły 1000 zł na jednego potomka, niezależnie od poziomu uzyskiwanych dochodów. Rodzice mogli również korzystać z zasiłków rodzinnych, gdy dziecko było w wieku poniżej 18 roku życia (do 21 roku życia dla uczniów i do lat 24 dla potomstwa z trudnościami w na56. Tamże.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet uce). Warunkiem był niski status materialny rodziny (w 2008 roku – gdy średni miesięczny dochód nie przekroczył 504 zł w poprzednim roku kalendarzowym, a kwota ta wyniosła 583 złotych dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym). Dodatek ten otrzymywała matka, ojciec lub opiekun. Również nisko uposażone rodziny mogły pobierać dodatek z tytułu urodzenia dziecka, wypłacany matce, ojcu lub opiekunowi.57 Samotni rodzice dzieci małoletnich, którzy byli uprawnieni do zasiłków rodzinnych, ale nie pobierali zasiłku dla bezrobotnych mogli się ubiegać o dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka. Ponadto renta rodzinna przysługiwała wdowom i wdowcom, którzy ukończyli do 50 lat w chwili śmierci ubezpieczonego, byli niezdolni do pracy lub wychowywali dziecko w wieku poniżej 16 roku życia (w wieku 18 lat w przypadku dzieci kontynuujących naukę). Państwo polskie nie przewidziało zatem pomocy skierowanej do samotnych matek, chyba że są to wdowy, osoby bezrobotne lub o bardzo niskich zarobkach (kwalifikujące się do zasiłków rodzinnych). Statystyki Głównego Urzędu Statystycznego pokazują, że na 207 kobiet i dzieci przebywających w dolnośląskich placówkach dla samotnych matek i kobiet w ciąży do pełnej lub częściowej odpłatności zobowiązanych było łącznie 31% mieszkańców. Budżet państwa pokrywał koszty zakwaterowania 24% mieszkańców, a 4% było zwolnionych z opłat. Na Mazowszu, odnotowano około połowy przebywających w ośrodkach, którzy w ogóle zostali zwolnieni z odpłatności. Wsparcie finansowe mieszkanek i ich dzieci w województwie mazowieckim było zatem większe aniżeli w województwie dolnośląskim.58 Dane te pokazują, że w samotne matki z dziećmi zamieszkujące w Polsce mogą w niewielkim stopniu wesprzeć się na instytucjach państwowych. Z drugiej strony, niski poziom ogólnego zaangażowania społecznego nie sprzyja włączaniu tej grupy kobiet w życie społeczne. Obrazowo mówiąc – instytucje państwowe oddały problemy samotnych matek w ręce organizacji pozarządowych, które działają w dość niekorzystnych warunkach niskiego zaangażowania obywatelskiego. Zatem kobiety samotnie wychowujące dzieci w niewielkim tylko stopniu mogą liczyć na wypracowanie pozainstytucjonalnej sieci współpracy na ich rzecz. Ten problem dotyczy także Dolnego Śląska, gdyż jak pokazaliśmy, również i tutaj 57. Za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008 oraz według informacji Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (http://www.mpips.gov.pl). 58. Por.: Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r., s. 168. Szczegółowo opisujemy te statystyki w rozdziale 5. niniejszej publikacji.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet ośrodki dla samotnych matek są prowadzone przez organizacje pozarządowe, dotowane wprawdzie przez instytucje publiczne, ale w swej codziennej pracy, właściwie pozbawione stałego i rozbudowanego wsparcia społecznego. Jeszcze raz podkreślmy fakt tylko zasygnalizowany wcześniej. Na terenie województwa dolnośląskiego właściwie brakuje, ze strony administracji publicznej, instytucjonalnych rozwiązań skierowanych do samotnych matek pozbawionych własnych mieszkań. Wprawdzie organizacje pozarządowe, które tworzą ośrodki dla samotnych matek są finansowane z funduszy publicznych, ale to na nich de facto spoczywa cały ciężar odpowiedzialności za zorganizowanie wsparcia dla kobiet z dziećmi, które znalazły się w sytuacji bezdomności i jednocześnie najczęściej – bezrobocia. Zresztą jest to problem ogólnopolski: w 2007 roku na 61 funkcjonujących w całym kraju (łącznie z filiami) domów dla samotnych matek z dziećmi i kobiet w ciąży, tylko 8, a więc niespełna jedna ósma z nich należała do sektora publicznego. Pozostałych 54 placówek było prowadzonych w sektorze prywatnym i możemy przypuszczać, że podobnie jak na Dolnym Śląsku, również i w innych regionach kraju, tę lukę w wypełnianiu funkcji opiekuńczej państwa przejęły lokalne oraz ogólnopolskie organizacje pozarządowe wyspecjalizowane w świadczeniu pomocy społecznej.59

59. Stan na dzień 31.XII. 2007 r., Tabl. 2 (51) Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według rodzaju placówki, tamże, s. 158.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

4. W YMIARY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNOOBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK Zaangażowanie społeczne odbywa się poprzez działalność w ramach instytucji społecznych, które stanowią „pewne wyodrębnione zorganizowane typy działalności [podkr. Autora] podejmowanej w celu zaspokojenia potrzeb jednostek i całych zbiorowości”60. Aktywność zawodowa oznacza włączenie jednostek i grup w instytucje ekonomiczne, zajmujące się „produkcją i podziałem dóbr i usług, regulowaniem obiegu pieniądza, organizowaniem i podziałem pracy”61, zaś praktyki edukacyjne oraz kulturalne odbywają się w ramach instytucji wychowawczych i kulturalnych (naukowych, kulturalnych, rodziny jako instytucji wychowującej, szkoły), powołanych „dla utrzymywania, tworzenia i rozwijania kultury, dla socjalizacji młodego pokolenia, dla przekazywania mu wartości kulturalnych społeczeństwa jako całości”62. Aktywność obywatelska realizuje się za pośrednictwem instytucji politycznych (rządu, parlamentu, policji, partii politycznych), związanych „ze zdobywaniem, wykonywaniem i utrzymywaniem władzy”63, a także w ramach instytucji socjalnych (społecznych w wąskim znaczeniu), jak zrzeszenia, dobrowolne organizacje, kluby, społeczności lokalne. W społeczeństwie polskim, podobnie jak w wielu innych zbiorowościach, istotny jest też piąty typ - instytucja religijna, odpowiadająca głównie za regulowanie systemów wartości, dominującego światopoglądu, wzorców i norm. Praktyki religijne omówiliśmy we wcześniejszej części publikacji jako istotną, w naszym społeczeństwie, determinantę innych form aktywności społeczno-obywatelskiej.

60. G., Skąpska, M. Ziółkowski, hasło: „Instytucja społeczna” (w:) Encyklopedia socjologii. A-J, Warszawa 1988, s. 317. 61. J. Szczepański, op. cit., s.114. 62. Według podziału, ze względu na zadania merytoryczne spełnianie przez instytucje społeczne, zaproponowanego przez socjologa Jana Szczepańskiego. Por.:, J. Szczepański, op. cit., s.114-115. 63. Tamże, s. 114.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Ponadto partycypacja w życiu społeczeństwa obywatelskiego powinna być wielowymiarowa i gwarantować dostęp do wielu form aktywności społeczno-obywatelskiej. Nazwaliśmy łącznie te sfery działalności społecznej jako aktywność (zaangażowanie) społeczno-obywatelskie, gdyż możemy założyć, iż sytuacja braku dostępu do jednego z nich powoduje ograniczenie aktywności we wszystkich innych, zaś szczególnie istotna jest tutaj aktywność zawodowa. Wykres 1. Wymiary aktywnoĞci spoáeczno-obywatelskiej a instytucje spoáeczne Wykres 28. Wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej a instytucje społeczne

Deficyt lub niski poziom uczestnictwa w jednym, kilku lub we wszystkich wymiarach instytucjonalnych wykluczenie społeczne (ekskluzję społeczną), czyli funkcjonowanie Deficyt lub oznacza niski poziom uczestnictwa w jednym, kilku lub we wszystkich wymiarach instytucjonalnych oznacza wykluczenie spoáeczne (ekskluzjĊ spoáeczną), czyli jednostek i grup w ograniczonym zakresie lub całkowicie poza obrębem jednej lub kilku funkcjonowanie jednostek i grup w ograniczonym zakresie lub caákowicie poza obrĊbem 64 najistotniejszych instytucji społecznych jednej lub kilku najistotniejszych instytucji. spoáecznych 5 . Założyliśmy, iż iĪ ww sytuacji ZaáoĪyliĞmy, sytuacjisamotnego samotnegomacierzyństwa, macierzyĔstwa,połączonego poáączonego zz bezdomnością, bezdomnoĞcią, kobiekobiety tysą są zagroĪone zagrożonewykluczeniem wykluczeniemspoáecznym społecznym z tych istotnych instytucji społecznych. z tych istotnych instytucji spoáecznych. Kolejno przyjrzymy siĊ zakresowi aktywnoĞci, wzglĊdnie biernoĞci spoáecznej, Kolejno przyjrzymy się zakresowimatek aktywności, względnie bierności diagnozowanych samotnych w takich wymiarach, jak:społecznej, aktywnoĞüdiagnozowazawodowa, aktywnoĞü edukacyjna, aktywnoĞü kulturalna oraz aktywnoĞü stricte obywatelska. nych samotnych matek w takich wymiarach, jak: aktywność zawodowa, aktywność edukacyjna, aktywność kulturalna oraz aktywność stricte obywatelska. 64. Por.: R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet 4.1. AktywnoĞü zawodowa Warszawski, Warszawa kwiecień 2006 (wydruk komputerowy), s. 18 i nast.

Praca zawodowa kobiet speánia waĪne funkcje spoáeczne. Przede wszystkim jest to funkcja ekonomiczna pozwalająca kobietom na uzyskiwanie dochodu, a przez to na partycypacjĊ w Īyciu gospodarczym 6 . Drugą, waĪną z punktu widzenia problematyki diagnozy, jest funkcja

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

4.1. Aktywność zawodowa Praca zawodowa kobiet spełnia ważne funkcje społeczne. Przede wszystkim jest to funkcja ekonomiczna pozwalająca kobietom na uzyskiwanie dochodu, a przez to na partycypację w życiu gospodarczym65. Drugą, ważną z punktu widzenia problematyki diagnozy, jest funkcja społeczna. Wykonywanie pracy zawodowej włącza jednostkę w sieć względnie trwałych powiązań z innymi członkami społeczeństwa, umożliwia nawiązywanie kontaktów społecznych, rozszerzających krąg więzi nieformalnych poza bezpośrednim, rodzinnym środowiskiem społecznym kobiet. To z kolei sprzyja aktywności edukacyjnej, związanej na przykład z koniecznością zdobywania bądź doskonalenia swych umiejętności, czy kompetencji zawodowych. Wykonywanie pracy zarobkowej umożliwia również, przynajmniej potencjalnie, uczestnictwo w kulturze, zwiększa dostęp do wypoczynku i różnych form spędzania wolnego czasu. Zależy to oczywiście od poziomu uzyskiwanego dochodu, a w przypadku samotnego rodzicielstwa – również od możliwości zorganizowania opieki nad dziećmi. Sytuacja bezrobocia, a także niska pozycja w strukturze zawodowej, stanowią kluczowe bariery aktywności stricte obywatelskiej (działalności w sferze publicznej, w obszarze organizacji społecznych czy jako samoorganizacji). Cytowane już badania na temat aktywności społecznej w ogóle społeczeństwa polskiego, wskazują, że zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną w 2007 roku był najniższy dla robotników wykwalifikowanych (21% z nich), pracowników umysłowych niższego szczebla (26%), a także biernych zawodowo osób bezrobotnych (25%) oraz emerytów (19%). Średnia dla całej populacji kształtowała się na poziomie 31% dla kadry kierowniczej oraz inteligencji wyniosła 54% oraz 50 punktów procentowych dla osób pracujących na własny rachunek66. Widać zatem wyraźnie, że aktywność obywatelska w omawianym wymiarze jest silnie skorelowane z pozycją w strukturze zawodowej. Przekonajmy się, jak kształtuje się aktywność zawodowa uczestniczek omawianej tu diagnozy.

65. Na temat ekonomicznych przesłanek oraz uwarunkowań pracy zawodowej kobiet szczegółowo piszą: Dijkstra A. G., Plantega J., Ekonomia i płeć, Gdańsk 2003, s. 120 i nast. 66. Zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną obejmuje „dobrowolne i nieodpłatne działanie na rzecz swojej społeczności lokalnej lub osób potrzebujących oraz działanie w organizacjach obywatelskich”, definicja i dane za: Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2008.

omawianym wymiarze jest silnie skorelowane z pozycją w strukturze zawodowej. Przekonajmy siĊ, jak ksztaátuje siĊ aktywnoĞü zawodowa uczestniczek omawianej tu diagnozy.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wykres 2. Sytuacja zawodowa Wykresrespondentek 29. Sytuacja zawodowa respondentek

Sytuacja zawodowa respondentek PracujĊ bez umowy

2,1% n=1

PracujĊ na umowĊ-zlecenie, umowĊ o dzieáo

2,1% n=1

PracujĊ na umowĊ o pracĊ na czas nieokreĞlony PracujĊ na umowĊ o pracĊ na czas okreĞlony Nie pracujĊ i nigdy nie pracowaáam

4,2% n=2 8,3% n=4 18,8% n=9 64,6% n=31

Nie pracujĊ, ale wczeĞniej pracowaáam 0,0%

20,0%

40,0%

60,0%

WartoĞci

Uzyskane wyniki dowodzą alarmująco wysokiego poziomu bezrobocia w diagnozowanej

Uzyskane wyniki dowodzą alarmująco wysokiego poziomu bezrobocia w diagnozowanej zbiorowości. Zdecydowana zadeklarowała bowiem, że aktualzbiorowoĞci. Zdecydowana większość wiĊkszoĞüankietowanych ankietowanych zadeklarowaáa bowiem, Īe aktualnie jest bierna zawodowo kobiet,83% 83% próby). Niespeána na piĊü mieszkanek nie jest bierna zawodowo (40 (40 kobiet, próby). Niespełna dwie nadwie pięć mieszkanek dol-

nośląskich ośrodków nie ma żadnego doświadczenia zawodowego (9 kobiet, 19%), ale w 7

Zbiorczy wskaĨnik zaangaĪowania w pracĊ spoáeczną obejmuje „dobrowolne nieodpáatne większości aktualnie bezrobotne respondentki już kiedyś były zatrudnione (31i kobiet, 64%).dziaáanie na rzecz swojej spoáecznoĞci lokalnej lub osób potrzebujących oraz dziaáanie w organizacjach Sześć na dziesięć zapytanych mieszkanek dolnośląskich ośrodków dla samotnych matek zo-z badaĔ, obywatelskich”, definicja i dane za: Polacy o swojej aktywnoĞci spoáecznej. Komunikat Centrum Badania Opinii Spoáecznej, Warszawa luty 2008.

stało więc wykluczona z instytucji rynku pracy, w którym wcześniej partycypowała.

Spośród pozostałych uczestniczek ankiet audytoryjnych tylko nieliczne (6 kobiet, ok. 13%) za-

robkują w oparciu o umowę o pracę na czas określony (4 kobiety) lub nieokreślony (dwie respondentki). Sporadycznie badane matki podpisały umowę-zlecenie lub umowę o dzieło (tylko jedna), lub pracują w „szarej strefie” rynku pracy, bez podpisanej umowy (jedna badana). Łącznie doliczyliśmy się ośmiu (17%) aktywnych zawodowo ankietowanych, które uzyskują dochody w oparciu o zróżnicowane umowy z pracodawcami. Niezależnie od tego czy aktualnie pracują, czy też nie, łącznie 39 respondentek (80%), posiada doświadczenie zawodowe. 90

Łącznie doliczyliśmy się ośmiu (17%) aktywnych zawodowo ankietowanych, które dochody w oparciu o zróżnicowane umowy z pracodawcami. Niezależnie od aktualnie pracują, czy też nie, łącznie 39 respondentek (80%), posiada dośw zawodowe. Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 30. Sytuacja zawodowa respondentek Wykres 3. Sytuacja zawodowa respondentek

Sytuacja zawodowa respondentek Bierna zawodowo (bez doświadczenia)

Aktywna zawodowo 18,75% n=9

16,67% n=8

64,58% n=31

Bierna zawodowo (z doświadczeniem)

Co wpływa na bierność samotnych matek w sferze pracy? Pamiętając o małej liczebności Co wpływa na bierność samotnych matek w sferze pracy? Pamiętając o małej l próby, nie pozwalającej na dalekosiężne wnioski, w analizach statystycznych przetestowapróby, nie pozwalającej na dalekosiężne wnioski, w analizach staty liśmy związki pomiędzy aktywnością, a raczej biernością w zakresie wykonywania a przetestowaliśmy związki pomiędzy aktywnością, a raczej pracy, biernością w wykonywania pracy, a wiekiem matek, poziomem ich wykształcenia, długośc wiekiem matek, poziomem ich wykształcenia, długością okresu przebywania w ośrodku dla przebywania w ośrodku dla samotnych matek oraz liczbą posiadanych dzieci. samotnych matek oraz liczbą posiadanych dzieci.

Największa aktywność zawodowa charakteryzuje respondentki najstarsz Największaprzekroczyły aktywność zawodowa charakteryzuje respondentki najstarsze, które przekrojuż 44 rok życia. Nieco ponad jedna na cztery z nich aktualn w porównaniu proporcją: jak aktualnie jedna napracuje sześćzawodowo, dla całej w próby. N czyły już 44zawodowo, rok życia. Nieco ponad jednazna cztery z nich aktywne okazały się badane w wieku od 25 do 34 lat (jedna na pięć) i żadna z porównaniu z proporcją: jak jedna na sześć dla całej próby. Nieco mniej aktywne okazały się kobiet aktualnie nie zarobkuje. W próbie znalazło się pięć najmłodszych ma badane w wieku od 25codonajwyżej 34 lat (jedna na ipięć) i żadna młodszych bierne kobiet aktualnie nie ukończyły 24 lata wszystkie sąz całkowicie zawodowo.

zarobkuje. W próbie znalazło się pięć najmłodszych matek, które ukończyły co najwyżej 24 Żadna z trzech kobiet z wyższym wykształceniem nie pracowała, choć każda z nic lata i wszystkie są całkowicie zawodowe. bierne zawodowo. doświadczenie Respondentki, które posiadają dyplom szkoły śr Żadna z trzech kobiet z wyższym wykształceniem nie pracowała, choć każda z nich posiada doświadczenie zawodowe. Respondentki, które posiadają dyplom szkoły średniej lub ogólnokształcącej, nieznacznie częściej były aktywne zawodowo niż ankietowane z wykształceniem co najwyżej zasadniczym zawodowym. 91

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Aktywność zawodowa zwiększa się wraz z długością przebywania matek w placówkach, przy czym ta prawidłowość dotyczy okresu od 1 do 24 miesięcy. Nowicjuszki, zamieszkujące w ośrodku do trzech miesięcy, tylko w wyjątkowych przypadkach były zatrudnione, ale już jedna na pięć kobiet, które przebywały tam od 4 do 6 miesięcy i połowa diagnozowanych mieszkanek rezydujących od przeszło roku. Dane te mogą wskazywać na wypełnianie przez ośrodki funkcji społecznej, polegającej na wsparciu społecznym kobiet w kierowaniu ich na rynek pracy. Z drugiej jednak strony, żadna z ośmiu ankietowanych, zamieszkujących powyżej dwóch lat w ośrodku nie pracowała w momencie przeprowadzania diagnozy, chociaż większość z nich już kiedyś była zatrudniona. Być może istnieje linia graniczna okresu przebywania w ośrodku (np. 2 lata), po przekroczeniu której następuje odwrócenie kierunku aktywności i ponowne popadanie w bierność zawodową. Wbrew naszym przypuszczeniom, aktywność zawodowa wzrasta wśród ankietowanych wraz z ilością ich dzieci. Matki jedynaków zazwyczaj są osobami bezrobotnymi z doświadczeniem zawodowym (4 na 5), a w podobnej sytuacji znajduje przeważająca proporcja kobiet wychowujących dwójkę dzieci (7 na 10 z nich). Co warto pokreślić, spośród dziewiętnastu matek wielodzietnych, posiadających troje i więcej potomstwa, co czwarta była zatrudniona. Być może były to nieco bardziej zaawansowane wiekiem kobiety, z dziećmi wymagającymi mniejszej opieki z ich strony niż młodsze matki jedynaków, które są niechętnie zatrudniane przez pracodawców. Respondentki wielodzietne, mogą być też bardziej zmotywowane i zmuszone ekonomicznie do znalezienia pracy, ze względu na konieczność zapewnienia środków materialnych kilkorgu dzieciom.

Doświadczenie zawodowe respondentek Skupmy się teraz na uczestniczkach dolnośląskiej diagnozy, które aktualnie lub w przeszłości były zatrudnione. Jak pamiętamy, łącznie osiem na dziesięć respondentek posiada doświadczenie zawodowe. Średni staż pracy tej części ankietowanych wyniósł 88,7 miesięcy, czyli 7 lat i niespełna 5 miesięcy. Kobiety, które aktualnie były zatrudnione, dotychczas przepracowały po około 46 miesięcy, co daje przeciętnie 3 lata i 10 miesięcy stażu pracy. Respondentki aktualnie bezrobotne, w ostatnim zakładzie pracy były zatrudnione średnio przez okres 2 lat i 3 miesięcy. Nieliczne badane (6 kobiet) zarobkowały co najwyżej rok. Niemal dwukrotnie częściej ankietowane miały przeszło dziesięcioletnie biografie zawodowe (11 kobiet). Doświad92

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet czenia w sferze pracy są zatem bardzo zróżnicowane wśród samotnych matek z dolnośląskich ośrodków. Bezrobotne respondentki, które niegdyś miały okazję partycypować w instytucji pracy, dopytaliśmy o powody utraty ostatniej posady. Tabela 6. Powody utraty pracy Tabela 1. Powody utraty pracy Dlaczego przestała Pani pracować? Koniec umowy o pracę Urlop macierzyński/wychowawczy Odejście na własną prośbę Likwidacja zakładu pracy Przejście na rentę zdrowotną Konieczność opieki nad dzieckiem Rezygnacją z pracy ze względu na zły stan zdrowia Zwolnienia w zakładzie pracy Inne powody Brak odpowiedzi Ogółem

% 25,8%

22,6%

5 2 2

16,1% 6,5% 6,5%

6,5%

1 1 1 31

3,2% 3,2% 3,2% 100,0%

Powyższa tabela zawiera ranking wskazanych przyczyn, z powodu których Powyższa tabelasamotne zawiera ranking wskazanych przyczyn, powodu których diagnozowane matki zostały wykluczone z zrynku pracy. Po pierwsze, kobietom n umów o pracę (8 wskazań), a kobietom kolejnym nie ważnym powodem utra samotne matki wygasających zostały wykluczone z rynku pracy. Po pierwsze, przedłużano się urlop macierzyński (7 odpowiedzi). Poza tym dwie respondentki musiały wygasających umów o pracę (8 wskazań), a kolejnym ważnym powodem utraty etatu okaopiece nad dzieckiem. Najistotniejszym czynnikiem wykluczającym respon zał się urlop macierzyński odpowiedzi). Poza tym dwie respondentki musiały poświępracy było (7 więc samotne macierzyństwo, nie przedłużenie umowy przez praco podjęcie pracy po odbytym urlopie macierzyńskim, czy też rezygnacja cić się opiece nad dzieckiem. Najistotniejszym czynnikiem wykluczającym respondentki z etatu koniecznością opieki nad potomstwem. z rynku pracy było samotne macierzyństwo, przedłużenie umowy pracoNa więc trzecim miejscu ankietowanenie umieściły odejście na przez własną prośbę (5) dochodziło do po likwidacji zakładu lub zwolnień dawcę lub nie podjęcie pracy odbytym urlopiepracy macierzyńskim, czy pracowników, też rezygnacja do z przejś powodów zdrowotnych czy rezygnacji z pracy ze względu na stan zdrowi etatu podyktowana koniecznością opieki nad potomstwem. odpowiedzi).

Na trzecim miejscu ankietowane na własną prośbę (5). Rzadziejfaktycznej już doKolejną kwestiąumieściły podjętą odejście w diagnozie było uchwycenie akty przebywających w lub dolnośląskich ośrodkachdodla samotnych Dlate chodziło do likwidacji zakładu pracy zwolnień pracowników, przejścia na rentę matek. z powywiadów grupowych FGI, jak i ankiet audytoryjnych, zapytaliśmy bier wodów zdrowotnych czy rezygnacji z pracy ze względu na stan zdrowia (po 2 lub 1 odpouczestniczki diagnozy o to, czy oraz ewentualnie, w jaki sposób poszuk wiedzi). wywiadach IDI z kierownikami pogłębiliśmy zagadnienie o ocenę z mieszkanek ośrodków w znalezienie zatrudnienia, oraz określenie roli, stosowanych sposobów wspierania matek w aktywizacji zawodowej 93ze strony placówek.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Kolejną kwestią podjętą w diagnozie było uchwycenie faktycznej aktywności kobiet przebywających w dolnośląskich ośrodkach dla samotnych matek. Dlatego w trakcie wywiadów grupowych FGI, jak i ankiet audytoryjnych, zapytaliśmy bierne zawodowo uczestniczki diagnozy o to, czy oraz ewentualnie, w jaki sposób poszukują pracy. W wywiadach IDI z kierownikami pogłębiliśmy zagadnienie o ocenę zaangażowania mieszkanek ośrodków w znalezienie zatrudnienia, oraz określenie roli, możliwości i stosowanych sposobów wspierania matek w aktywizacji zawodowej ze strony dolnośląskich placówek. Tabela 2. Sposoby poszukiwania pracy Tabela 7. Sposoby poszukiwania pracy W jaki sposób aktualnie poszukuje Pani pracy? Aktualnie nie szukam pracy Pośrednictwo Urzędu Pracy Informacje o pracy od znajomych spoza ośrodka Pomoc ze strony ośrodka pomocy społecznej Przeglądanie ogłoszeń prasowych i odpowiadanie na nie Informacje o pracy od koleżanek z ośrodka Samodzielne dostarczanie ofert pracodawcom (CV i list motywacyjny) Pomoc ze strony pracowników ośrodka Udział w stażach Przeglądanie ogłoszeń internetowych i odpowiadanie na nie Wysłuchiwanie ogłoszeń radiowych i telewizyjnych Kontakt z prywatnym biurem pośrednictwa pracy Brak odpowiedzi Ogółem

19 15

% 47,5% 37,5%

10,0%

5,0%

1 1

2,5% 2,5%

2,5%

1 40

2,5% 130,0%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Niemal połowa spośród aktualnie bezrobotnych samotnych matek szczerze przyznała Niemal połowa spośród aktualnie bezrobotnych samotnych matek szczerze prz w trakcie ankiety że nie poszukuje aktualnie posady (19 kobiet). Wśród(19 kobiet trakcieaudytoryjnej, ankiety audytoryjnej, że nie poszukuje aktualnie posady przeważai stosunkowo tradycyjna i bierna stosunkowo bierna metoda z- pośredkorzystanie z poś pozostałych pozostałych przeważa tradycyjna metoda - korzystanie Urzędu Pracy (15 kobiet) nad poszukiwaniem zatrudnienia drogą nieformalną, z nictwa Urzędu Pracy (15 kobiet) nad poszukiwaniem zatrudnienia drogą nieformalną, informacji o wakatach od znajomych spoza ośrodka (4 kobiety) lub współmiesz oraz formalnymi ścieżkami, poszukiwaniem wsparcia w ośrodku pomocy społe 94 Również w wyjątkowych przypadkach respondentki przeglądały i odpowiadały na o prasowe i zamieszczane w Internecie, osobiście dostarczały dokumenty a potencjalnym pracodawcom lub wspierały się pomocą ze strony pracowników ośro do 2 wskazań).

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet zbieraniem informacji o wakatach od znajomych spoza ośrodka (4 kobiety) lub współmieszkanek (2) oraz formalnymi ścieżkami, poszukiwaniem wsparcia w ośrodku pomocy społecznej (2). Również w wyjątkowych przypadkach respondentki przeglądały i odpowiadały na ogłoszenia prasowe i zamieszczane w Internecie, osobiście dostarczały dokumenty aplikacyjne potencjalnym pracodawcom lub wspierały się pomocą ze strony pracowników ośrodka (po 1 do 2 wskazań). Zaangażowanie w zmianę swojego położenia społecznego jest zatem dość ograniczone i zapewne mało efektywne. Wykluczone z rynku pracy samotne matki przekonywały, iż nie poszukują zatrudnienia głównie z powodu swego złego stanu zdrowia (5 kobiet) lub choroby dziecka (2 odpowiedzi), albo też posiadania renty (3). Trzy respondentki nie podjęły aktywności w znalezieniu pracy z powodu aktualnej ciąży i kolejne trzy były na urlopach wychowawczych lub opiekują się małoletnim dzieckiem. Jedna ankietowana kontynuowała naukę, zaś dwie uczestniczyły w projektach mających na celu aktywizację zawodową, a organizowanych przez Powiatowy Urząd Pracy oraz lokalny MOPS. W toku wywiadów FGI respondentki akcentowały również dwie wyżej wymienione największe przeszkody w poszukiwaniu pracy: zły stan zdrowia własnego lub dzieci oraz obowiązki macierzyńskie, wynikające z konieczności opieki nad małymi dziećmi lub z aktualnej ciąży. W toku wywiadów FGI respondentki akcentowały również dwie wyżej wymienione największe przeszkody w poszukiwaniu pracy: zły stan zdrowia własny lub dzieci oraz obowiązki macierzyńskie wynikające z koniecznością opieki nad małymi dziećmi lub aktualnej ciąży. Niektóre dyskutantki otwarcie przyznawały się, że po prostu nie chcą podejmować pracy. − Ja chcę pracować, ale nie mogę, bo mam dziecko niepełnosprawne. − A w moim zawodzie bym znalazła. − A jaki to jest zawód? − Kucharz. (FGI)

*** − A czy panie szukają pracy? Tak szczerze. − To znaczy ja ze względu na stan zdrowia nie mogę. Chciałabym, ale nie mogę. Bo mam różne

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet kursy pokończone, ale nie mogę. Zdrowie mi nie pozwala. − Ja mam urlop macierzyński. − Ja bym chciała, ale mam już termin porodu. − Ja nie szukam pracy. − A dlaczego? − Bo nie chcę. (FGI)

Kierownicy mówili z kolei o przeszkodzie, jaką stanowią niskie płace oferowane na lokalnym rynku pracy. Jeśli dochodzą do tego stosunkowo wysokie koszty dojazdów oraz konieczność opłacenia opieki nad dzieckiem, to praca dla kobiet przestaje być opłacalna w sensie ekonomicznym. W trakcie wywiadów z matkami oraz kierownikami poruszono też bardzo istotny problem, jakim jest brak dostępu do przedszkoli na terenie Dolnego Śląska, co praktycznie uniemożliwia podjęcie pracy zarobkowej przez matkę samotnie wychowującą dzieci: To znaczy, starają się naprawdę [znaleźć pracę]. Natomiast, jak ktoś już jest z dwójką czy trójką dzieci, to ja nie jestem w stanie tutaj zapewnić tutaj dzieciom – małym szczególnie – pełnej opieki. Nie mam personelu odpowiedniego, bo personelu nie stać na zatrudnienie i stworzenie czegoś takiego. A więc jest to utrudnione. Bo teraz tak… MPOS-y często wymigują się w ten sposób, że możemy tej matce pomóc. Skoro znalazła pracę, żeby na przykład ufundować pobyt w przedszkolu dla dziecka. Ale tego nie robią, tym bardziej, że nie ma miejsc w tych przedszkolach. A trudno, żeby dziecko zostało tutaj bez opieki. (IDI)

*** Pracę jest łatwo znaleźć. Ważne za ile, bo to też się liczy. Bo jeśli ona tutaj, na terenie miasta, gminy nie znajduje pracy i najbliższe takie duże miasto to jest Lubin, gdzie może podjąć pracę. Gdzie koszt przejazdu w obie strony wynosi 8 zł. Pomnóżmy to przez 20 dni roboczych, to daje nam 160 zł, a ona zarabia 600. Na ten czas jak ona idzie, no to dziecko musi mieć opiekę. Pół biedy jeśli jest przedszkole. W X. [nazwa miast] jest jedno przedszkole. Teraz pięciolatki mają obowiązek szkolny, trzylatki nie trafiają tam. Mamy mamę, która jest na stażu, która ma roczne dziecko, no więc dziewczyny tutaj się nią opiekują. Ale nie ma żłobka, to też jest problem. Co zrobić ma matka? Wszystko jest fajnie, jeśli jest to praca jednozmianowa. A jeśli jest to praca wielozmianowa? Po południu, kto ma być z rocznym dzieckiem? Opiekunka kosztuje. Jakby nie patrzeć nie ma rozwiązań socjalnych, brak jest zaplecza socjalnego dla tych matek. (IDI)

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Niektóre ośrodki dysponują miejscem pozwalającym na organizację wewnętrznego przedszkola, ale do tego potrzebna by była chęć współpracy pomiędzy matkami, które wzajemnie zajmowały by się swoimi dziećmi: Tak, szukają [pracy]. Te oczywiście, które mogą, bo matka z trójką dzieci, gdzie najmłodsze jest ośmiomiesięczne czy półtoraroczne, to ciężko by było znaleźć. A z opieką nad tymi dziećmi to jest tak różnie. Mamy taki pokój przedszkolny, gdzie mogłyby się mamy opiekować jedna drugiej dziećmi. Ale to bardzo różnie wygląda. (IDI)

Pracownicy placówek dostrzegali ponadto brak motywacji do podjęcia pracy u części bezrobotnych mieszkanek ośrodków, ich „wyuczoną bezradność” oraz fakt trwałego wykluczenia z rynku pracy, długotrwałego bezrobocia. Mniej korzystną sytuację na rynku pracy mają słabiej wykształcone kobiety. Poza tym część mieszkanek ośrodków ma problemy z samooceną, a więc i autoprezentacją podczas rozmów kwalifikacyjnych: Ale jeśli chodzi o aktywne poszukiwanie pracy to bardzo, bardzo słabo. Bardziej na konsumpcję są nastawione. Myślę sobie, że jest problem Ośrodków Pomocy Społecznej, które nie sporządzają kontraktów ze swoimi klientami. Zamiast pracować na zasadzie: dobrze, ale co dalej, mówią: masz tą rybę i idź sobie stąd. (IDI)

*** Wie Pani co, one [samotne matki] nie umieją się przedstawić w pracy i tu jest największy ból. Nie umieją powiedzieć o sobie wszystkiego. No fakt, sposobem mówienia, czy wykształcenia, nie bardzo jest się czym chwalić. No ale nie potrafią. Nie potrafią nawet CV napisać. Trzeba im też w tym pomóc, żeby umiały to zrobić, albo dzwonimy, na prawdę dzwonimy. (IDI)

Rejestracja w Powiatowych Urzędach Pracy Na niski poziom motywacji i aktywności w poszukiwaniu pracy wskazują odsetki respondentek zarejestrowanych w lokalnych Powiatowych Urzędach Pracy. Tylko niespełna połowa ankietowanych nie partycypujących w rynku pracy, czyli jedna trzecia wszystkich ankietowanych, rejestrowała się w tejże instytucji (18 kobiet, ok. 38% całej próby). Tylko jedna na osiem respondentek nigdy nie sformalizowała statusu osoby bezrobotnej (6 kobiet, 13% próby). Oznacza to, że dominująca część diagnozowanej zbiorowości osobiście 97

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet doświadczyła lub doświadcza sytuacji bezrobocia, gdyż posiadała lub posiada oficjalny status osoby nie posiadającej zatrudnienia (42 kobiety, ok. 88%). Wykres 4. Rejestracja w Powiatowym UrzędzieUrzędzie Pracy Pracy Wykres 31. Rejestracja w Powiatowym

Czy kiedykolwiek była Pani zarejestrowana w Urzędzie Pracy jako osoba bezrobotna? Nigdy nie byłam zarejestrowana 12,50% n=6 50,00% n=24

Tak, kiedyś byłam zarejestrowania

37,50% n=18

Tak, aktualnie jestem zarejestrowania

Niezależnie od czasu, kiedy ankietowane były zarejestrowane oraz od ich aktualnej sytuacji

od czasu,wkiedy ankietowane były zarejestrowane oraz odPracy ich aktualnej sy na rynku pracy,Niezależnie okres pozostawania ewidencji w jednym z Powiatowych Urzędów

na rynku pracy, okres pozostawania w ewidencji w jednym z Powiatowych Urzędów P

wyniósł średniowyniósł 2 lata i miesiąc, najdłużej oso- status o średnio 2przy lataczym i miesiąc, przy respondentki czym najdłużejutrzymywały respondentkistatus utrzymywały

10 lat (2 osoby), zaś przez miesiąc na 42 kiedyko by bezrobotnej bezrobotnej przez 10 lat przez (2 osoby), najkrócej zaśnajkrócej przez miesiąc (4 kobiety na(4 42kobiety kiedykolzarejestrowane).

wiek zarejestrowane). Badane, które były lub pozostają na oficjalnym statusie osoby bezrobotnej, zazwyczaj t

go po dwunastu miesiącach (20 na 42 kobiety). Co trzecia z nich doświadczyła trw

bezrobocia, którena trwało co najmniej 2 lata (14 bezrobotnej, na 42 kobiety). Badane, które były lub pozostają oficjalnym statusie osoby zazwyczaj traciły

go po dwunastu miesiącach (20 na 42 kobiety). Co trzecia z nich doświadczyła trwałego Niegdyś lub obecnie widniejące na listach osób bezrobotnych uczestniczki ankiet korzy z kilku instrumentów aktywizacji zawodowej, dostępnych w lokalnych PUP. Pr bezrobocia, które trwałotylko co najmniej 2 lata (14 na 42 kobiety).

wszystkim wsparcie to polegało na korzystaniu z ofert pośrednictwa pracy (16 na 42 kob rzadziej już dotyczyło doradztwa zawodowego (8 kobiet)ankiet lub szkoleń Niegdyś lub obecnie widniejące na listach osób bezrobotnych uczestniczki korzysta-(7 kobiet). nieliczne samotne matki zatrudniano w ramach prac interwencyjnych (3) lub przyznan ły z kilku tylko instrumentów aktywizacji zawodowej, dostępnych w lokalnych PUP. Przede zasiłek dla osób bezrobotnych (2). W pojedynczych przypadkach korzystały ze zawodowego, zatrudnienia w ramach prac społecznie użytecznych. wszystkim wsparcie to polegało na korzystaniu z ofert pośrednictwa pracy (16 na 42 kobie- Co piąta ankietowana twierdziła, że nie mogła liczyć na żadną pomoc ze strony tej instytucji ty), rzadziej już pracy. dotyczyło doradztwa zawodowego (8 kobiet) lub szkoleń (7 kobiet). Tylko

nieliczne samotne matki zatrudniano w ramach prac interwencyjnych (3) lub przyznano im zasiłek dla osób bezrobotnych (2). W pojedynczych przypadkach korzystały ze stażu zawodowego, zatrudnienia w ramach prac społecznie użytecznych. Co piąta taka ankietowana twierdziła, że nie mogła liczyć na żadną pomoc ze strony tej instytucji rynku pracy. 98

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Tabela 8. Dotychczasowe formy pomocy z PUP

Tabela 3. Dotychczasowe formy pomocy z PUP

Z jakich form pomocy ze strony PUP skorzystała Pani jako osoba bezrobotna? Pośrednictwo pracy Doradztwo zawodowe Brak pomocy Szkolenia Zatrudnienie w ramach prac interwencyjnych Zasiłek dla bezrobotnych Staż zawodowy Zatrudnienie w ramach prac społecznie użytecznych Jednorazowe środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej Zagraniczne pośrednictwo pracy (usługi EURES) Zatrudnienie przy refundacji pracodawcy kosztów doposażenia, wyposażenia stanowiska pracy Inne formy pomocy Ogółem

16 8 8 7 3 2 1

% 38,1% 19,0% 19,0% 16,7% 7,1% 4,8% 2,4%

2,4%

1 42

2,4% 119%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Ankietowane samotne w nie ciąży większości nie były zatrudni Ankietowane samotne matki i kobiety matki w ciążyi wkobiety większości byływzatrudnione w momencie,

momencie, kiedy przeprowadzaliśmy lokalną diagnozę. Dominująca ich część doświa

kiedy przeprowadzaliśmy lokalną diagnozę. Dominująca ich część doświadczyła również rejestracji w Powiatowym Urzędzie Pracy. Kolejnerównież wyniki rejepokazują,

respondentki, które posiadają doświadczenie zajmowały niemal wy stracji w Powiatowym Urzędzie Pracy. Kolejne wyniki pokazują, żezawodowe, te respondentki, które posia-

stanowiska pracy znajdujące się na niskich szczeblach struktur pracowniczych. As

dają doświadczenie zawodowe, zajmowały niemal wyłącznie znajdująceisię zawodowe w omawianej zbiorowości również stanowiska nie są zbytpracy wygórowanie dość zgod strukturą zawodów wyuczonych prezentowaną w rozdziale, w którym na niskich szczeblach struktur pracowniczych. Aspiracje zawodowe w omawianej zbiorowości omów charakterystykę diagnozowanych samotnych matek.

również nie są zbyt wygórowanie i dość zgodne ze strukturą zawodów wyuczonych prezentowaną w rozdziale, w którym omówiliśmy charakterystykę diagnozowanych samotnych matek. Zawody wykonywane przez Samotne Matki

Zawody wykonywane przez Samotne Matki Respondentki z doświadczeniem zawodowym

(40 na 48 w próbie) najczęściej zdo doświadczenie zawodowe na posadach „pracowników przy pracach prostych” 8 (14 k wykonując obowiązki sprzątaczki (5 kobiet), niskokwalifikowanych pracowników prze Respondentki z doświadczeniem zawodowym na 48 wwpróbie) najczęściej zdobywały do- ankiet (3), pomocy kuchennej czy też(40salowej szpitalu. Na drugim miejscu reprezentowały zawody zakwalifikowane do „robotników przemysłowych i rzemieślnik 67 świadczenie zawodowe na posadach„pracowników przy pracach prostych” (14 kobiet), wykonuna 42), a więc: krawca (4 kobiety), piekarza, tapicera i obuwnika przemysłowego jąc obowiązki sprzątaczki (5Nieliczne kobiet), niskokwalifikowanych pracowników przemysłu (3), pomocy wskazaniu). uczestniczki diagnozy mogły zajmować posady „techników i średniego personelu” (3 opiekunki osób starszych) lub „pracowników biurowych” dyspozytora, kasjera handlowego oraz kontrolera). Jedna z samotnych matek była zatrudniona 67. Według tzw. grup wielkich zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności.jako specjalistka – logopeda, a poz zasilały kadry „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (barmanka i kucharka). 99 8

Według tzw. grup wielkich zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet kuchennej czy też salowej w szpitalu. Na drugim miejscu ankietowane reprezentowały zawody zakwalifikowane do „robotników przemysłowych i rzemieślników” (7 na 42), a więc: krawca (4 kobiety), piekarza, tapicera i obuwnika przemysłowego (po 1 wskazaniu). Nieliczne uczestniczki diagnozy mogły zajmować posady „techników i innego średniego personelu” (3 opiekunki osób starszych) lub „pracowników biurowych” (po 1: dyspozytora, kasjera handlowego oraz kontrolera). Jedna z samotnych matek była zatrudniona jako specjalistka – logopeda, a pozostałe zasilałyCzĊĞü kadry (9 „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (barmanka i kucharka). na 40) ankietowanych nie udzieliáa odpowiedzi na pytanie o aktualnie lub ostatnio wykonywany zawód. Część (9 na 40) ankietowanych nie udzieliła odpowiedzi na pytanie o aktualnie lub ostatnio wykonywany zawód.

Wykres 5. Ostatnio lub aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie) Wykres 32. Ostatnio lub aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie)

Ostatnio/aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie zgodnie z KZiS)

SpecjaliĞci Pracownicy usáug osobistych i sprzedawcy

2,6% n=1 5,1% n=2

Pracownicy biurowi

7,7% n=3

Technicy i inny Ğredni personel

7,7% n=3

Robotnicy przemysáowi i rzemieĞlnicy

17,9% n=7 23,1% n=9

Brak odpowiedzi

35,9% n=14

Pracownicy przy pracach prostych 0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

WartoĞci Samotne matki, które zadeklarowały aktywność zawodową w czasie przeprowadzania naszej diagnozy, pracowały z równą częstością w charakterze robotnicy przemysłowej wykonującej prace proste, opiekunki osób starszych, kasjerki handlowej, piekarza, obuwnika przemysłowego, salowej, sprzątaczki oraz dozorczyni (po jednej w każdym z zawodów). 100

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Respondentki mogą więc liczyć na ewentualne zatrudnienie w profesjach gorzej wynagradzanych oraz nisko sytuowanych w hierarchii prestiżu społecznego. Jak daleko odbiegają te realne możliwości zawodowe od aspiracji samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki?

Aspiracje zawodowe respondentek Aspiracje edukacyjno-zawodowe są tutaj rozumiane jako społecznie uwarunkowane cele dążeń w danym zakresie. Te „górne pułapy” zakładanych możliwości motywują jednostki do podjęcia działań oraz ukierunkowują ich aktywność. Niski lub całkowity brak aspiracji zawodowych oraz edukacyjnych przyczynia się do bierności, zaniechania działań. A. Janowski aspiracje definiuje jako „trwałe i względnie silne życzenia jednostki dotyczące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości”68. B. Gołębiowski odnosząc się do pojęcia aspiracji stwierdza, że są to „potrzeby, dążenia i zainteresowania jednostki czy grupy, objęte silnie umotywowanym zamiarem realizacji”69. Natomiast A. Kłoskowska, nawiązująca w swej propozycji zdefiniowania pojęcia aspiracji do koncepcji hierarchii potrzeb A. Maslowa, twierdzi, że „aspiracje uznać można za kategorie potrzeb świadomych, odnoszących się do przedmiotów – wartości aktualnie nie posiadanych lub takich, które wymagają stałego odnawiania, są uznane za godne pożądania”70. Z socjologicznego punktu widzenia aspiracje to zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchę celów. Perspektywa ta uwzględnia zatem aspekty indywidualne i społeczno-kulturowe towarzyszące temu zjawisku. Co więcej wskazuje ona na dynamiczny charakter aspiracji: obiekty ludzkich dążeń nie mają bowiem charakteru stałego i mogą ulegać zmianom wraz ze zmianami warunków strukturalnych w społeczeństwie. Dominujące niskie aspiracje zawodowe ankietowanych samotnych matek najczęściej dotyczą pracy w charakterze „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (zgodnie z KZiS). Łącznie przeszło co trzecia respondentka (17 kobiet, 35% próby) najchętniej wykonywałaby obowiązki kucharza (6), sprzedawcy (6), fryzjera czy kelnera (po 1). Cele zawodowe pozostałych matek rzadko wykraczały poza etaty„pracowników przy pracach prostych” (10 kobiet, 21%). Średni poziom 68. A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977, s. 11. 69. B. Gołębiowski, Społeczno-kulturowe aspiracje młodzieży. Studium socjologiczne, Warszawa 1973, s.73. 70. A. Kłoskowska, Wartości, potrzeby i aspiracje kulturowe małej społeczności, (w:) „Studia Socjologiczne”, 1970 nr 3, s. 10.

101

zmianami warunków strukturalnych w spoáeczeĔstwie. Dominujące niskie aspiracje zawodowe ankietowanych samotnych matek najczĊĞciej dotyczą pracy w charakterze „pracowników usáug osobistych i sprzedawców” (zgodnie z w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji kobietpróby) najchĊtniej KZiS). Samotna àącznieMatka przeszáo co trzecia respondentka (17 dolnośląskich kobiet, 35% wykonywaáaby obowiązki kucharza (6), sprzedawcy (6), fryzjera czy kelnera (po 1). Cele aspiracji zawodowych wykazały trzy rzadko badane, dla których wymarzoną jest„pracowników praca biurowa, aprzy tak- pracach zawodowe pozostaáych matek wykraczaáy poza etaty żeprostych” opiekuna (10 osóbkobiet, starszych lub księgowej, zaliczanych do personelu biurowego oraz średniego i 21%). ĝredni poziom aspiracji zawodowych wykazaáy trzy badane, dla których wymarzoną jest praca biurowa, a takĪe opiekuna osób starszych lub ksiĊgowej, zawodów technicznych. Najwyższy poziom aspiracji ujawniło 7 na 48 samotnych matek i wiązaliczanych do personelu biurowego oraz Ğredniego i zawodów technicznych. NajwyĪszy zał się on z aspiracji niezrealizowanymi o zajmowaniumatek stanowisk kierowniczych o pracy poziom ujawniáomarzeniami 7 na 48 samotnych i wiązaá siĊ on zlub niezrealizowanymi specjalistycznej w przedszkolu (3), psychologa czy psychoterapeuty. Jedna z kobiet marzeniami -onauczyciela zajmowaniu stanowisk kierowniczych lub o pracy specjalistycznej nauczyciela w przedszkolu (3), psychologa czy psychoterapeuty. Jedna z kobiet chciaáaby chciałaby prowadzić własną firmę i również jedna najchętniej zarządzałaby działem finansowym prowadziü wáasną firmĊ i równieĪ jedna najchĊtniej zarządzaáaby dziaáem finansowym i administracyjnym. i administracyjnym. 33. Aspiracje zawodowe Wykres 6. Aspiracje Wykres zawodowe Samotnych Matek Samotnych Matek

Wymarzona praca (grupy wielkie zgodnie z KZiS) Pracownicy biurowi

2,1% n=1

Technicy i inny Ğredni personel

4,2% n=2

Kierownicy

4,2% n=2

Robotnicy przemysáowi i rzemieĞlnicy

10,4% n=5

SpecjaliĞci

10,4% n=5 12,5% n=6

Brak marzeĔ (jakakolwiek praca)

20,8% n=10

Pracownicy przy pracach prostych

35,4% n=17

Pracownicy usáug osobistych i sprzedawcy 0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

WartoĞci Kilka matek zaznaczyło, że zadowoliłaby je każda praca, która daje odpowiedni dochód (6 ko11

A. Káoskowska, WartoĞci, potrzeby i aspiracje kulturowe maáej spoáecznoĞci, (w:) „Studia

biet, ok. 13%). Jaki jest zatem najniższy pułap oczekiwanych zarobków? Poniżej jakiej kwoty Socjologiczne”, 1970 nr 3, s. 10. respondentki uznałyby podjęcie pracy za ekonomicznie nieopłacalne? Do wszystkich ankietowanych skierowaliśmy pytanie otwarte (wymagające wpisania własnej odpowiedzi), które brzmiało: Za jakie najniższe wynagrodzenie na rękę (netto), zgodziłaby się Pani podjąć pracę? 102

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Średnia płaca minimalna dla całej próby została określona na poziomie 1232 złotych netto, a więc w przybliżeniu do płacy minimalnej w badanym okresie (1276 złotych netto). Najmniejsza podana przez jedną respondentkę kwota to 350 zł, zaś najwyższa wymagana płaca była przeszło osiem razy wyższa i wyniosła 3000 złotych (również wskazana przez jedną badaną). Około czwarta część respondentek podjęłaby się pracy za wynagrodzenie nie przekraczające 800 złotych netto miesięcznie. W sumie nieco ponad połowa samotnych matek zadowoliłaby się wypłatą wynoszącą 1200 zł i niższą (25 kobiet, 52%). Jedna na pięć respondentek uznała za minimalną comiesięczną płacę, mieszczącą się w przedziale od 1201 do 1500 zł. Większe wymagania płacowe ujawniło 6 (czyli 14%) uczestniczek diagnozy, zaś podobna część nie miała aspiracji płacowych (7 kobiet, 14%, które udzieliły odpowiedzi „trudno powiedzieć”, „nie wiem” lub podobnej). Wykres Wykres 34. Minimalne wynagrodzenie netto, za którezarespondentki zgodziłyby się podjąć 7. Minimalne wynagrodzenie netto, które respondentki zgodziłyby się pracę podjąć pracę

Minimalne wynagrodzenie netto, za które respondentki zgodziłyby się podjąć pracę Trudno powiedzieć 14,58% n=7 Powyżej 1 500 zł

Do 800 zł 22,92% n=11

12,50% n=6 20,83% n=10

Od 1 201 zł do 1 500 zł

29,17% n=14 Od 801 zł do 1 200 zł

Ankietowane samotne matki zamieszkujące dolnośląskie ośrodki, charakteryzuje najczę-

ściej niski poziom aspiracji zawodowych oraz wymagania płacowe określone przeciętnie Ankietowane samotne matki zamieszkujące ośrodki, charakteryzuje najc nieco poniżej płacy minimalnej. Oczekiwania odnośniedolnośląskie płac są powiązane z dotychczasoniski poziom aspiracji zawodowych oraz wymagania płacowe określone przeciętnie wą i aktualną aktywnością, względnie – biernością w sferze pracy. Nieaktywne zawodowo poniżej płacy minimalnej. Oczekiwania odnośnie płac są powiązane z dotychcza matki, bez wypracowanego stażu zawodowego przyjęłyby nawet zawodowo za aktualną aktywnością, względnie – biernością w pracę sferzewynagradzaną pracy. Nieaktywne wypracowanego stażu czyli zawodowego przyjęłyby wynagradzaną nawet za ś średniobez 550 złotych netto na miesiąc, o 615 złotych niższą niżpracę ankietowane bezrobotne 550 złotych netto na miesiąc, czyli o 615 złotych niższą niż ankietowane 103 bezrob doświadczeniem zawodowym (1165 złotych), i o 635 mniejszą aniżeli minimalna ustalona przez respondentki aktywne zawodowo (1181 zł). Czynnikiem silnie różnicującym wymagania płacowe jest posiadane bądź

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet z doświadczeniem zawodowym (1165 złotych), i o 635 mniejszą aniżeli minimalna płaca ustalona przez respondentki aktywne zawodowo (1181 zł). Czynnikiem silnie różnicującym wymagania płacowe jest posiadane bądź deficyt doświadczenia pracowniczego, a tylko w minimalnym stopniu wpływ ma aktualna aktywność zawodowa, powodująca wzrost postulowanej stawki o 16 złotych netto miesięcznie. Dyskutantki podczas sesji FGI ujawniły, że niejednokrotnie pracodawcy dyskryminują je, gorzej traktują aniżeli matki wychowujące dzieci w pełnych rodzinach. Jak wynika również z rozmów z pracownikami z ośrodków, główną barierą w znalezieniu pracy jest jednak brak własnego mieszkania i powszechne w społeczeństwie stereotypy bezdomnych kobiet jako mniej zaradnych, skłonnych do nałogów, leniwych, niezdolnych do wykonywania pracy zawodowej. Dyskryminacja dotyczy w największym stopniu kobiet w ciąży, które praktycznie nie mają szansy na znalezienie pracy oraz matek małych dzieci, ze względu na wskazywany już brak dostępu do przedszkoli i żłobków na Dolnym Śląsku. − Jak bym miała dobre plecy, to by znalazła pracę. Mam bardzo ładne CV, mam ładne doświadczenie zawodowe. Nie spełniam jednego podstawowego warunku – jestem samotną matką. − Czyli jest pani niedyspozycyjna? − Tak. − I to jest ta największa bariera, tak? − Tak, bo barier oni innych mi stwarzają… − A mówią to wprost pracodawcy? − Tak, że jestem niedyspozycyjna. − Faktycznie tak jest. − Pani też się z czymś takim spotkała? − To znaczy próbując podjąć pracę, jak jeszcze miałam czwórkę małych dzieci… − To pierwsze pytanie. − Tak, to było pierwsze pytanie: „Ile ma pani dzieci?” Mówię: Czworo. „W jakim wieku?” Takim, takim. „Nie, to dziękujemy”. (FGI) *** − W momencie, kiedy są małe dzieci, to pracodawca niekoniecznie chce widzieć takiego pracownika. Bo wie, że będą zwolnienia. − Na ile posiadanie dziecka stanowi problem z posiadaniem i utrzymaniem pracy? Na przykład czy matka z dziećmi albo kobieta w ciąży – której łatwiej jest znaleźć pracę?

104

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet − To znaczy… Matka w ciąży to w ogóle nie znajdzie pracy. W ogóle. Jak pracodawca widzi, że jest matka w ciąży, to ja nie znam takiego przypadku, gdzie by została przyjęta do pracy. Natomiast matka z dziećmi ma szanse znaleźć pracę, tylko jest problem z przedszkolem, ze żłobkiem. No na przykład dzisiaj dostaję pracę, ale nie mam możliwości, że od jutra zaczynam załatwiać sobie żłobek czy przedszkole. To nawet o tym trzeba zapomnieć. (IDI)

Jak wynika z wywiadów IDI, pracownicy diagnozowanych ośrodków wspierają matki w poszukiwaniu pracy, wykorzystując mniej czy bardziej formalne ścieżki zbierania informacji o wakatach. Kontaktują się oni z Powiatowymi Urzędami Pracy, a także z lokalnymi pracodawcami, przekonując, ażeby zatrudnili ich mieszkanki: My do niektórych pracodawców sami dzwonimy i mówimy tak: że dzwonimy z ośrodka, że ta kobieta tutaj mieszka. Niektóre się bardzo wstydzą tego, że [tutaj] mieszkają. Że prosimy żeby przyjął, że ona jest w sumie taka, czy siaka, czy owaka. I jeśli na prawdę już będzie trudnością, to żeby ją zwolnił. Ale jeżeli może dać tej kobiecie jakąś szansę, bo my jej dajemy, to dużo pracodawców zatrzymuje je. Dużo jest przychylnych, ale są tacy co powiedzą: „Wie Pani, ale z bezdomnego ośrodka? Absolutnie”. (IDI)

*** Ja pomagam im, ja ich nie wyręczam. Staram się im pomóc. Mam tutaj takie dwie firmy zaprzyjaźnione, w których też kilka pań znalazło pracę. Także udało się. No, ale ja je mobilizuję w ten sposób, że to one muszą, nie ja. Ja im mogę pomóc, pokierować, ale do nich należy inicjatywa. I oczywiście jestem później w kontakcie z pracodawcą, jak kto się tam wykazuje i czy ma chęci. (IDI)

Poza tym – zgodnie z relacjami kierowników - placówki motywują matki do uczestnictwa w kursach komputerowych, poszukiwania pracy, warsztatach zwiększających motywację do pracy. Na terenie kilku ośrodków, bezrobotne matki mogą korzystać ze staży zawodowych, wykonywać prace interwencyjne czy prace społecznie użyteczne. W końcu, zwiększeniu szans na rynku pracy ma sprzyjać dostęp do pracowni komputerowych oraz do Internetu w salach komputerowych w placówkach. Poprawa sytuacji matek na rynku pracy zależy zatem do pewnego stopnia od inwencji i możliwości pracowników ośrodków. Największym jednak problem stanowi praktycznie brak stałych etatów dla matek z dziećmi, akcentowany już tutaj brak dostępu do przedszkoli oraz negatywne stereotypy. Dlatego duże znacznie w poprawie sytuacji zawodowej samotnych matek miałaby zmiana w zakresie świadomości społecznej pracodawców, ich negatywnych stereotypów na temat kobiet z ośrodków. 105

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Myślę, że dobrze by było jakby im ułatwić ten start. Myślę, że ci pracodawcy, jakby trochę wiedzieli o tych kobietach... Bo ludzie często myślą, że jak kobiety tutaj.. Niektórzy myślą, że jak one tutaj siedzą, że one już takie zupełnie są do niczego, że nic nie potrafią. No tak kiedyś... myślę, że często taka zła robota... tak rzeczywiście wychodziły, że siedzą, nic nie robią i wszystko im się należy. Myślę, że w tej chwili troszkę się to zmienia, ale obraz taki pozostał. Że do roboty by się wzięły, że coś tam. Często nie jest tak, że one nic nie potrafią, tylko one nie wierzą, że cokolwiek potrafią. I myślę, że jeśli więcej

tylko one nie wierzą, żenaprawdę cokolwiek potrafią. I myślę, że zachęcić. jeśli więcej pracodawców miałoby świadomość taką, że niewiele trzeba, tylko je tam (IDI) pracodawcó świadomość taką, że naprawdę niewiele trzeba, tylko je tam zachęcić. (IDI)

4.2. Aktywność edukacyjna

Kolejnym wymiarem, w którym możemy diagnozować poziom inkluzji - ekskluzji społecz-

Kolejnym wymiarem, w którym możemy diagnozować inkluzji we - ekskluzji s nej jest podejmowanie lub zaniechanie działań w sferze edukacji. Jakpoziom ukazywaliśmy

jest podejmowanie lub zaniechanie działań w sferze edukacji. Jak ukazywal

wcześniejszych rozdziałach, diagnozowane matki korzystające wsparcia wywcześniejszych rozdziałach, samotne diagnozowane samotne ze matki korzystające ze wyspecjalizowanych ośrodków, znajdują się bądź zazwyczaj średnich, bądź specjalizowanych ośrodków, znajdują się zazwyczaj na średnich, niższychna poziomach

poziomach struktury wykształcenia. Jedno z pytań badawczych realizowanej dotyczyło zatem uczestnictwa w różnych – szkolnych oraz pozaszkolnych uczestnictwaaktywności w różnych –edukacyjnej. szkolnych oraz pozaszkolnych formach aktywności edukacyjnej.

struktury wykształcenia. Jedno z pytań badawczych realizowanej diagnozy dotyczyło zatem

Tabela 9. Formy dotychczasowej aktywności edukacyjnej Samotnych Matek Tabela 6. Formy dotychczasowej aktywności edukacyjnej Samotnych Matek Z których form aktywności edukacyjnej skorzystała Pani w ciągu ostatnich 3 lat? Nie korzystałam Kursy komputerowe Szkolenia z zakresu poszukiwania pracy Specjalistyczne kursy związane z zawodem Inne kursy, szkolenia Szkolenia dające uprawnienia zawodowe Nauka w szkole zasadniczej zawodowej Nauka w szkole średniej Kursy językowe Nauka w szkole podstawowej Kursy prawa jazdy Ogółem

23 8 7

% 47,9% 16,7% 14,6%

10,4%

8,3%

6,3%

3 3 2 2 1 48

6,3% 6,3% 4,2% 4,2% 2,1% 127,1%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

106

Respondentki dzielą się na dwie niemal równoliczne grupy. Kobiety bierne edu otwarcie przyznały, iż w ciągu ostatnich trzech lat poprzedzających diagn partycypowały w żadnej z dostępnych form zwiększania swoich kwalifikacji (23 kob próby). Nieco ponad połowa ankietowanych podjęła jednak takie działania, uczes kursach komputerowych (8 kobiet), szkoleniach z zakresu poszukiwania pracy (7)

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Respondentki dzielą się na dwie niemal równoliczne grupy. Kobiety bierne edukacyjnie otwarcie przyznały, iż w ciągu ostatnich trzech lat poprzedzających diagnozę, nie partycypowały w żadnej z dostępnych form zwiększania swoich kwalifikacji (23 kobiety, 48% próby). Nieco ponad połowa ankietowanych podjęła jednak takie działania, uczestnicząc w kursach komputerowych (8 kobiet), szkoleniach z zakresu poszukiwania pracy (7), kursach doskonalących kwalifikacje i umiejętności zawodowe (5) lub innych (4). Po dwie – trzy samotne matki brały udział w szkoleniach uprawniających do wykonywania różnych zawodów, podjęły naukę w szkole zasadniczej zawodowej, średniej lub podstawowej. Nieliczne ankietowane miały okazję uczestnictwa w kursie językowym (2 kobiety) lub z zakresu prawa jazdy (1). Jaki poziom wykształcenia sprzyjał uczestnictwu w życiu społecznym za pośrednictwem instytucji edukacyjnych? Choć liczebności w próbie są zbyt niskie, żeby stwierdzić z całą pewnością, można jednak zaobserwować, iż aktywności edukacyjnej sprzyjał przede wszystkim średni poziom edukacji uczestniczek diagnozy. Większość matek z dyplomem szkoły średniej partycypowała w edukacji, głównie na kursach, szkoleniach lub kończyła naukę na średnim poziomie. Najmniej zmotywowane okazały się ankietowane, które zakończyły swą edukację w szkole podstawowej lub gimnazjalnej. Absolwentki szkół zasadniczych zawodowych zarówno podejmowały naukę na szkoleniach lub w szkołach zawodowych, jak i były bierne w omawianej sferze życia społecznego. Tylko trzy kobiety z dyplomem wyższej uczelni „trafiły” do próby, dlatego trudno osądzać na temat poziomu ich aktywności. W każdym razie, dwie z nich wzięły udział w szkoleniach, trzecia nie edukowała się w ostatnich trzech latach.

107

omawianej sferze życia społecznego. Tylko trzy kobiety z dyplomem wyższej uczelni „trafiły” do próby, dlatego trudno temat poziomu ich aktywności. W każdym razie, dwie z nich wzięły udział w trzecia nie edukowała się w ostatnich trzech latach. Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet 10.bierności Powody edukacyjnej bierności edukacyjnej Tabela 7.Tabela Powody Dlaczego nie podjęła Pani nauki (w ciągu ostatnich 3 lat)? Nie miałam czasu z powodu konieczności opieki nad dzieckiem/dziećmi Nie miałam odpowiednich środków finansowych na pokrycie kosztów Nigdy nie myślałam o tym Inne powody Zły stan zdrowia Nie widziałam takiej potrzeby Problemy rodzinne Ogółem

% 14

60,9%

26,1%

4 4 4 2 1 23

17,4% 17,4% 17,4% 8,7% 4,3% 152,2%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Bierne w zakresie edukacji respondentki (23 kobiety), udzieliły nam informacji na temat Bierne w zakresie edukacji respondentki (23 kobiety), udzieliły nam informa powodów zaniechania aktywności. Podobnie jak w przypadku wykluczenia z powodów zaniechania aktywności. Podobnie jak w przypadku wykluczenia z rynku pracy, główną barierą uczestnictwa w edukacji była konieczność opieki nad dziećmi główną barierą uczestnictwa w edukacji była konieczność opieki nad dziećmi i wynikający stąd brak czasu na kształcenie się (14 wskazań). O połowę mniej istotne były stąd brak czasu finansowe na kształcenie się (14 wskazań). połowę mniejkursów, istotne szkoleń były ograniczenia blokujące dostęp doOatrakcyjnych (6 wskazań). Pozo przyznały, nie myślały kursów, w ogóle o dalszej naucePozostałe lub nie pozwalają im na finansowe blokujące dostęp że do atrakcyjnych szkoleń (6 wskazań). badane zdrowotne (po 4 odpowiedzi). Pozostałe trzy bierne matki nie widziały potr przyznały, że nieedukacji myślały wlub ogóle o dalszej nauce lubsię nieniekorzystna pozwalają im sytuacja na to problemy zdroprzeszkodą okazała rodzinna. wotne (po 4 odpowiedzi). Pozostałe trzy bierne matki nie widziały potrzeby dalszej edukacji lub przeszkodą okazała się niekorzystna sytuacja rodzinna.

Aspiracje edukacyjne badanych

Zgodnie z przyjętymi definicjami operacyjnymi, aspiracje edukacyjne to samotnych matek dotyczące wyboru określonej szkoły oraz związanego z ty wykształcenia, gdy aspiracje aspiracje zawodowe ukierunkowane są n Zgodnie z przyjętymi definicjami podczas operacyjnymi, edukacyjne to zamierzenia saokreślonego zawodu. Uczestniczki diagnozy określały również poziom o motnych matek dotyczące wyboru określonej szkoły oraz związanego z tym poziomem wykształcenia ich córki lub/ i syna. Ustaliliśmy w ten sposób poziomy aspira wykształcenia, podczas gdy aspiracje zawodowe ukierunkowane są na zdobycie określodzieci badanych kobiet.

nego zawodu. Uczestniczki diagnozy określały również poziom oczekiwanego wykształcenia ich córki lub/ i syna. Ustaliliśmy w ten sposób poziomy aspiracji odnośnie dzieci badanych kobiet. 108

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 35. aktywizacji Formy preferowanej aktywizacji edukacyjnej Wykres 8. Formy preferowanej edukacyjnej

Z jakich form aktywizacji edukacyjnej aktualnie skorzystaáaby Pani, gdyby miaáa Pani moĪliwoĞü nieodpáatnego uczestnictwa? Nauka w szkole policealnej

2,1% n=1

Trudno powiedzieü

6,3% n=3

PodjĊcie studiów

6,3% n=3

Nauka w szkole zasadniczej zawodowej

6,3% n=3

Nauka w szkole Ğredniej

10,4% n=5 29,2% n=14

Szkolenia

39,6% n=19

Nie zamierzam korzystaü 10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

WartoĞci Dwie na piĊü uczestniczek diagnozy (19 kobiet, ok. 40%), nie skorzystaáaby z Īadnej z Dwie na pięć uczestniczek diagnozy (19 kobiet, 40%), nieedukacyjnej, skorzystałabynawet z żadnej z wywymienionych w kwestionariuszu ankiety form ok. aktywizacji jeĞli zajĊcia by byáy nieodpáatne. Samotne matki miaáy zazwyczaj problem z uzasadnieniem swego mienionych w kwestionariuszu ankiety form aktywizacji edukacyjnej, nawet jeśli zajęcia by braku motywacji do dalszej nauki lub wymieniáy wĞród powodów: brak potrzeby, brak czasu ze były nieodpłatne. Samotne matki miały zazwyczaj problem z uzasadnieniem swego braku wzglĊdu na opiekĊ nad dzieckiem, koniecznoĞü opieki nad niepeánosprawnych dzieckiem, motywacji dalszej lubprzed wymieniły fakt bycia wdo ciąĪy oraznauki obawĊ utratąwśród renty.powodów: brak potrzeby, brak czasu ze Jedna na na dziesiĊü respondentek aspirowaáa opieki do ukoĔczenia szkoáy Ğredniej (5 kobiet), co względu opiekę nad dzieckiem, konieczność nad niepełnosprawnych dzieckiem, szesnasta – do zdobycia Ğwiadectwa szkoáy zasadniczej zawodowej, taka sama iloĞü fakt byciapodjąü w ciążystudia oraz obawę utratą renty. pragnĊáa (po 3przed badanie), a jedna osoba skorzystaáaby z okazji ukoĔczenia szkoáy policealnej.

Jedna na dziesięć respondentek aspirowała do ukończenia szkoły średniej (5 kobiet), co

Niespeána czĊĞüświadectwa badanychszkoły zadeklarowaáa chĊü uczestnictwa w bezpáatnych szesnasta –trzecia do zdobycia zasadniczej zawodowej, taka sama ilość praszkoleniach (14 kobiet, 29%), w nastĊpujących tematykach: gnęła studia (po 3 badanie), a jedna osoba skorzystałaby z okazji ukończenia szkoły 9 podjąć obsáuga komputera (7 kobiet) 9 gastronomia (2) policealnej. 9 prawo jazdy kat. B (1) 9 organizacja imprez (1) Niespełna trzecia część badanych zadeklarowała chęć uczestnictwa w bezpłatnych szkole9 sáuĪby medyczne (1) niach kobiet, 29%), w następujących tematykach: 9 (14 bliĪej nie okreĞlona tematyka kursu (2)

109

Podobnie jak w przypadku aspiracji zawodowych, ankietowane z wyksztaáceniem Ğrednim miaáy wyznaczone stosunkowo wysokie cele edukacyjne. ĩadna z kobiet, które ukoĔczyáy szkoáĊ Ğrednią lub wyĪszą, nie ujawniáa braku aspiracji związanych z dalszym ksztaáceniem siĊ. Natomiast poáowa samotnych matek z wyksztaáceniem podstawowym i gimnazjalnym

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet 33obsługa komputera (7 kobiet) 33gastronomia (2) 33prawo jazdy kat. B (1) 33organizacja imprez (1) 33służby medyczne (1) 33bliżej nie określona tematyka kursu (2) Podobnie jak w przypadku aspiracji zawodowych, ankietowane z wykształceniem średnim miały wyznaczone stosunkowo wysokie cele edukacyjne. Żadna z kobiet, które ukończyły szkołę średnią lub wyższą, nie ujawniła braku aspiracji związanych z dalszym kształceniem się. Natomiast połowa samotnych matek z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym oraz przeszło dwie piąte respondentem z dyplomem zasadniczym zawodowym, zrezygnowały już z dalszej edukacji. Samotne matki twierdziły, że uczestniczyłyby w szkoleniach, kursach, pod warunkiem, że nie kolidowałyby one z koniecznością opieki nad dziećmi. Respondentki wykazały się dużym poziomem pragmatyzmu, silnie akcentując dotychczasową przydatność oraz konieczność organizowania dla nich szkoleń, które rzeczywiście przyczyniły by się do poprawy ich sytuacji życiowej i przybliżyły je do usamodzielnienia, zdolności do niezależnego życia poza ośrodkami dla samotnych matek. Organizatorzy takich ewentualnych kursów powinni jednak wziąć pod uwagę trudności kobiet z zapewnieniem opieki nad ich dziećmi. − A jakie interesowałyby panie kursy. Na jakie kursy by panie poszły? Pod warunkiem, że byłyby bezpłatne. − Języki. − A jaki język? − Język angielski. Biznesowy. − Może jakiś konkretny w tym zawodzie, w którym ja się kształcę, żeby to poszło jakimś „ciurkiem”, − A pani? − Angielski. Też. − Ale od podstaw? − Tak. Mhm. − Kurs komputerowy. Od podstaw, to poszłabym na wszystko. − Czy coś jeszcze się paniom nasuwa? − To chyba wszystko… − Gdyby nam się miał kto dziećmi zająć, to byśmy usiadły, więcej wymyśliły tego. Tak mi się wydaje. (FGI)

110

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet *** − Jeśliby była taka możliwość [skończenia nieodpłatnego kursu], to dlaczego miałabym nie skorzystać z tego. (…) − A jakie kursy by panie interesowały? − Nad tematyką kursu nie myślałam, ale jakby był jakichś w kucharstwie czy technolog żywienia zbiorowego, to chętnie. − A panie? − No myślałam, nawet sama dla siebie, dla samospełnienia. Na przykład kursy wizażu (…). Żeby coś robić w życiu, żeby iść w górę i coś działać. Myślę, że jest to przydatne. Nawet dla własnego ja. (FGI)

*** Jak się ma jakiś kurs, to jest większa możliwość znalezienia pracy, bo wiem to sama po sobie. Jak raz poszłam złożyć podanie o pracę. Było ze trzydzieści osób. Jak zobaczył, ile mam kursów, to od razu zostałam przyjęta. Tak, dużo dają te kursy. (FGI)

Kierownicy mieli jednak własne uzasadnienia bierności edukacyjnej części kobiet. Ujawnili oni problemy z motywacją, częste zniechęcanie się ewentualnymi porażkami edukacyjnymi, brak samodyscypliny i konsekwencji. Z drugiej jednak strony, jeśli matka kontynuuje szkołę po usamodzielnieniu się (opuszczeniu ośrodka), często jest zmuszona do przerwania nauki ze względu na konieczność opieki nad dzieckiem. Jak już wiemy, diagnozowane samotne matki często są pozbawione kapitału społecznego w postaci rodziny, która mogłaby je wspomóc w tym zakresie. Część nie chce [dalej się uczyć]. No nie umiem nawet odpowiedzieć dlaczego. Właściwie po co? Dla kogo? Jakieś takie przekonanie. One pójdą wszędzie. Albo jak za dużo się mówi: „No poszłaś do tej szkoły... Idź do tej szkoły, to przynajmniej będzie Ci lepiej”, to zmieniają Ośrodek. (IDI) *** − Na ile Ośrodek pomaga w dalszej edukacji kobiet? − My właściwie to nie wiele. Jedynie ja ze swojej strony, starałam się wcześniej za darmo załatwiać takie prywatne ogólniaki. Ale to nie zawsze jest tak, że trwają w tym postanowieniu. Często to przez parę miesięcy, po czym się usamodzielniają, wyprowadzają, no i nie kończą szkoły. (IDI)

*** 111

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Brak wzorców. One wyniosły z domu „niekonieczność” uczenia się. Brak motywacji z zewnątrz. Często mówią do mnie: „Ja nie rozumiem, co pani do mnie mówi”. Ja mówię, którego ze słów nie zrozumiałaś? Dlaczego nie pytasz, jeśli nie rozumiesz? Jeśli nie rozumiesz danego słowa, zapytaj. (IDI)

Pracownicy placówek biorących udział w diagnozie twierdzili, że instytucje te dają potencjalną możliwość aktywizowania edukacyjnie kobiet, ponieważ aktualnie jest dostęp do różnych kursów. Jednakże partycypacja jest tutaj dobrowolna, więc musi wynikać z rzeczywistej motywacji mieszkanek ośrodka: Właśnie będę teraz proponowała, bo jest taka możliwość, nauki języka angielskiego. Jest to kurs, który będzie trwał prawie do października tego roku, zacznie się od września do października. Gdzie oprócz tego, że będą mogły zdobyć wiedzę w tym języku, o tym języku i nauczyć się pojęć podstawowych, przynajmniej w takiej konwersacji podstawowej. Mało tego, że będą zwrócone koszty dojazdu do nich, to jeszcze dodatkowo będą jeszcze otrzymywały jakąś gratyfikację, tak jak za godzinę pracy. Boję się myśleć o tym, że nie będzie chętnych. To mnie napawa lękiem, że dziewczyny nie mają takiego ciągu. (IDI)

Przyjrzyjmy się jeszcze aspiracjom edukacyjnym odnośnie preferowanego wykształcenia dzieci naszych respondentek. W badaniach ilościowych oddzielnie pytaliśmy o upragnione wykształcenie dla córki i wykształcenie dla syna71. Z zaprezentowanych wyników ilościowych wynika jednoznacznie, że samotne matki zamieszkujące diagnozowane dolnośląskie ośrodki, większe oczekiwania kierują wobec swych córek aniżeli synów. Połowa (17 na 34) matek określiła wobec swych córek aspiracje na najwyższym poziomie, pragnąc dla nich awansu społecznego, w drodze zdobycia wykształcenia wyższego, z co najmniej tytułem magistra (12 kobiet) lub licencjata czy inżyniera (5). O połowę mniej takich oczekiwań dotyczyło synów, którzy zapewne też rzadziej będą motywowani do ukończenia studiów zawodowych, magisterskich (łącznie 9 na 34) aniżeli szkoły średniej ogólnokształcącej (4) lub zawodowej (7) – w sumie 11 respondentek ujawniło średni poziom aspiracji w stosunku do swych synów.

71. Uwaga: z analizy wyłączone zostały odpowiedzi: „Nie mam córki” (14 wskazań) oraz „Nie mam syna” (również 14 wskazań).

112

na najwyĪszym poziomie, pragnąc dla nich awansu spoáecznego, w drodze zdobycia wyksztaácenia wyĪszego, z co najmniej tytuáem magistra (12 kobiet) lub licencjata czy inĪyniera (5). O poáowĊ mniej takich oczekiwaĔ dotyczyáo synów, którzy zapewne teĪ rzadziej bĊdą motywowani do ukoĔczenia studiów zawodowych, magisterskich (áącznie 9 na 34) aniĪeli szkoáy Ğredniej ogólnoksztaácącej (4) lub zawodowej (7) – w sumie 11 respondentek ujawniáoSamotna Ğredni poziom w stosunku do swych synów. sytuacji dolnośląskich kobiet Matka waspiracji społeczeństwie obywatelskim – diagnoza Wykres 9. Upragnione wyksztaácenie dla dzieci

Wykres 36. Upragnione wykształcenie dla dzieci Upragnione wyksztaácenie dla dzieci 35,3%

30,0% 23,5% 20,6%

20,6%

20,0% 14,7%

11,8% 8,8%

10,0%

Trudno powiedzieü

WyĪsze zawodowe

2,9%

ĝrednie zawodowe

ĝrednie ogólnoksztaácące

Zasadnicze zawodowe

Podstawowe, gimnazjalne

0,0%

5,9%

2,9%

2,9% 2,9%

WyĪsze

11,8%

Policealne

WartoĞci

23,5%

Wyksztaácenie córki Wyksztaácen ie syna

Diagnozowane matki z wykształceniem wyższym pragnęły dla swych córek również ukończenia studiów wyższych i utrzymania podobnego statusu społecznego. Podobnie pragną one, żeby ich synowie ukończyli wyższe, ewentualnie Diagnozowane matki z wyksztaáceniem wyĪszym pragnĊáy szkoły dla swych córek równieĪ ukoĔczenia policealne.

studiów wyĪszych i utrzymania podobnego statusu spoáecznego. Podobnie pragną one, Īeby ich synowie ukoĔczyli szkoáy wyĪsze, ewentualnie policealne.

Respondentki z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym chciałyby, żeby ich córki

12 synowie awansowali społecznie, głównie na najwyższe pozycje (ukończenie studiów). oraz Uwaga: z analizy wyáączone zostaáy odpowiedzi: „Nie mam córki” (14 wskazaĔ) oraz „Nie mam

syna” (równieĪ 14 wskazaĔ). Również większość kobiet, które zakończyły edukację na poziomie szkoły średniej chcia-

łoby, żeby ich córki wspinały się po drabinie społecznej w kierunku studiów wyższych lub 24 ewentualnie utrzymały pozycję społeczną równą matce. Jednak już synowie mogą tylko

utrzymać lub nieco obniżyć swój status do wykształcenia zasadniczego zawodowego, albo też matki nie miały tu określonych preferencji. Największe zróżnicowanie aspiracji wobec córek i synów obserwujemy wśród respondentek z wykształceniem zasadniczym zawodowym, których odpowiedzi lokowały swe dzieci najczęściej wyżej, ale też na równym, a nawet niższym poziomie, degradując społecznie potomstwo w porównaniu z matką. Te kobiety samotnie wychowujące dzieci kierowały w miarę zbliżone, równe oczekiwania wobec dzieci obojga płci. 113

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Zatem oczekiwania awansu społecznego i związane z nimi najwyższe aspiracje edukacyjne, zostały skierowane wobec córek respondentek z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym. Zapewne te ankietowane dostrzegają, że zdobycie odpowiednio wysokiego poziomu wykształcenia jest jedynym sposobem na awans społeczny, chroniący ich córki przed dziedziczeniem bardzo niekorzystnej sytuacji ich matek. Kolejne sposoby partycypacji lub wykluczenia z życia społecznego dotyczą aktywności kulturalnej, w sferze czasu wolnego oraz aktywności stricte obywatelskiej (politycznej oraz społecznej).

4.3. Aktywność kulturalna, czas wolny Wszelkie badania dotyczące uczestnictwa w kulturze oraz form spędzania czasu wolnego pokazują silne związki pomiędzy partycypacją w instytucjach kulturalnych i związanych z rozrywką, a pozycją społeczną jednostek. Uczestnictwo w kulturze czyli: odwiedzanie teatru, kina, uczęszczanie na wystawy w muzeach i galeriach oraz partycypowanie w koncertach muzycznych jest najczęstsze wśród osób z wykształceniem wyższym, z wysoką pozycją zawodową, i relatywnie wysokimi dochodami. Z raportu Komisji Europejskiej na temat kultury wynika, że w 2007 roku w każdym z 27miu krajów Unii Europejskiej jedynie niewielka część społeczeństwa korzystała z dostępu do instytucji kultury72. Do nielicznych wymiarów kulturalnego uczestnictwa, w jakim partycypowała ponad połowa całej badanej europejskiej populacji należało zwiedzanie zabytków – pałaców, zamków, kościołów (54%) oraz chodzenie do kina (51%). Tylko niespełna co piąty Europejczyk odwiedził operę lub balet (18%), co trzeci wybrał się do teatru lub publicznej biblioteki. Dominująca część zetknęła się z kulturą poza publicznymi instytucjami - przeczytała lekturę (71%) lub obejrzała w telewizji program kulturalny (78%). We wszystkich społeczeństwach objętych sondażem, korzystanie z kultury było znacznie częściej praktykowane w miastach. Uczestnictwo w kulturze zależy jednak przede wszystkim od wysokości dochodów oraz kapitału społeczno-kulturowego, wyznaczonego przez poziom wykształcenia oraz pozycję zawodową. Zajmujący stanowiska kierownicze znacznie częściej niż inni członkowie badanych społeczeństw spędzali wolny czas w instytucjach kultury. Więk72. Ankietowanym zadano pytanie o ich aktywność w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy do momentu realizacji i badania, dane za: Cultural statistics, Luxembourg, European Commission Office for Official Publications of the European Communities, 200 www:ec.europa.eu/eurostat.

114

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet szość menadżerów zadeklarowała, że w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy zwiedzała zabytki (78%), chadzała do kina (75%) czy na wystawy sztuki (68%). Z drugiej strony, wykluczenie z rynku pracy albo też niska pozycja w strukturze zatrudnienia stanowiły strategiczne uwarunkowania braku partycypacji w oficjalnych instytucjach kultury. Osoby pozbawione zarobku miały zapewne nie tylko utrudniony ekonomicznie dostęp, ale też wycofywały się z różnych istotnych form życia społecznego. Największą biernością w zakresie kultury wyróżniali się europejscy renciści, gospodynie domowe oraz osoby bezrobotne. Małe okazało się prawdopodobieństwo spotkania osoby bezrobotnej w europejskich gmachu baletu czy opery (9%), teatrze (14%), muzeum i galerii (27%). Poniżej połowa pozostających bez pracy chodziła w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy do kina (43%). Badacze nie odnotowali w krajach europejskich znaczących różnic w aktywności kulturalnej kobiet i mężczyzn. Wykres 1. AktywnoĞü kulturalna menedĪerów i osób bezrobotnych w Unii Europejskiej

Wykres 37. Aktywność kulturalna menedżerów i osób bezrobotnych w Unii Europejskiej

AktywnoĞü kulturalna menadĪerów i osób bezrobotnych 78%

Zwiedzanie zabytków

38% 75%

Kino

43% 68%

Wystawy w galeriach, muzeach

27% 57%

Koncerty

29% 50%

Biblioteki publiczne

30% 58%

Teatr

14% 28%

Balet, opera

25%

50%

75%

WartoĞci Osoby bezrobotne MenadĪerowie ħródáo: Na podstawie danych Komisji Europejskiej

115 Ze wzglĊdu na wskazaną juĪ niską pozycjĊ spoáeczną oraz wysoki poziom bezrobocia wĞród

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Ze względu na wskazaną już niską pozycję społeczną oraz wysoki poziom bezrobocia wśród dolnośląskich samotnych matek zamieszkujących diagnozowane ośrodki, możemy się zatem spodziewać, że wykluczenie społeczne będzie dotyczyło także sfery kultury oraz organizacji czasu wolnego. Na pytanie wskaźnikowe ujęte w kwestionariuszu ankiety, które brzmiało: Jak najczęściej spędza Pani swój wolny czas?, respondentki najczęściej odpowiadały, iż „zajmują się dzieckiem, dziećmi” (27 kobiet, 56% próby), nieco mniej badanych wybierało spacer (19 kobiet, 37%) lub spotkania ze znajomymi i rodziną (13 kobiet, 27%). Co piąta samotna matka odpoczywa uczestnicząc w kulturze masowej - oglądając telewizję (10 kobiet, 21%) lub słuchając radia (9 kobiet, 19%). Podobna część zadeklarowała, iż w wolny czas poświęca lekturze książek lub prasy (9 kobiet, 19%). W pojedynczych, od jednego do dwóch, przypadkach ankietowane wskazywały, że czas wolny spędza na oglądaniu filmów na DVD, video, uprawianiu sportu, malowaniu i rysowaniu, robieniu porządków czy też nic nie robi. Tabela 11. Spędzanie czasu wolnego Tabela 1. Spędzanie czasu wolnego Jak najczęściej spędza Pani swój wolny czas? Zajmuję się dzieckiem, dziećmi Spaceruję Spotykam się ze znajomymi, rodziną Oglądam telewizję Słucham radia Czytam książki, prasę Oglądam filmy na video, dvd Uprawiam sport Nic nie robię Robię porządki Maluję, rysuję Brak odpowiedzi Ogółem

27 19

% 56,3% 39,6%

27,1%

10 9 9 2 2 2 2 1 1 48

20,8% 18,8% 18,8% 4,2% 4,2% 4,2% 4,2% 2,1% 2,1% 202,1%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

116

Sposoby spędzania czasu wolnego przez uczestniczki naszej diagnozy różnic wykształcenia oraz ich wiek. Pomimo małej wielkości próby, możemy stw diagnozowane kobiety, które zakończyły swoją edukację na poziomie szkoły p lub gimnazjalnej najczęściej zajmują się swoimi dziećmi (osiem na dziesięć tak spacerują (cztery na dziesięć) lub też słuchają radia (jedna na pięć). Wy

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Sposoby spędzania czasu wolnego przez uczestniczki naszej diagnozy różnicuje poziom wykształcenia oraz ich wiek. Pomimo małej wielkości próby, możemy stwierdzić, że diagnozowane kobiety, które zakończyły swoją edukację na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjalnej najczęściej zajmują się swoimi dziećmi (8 na 10 takich matek), spacerują (4 na 10) lub też słuchają radia (1 na 5). Wykształcenie zawodowe sprzyjało z niemal równą częstością takim formom wypoczynku jak: spędzanie czasu z dziećmi, spacery oraz spotkania z rodziną (po ok. 3 na 10 matek). Wszystkie respondentki znajdujące się na średnim szczeblu edukacji zadeklarowały, że najchętniej wybierają się na spacer, większość z nich uczestniczy w spotkaniach towarzyskich (6 na 10), zaś dwie na pięć wybierają lekturę książki lub prasy. Ta ostatnia forma rozrywki została wskazana przez każdą z trzech ankietowanych z dyplomem szkoły wyższej, choć niemal równie chętnie zajmują się one swoimi dziećmi (2 z 3). Najmłodsze respondentki, które ukończyły 24 lat i mniej, najczęściej w próbie spotykają się ze swoimi znajomymi oraz członkami rodziny (3 na 5), zaś z mniejszą częstością odpoczywają spacerując lub zajmując się dziećmi (2 na 5). W podobny sposób swój czas wolny spędzają najstarsze, liczące powyżej 44 lat, mieszkanki dolnośląskich ośrodków, które zazwyczaj poświęcają wolne chwile na spotkania towarzyskie i rodzinne, zabawy z dziećmi (po 3 na 5) i spacery (2 na 5). Czytanie książek było najczęściej wskazywane przez respondentki w wieku od 35 do 44 lat (3 na 10). Oglądanie telewizji było preferowane głównie przez kobiety najstarsze (2 na 5) oraz względnie młode, mieszczące się w przedziale od 25 do 34 lat (3 na 10). Unikając nieuprawnionych uogólnień, zauważmy, że zarówno niski jak i wysoki poziom wykształcenia, a także wiek powyżej 44 lat sprzyja spędzaniu czasu wolnego w sposób dość bierny i na terenie ośrodka. Mieszkanki diagnozowanych placówek z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz średnim, a także w wieku od 18 do 24 lat chętniej wybierają sposoby spędzania czasu wolnego sprzyjające nawiązywaniu i utrzymywaniu więzi z innymi ludźmi, również poza ośrodkiem. Jak kształtuje się poziom uczestnictwa badanych w zakresie instytucjonalnym? Dla zdiagnozowania tych form aktywności społecznej zadaliśmy uczestniczkom ankiet audytoryjnych pytanie: Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy była Pani (sama lub z dziećmi) przynajmniej raz?, wymagające odpowiedzi „Tak” lub „Nie”. Rozkład uzyskanych odpowiedzi zobrazowaliśmy na wykresie. 117

audytoryjnych pytanie: Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy była Pani (sama lub z dziećmi) przynajmniej raz?, wymagające odpowiedzi „Tak” lub „Nie”. Rozkład uzyskanych odpowiedzi zobrazowaliśmy na wykresie. Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 38. Uczestnictwo w kulturze wśród respondentek Wykres 2. Uczestnictwo w kulturze wśród respondentek

Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy była Pani (sama lub z dziećmi) przynajmniej raz: 87,5%

W kawiarni, restauracji Na przyjęciu u przyjaciół, znajomych

64,6%

Na basenie

81,3%

Na imprezie sportowej

91,7%

12,5% 35,4% 18,8% 8,3%

Na uroczystości w szkole, przedszkolu

58,3%

Na imprezie, uroczystości w domu kultury

83,3%

Na wystawie w muzeum, w galerii sztuki

95,8%

4,2%

Na koncercie

83,3%

16,7%

W teatrze

95,8%

4,2%

W kinie

81,3%

18,8%

Przeczytała Pani książkę

70,8% 0%

25%

50%

Tak Nie

41,7% 16,7%

29,2% 75%

100%

Wartości Przeważająca część ankietowanych nie uczestniczyła we wszystkich wskazanych formach partycypacjiczęść w kulturze. Proporcje nieaktywnych wahająwe sięwszystkich od 58% - dla uczestnictwa w Przeważająca ankietowanych nie uczestniczyła wskazanych formach partycypacji w kulturze. Proporcje nieaktywnych wahają się od 58% dla uczestnictwa uroczystościach organizowanych w szkołach i przedszkolach (28 badanych), do nawet 96% w uroczystościach organizowanych w szkołach i przedszkolach (28 badanych), do nawet 96% (40 badanych). (40 badanych). Najwyższe odsetki biernychkobiet kobietsamotnie samotnie wychowujących wychowujących dzieci wizyt Najwyższe odsetki biernych dziecidotyczyły dotyczyłyzatem zatem wizyt w w teatrze, na wystawach w muzeach,galeriach galeriach sztuki sztuki (po na brak teatrze, na wystawach w muzeach, (po 95-96% 95-96%wskazujących wskazujących na brak uczestnictwa) sportowych(92%). (92%). sięcałkowicie niemal wyklucałkowicie uczestnictwa)oraz oraz imprez imprez sportowych MatkiMatki okazałyokazały się niemal wykluczone z form wypoczynku związanych z tzw. „kulturą wyższą”, w której uczestniczą czone z form wypoczynku związanych „kulturą wyższą”, w której uczestniczą przede przede wszystkim najlepiej sytuowani, a zz tzw. drugiej strony – z uznawanego za typowo „męski” i rzeczywiście zmaskulinizowanego sposobu spędzania wolnego czasu, jakim jest sport. Tylko 118 niespełna co piąta respondentka i jej dzieci miały okazję skorzystać z basenu (39 kobiet, 81%). Znaczące proporcje nie partycypujących w instytucjonalnych formach życia kulturalnego dotyczą spotkań towarzyskich w kawiarniach i restauracjach (42 kobiety, 88% odpowiedzi

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet wszystkim najlepiej sytuowani, a z drugiej strony – z uznawanego za typowo „męski” i rzeczywiście zmaskulinizowanego sposobu spędzania wolnego czasu, jakim jest sport. Tylko niespełna co piąta respondentka i jej dzieci miały okazję skorzystać z basenu (39 kobiet, 81%). Znaczące proporcje nie partycypujących w instytucjonalnych formach życia kulturalnego dotyczą spotkań towarzyskich w kawiarniach i restauracjach (42 kobiety, 88% odpowiedzi

„Nie”), uczestnictwa w imprezach organizowanych przez lokalne kultury, czykultury, też w czy te „Nie”), uczestnictwa w imprezach organizowanych przezdomy lokalne domy koncertach (po 46 kobiet, 83%) oraz w oraz kinie w (39kinie kobiet, koncertach (po 46 kobiet, 83%) (3981%). kobiet, 81%).

Zgodnie z deklaracjami, większywiększy dostęp ankietowane miały głównie form aktywności Zgodnie z deklaracjami, dostęp ankietowane miałydogłównie do form aktywn ulturalnej pozainstytucjonalnej, czyli około co trzecia kobieta przeczytała książkę w c k kulturalnej pozainstytucjonalnej, czyli około co trzecia kobieta przeczytała książkę w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy (14 kobiet, 29%), lub też skorzystała z zaproszenia na przyj ostatnich dwunastu miesięcy (14 lub też skorzystała z zaproszenia na przyjęcie u przyjaciół, znajomych (17kobiet, kobiet,29%), 35%). u przyjaciół, znajomych (17 kobiet, 35%). Wykres 3. 39. Uczestnictwo w spotkaniach, imprezach, wydarzeniach towarzyskich Wykres Uczestnictwo w spotkaniach, imprezach, wydarzeniach towarzyskich

Jak często, w porównaniu z innymi osobami, uczestniczy Pani w spotkaniach, imprezach lub wydarzeniach towarzyskich? Brak odpowiedzi

Znacznie częściej

2,08% n=1

4,17% n=2 Częściej niż większość osób

43,75% n=21

12,50% n=6 Podobnie jak inne osoby

Znacznie rzadziej niż większość osób

12,50% n=6

25,00% n=12

Rzadziej niż większość osób

w instytuc Z przytoczonych danych wynika, że respondentki zazwyczaj nie partycypują 119 kultury. Poziom ewentualnego wykluczenia społecznego ze sfery kultury i rozr mierzyliśmy także, pytając o subiektywne oceny poziomu uczestnictwa mieszka dolnośląskich ośrodków w „spotkaniach, imprezach lub wydarzeniach towarzyskich”

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Z przytoczonych danych wynika, że respondentki zazwyczaj nie partycypują w instytucjach kultury. Poziom ewentualnego wykluczenia społecznego ze sfery kultury i rozrywki mierzyliśmy także, pytając o subiektywne oceny poziomu uczestnictwa mieszkanek dolnośląskich ośrodków w „spotkaniach, imprezach lub wydarzeniach towarzyskich”, w porównaniu z „innymi osobami”. Jedna na osiem badanych nie dostrzegła różnic swojej aktywności towarzyskiej w odniesieniu do innych członków społeczeństwa (6 kobiet, 13%), zaś nieco więcej samotnych matek stwierdziło, że ich uczestnictwo w wydarzeniach towarzyskich jest nawet bardziej intensywne niż u innych osób (8 kobiet, ok. 17%). Jednakże w sumie przeważająca część ankietowanych (33 kobiety, 69%), dostrzegła mniejsze swoje możliwości partycypowania w życiu towarzyskim, przy czym aż 23 badane (43%) odczuwały to jako znaczne upośledzenie społeczne. Zgodnie z definicją Jerzego Turowskiego: „Poczucie upośledzenia oznacza świadomość zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej) pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do siebie osobami (wiekiem, kwalifikacjami itp.) lub w porównaniu ze swą pozycją zajmowaną poprzednio. Poczucie uprzywilejowania społecznego zaś oznacza świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych ludzi podobnych do siebie pod danym względem lub też w stosunku do swej pozycji zajmowanej uprzednio.”73

Nasze respondentki postrzegają swoją pozycję w układzie nieformalnych stosunków towarzyskich jako gorszą w porównaniu z innymi członkami społeczeństwa. Dla pełniejszego obrazu aktywności diagnozowanych samotnych matek, przytoczmy odpowiednie dane ogólnopolskie, pamiętając o ograniczonych możliwościach porównywania wyników przytaczanych badań, z sondażem zleconym przez Komisję Europejską74. Uczestnictwo w kulturze w społeczeństwie polskim nie wypada zbyt korzystnie w porównaniu z innymi krajami europejskimi. W diagnozowanym okresie na wystawę w galerii, muzeum wybrało się 32% członków społeczeństwa polskiego, a więc poni73. J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 2000, s.120. 74. Powołujemy się tu na badania europejskie zaprezentowane w raporcie pt. Cultural statistics, Luxembourg, European Commission Office for Official Publications of the European Communities, 2007. Sondaż ogólnoeuropejski oraz prezentowana tu dolnośląska diagnoza odbyły się w dwuletnim odstępie czasowym. Ponadto, zadawaliśmy nieco inne pytania, aniżeli autorzy przywoływanego sondażu. Jednakże możemy się spodziewać, że wyniki badań zleconych przez Komisję Europejską są nadal aktualne i że aktywność na poziomie całej badanej zbiorowości nie uległa większym zmianom.

120

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet żej średniej dla Unii Europejskiej (41%). Reprezentanci społeczeństwa polskiego bywali niemal o połowę rzadziej w teatrze (18%) niż przedstawiciele łącznie wszystkich innych społeczeństw objętych badaniem (32%). Tylko nieco częściej niż Grecy, Bułgarzy czy Rumuni (do 28%), Polacy zadeklarowali uczestnictwo w koncertach (29%, 37% dla UE). Społeczeństwo polskie miało również niższe odsetki odwiedzin w kinie (41%) niż wyniosła przeciętna dla UE (51%). Jedynie jako telewidzowie oglądający programy związane z kulturą, polscy ankietowani przekraczali przeciętne odsetki (81% w stosunku do 78% dla UE)75. Wykres 40. Uczestnictwo w kulturze w Polsce a w Unii Europejskiej

Procent osób uczestniczących w kulturze (przynajmniej raz w ciągu ostatnich 12 miesiĊcy) Czytanie ksiąĪek

64% 78% 81%

Kultura w radio/TV Balet, opera Teatr

Polska Kraje UE

18% 12% 18%

32% 35%

Biblioteki publiczne

37% 37% 29%

Koncerty

41% 32%

Wystawy w galeriach, muzeach Kino

41%

51% 54% 48%

Zwiedzanie zabytków 0%

71%

25%

50%

75%

WartoĞci ħródáo: Na podstawie danych Komisji Europejskiej

MoĪemy zatem mówiü o wysokim stopniu wykluczenia, na jaki wskazuje poziom biernoĞci 75. Cultural statistics, s. 133 i samotnych nast. kulturalnej diagnozowanych matek w tych wszystkich instytucjach kultury (teatr, 121 wystawy, koncerty, kino), w porównaniu do wskaĨników europejskich, a nawet w odniesieniu do stosunkowo niskich statystyk ogólnopolskich. Jest kilka istotnych przyczyn relatywnie niskiego poziomu uczestnictwa w kulturze wĞród

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Możemy zatem mówić o wysokim stopniu wykluczenia, na jaki wskazuje poziom bierności kulturalnej diagnozowanych samotnych matek w tych wszystkich instytucjach kultury (teatr, wystawy, koncerty, kino), w porównaniu do wskaźników europejskich, a nawet w odniesieniu do stosunkowo niskich statystyk ogólnopolskich. Jest kilka istotnych przyczyn relatywnie niskiego poziomu uczestnictwa w kulturze wśród uczestniczek dolnośląskiej diagnozy. Pierwszą stanowią ograniczenia finansowe. Wizyta na basenie czy w kinie wiąże się z koniecznością zakupu biletu, a jeśli w pobliżu miejsca zamieszkania nie ma kina lub basenu, to należy dodać także koszty przejazdów matki i ewentualnie jej dzieci. Drugą barierę uczestnictwa, np. w przypadku wizyty w kinie czy spotkania ze znajomymi, stanowi brak czasu, konieczność opieki nad dziećmi, a także brak możliwości zorganizowania pomocy w tym zakresie. Uczestniczki sesji FGI opowiadały o ograniczonym dostępie do kultury i rozrywki ze względów ekonomicznych, z powodu konieczności opieki nad dziećmi oraz o trudnościach godzenia ról pracownicy z rolą społeczną matki:

− W jaki sposób spędzają panie wolny czas? Jak wygląda życie tutaj w ośrodku? − Bardzo ubogie to życie jest. − Ale warto też o tym powiedzieć. − Książki, krzyżówki, telewizor. Bo nic więcej nie ma tu. Ściany są… Jak są cztery ściany, każda dzieci małe ma, więc trzeba uważać, żeby nie hałasować. Więc to życie jest ograniczone dla nas. Tu nie ma… Można wyjść na spacer czy coś. Ale tak w środku to nie ma nic. Nie ma żadnych rozrywek. − A jak wygląda spędzanie sobót, niedziel, takich wolnych dni. Jak wygląda tutaj? − Przed telewizorem, z dziećmi. − Ja też. − Jeśli przez cały tydzień ktoś wstaje przed 5. rano, wraca przed 17. tutaj. To trochę jest czasu, żeby przy dziecku… Czy… No to chce mieć tą sobotę czy niedzielę, dla siebie też. − To siedzi w pokoju i ogląda telewizję. (FGI)

Kierownicy diagnozowanych dolnośląskich placówek akcentowali przede wszystkim bariery mentalne, niechęć samych matek do aktywności poza ośrodkiem, do nawiązywania i utrzymywania kontaktów z ludźmi z zewnątrz. Mieszkanki ośrodków wybierają zatem pozostanie w ośrodku, z dziećmi. Tak rozumiana apatia społeczna (niechęć do podej122

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet mowania aktywności)76 oraz skłonność do izolacji społecznej wynika z doznanych urazów psychicznych i społecznych, z doświadczonej sytuacji przemocy, ale też z braku wzorców aktywnego wypoczynku. Co istotne, większej aktywności w zakresie spędzania czasu wolnego sprzyja utrzymywanie kontaktów ze znajomymi spoza ośrodka, którzy są lepiej sytuowani od matki i stanowią dla niej „grupę odniesienia” (czyli tę, z którą porównują swoją pozycję społeczną). Biernie [spędzają czas]. Nie wiem, z czego to się bierze. Z takiego marazmu, że one są zmęczone, że znowu musi dziecko kąpać. Znowu mu jeść dać. Znowu nie chce zasnąć. (…) Wyganiamy je na spacery, brzydko mówiąc. Motywujemy je bardzo mocno. Mówię im: po co tutaj siedzieć cały czas? Wyjdź, przejdź się, zmień sobie otoczenie. To i dla ciebie będzie dobrze, bo nie będziesz cały czas na te same twarze patrzyła. (IDI)

*** − Są w dzień imprezy, jak najbardziej. Załatwiamy im wyjścia do ZOO, studenci przychodzą też, biorą te dzieci, załatwiają im wyjścia na przykład do kina czy na baseny... No, cokolwiek. − Ale same z własnej inicjatywy? − Nie. Nie ma inicjatywy własnej. − A dlaczego? − Nie wiem… Brak chęci, brak umiejętności, brak przyzwyczajenia i brak wzorców. To jest dla mnie podstawa tego, bo jak byłaby kiedykolwiek zabierana przez rodziców do ZOO, to też by pomyślała, że można by było. Tutaj mam jedną dziewczynę, która sama ze swoim synkiem poszła do ZOO i na grilla gdzieś. Ale ona cały czas wychodzi. To jest inny typ dziewczyny – żeby tylko nie być tutaj. Na tej zasadzie. Bo ma znajomych, którzy są… lepiej im się wiedzie i jest rozgoryczona tym, że jest tutaj. (IDI)

Pracownicy placówek biorących udział w diagnozie podkreślali z drugiej strony, że w ramach ośrodków organizowane są wspólne wycieczki, wyjścia na przykład z okazji dnia dziecka. Mieszkanki ośrodków same organizują wspólne grille, spotkania. Można powiedzieć, że takie poczucie wspólnoty jest silniejsze w placówkach, w których matki przebywają średnio stosunkowo dłużej:

76. „Apatia społeczna (bierność społeczna) postawa jednostki lub grupy społecznej charakteryzująca się brakiem lub obniżeniem aktywności społecznej, zobojętnieniem na otaczającą rzeczywistość i wszelkie inicjatywy społeczne.” Za: K. Olechnicki, P. Załęcki, P., Słownik socjologiczny, Toruń 1999, s. 22.

123

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet − Czy mieszkanki chętnie spędzają wspólnie swój wolny czas? Czy organizują coś razem? − Nie są w oporze. Na samym początku traktują to jako zło konieczne. Natomiast później, te które są dłużej, które już przeszły jakąś terapię zajęciową, kiedy jacyś ludzie z zewnątrz coś pokazali, to przekazują dalej, że fajnie jest, że ciekawe pomysły są. I to tak właśnie wygląda. (IDI)

*** W ubiegłym roku dziewczyny brały aktywny udział we Flisie Odrzańskim, był catering przygotowany przez naszą placówkę, był bieg papieski, w którym brały udział. Z resztą są dyplomy, puchary z tego tytułu, bo gdzieś tam zajmowały jakieś tam miejsca. Część w plenerze rzeźbiarskim, w dożynkach, w „Bluesie nad Odrą”. One uczestniczą w życiu całego miasta. Wspólnie budujemy np. szopkę bożonarodzeniową. (IDI)

W rozważanych dotychczas wymiarach uczestnictwa w życiu społecznym przeważała bierność zawodowa, edukacyjna, a także w zakresie uczestnictwa w instytucjach kultury. Przyjrzyjmy się teraz wynikom badań na temat aktywności stricte obywatelskiej wśród kobiet biorących w naszej lokalnej diagnozie sytuacji matek samotnie wychowujących dzieci.

4.4. Aktywność obywatelska Opisywane wcześnie parametry aktywności społeczno-obywatelskiej czy też „obywatelskiej” w szerokim znaczeniu dotyczyły takich istotnych sfer życia społecznego jak: praca zawodowa, edukacja, kultura i wypoczynek. Aktywność stricte obywatelska lub też obywatelska „w wąskim znaczeniu”, jak zdefiniowaliśmy wcześniej, oznacza uczestnictwo w życiu społecznym zapośredniczone z jednej strony przez instytucje polityczne, a z drugiej – przez instytucje socjalne (społeczne w wąskim znaczeniu) - zrzeszenia, dobrowolne organizacje, kluby, społeczności lokalne. W społeczeństwie obywatelskim, z założenia działającym w ramach państw demokratycznych, aktywność polityczna jednostek w roli obywateli (jako członków zbiorowości politycznej) przejawia się głównie poprzez ich uczestnictwo w głosowaniach różnego szczebla – lokalnych, parlamentarnych, prezydenckich czy, w krajach należących do Unii Europejskiej – w wyborach przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego. Nasze respondentki zapytaliśmy więc o ich ewentualną partycypację (udział) w ostatnich głosowaniach do samorządów lokalnych (w 2006 r.), wyborach do Sejmu i Senatu (w 2007 r.) oraz przy okazji ostatnich „Eurowyborów” (w 2009 r.). 124

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Jeśli chodzi o drugi wymiar zaangażowania obywatelskiego w wąskim znaczeniu (aktywność społeczna), pytania wskaźnikowe zawarte w kwestionariuszu ankiety dotyczyły samoorganizacji w interesie samotnych matek bądź innych ludzi, uczestnictwa w organizacjach pozarządowych, partiach politycznych, komitetach oraz innych grupach społecznych i politycznych, a także ewentualnego uczestnictwa diagnozowanych samotnych matek w działaniach na rzecz społeczności lokalnych. Również w trakcie wywiadów FGI istotną część dyskusji poświęciliśmy zgłębianiu przyczyn ewentualnej bierności samotnych matek. Ważny aspekt stanowi także poziom zainteresowania polityką oraz życiem społecznym, a więc – pośrednio – poziom wiedzy na temat spraw publicznych. Założyliśmy, że zainteresowanie to wiąże się z czytelnictwem prasy.

Czytelnictwo prasy Wprawdzie w pytaniu wskaźnikowym (Jak często czyta Pani prasę?), nie dookreśliliśmy o jakie gazety chodzi dokładnie, czy również np. o mało związaną z życiem polityczno-publicznym tzw. w języku potocznym „prasę kobiecą”, ale i tak uzyskane wyniki pokazują, że większość respondentek raczej nie sięga zbyt często po dzienniki lub inne czasopisma jako po ważne źródło informacji o otaczającej rzeczywistości społecznej. Wykres 41. Czytelnictwo prasy wśród respondentek

Wykres 1. Czytelnictwo prasy wĞród respondentek

Jak czĊsto czyta Pani prasĊ? 2,08% Brak odpowiedzi n=1 W ogóle nie czytam prasy

22,92% n=11

Co najmniej cztery razy w tygodniu 14,58% n=7

Dwa, trzy razy w tygodniu

14,58% n=7 14,58% n=7

18,75% Rzadziej, okazjonalnie n=9

12,50% n=6

Raz w tygodniu

Kilka razy w miesiącu

125

Niemal co czwarta respondentka przyznaáa, Īe w ogóle nie czyta prasy (11 kobiet, 23 próby), zaĞ okoáo co piąta jedynie okazjonalnie siĊga po to Ĩródáo informacji (9 kobiet, 19% Mniejszy juĪ odsetek wskazywaá na czytelnictwo prasy raz w miesiącu (6 kobiet, 13%), za

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Niemal co czwarta respondentka przyznała, że w ogóle nie czyta prasy (11 kobiet, 23% próby), zaś około co piąta jedynie okazjonalnie sięga po to źródło informacji (9 kobiet, 19%). Mniejszy już odsetek wskazywał na czytelnictwo prasy raz w miesiącu (6 kobiet, 13%), zaś łącznie 21 ankietowanych (43%) zadeklarowało, że czyta prasę przynajmniej raz w tygodniu. Łącznie przeszło połowa badanych oszacowała, że poszukuje informacji i rozrywki w czasopismach co najmniej kilka razy w miesiącu (27 kobiet, 56%). Ta przewaga czytelniczek nad nie czytającymi lub sięgającymi po prasę tylko sporadycznie, bierze się zapewne z faktu, że ankietowane brały pod uwagę wszelkie czytane tytuły, niekoniecznie tylko prasę społeczno-polityczną. Zgodnie z deklaracjami, największe proporcje czytelniczek, które sięgają po prasę przynajmniej raz w miesiącu rekrutowały się spośród kobiet z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz zawodowym (4 na 5), a także z wykształceniem wyższym (2 na 3), choć ich nikła ilość w próbie nie pozwala stwierdzić żadnej prawidłowości. Czytelnictwu gazet sprzyjał zarówno relatywnie młody wiek do 24 lat (3 na 5 badanych w tym przedziale wieku), jak i stosunkowo zaawansowany – powyżej 44 lat (7 na 10). W innych kategoriach wieku i wykształcenia odsetki najczęściej czytających prasę oscylowały wokół średniej dla próby (ok. 50-56%).

Uczestnictwo w życiu publicznym Odnieśmy się najpierw do informacji na temat poziomu uczestnictwa społeczeństwa polskiego w wyborach do instytucji politycznych różnych szczebli. Według informacji udostępnionych na stronie internetowej Państwowej Komisji Wyborczej, w ostatnich wyborach samorządowych w 2006 roku elektorat sięgał średnio 42,84% uprawnionych do głosowania: 12 listopada frekwencja wyniosła 45,99% i 26 listopada 39,69%.77 Wyższe proporcje aktywności obywatelskiej, bo na poziomie 53,88%, odnotowano w wyborach parlamentarnych do Sejmu i Senatu RP w 2007 roku. Najniższe zaangażowanie polskich obywateli dotyczyło „Eurowyborów”, podczas których swoje głosy wyborcze oddało jedynie 24,53% potencjalnego elektoratu.

77. Dane na podstawie komunikatów Państwowej Komisji Wyborczej zamieszczanych na: http://www.pkw.gov.pl; a dokładnie: Wybory samorządowe do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast w 2006 roku (http://wybory2006.pkw.gov.pl/); Wybory do Sejmu RP i Senatu RP w 2007 r. (http://wybory2007.pkw. gov.pl/); Wybory do Parlamentu Europejskiego (http://pe2009.pkw.gov.pl).

126

gáosowania: 12 listopada frekwencja wyniosáa 45,99% i 26 listopada 39,69%. 1 WyĪsze proporcje aktywnoĞci obywatelskiej, bo na poziomie 53,88%, odnotowano w wyborach parlamentarnych do Sejmu i Senatu RP w 2007 roku. NajniĪsze zaangaĪowanie polskich obywateliSamotna dotyczyáo podczas– których swojedolnośląskich gáosy wyborcze Matka„Eurowyborów”, w społeczeństwie obywatelskim diagnoza sytuacji kobiet oddaáo jedynie 24,53% potencjalnego elektoratu. Jak uczestnictwo w życiu publicznym dolnośląskich samotJak na na tym tymtletlekształtuje ksztaátujesięsiĊ uczestnictwo w Īyciu publicznym dolnoĞląskich samotnych matekmatek zamieszkujących oĞrodki biorące udziaáudział w omawianej diagnozie? nych zamieszkujących ośrodki biorące w omawianej diagnozie? Wykres 2. Uczestnictwo respondentekrespondentek w wyborach powszechnych Wykres 42. Uczestnictwo w wyborach powszechnych

Uczestnictwo respondetek w wyborach powszechnych

Wybory do Europarlamentu w 2009 roku

16,7%

83,3%

10,4% Wybory parlamentarne w 2007 roku

89,6% 10,4%

Wybory samorządowe w 2006 roku

Tak Nie

89,6%

25%

50%

75%

100%

WartoĞci

Zdecydowana większość respondentek nie brała udziału ani w wyborach parlamentarnych ani samorządowych (po ok. 90% odpowiedzi „Nie”). Największy odsetek aktywnych obywa-

telek (ok. 17%) odnotowaliśmy wśród respondentek, które oddały swój głos w wyborach do Zdecydowana wiĊkszoĞüwrespondentek nie braáa udziaáu ani w wyborach parlamentarnych Parlamentu Europejskiego 2009 r. Adekwatne proporcje ankietowanych uczestniczących ani samorządowych (po ok. 90% odpowiedzi „Nie”). NajwiĊkszy odsetek aktywnych w wyborach na poziomie oraz parlamentarnym wyniosły poktóre ok. 10%. obywatelek (ok. 17%) lokalnym odnotowaliĞmy wĞród respondentek, oddaáy swój gáos w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. Adekwatne proporcje ankietowanych Ogólnie rzecz biorąc, ankiet okazałylokalnym się zdecydowanie bierne na tle ogółu spo- po ok uczestniczących w uczestniczki wyborach na poziomie oraz parlamentarnym wyniosáy łeczeństwa. Jednakże największa różnica, a jednocześnie relatywnie wysoki poziom wyklu10%.

czenia, dotyczy udziału w wyborach do instytucji ogólnokrajowych (tylko ok. 10% aktywOgólnie rzecz biorąc, uczestniczki ankiet okazaáy siĊ zdecydowanie bierne na tle ogóáu nych matek w porównaniu 54% całego społeczeństwa). Respondentki czterokrotnie spoáeczeĔstwa. JednakĪez ok. najwiĊksza róĪnica, a jednoczeĞnie relatywnie wysoki poziom rzadziej niż wszyscy uprawnieni oddały swoje głosy w wyborach samorządowych. Co może 1

Dane na komunikatów PaĔstwowej Komisji Wyborczej na: okazać się podstawie zaskakujące, najmniejsza różnica frekwencji elektoratuzamieszczanych dotyczy „Eurowyborów”, http://www.pkw.gov.pl; a dokáadnie: Wybory samorządowe do rad gmin, rad powiatów i sejmików 127

województw oraz wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast w 2006 roku (http://wybory2006.pkw.gov.pl/); Wybory do Sejmu RP i Senatu RP w 2007 r. (http://wybory2007.pkw.gov.pl/); Wybory do Parlamentu Europejskiego (http://pe2009.pkw.gov.pl).

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet w których wybierało swych przedstawicieli o około 8% matek mniej aniżeli w ogóle społeczeństwa. Znów prześledzimy wpływ cech społeczno-demograficznych na poziom aktywności diagnozowanych matek. Możemy tu mówić tylko o pewnych powiązaniach, nie zaś o silnych zależnościach, ponieważ wielkość próby nam na to nie pozwala, ale udało nam się uchwycić kilka tendencji wartych uwagi. Zacznijmy od najniższego szczebla, czyli od wyborów reprezentantów do instytucji na poziomie samorządowym. Żadna z najmłodszych respondentek nie głosowała na członków samorządów lokalnych. W pozostałych przedziałach wieku nie zaobserwowaliśmy większych różnic, choć partycypacja nieco wzrasta wraz z ilością ukończonych lat. Całkowicie bierne okazały się kobiety z wykształceniem średnim zawodowym, zaś największa aktywność dotyczyła respondentek z dyplomem szkoły średniej ogólnokształcącej (1 na 4) oraz wyższej (1 z 3).78 Na bierność, względnie aktywność w tych wyborach nie wpływał wysoki poziom czytelnictwa prasy („co najmniej kilka razy w miesiącu”), natomiast wyraźnie udziałowi w wyborach lokalnych sprzyjała jednoczesna deklaracja aktywności w wyborach do parlamentu (3 na 5 kobiet) a mniej już do instytucji europejskich (ok. 2 na 5). Zaufanie do ludzi zwiększało niemal czterokrotnie odsetek aktywnych obywatelek wśród badanych w stosunku do kobiet nieufnych (odpowiednio 29% i 8% głosujących). Biorąc zatem pod uwagę poziom aktywności obywatelskiej na szczeblu lokalnym: 33 Typowa respondentka głosująca w wyborach samorządowych w 2006 roku ukończyła co najmniej 44 lata, posiadała dyplom szkoły średniej ogólnokształcącej lub ewentualnie wyższej, brała również udział w wyborach parlamentarnych w 2007 roku oraz cechowało ją zaufanie społeczne wobec innych ludzi. 33 I przeciwnie, typowa bierna samotna matka, nie głosująca w wyborach do władz lokalnych miała co najwyżej 24 lata, wykształcenie na poziomie średnim zawodowym, podstawowym lub gimnazjalnym. Odmówiła ona również udziału w wyborach parlamentarnych oraz w „Eurowyborach” oraz uważa, że „w stosunkach z innymi ludźmi trzeba być bardzo ostrożnym”.

Gdy przechodzimy na poziom wyborów na szczeblu krajowym, okazuje się, że zmienna wieku zadziałała podobnie – całkowicie bierne okazały się najmłodsze matki (do 24 lat włącznie), 78. Z zastrzeżeniem o nikłej liczebności takich respondentek w diagnozowanej populacji.

128

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet a wśród pozostałych respondentek nieco bardziej zaktywizowały się kobiety w wieku powyżej 44 lat. Również jedna na cztery ankietowane z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz jedna na trzy z wyższym zadeklarowała, że oddała swój głos na potencjalnych członków Sejmu i Senatu RP. Tutaj jednak znaczący wpływ już miało regularne czytelnictwo prasy, gdyż co piąta badana sięgająca po prasę co najmniej raz w miesiącu okazała się aktywną obywatelką (i już żadna z matek, które rzadziej lub w ogóle nie czytywały prasy). Wpływ udziału w innych wyborach był tutaj identyczny, jak w przypadku lokalnych wyborów, czyli – powtórzmy – trzy na pięć matek głosujących w wyborach do parlamentu jednocześnie dokonało wyborów do władz samorządowych a 2 na 5 – do „Europarlamentu”. Zaufanie do innych ludzi podwajało prawdopodobieństwo uczestnictwa w tych wyborach. Jeśli chodzi o zbiorcze wyniki dla wyborów parlamentarnych: 33 Typowa aktywna obywatelka miała co najmniej 44 lata. Była to osoba z wykształceniem średnim ogólnokształcącym i wyższym. Czytała co najmniej kilka razy w miesiącu prasę. Brała ona też udział w wyborach samorządowych oraz „Eurowyborach” i darzyła zaufaniem innych ludzi. 33 Wykluczenie z aktywności w tym wymiarze cechowało respondentki najmłodsze, najgorzej wyedukowane lub absolwentki szkół średnich zawodowych. Bierność wiązała się z niskim poziomem czytelnictwa prasy oraz niskim poziomem zaufania społecznego. Bierności wyborczej na szczeblu krajowym sprzyjał jednoczesny brak zaangażowania politycznego na poziomie lokalnym i europejskim.

W przeciwieństwie do wartości średnich dla całego społeczeństwa, gdzie najmniej liczny był „euroelektorat”, wśród diagnozowanych samotnych matek, deklaracja udziału w wyborach do instytucji Europejskich zdarzała się o ok. 6% częściej niż do innych władz. Jakie zmienne kształtowały tę aktywność ankietowanych samotnych matek? Najbardziej zaangażowane i tylko właśnie w „Eurowybory” były młode (w wieku do 24 lat) mieszkanki dolnośląskich ośrodków. Dwie piąte z nich udzieliło odpowiedzi, iż uczestniczyło w tych wyborach i najwyżej co szósta starsza respondentka. Podobnie już jak w innych głosowaniach, najwięcej „eurowyborczyń” rekrutowało się spośród kobiet z wykształceniem średnim ogólnokształcącym, a swego głosu nie oddała żadna z kobiet, która ukończyła szkołę średnią zawodową lub wyższą oraz nieliczne najgorzej wyedukowane matki. Poziom aktywności zwiększał fakt czytelnictwa prasy (z 0% do 11%) oraz największa jego częstotliwość (z 11% do 26% „eurowyborczyń”). W równym stopniu partycypacji w wyborach euro129

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet pejskich sprzyjało jednoczesne głosowanie na reprezentantów władz krajowych oraz samorządowych (po 3 na 5 aktywnych w obu elekcjach). I znów dwukrotnie częściej głosowały kobiety ufające innym ludziom aniżeli wykazujące deficyt ufności społecznej. Reasumując wyniki dla wyborów europejskich w 2009 roku: 33 Typowa „eurowyborczyni” wśród badanych, to matka w wieku od 18 do 24 lat, z wykształceniem średnim ogólnokształcącym, deklarująca regularne czytelnictwo prasy oraz zaufanie społeczne. Uczestniczyła ona również w wyborach samorządowych oraz parlamentarnych. 33 Typowa bierna samotna matka mieści się w przedziale wieku od 35 do 44 lat, jest wykształcona na poziomie średnim zawodowym lub wyższym. Nie czytuje ona prasy i nie darzy innych ludzi zaufaniem. Nie oddała ona też swego głosu ani w wyborach do Sejmu i Senatu, ani do instytucji samorządowych.

W trakcie sesji grupowych (FGI) respondentki wyjaśniały swą przeważającą bierność polityczną poczuciem wyalienowania z życia społecznego, subiektywnie odczuwanym przesunięciem na margines społeczeństwa. Dominowało, wskazujące na niski poziom podmiotowości społecznej, przekonanie, że oddanie głosu w kolejnych wyborach nic nie zmieni w otaczającej rzeczywistości. Nawet ze strony dotychczas aktywnych matek, padały krytyczne komentarze na temat sposobów rządzenia przez aktualne władze samorządowe oraz na poziomie krajowym. − Ale to już człowiek zwątpił. − Ja już nigdy nie zagłosuję. Nigdy! − My dostałyśmy tyle od życia, że nie potrafimy już nikomu zaufać. − No dobrze, ale czy panie nie uważają, że gdyby panie zagłosowały, czy uczestniczyły bardziej w tym życiu politycznym, to życie pań nie uległoby jednak zmianie? − Nie. − Ja głosowałam rok, w rok. Rok w rok. Ponad dwadzieścia lat. A ostatnio, odkąd zaczęłam mieć kłopoty z mieszkaniem, po prostu przestałam, bo żadnej poprawy nie widzę. − A pani chodzi na wybory? − Tak, na wszystkie. Dlatego, że ja chcę wybrać mniejsze zło. − To zawsze jakiś powód. − Ja oczywiście w zbawienne cuda mojego głosu nie wierzę, natomiast będę miała sobie coś do zarzucenia, jeżeli wygra kompletny matoł… że mogłam zrobić coś więcej. (FGI) ***

130

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet − Ja nigdy nie [głosowałam]. Bo ja nie chciałam. Uważam, że nic się nie zmieniło, nie się nie zmieni.(…)

Tak, na wszystkie. Dlatego, Īe ja chcĊ wybraü mniejsze záo.

Ja oczywiĞcie w zbawienne cuda mojego gáosu nie wierzĊ, natomiast bĊdĊ miaáa s

To zawsze − Bo my mamy głosować na nich,jakiĞ żebypowód. być wybranym. Potem ktoś ma pieniądze. Mają pieniądze i

wszystko w ogóle mają. I tozarzucenia, tylko chodzi tu owygra pieniądze. coĞ do jeĪeli kompletny matoá… Īe mogáam zrobiü coĞ wiĊcej. (FG − Takie robienie z nas głupków za przeproszeniem.

***

− Ja miałam też taki przypadek u siebie na wiosce, jak radnego żeśmy wybierali. Bo był przez cztery

Ja nigdy nie [gáosowaáam]. Bo ja nie chciaáam. UwaĪam, Īe nic siĊ nie zmieniáo, nie

Bo my mamy gáosowaü na nich, Īeby byü wybranym. Potem ktoĞ ma pieniądze. M

Takie robienie z nas gáupków za przeproszeniem.

niewybieraliśmy zmieni.(…) nowego. Rok do tyłu. Obiecał, że chodniki porobi. Wszystko lata inny radny. Teraz

po prostu tak, żebypieniądze dzieci się ibezpiecznie coI do czego… Każdy wybrał i teraz nic wszystko w czuły. ogóle Jak mają. to tylko chodzi tu ogo pieniądze.

praktycznie nie ma.JaTomiaáam pani wójtowa z tego wszystkiego dała remont teĪ taki już przypadek u siebie na sama wiosce, jakpieniądze radnego na ĪeĞmy wybierali. Bo przez cztery lata inny radny. Teraz wybieraliĞmy nowego. Rok do tyáu. Obiecaá świetlicy. Odremontowali nam świetlicę tylko… No to takiego radnego mamy, że pod sklepem chodniki porobi. Wszystko po prostu tak, Īeby dzieci siĊ bezpiecznie czuáy. Jak co czego…nie KaĪdy wybraá i teraz nic praktycznie nie ma. To pani wójtowa juĪ z pije. Radny nic praktycznie zrobił.go(FGI)

Zdiagnozowaliśmy

wszystkiego sama daáa pieniądze na remont Ğwietlicy. Odremontowali nam Ğwie tylko… No to takiego radnego mamy, Īe pod sklepem pije. Radny nic praktycznie zrobiá. (FGI) relatywnie niski poziom partycypacji samotnych matek w instytucjach

politycznych, mierzony deklarowanym uczestnictwem w partycypacji ostatnich trzech głosowaniach w instytucj ZdiagnozowaliĞmy relatywnie niski poziom samotnych matek w

politycznych, deklarowanym uczestnictwem w spodziewać ostatnich trzech gáosowaniach 2006, 2007 oraz 2009 roku.mierzony Czy w badanej zbiorowości możemy się wzrostu

2006, 2007 oraz 2009 roku. Czy w badanej zbiorowoĞci moĪemy siĊ spodziewaü wzro

aktywności obywatelskiej w tym zakresie? aktywnoĞci obywatelskiej w tym zakresie?

Wykres 43. Deklaracja udziału w wyborach parlamentarnych

Wykres 3. Deklaracja udziaáu w wyborach parlamentarnych

Gdyby w najbliĪszą niedzielĊ odbyáy siĊ wybory parlamentarne (do Sejmu i Senatu), to czy wziĊáaby Pani w nich udziaá? Zdecydowanie tak Zdecydowanie nie 29,17% n=14

12,50% n=6 29,17% n=14

Raczej tak

12,50% n=6 16,67% n=8 Raczej nie

Ani tak, ani nie

W sumie około dwie na pięć (20 matek, 42%) uczestniczek ankiet zdecydowanie (6 kobiet,

12,5%) lub „raczej” by uczestniczyło wyborach parlamentarnych do Sejmu do Senatu, (6 kob W sumie okoáo dwie nawpiĊü (20 matek, 42%) uczestniczek ankiet i zdecydowanie 12,5%) lub „raczej” by uczestniczyáo w wyborach parlamentarnych do Sejmu i do Sen gdyby odbyły się w najbliższą niedzielę. Identyczna część (20 matek, 42%) diagnozowanych

gdyby odbyáy siĊ w najbliĪszą niedzielĊ. Identyczna czĊĞü (20 matek, 42%) diagnozowan

kobietjednak pozostaáaby jednak bierna, przy czym niemal trzecia czĊĞü ankietowanych kobiet pozostałaby bierna, przy czym niemal trzecia część ankietowanych z pewno-

pewnoĞcią nie wrzuciáaby swego gáosu do urny (14 kobiet, 29%). Co szósta ankietowana

131

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet ścią nie wrzuciłaby swego głosu do urny (14 kobiet, 29%). Co szósta ankietowana nie udzieliła jednoznacznej odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszu ankiety pytanie wskaźnikowe. Tak więc, respondentki wyrażały średnio czterokrotnie większą potencjalną aktywność polityczną aniżeli faktyczna, dotychczasowa. Nadwyżka ta może wynikać ze specyfiki badań. Bowiem sam temat diagnozy („Samotna matka w społeczeństwie obywatelskim”) mógł wpływać na podwyższenie odsetka pozytywnych deklaracji, jako tych „oczekiwanych” przez autorów badań. Jak wynika z deklarowanej gotowości, największej aktywności politycznej możemy spodziewać się wśród najmłodszych (w wieku 18-24 lat) oraz najstarszych samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki (po ok. 3 aktywne na 5 kobiet). Uczestnictwu w życiu politycznym będzie nadal głównie sprzyjało wykształcenie średnie ogólnokształcące (1 na 2 matki), a także zainteresowanie życiem politycznym przejawiające się w regularnym czytaniu prasy. Chęć udziału w hipotetycznych wyborach wyraziły 3 na 5 matek sięgających po prasę przynajmniej kilka razy w miesiącu. Aktywnymi obywatelkami najczęściej pozostaną ankietowane, które już wykazały się zaangażowaniem w interesującym nas tu wymiarze czyli w ostatnie wybory samorządowe (3 na 5), parlamentarne (4 na 5) oraz europejskie (aż 9 na 10). Z kolei bierności politycznej będzie sprzyjał wiek matki od 35 do 44 lat (2 bierne na 5 matek), wykształcenie średnie zawodowe (100% z nich), okazjonalne czytanie prasy (7 na 10) oraz dotychczasowe wykluczenie z instytucji politycznych przejawiające się niskim poziomem (np. uczestnictwo tylko w jednym głosowaniu) lub brakiem partycypacji w wyborach w 2006 (2 na 5), 2007 oraz 2009 roku – po około połowy przyszłych biernych respondentek dla nie uczestniczących w wyborach parlamentarnych oraz europejskich. Brak aktywności będzie się tutaj wzmacniał, jeśli zagrożone wykluczeniem politycznym matki nie zostaną zmotywowane do odpowiednich działań. Z drugiej strony, co należy silnie zaakcentować, warto wykorzystać potencjał aktywności politycznej ujawniony w deklaracjach samotnych matek. Z diagnozy wynika poza tym, że nie zawsze znają one swoje prawa wyborcze. Podczas sesji dyskusyjnej organizowanej w ramach części jakościowej diagnozy, kilka matek argumentowało, dlaczego nie brało udziału w wyborach parlamentarnych. Otóż były one przekonane, że – jako osobom bezdomnym – „nie wolno” im było oddać głosu, ponieważ nie mają stałego miejsca zameldowania (matki są zazwyczaj zameldowane czasowo w ośrodkach).79 79. Według ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu RP oraz na Prezydenta, (Dz. U. z 2001 r., Nr 46, poz.499 z późn. zm.; Dz. U. z 2000 r., Nr 47, poz. 544 z późn. zm.), „osoby nigdzie nie zamieszkałe” mogą na wniosek złożony wyznaczonym terminie dopisać się do listy wyborczej w miejscu pobytu. Jednakże sprawa możliwości głosowania osób bezdomnych nie jest uregulowana w przypadku wyborów samorządowych.

132

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet − Pytanie do pań, które nie głosują. Dlaczego nie głosują panie w wyborach? − Bo nie mam meldunku na przykład. − No tak, to jest meldunek. (FGI)

Aktywność społeczna samotnych matek Drugi wymiar aktywności stricte obywatelskiej dotyczy form „oddolnego” zaangażowania w życie społeczne grup oraz instytucji, z którymi samotne matki mają „codzienny”, bezpośredni, mniej lub bardziej formalny kontakt. Uczestnictwo w takich instytucjach, grupach czy działaniach społecznych opisaliśmy w trzech poniższych zakresach: x x x

Partycypacja formalnych dziaáaniach na rzecz samotnych matek 33 Partycypacjawwmniej mniejlub lubbardziej bardziej formalnych działaniach na rzecz samotnych matek lub lub innych ludzi innych ludzi PrzynaleĪnoĞü do organizacji spoáecznych 33Przynależność do organizacji społecznych Dziaáania na rzecz spoáecznoĞci lokalnej 33Działania na rzecz społeczności lokalnej

Wykres 4. Udziaá w dziaáaniach na rzecz innych ludzi Wykres 44. Udział w działaniach na rzecz innych ludzi

Czy w ciągu ostatnich 12 miesiĊcy braáa Pani udziaá w jakimĞ zebraniu, spotkaniu, dziaáaniu na rzecz samotnych matek lub innych ludzi?

Tak

Nie

54,17% n=26

45,83% n=22

Zwraca uwagę fakt, że aż 46% uczestniczek ankiet audytoryjnych w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy brało udział w zebraniach, spotkaniach, działaniach na rzecz samotnych matek Zwraca uwagĊ fakt, Īe aĪczęść 46%matek uczestniczek ankiet audytoryjnych w ciągu ostatnich lub innych ludzi. Zapewne wzięła tu również pod uwagę zebrania wspólnot dwunastu miesiĊcy braáo udziaá w zebraniach, spotkaniach, dziaáaniach na rzecz samotnych 133 matek lub innych ludzi. Zapewne czĊĞü matek wziĊáa tu równieĪ pod uwagĊ zebrania wspólnot mieszkanek poszczególnych oĞrodków. To waĪne, Īe respondentki dostrzegáy swój istotny udziaá w tych zebraniach.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet mieszkanek poszczególnych ośrodków. To ważne, że respondentki dostrzegły swój istotny udział w tych zebraniach. Jak pamiętamy, poczucie wpływu w badanej zbiorowości dotyczyło najczęściej prywatnego życia rodzinnego badanych oraz spraw dotyczących ośrodka, w którym przebywają. Przypuszczalnie, podmiotowość wynika właśnie z możliwości partycypacji i współdecydowania w trakcie wspólnych zebrań. Z drugiej jednak strony, ponad połowa ankietowanych (54%) stwierdziła, że nie uczestniczyła w żadnych zebraniach, co oznacza, że albo nie we wszystkich diagnozowanych placówkach kobiety mają możliwość udziału we wspólnych naradach i partycypowania w podejmowaniu decyzji albo – pomimo organizowania takich spotkań – nie czują się one ich równoprawnymi uczestniczkami. Inna interpretacja podpowiada, że udzielając odpowiedzi na to pytanie, respondentki nie brały jednak pod uwagę spotkań „wpisanych” w życie ośrodka, niezależnie od poziomu poczucia współuczestnictwa i demokratyczności tych działań. Kilkakrotnie dyskutantki w trakcie sesji grupowych mówiły o konfliktach pojawiających się pomiędzy matkami zamieszkującymi dany ośrodek. Niejednokrotnie też podkreślały one rolę kooperacji samotnych matek zamieszkujących dany ośrodek, a także wzajemne zrozumienie, które opiera się na podobieństwie ich doświadczeń życiowych. Można zatem założyć, że przynajmniej dla części ankietowanych, współmieszkanki stanowią grupę samopomocową, grupę wsparcia,80 udzielającą pomocy psychologicznej, a także pozwalającą zaadoptować się do nowych warunków życia (samotne macierzyństwo, zamieszkanie w ośrodku dla samotnych matek, bezdomność). Obserwacje te potwierdziła część kierowników diagnozowanych placówek: Ja miałam całkiem niedawno taką chwilę załamania. I gdyby nie Gosia i tam parę innych dziewczyn, to byłam w stanie rzucić to wszystko, tak jak byłam ubrana i iść sobie. Ale dzięki temu, że one wytłumaczyły mi wszystko po prostu na spokojnie, dały czas do namysłu… Pomogły mi w ten sposób, że ja się faktycznie zastanawiałam nad tym, co one mi mówią. Posłuchałam się i to naprawdę dało mi dużo. (FGI) *** – Czy panie się tutaj jakoś wspierają nawzajem? – Tak, tak. Jak któraś chce wyjść do lekarza, czy ma coś do załatwienia, to druga pilnuje dzieci. Zamieniają się na przykład dyżurami, bo coś tam jej wypadło czy do rodziny chce podjechać. (…) Większość w 80. Por.: M. Załuska, Społeczne uwarunkowania angażowania się w działalność organizacji pozarządowych, (w:) M. Załuska, J. Boczoń (red.), Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, Warszawa 1996, s. 82-83.

134

***

Czy panie siĊ tutaj jakoĞ wspierają nawzajem?

Tak, tak. Jak któraĞ chce wyjĞü do lekarza, czy ma coĞ do zaáatwienia, Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet dzieci. Zamieniają siĊ–na przykáad dyĪurami, bo coĞ tam jej wypadáo czy

podjechaü. (…) WiĊkszoĞü w tej chwili stara siĊ wspieraü. Jedna dru tej chwili stara się wspierać. Jedna drugiej pomóc. Czy napisać pozew do sądu o alimenty, czy w innych napisaü pozew do sądu o alimenty, czy w innych róĪnych sprawach. C różnych sprawach. Czy to podanie… (IDI) (IDI)

Znacznie mniej korzystnie kształtowała się przynależność respondentek do organizacji spoZnacznie mniej korzystnie ksztaátowaáa siĊ przynaleĪnoĞü respondentek łecznych. Największe odsetki dotyczyły bierności w dotyczyáy tym zakresie, gdyż 43 matkigdyĪ 43 spoáecznych. NajwiĊksze odsetki biernoĞci w samotne tym zakresie, (90% w próbie) nie partycypowały w żadnej z wymienionych organizacji. (90% w próbie) nie partycypowaáy w Īadnej z wymienionych organizacji. Tabela 12. Przynależność do organizacji społecznych Tabela 1. PrzynaleĪnoĞü do organizacji spoáecznych Do których organizacji spoáecznych, samorządowych lub politycznych naleĪy Pani? Nie przynaleĪĊ do Īadnych z nich Komitet rodzicielski Związek zawodowy Stowarzyszenie, fundacja, organizacja charytatywna Partia lub stronnictwo polityczne Ogóáem

% 43

89,6%

2 1

4,2% 2,1%

2,1%

1 48

2,1% 100,0%

Respondentki, które zadeklarowaáy czáonkostwo, zostaáy zapytan Respondentki, które zadeklarowały członkostwo, dodatkowo zostały dodatkowo zapytane w ankiecie to, czym siĊ zajmuje ich organizacja. Tylko piĊü ankietowanych przynaleĪ o to, czym się zajmuje ich organizacja. Tylko pięćudziaá ankietowanych przynależało różnych organizacji. Dwie z nich braáy w obradach komitetu do rodzicielskiego w organizacji. DwieTrzecia z nich brały udział w obradach komitetu rodzicielskiego w szkole dziecka. matka pracowaáa w szpitalu jako salowa i tam byáa czáonkinią zakáad zawodowego. Kolejne dwie i tam ankietowane dziaáaáy w ramach partii polit Trzecia matka pracowała w szpitalu jako salowa była członkinią zakładowego związku organizacji pozarządowej. zawodowego. Kolejne dwie ankietowane działały w ramach partii politycznej oraz w orga-

nizacji pozarządowej. Na koniec analizy poświęconej aktywności społeczno-obywatelskiej dolnośląskich samot4

Por.: M. Zaáuska, Spoáeczne uwarunkowania angaĪowania siĊ w dziaáaln

nych matek, przyjrzyjmy się poziomowi przezpozarządowe nasze pozarządowych, (w:) M.aktywizmu Zaáuska, J.lokalnego BoczoĔ przejawianego (red.), Organizacje w respondentki. obywatelskim, Warszawa 1996, s. 82-83.

135

Na koniec analizy poĞwiĊconej aktywnoĞci spoáeczno-obywatelskiej dolnoĞląskich samotnych matek, przyjrzyjmy siĊ poziomowi aktywizmu lokalnego przejawianego przez Samotna nasze Matka wrespondentki. społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wykres Poziom aktywności na rzecz społeczności Wykres 45. 7. Poziom aktywnoĞci na rzecz spoáecznoĞci lokalnejlokalnej Czy w ciągu ostatnich 12 miesiĊcy zdarzyáo siĊ, Īe angaĪowaáa siĊ Pani w dziaáania na rzecz spoáecznoĞci lokalnej? Tak 8,33% n=4

91,67% n=44

Nie

Jak przekonują nas wyniki, znów mamy do czynienia niemal wyłącznie z brakiem aktywności na poziomie lokalnym, zanikiem uczestnictwa działaniach społeczności Tyl- z Jak przekonują nas wyniki, w znów mamy na dorzecz czynienia niemallokalnej. wyáącznie

brakiem aktywnoĞci na poziomie lokalnym, zanikiem uczestnictwa w dziaáaniach na rzecz ko jedna na około spoáecznoĞci trzynaście ankietowanych przyznała, że w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy lokalnej. Tylko jedna na okoáo trzynaĞcie ankietowanych przyznaáa, Īe w ciągu ostatnich dwunastu miesiĊcy poprzedzających braáa udziaá w inicjatywach w poprzedzających diagnozę, brała udział w inicjatywach w ramachdiagnozĊ, społeczności swej lokalnej (4 ramach spoáecznoĞci swej lokalnej (4 kobiety, 8%). Zatem 92% respondentek i tu wykazaáa kobiety, 8%). Zatem respondentek tu wykazała się całkowitym brakiem zaangażowania. siĊ92% caákowitym brakiemi zaangaĪowania. Zakres biernoĞci obywatelskiej badanych samotnych matek okazaá siĊ okoáo dwukrotnie aniĪeli badanych odnotowanysamotnych w 2008 roku dla caáego polskiego. Co piąty Zakres bierności wyĪszy, obywatelskiej matek okazał spoáeczeĔstwa się około dwukrotnie reprezentant tej szerszej zbiorowoĞci okazaá siĊ spoáecznikiem pracującym „na rzecz swojego Ğrodowiska lub dla osób potrzebujących” (20%, przy czym doliczono wyższy, aniżeli odnotowany w 2008 roku całego społeczeństwa polskiego. Co piąty re- siĊ 21% aktywnych mĊĪczyzn i 19% kobiet). Identyczna czĊĞü spoáeczeĔstwa polskiego prezentant tej szerszej zbiorowości okazałroku się społecznikiem pracującym „na(20%, rzecz bez swojego partycypowaáa w 2007 organizacjach obywatelskich róĪnic poziomu 5 aktywnoĞci dla obu páci) . środowiska lub osób potrzebujących” (20%, przy czym doliczono się 21% aktywnych mężW rozdziale tymczęść odtworzyliĞmy zakresypolskiego i poziomypartycypowała aktywnoĞci a raczej biernoĞci czyzn i 19% kobiet). Identyczna społeczeństwa w 2007 roku

spoáecznoobywatelskiej samotnych matek zamieszkujących dolnoĞląskie 81oĞrodki. ZmierzyliĞmy organizacjach obywatelskich (20%, bez różnic poziomu na aktywności dla spoáeczną obu płci) .oraz na zwiĊkszanie ewentualny wpáyw róĪnych czynników aktywizacjĊ poziomu biernoĞci. Zastanówmy siĊ teraz, jakie formy pomocy w zakresie aktywizacji są aktualnie potrzebne. Kto, jakie bierności osoby i jakie grupy mogáyby W rozdziale tym spoáecznej odtworzyliśmy zakresy najbardziej i poziomy aktywności a raczej społecznajbardziej przyczyniü siĊ do poprawy sytuacji kobiet zamieszkujących diagnozowane no-obywatelskiejoĞrodki? samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki. Zmierzyliśmy ewentualny wpływ różnych czynników na aktywizację społeczną oraz na zwiększanie po5

Polacy o swojej aktywnoĞci spoáecznej. Komunikat z badaĔ, Centrum Badania Opinii Spoáecznej,

Warszawa, luty 2008. W diagnozie przeprowadzonej styczniu 2008 r. pytano ospołeczaktywnoĞü w roku ziomu bierności. Zastanówmy się teraz, jakie formy pomocy ww zakresie aktywizacji 2007. Badacze w diagnozie ogólnopolskiej uĪyli nieco innych pytaĔ wskaĨnikowych aniĪeli autorzy

niniejszej analizy, dlatego porównywanie poziomów aktywnoĞci samotnych matek i nej są aktualnie najbardziej potrzebne. Kto, jakie osoby i jakie grupy dolnoĞląskich mogłyby najbardziej ogóáu spoáeczeĔstwa jest tutaj ograniczone.

przyczynić się do poprawy sytuacji kobiet zamieszkujących diagnozowane ośrodki?

81. Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. W diagnozie przeprowadzonej w styczniu 2008 r. pytano o aktywność w roku 2007. Badacze w diagnozie ogólnopolskiej użyli nieco innych pytań wskaźnikowych aniżeli autorzy niniejszej analizy, dlatego porównywanie poziomów aktywności dolnośląskich samotnych matek i ogółu społeczeństwa jest tutaj ograniczone.

136

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

5. MAPA POMOCY Na koniec naszych rozważań nad aktywnością społeczno-obywatelską dolnośląskich samotnych matek, przyjrzyjmy się formom pomocy – tym dotychczasowym, na które mogły liczyć respondentki oraz oczekiwanym przez matki z badanych ośrodków. Punktem wyjścia będzie określenie aktualnej sytuacji materialnej ankietowanych kobiet. Ogólnopolskie statystyki Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że na koniec roku 2007 na 2184 matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (w tym 1115 kobiet) zamieszkujących zakłady stacjonarne opieki społecznej, 779 osób (ok. 36% mieszkańców) mogło liczyć na pełne pokrycie kosztów pobytu z funduszy gminnych - budżetu państwa. Z drugiej strony, łącznie 613 (ok. 29%) mieszkańców, kobiet i dzieci, opłacało z własnych dochodów częściowo (542) lub w całości (71) swój pobyt. W województwie dolnośląskim adekwatne odsetki były dość zbliżone, gdyż na 207 kobiet i dzieci przebywających w takich placówkach (w tym 130 kobiet), do pełnej (7 kobiet i dzieci) lub częściowej (57) odpłatności zobowiązanych było łącznie 64 osób (31% mieszkańców). Budżet państwa pokrywał koszty zakwaterowania 50 osób (24%%), a osiem zostało zwolnionych z opłat (ok. 4%). Dla porównania, na Mazowszu, gdzie w ośrodkach przeznaczonych dla samotnych matek i kobiet w ciąży zamieszkiwało najwięcej osób (450, w tym 154 kobiety), 166 (37%) z nich partycypowało częściowo (164) lub w pełni (2) w kosztach zamieszkania, a z publicznych środków opłacano pobyt tylko 42 (9%) osób. Ponadto aż 243 (54%) mieszkańców było w ogóle zwolnionych z odpłatności. Odciążenie finansowe mieszkanek i ich dzieci w tym województwie było zatem znacznie częstsze aniżeli w interesującym nas tu województwie dolnośląskim.82

5.1. Sytuacja materialna respondentek Jak wspominaliśmy wcześniej, bezdomność wiązała się najczęściej z utratą pracy. W przypadku kobiet, które doznały przemocy domowej lub owdowiały, również mogło dojść do nagłej zmiany statusu materialnego (degradacji społecznej). Na przykład, jeśli respondentka zajmowała się domem, a głównym zarobkującym był parter lub gdy kobieta niezamęż82. Stan na dzień 31.XII. 2007 r., zob. Tabl. 6 (55) (w:) Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej., s. 168.

137

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet na pozostawała na utrzymaniu innych członków rodziny, głównie rodziców, to opuszczając miejsce zamieszkania, traciła ona jednocześnie ich wsparcie finansowe. Dlatego w prezentowanej diagnozie interesowała nas przede wszystkim aktualna kondycja materialna respondentem, gdy znalazły się one w sytuacji samotnego macierzyństwa. W pytaniu wskaźnikowym prosiliśmy zatem o określenie źródeł utrzymania matki i dzieci w ostatnim miesiącu poprzedzającym moment przeprowadzania badań. Tabela 13. Źródła utrzymania Samotnych Matek i ich dzieci w poprzednim miesiącu

Tabela 1. Źródła utrzymania Samotnych Matek i ich dzieci w poprzednim miesiącu Z jakich źródeł utrzymywała się Pani wraz z dziećmi w ubiegłym miesiącu? Zasiłek z opieki społecznej Alimenty Praca zarobkowa Renta socjalna Inne źródła utrzymania Pomoc finansowa od przyjaciół, znajomych Renta rodzinna Pomoc finansowa od rodziny Zasiłek pielęgnacyjny Pomoc finansowa z Kościoła, parafii Renta zdrowotna Ogółem

21 14 7 7 7

% 43,8% 29,2% 14,6% 14,6% 14,6%

12,5%

5 4 3

10,4% 8,3% 6,3%

2,1%

1 48

2,1% 158,3%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Dlakobiet dwóch pięć43%) kobiet (21 osób, 43%) głównym i często jedynym źródłem utrz Dla dwóch na pięć (21na osób, głównym i często jedynym źródłem utrzymania były

zasiłki z opieki społecznej, a także alimenty finansowane przez ojców dziec

zasiłki z opieki społecznej, a także alimenty finansowane przez ojców dziecina (14pracę kobiet,zarobkową, 29%). 29%). Niespełna co siódma ankietowana wskazała pod otrzymywała rentę socjalną (po 7 kobiet, 15%), a nieco mniej – rentę rodzinn Niespełna co siódma ankietowana wskazała na pracę zarobkową, podobna część otrzymywa10%).

ła rentę socjalnąJedna (po 7 kobiet, 15%), arespondentek nieco mniej – rentę rodzinną kobiet, 10%).finansową ze stron na osiem mogła liczyć(5 na pomoc

znajomych (6 kobiet, 13%), zaś co dwunastą samotną matkę wspierała jej rodzi

8%). Pozostałe uczestniczki diagnozy ilościowej się wraz z dzieć Jedna na osiem respondentek mogła liczyć na pomoc finansową ze stronyutrzymywały przyjaciół, znajomych

pielęgnacyjnego (3 kobiety), otrzymały wsparcie finansowe z parafii (1) lub w

(6 kobiet, 13%), zaś co zdrowotną dwunastą samotną matkę wspierała jej rodzina (4 kobiet, 8%). Pozostałe rentę (1 matka).

najczęściej zależne od (3 różnych instyt Respondentki są zatem się uczestniczki diagnozy ilościowej utrzymywały wraz z dziećmi z zasiłkufinansowo pielęgnacyjnego ko-

społeczna, ZUS), od osób bliskich, znajomych lub ojców dzieci. Tylko kilka ko

biety), otrzymałypełni wsparcie z parafii (1) lub wydatkowały rentę zdrowotną matka). lubfinansowe częściowo zapewnić byt sobie i dzieciom dzięki(1wykonywanej pracy

Taka proporcja kobiet miała też w momencie przeprowadzania diagnozy potenc

Respondentki sąna zatem najczęściej zależne od różnych (opieka społeczna, usamodzielnienie się,finansowo na wynajem lokuminstytucji czy opłatę czynszu w mieszkaniu

Poziom oferowanych zarobków może to uniemożliwiać, ale lub sam fakt aktywizacji ZUS), od osób bliskich, znajomych lub ojców dzieci. Tylko kilka kobiet może w pełni częściozdobycia chociażby częściowej niezależności finansowej zwiększa prawdop 138 rozpoczęcia życia „na własny rachunek”.

Sytuacja finansowa umożliwia bądź ogranicza dostęp do usług medycznych, zw nie refundowanych (na przykład nieobowiązkowych szczepień dzieci). Z dru

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet wo zapewnić byt sobie i dzieciom dzięki wykonywanej pracy zarobkowej. Taka proporcja kobiet miała też w momencie przeprowadzania diagnozy potencjalne szanse na usamodzielnienie się, na wynajem lokum czy opłatę czynszu w mieszkaniu socjalnym. Poziom oferowanych zarobków może to uniemożliwiać, ale sam fakt aktywizacji zawodowej, zdobycia chociażby częściowej niezależności finansowej zwiększa prawdopodobieństwo rozpoczęcia życia „na własny rachunek”. Sytuacja finansowa umożliwia bądź ogranicza dostęp do usług medycznych, zwłaszcza tych nie refundowanych (na przykład nieobowiązkowych szczepień dzieci). Z drugiej strony, możliwość korzystania z pomocy medycznej jest dobrym wskaźnikiem kondycji ekonomicznej. Wykres Wykres 1. Korzystanie z usáug medycznych w ciągu w ostatnich 12 miesiĊcy 46. Korzystanie z usług medycznych ciągu ostatnich 12 miesięcy

Z usáug jakich placówek medycznych korzystaáa Pani lub Pani dzieci w ciągu ostatnich 12 miesiĊcy? Placówek opáacane przez instytucje dobroczynne Placówki opáacane przez pracodawcĊ Placówki páatne z wáasnej kieszeni

2,1% n=1 2,1% n=1 8,3% n=4 27,1%

Nie korzystaáam z usáug Īadnej placówki medycznej

n=13 68,8% n=33

Placówki publicznej sáuĪby zdrowia 0,0%

20,0%

40,0%

60,0%

WartoĞci Procenty nie sumują siĊ do 100, poniewaĪ respondentka mogáa wskazaü wiĊcej niĪ jedną odpowiedĨ.

Spośród respondentek korzystających z pomocy medycznej, największą proporcję stanowi-

ły pacjentki publicznych placówek służby zdrowia (33 kobiety, 69%), a już tylko dwie ankieSpoĞród respondentek korzystających z pomocy medycznej, najwiĊkszą proporcjĊ stanow towane miały opłaconą pomoc lekarską przez pracodawcę lub instytucje dobroczynne. pacjentki publicznych placówek sáuĪby zdrowia (33 kobiety, 69%), a juĪ 139tylko dw ankietowane miaáy opáaconą pomoc lekarską przez pracodawcĊ lub instytucje dobroczynne Nieliczne kobiety same opáaciáy prywatną wizytĊ u lekarza (4 kobiety, 8%).

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Nieliczne kobiety same opłaciły prywatną wizytę u lekarza (4 kobiety, 8%). W ciągu ostatnich dwunastu miesięcy przed diagnozą, przeszło co czwarta badana oraz jej dzieci nie korzystały w ogóle z usług medycznych (13 wskazań, 27%). Może to świadczyć o bardzo dobrym stanie zdrowia, ale bardziej prawdopodobne jest, iż z jakichś powodów matki rezygnowały z wizyt u lekarzy. Do tej drugiej interpretacji przekonują kolejne dane. Tabela 14. Dostęp do usług medycznych w ostatnich ciągu ostatnich 12 miesięcy Tabela 2. Dostęp do usług medycznych w ciągu 12 miesięcy

Nie

Nie było takiej potrzeby

Ogółem

Nie wykupiłam recept lub leków zalecanych przez lekarza Nie skorzystałam z obowiązkowych szczepień ochronnych dla dzieci Nie skorzystałam z dodatkowych, nieobowiązkowych szczepień dla dzieci Musiałam zrezygnować z wizyt u lekarza Musiałam zrezygnować z wizyty u dentysty Musiałam zrezygnować z badań medycznych (np. laboratoryjnych, prześwietleń) Musiałam zrezygnować z zabiegów rehabilitacyjnych Musiałam zrezygnować z leczenia szpitalnego

Tak

Czy zdarzyło się Pani i Pani dzieciom, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy z powodu brak pieniędzy:

35,4%

29,2%

100,0%

12,5%

41,7%

45,8%

100,0%

16,7%

31,3%

52,1%

100,0%

14,6%

39,6%

45,8%

100,0%

29,2%

41,7%

100,0%

14,6%

37,5%

47,9%

100,0%

8,3%

35,4%

56,3%

100,0%

14,6%

31,3%

54,2%

100,0%

Otóż, ponad dwie piąte diagnozowanych matek samotnie wychowujących dzieci (21 kobiet,

Otóż, ponad dwie piąte diagnozowanych matek samotnie wychowujących dzieci (21 kobiet 44%), pomimo potrzeby, z przyczyn ekonomicznych były zmuszone do rezygnacji z wizyty u dentystydentysty (14 kobiet, lub 29%) innegolub lekarza (7 matek, Trzecia15%). część Trzecia uczestniczek (1429%) kobiet, innego lekarza15%). (7 matek, częśćanuczestnicze ankiet audytoryjnych nie wykupiła zbyt kosztownych dla nich zalecanych przez lekarza leków kiet audytoryjnych nie wykupiła zbyt kosztownych dla nich zalecanych przez lekarza leków (17 matek, 35%). Z powodu braku funduszy, w następnej kolejności badane rezygnowały z (17 matek, 35%). Z powodu braku funduszy, w następnej rehabilitacyjnych kolejności badaneoraz rezygnowały badań medycznych, laboratoryjnych, z zabiegów leczenia szpitalnego 7 kobiet, 15%). Nieco mniejz zabiegów matek nie rehabilitacyjnych skorzystało z dodatkowych oraz obowiązkowych z badań(po medycznych, laboratoryjnych, oraz leczenia szpitalszczepień dla dzieci (odpowiednio: 8 i 6 kobiet; 17% i ok. 13% próby). Najmnie nego (po 7 kobiet, 15%). Nieco mniej matek nie skorzystało z dodatkowych oraz obowiązankietowanych musiało zrezygnować z zabiegów rehabilitacyjnych (4 kobiety, 8%), ale też 140 potrzeby w tym zakresie były najmniejsze.

44%), pomimo potrzeby, z przyczyn ekonomicznych były zmuszone do rezygnacji z wizyty u

O niekorzystnej sytuacji ekonomicznej uczestniczek ankiet audytoryjnych świadczą powyższe statystyki pokazujące, że co najmniej trzecia część diagnozowanych matek miała

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet kowych szczepień dla dzieci (odpowiednio: 8 i 6 kobiet; 17% i ok. 13% próby). Najmniej ankietowanych musiało zrezygnować z zabiegów rehabilitacyjnych (4 kobiety, 8%), ale też i potrzeby w tym zakresie były najmniejsze. O niekorzystnej sytuacji ekonomicznej uczestniczek ankiet audytoryjnych świadczą powyższe statystyki pokazujące, że co najmniej trzecia część diagnozowanych matek miała utrudniony dostęp do ochrony zdrowia, gdyż nie wykupiła recept na leki dla dzieci lub dla siebie lub też nie udała się do lekarza, pomimo, że zachodziła taka potrzeba.

5.2. Dotychczasowe formy pomocy Jak wynika z następnego zestawienia, dotychczas uczestniczki ankiet audytoryjnych mogły liczyć głównie na pomoc materialną, czyli żywność, ubrania, środki czystości (31 kobiet, 65%

próby). Z innychpróby). form wsparcia skorzystała mniej niż połowa respondentek. Tak więc, w dalszej Z innych form wsparcia skorzystała mniej niż połowa respondentek. Tak dalszej kolejności ankietowane wymieniały pomoc ze strony terapeutów oraz psyc kolejności ankietowane wymieniały pomoc ze strony terapeutów oraz psychologów (21 matek,

(21 matek, 44%), opiekę medyczną dla matek i ich dzieci, a także pomoc finanso

udzielone w dzieci, zakresie poszukiwania mieszkania (odpowiednio po 17 kobie 44%), opiekę medyczną dlawsparcie matek i ich a także pomoc finansową oraz udzielone wsparcie 35% wskazań).

w zakresie poszukiwania mieszkania (odpowiednio po 17 kobiet, po ok. 35% wskazań). Tabela 3. Dotychczasowe formy pomocyformy pomocy Tabela 15. Dotychczasowe Z jakich form pomocy skorzystała Pani jako Samotna Matka? Pomoc materialna: żywność, ubrania, środki czystości Pomoc terapeutyczna, psychologiczna Opieka medyczna (dla matek oraz dzieci) Pomoc finansowa Pomoc w poszukiwaniu mieszkania Nie skorzystałam z żadnej pomocy Pomoc prawna Pomoc edukacyjna (dla matek oraz dzieci) Wypoczynek, kultura Pomoc w znalezieniu pracy Inne formy pomocy Ogółem

% 31

64,6%

43,8%

35,4%

17 17 5 4

35,4% 35,4% 10,4% 8,3%

6,3%

3 3 2 48

6,3% 6,3% 4,2% 256,3%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

141

Nielicznym, bo co najwyżej czterem diagnozowanym matkom udzielono pomocy pra zakresie edukacji matek i ich dzieci (np. korepetycje, książki, nauka języków wypoczynku i kultury oraz w poszukiwaniu pracy. Pięć kobiet zadeklarowało, udzielono im żadnych z wymienionych form wsparcia.

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Nielicznym, bo co najwyżej czterem diagnozowanym matkom udzielono pomocy prawnej, w zakresie edukacji matek i ich dzieci (np. korepetycje, książki, nauka języków obcych), wypoczynku i kultury oraz w poszukiwaniu pracy. Pięć kobiet zadeklarowało, że nie udzielono im żadnych z wymienionych form wsparcia. Widzimy zatem, że dominuje pomoc ograniczona do wymiaru czysto materialnego. Właściwie nie świadczy się wsparcia w sferach, w których – jak pokazaliśmy w diagnozie – samotne matki są szczególnie bierne, czy też znajdują się na pograniczu wykluczenia społecznego. Kto, jak dotąd, udzielał niezbędnego wsparcia dolnośląskim samotnym matkom pozbawionym miejsca zamieszkania? Tabela 4. Podmioty udzielające pomocy Samotnym Matkom Tabela 16. Podmioty udzielające pomocy Samotnym Matkom Na czyją pomoc, jakich ludzi, instytucji, mogła Pani liczyć w ciągu ostatnich 12 miesięcy? Pracownicy ośrodka Ośrodki pomocy społecznej Przyjaciele, znajomi Partner, ojciec dzieci Najbliższa rodzina (rodzice, dzieci) Współmieszkanki ośrodka Banki żywności Służby medyczne Dalsza rodzina Powiatowy Urząd Pracy Szkoły, przedszkola Koleżanki, koledzy z pracy Policja Sąsiedzi Organizacje pozarządowe, wolontariusze PCK Sądy, prawnicy Urzędnicy administracji publicznej Inne osoby, instytucje Nie mogłam liczyć na nikogo Ogółem

21 20 16 13 12 6 6 4 3 3 3 2 2 1

% 43,8% 41,7% 33,3% 27,1% 25,0% 12,5% 12,5% 8,3% 6,3% 6,3% 6,3% 4,2% 4,2% 2,1%

2,1%

1 1 1 1 1 48

2,1% 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% 245,8%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

142

Wśród podmiotów udzielających pomocy - w ciągu ostatnich dwunastu poprzedzających diagnozę - respondentki najczęściej wymieniały pracowników ośro matek, 44%) oraz instytucje pomocy społecznej (20 kobiet, 42%). Rzadziej już m liczyć na wsparcie ze strony swych przyjaciół i znajomych (16 kobiet, 33%), part

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wśród podmiotów udzielających pomocy - w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprzedzających diagnozę - respondentki najczęściej wymieniały pracowników ośrodków (21 matek, 44%) oraz instytucje pomocy społecznej (20 kobiet, 42%). Rzadziej już mogły one liczyć na wsparcie ze strony swych przyjaciół i znajomych (16 kobiet, 33%), parterów czy ojców dzieci (13 matek, 27%) oraz najbliższej rodziny – rodziców, dorosłego potomstwa (12 kobiet, 25%). Co ósma ankietowana uzyskała pomoc ze strony współmieszkanek lub banków żywności. Tylko w pojedynczych przypadkach uczestniczki ankiet audytoryjnych mogły liczyć na służby medyczne, dalszą rodzinę, pomoc lokalnego Powiatowego Urzędu Pracy, a także na szkoły i przedszkola, sąsiadów, policję, na sądy i prawników. Co bardzo istotne, jak wynika z rozkładu uzyskanych odpowiedzi, dolnośląskie samotne matki nie uzyskały niemal żadnej pomocy ze strony organizacji pozarządowych, poza tymi, które prowadzą ośrodki biorące udział w projekcie.

5.3. Formy oczekiwanej pomocy Na koniec przyjrzyjmy się poniższej tabeli obrazującej oczekiwania ankietowanych odnośnie form pomocy dla nich i ich dzieci. Na pierwszym miejscu ankietowane wymieniły szeroko rozumianą pomoc w poszukiwaniu mieszkań (33 kobiet 67%). Jak pamiętamy, brak dostępu do własnego lokum stanowi kluczowy problem w diagnozowanej społeczności. Po dwie na pięć matek liczyły na wsparcie finansowe (20 kobiet, 42%) lub opiekę medyczną dla siebie lub swych dzieci (19 kobiet, ok. 40%). Na następnych pozycjach wymieniano wsparcie materialne (12 kobiet, 25%), które jest już w części zaspokajane przez ośrodki dla samotnych matek. Respondentki wskazywały również na niezbędną pomoc prawną (9 kobiet), w znalezieniu etatu (8) oraz zakresie kultury, wypoczynku (4).

143

lub swych dzieci (19 kobiet, ok. 40%). Na następnych pozycjach wymienian materialne (12 kobiet, 25%), które jest już w części zaspokajane przez samotnych matek. Respondentki wskazywały również na niezbędną pomoc kobiet), w znalezieniu etatu (8) oraz zakresie kultury, wypoczynku (4). Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Tabela 17. Oczekiwane formy pomocy Tabela 5. Oczekiwane formy pomocy Jakie formy pomocy są aktulanie Pani oraz Pani dzieciom najbardziej potrzebne? Pomoc w poszukiwaniu mieszkania Pomoc finansowa Opieka medyczna (dla matek oraz dzieci) Pomoc terapeutyczna, psychologiczna Pomoc materialna: żywność, ubrania, środki czystości Pomoc prawna Pomoc w znalezieniu pracy Wypoczynek, kultura Inne formy pomocy Trudno powiedzieć Ogółem

% 33

68,8%

41,7%

39,6%

27,1%

25,0%

9 8 4 2 1 48

18,8% 16,7% 8,3% 4,2% 2,1% 252,1%

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Jeśli chodzi o pomoc prawną,o to jest ona również przydatna procesie poszukiwaJeśli chodzi pomoc prawną, tobardzo jest ona również w bardzo przydatna w procesie p W trakcie dyskusji grupowych samotne matki niejednokrotnie op nia mieszkania.mieszkania. W trakcie dyskusji grupowych samotne matki niejednokrotnie opowiadały o swoich problemach z redagowaniem pism, podań, interpretacją ustaw i swoich problemach z redagowaniem pism, podań, interpretacją ustaw i przepisów. DotychDotychczas mogły one liczyć przede wszystkim na pomoc ze strony pracownik czas mogły onektórzy liczyć przede wszystkim na pomoc ze strony pracowników ośrodka, którzy zazwyczaj dysponują fachową wiedzą i dużym doświadczeniem oraz współmieszkanek, które dzielą się swoimi doświadczeniami z pozostałymi kobi zazwyczaj dysponują fachową wiedzą i dużym doświadczeniem oraz ze strony współmieszznalazły się w podobnym położeniu. kanek, które dzielą się swoimi doświadczeniami z pozostałymi kobietami, które znalazły się

w podobnym położeniu. Wprawdzie części kobiet samotnie wychowujących dzieci udaje się usamodziel własne lokum, ale jest to długotrwały proces. Zgodnie z relacją jednego z kier Wprawdzie części kobiet samotnie wychowujących dzieci udaje się usamodzielnić, znaleźć temat sytuację dolnośląskich samotnych matek, problemy mieszkanek takic przede wszystkim z sytuacji bezrobocia oraz braku dostępu do wynikają własne lokum, ale jest to długotrwały proces. Zgodnie z relacją jednego z kierowników na socjalnych: temat sytuację dolnośląskich samotnych matek, problemy mieszkanek takich ośrodków wynikają przede wszystkim z sytuacji bezrobocia oraz braku dostępu do mieszkań socjalnych: To jest tak, że usamodzielnienie się kobiet jest związane z brakiem mieszkań. A brak mieszkań związany jest z polityką lokalną. Czy brak budownictwa socjalnego, brak zasobów, brak wystarczających środków finansowych przez te kobiety, czyli brak pracy dla tych kobiet. No właśnie na

144

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet tym polega ten problem. One dlatego tutaj tak długo są, bo one nie mają dokąd iść. Jak mają dokąd, to one się szybko wyprowadzają. (IDI)

Diagnozowane instytucje mają wypracowane własne sieci lokalnej współpracy. Aktualni sponsorzy zazwyczaj wspierają ośrodki w zakresie żywności, odzieży. Stałą pomoc w zakresie wyżywienia mieszkańców ośrodków niosą najczęściej lokalne oddziały dużych sieci sklepów spożywczych lub banki żywności. Zarządzającym diagnozowanymi placówkami udaje się pozyskiwać darczyńców, lokalne firmy oraz fundacje, które łożą na remonty ośrodków oraz zakup wyposażenia (mebli, sprzętu AGD). Sponsorzy albo pokrywają większą część kosztów prac remontowych w danym ośrodku albo też fundują jakąś część zakupów, na przykład elementy systemu grzewczego, farby, kafle. Niektóre z ośrodków mogą liczyć na mniej lub bardziej trwałą pomoc wolontariuszy lub organizacji pozarządowych, które organizują czas wolny matkom i ich dzieciom. Ze względu na fakt, iż w większości ośrodki są prowadzone przez organizacje pozarządowe, korzystają one ze wsparcia lokalnych urzędów gmin, władz powiatowych oraz z dotacji udzielanych w drodze konkursów ogłaszanych przez Urząd Wojewódzki. Jednakże kilku kierowników ujawniło, że nie zawsze mogą liczyć na należyte wsparcie ze strony podmiotów samorządowych. Wsparcie nie zawsze jest świadczone regularnie i zdarza się, że wycofywana jest dotychczasowo świadczona pomoc:

No jest od święta [pomoc]. Powyżej trójki dzieci, tam mają różne ulgi zrobione, Ale znowu okazało się, że w tym roku nie będzie ulg. Bilety dostają , to mamy nie satysfakcjonuje, bo ona wolałaby dziecku ciucha kupić. W zeszłym rok nie dostaliśmy, jak w żadnym poprzednim roku już na Wigilię pieniędzy. Owszem Wigilię żeśmy zorganizowali, ale miasto nie dało nam pieniędzy. (…) To jest coś okropnego, żeby na Wigilię ludziom nie dać. (IDI)

Kierownicy zapytani o formy wsparcia, które by były przydatne ośrodkom dla samotnych matek, podkreślali przede wszystkim, iż potrzebne jest wsparcie finansowe, które byłoby spożytkowane na dalsze remonty, zakup mebli, ogólnie poprawę warunków życia w placówkach. Tak, plac zabaw [jest potrzebny]. Chciałabym tutaj suszarnię zrobić, bo jak nie ma tego pieca na olej, to mam jedno fajne pomieszczenie, w którym można by zrobić suszarnię na zimę właściwie. Sporo…. Planów to ja mam mnóstwo. Wszystko o pieniążki się rozbija. Wiadomo, gdzieś tam po kolei szukam sponsorów. (IDI)

145

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Ze względu na małą ilość kadr, kierownicy potrzebowaliby również dodatkowego wsparcia ze strony fachowców – psychologów, terapeutów, prawników. Przydałaby się również pomoc polegająca na organizacji czasu wolnego i wypoczynku mieszkanek i ich dzieci – wspólnych wycieczek, wizyt w kinie, na basenie. Ogólnie można powiedzieć, że największym problemem większości diagnozowanych ośrodków jest poczucie niepewności, wynikające po pierwsze okresowości udzielanych środków finansowych (np. roczne dotacje), ale też z faktu wynajmu czy dzierżawy budynków, w których zamieszkują matki z dziećmi. Oto przykładowe wypowiedzi pracowników dolnośląskich ośrodków dla samotnych matek: − A na jakiego typu pomoc państwo najbardziej liczycie? Jaka jest tutaj najbardziej potrzebna? − No wie pani, remonty najbardziej. Teraz potrzeba zrobić nam tutaj elektrykę. Nie mamy pieniędzy, a wiadomo, że te sprawy są dość drogie. Częściowo mamy już zrobioną, zrobił nam sponsor. No ale wszystkiego nie chce nam zrobić, bo to są zbyt duże koszty. Pracownika swojego opłacić, materiał kupić. Nie wiem, czy zrobi nam to administracja. Też nie wiem, a jeżeli nie, to będę pisała program, żeby dostać pieniądze. (IDI)

*** Największym i palącym problemem jest to, że mamy tutaj dzierżawę tylko na trzy lata. Mimo to robimy jakieś remonty… Oczywiście nie wydajemy na to. Szukam kogoś, sponsorów, kto by podarował nam jakieś farby, jakieś pędzle… I panowie z noclegowni nam to robią. Także tak naprawdę wkładamy pracę własną. (…) A tutaj jest konieczność wymiany elektryczności. (IDI)

*** Ja myślę, że ze wszystkim daję sobie radę… Jedynym takim moim zmartwieniem to jest olej opałowy. No bo jednak w ciągu całego roku to jest tu potrzebny olej opałowy. Bo codziennie tu jest potrzebna woda ciepła, codziennie jest kąpiel dla dzieci (…). Od 18.30 do 19.30 to jest priorytet. Pierwsze dzieci się kąpią. No i mieliśmy trochę chłodu w tym roku, bo budynek jest nieogrzewany, no więc trochę tego oleju potrzeba w ciągu roku. To jest moje zmartwienie. Z resztą daje sobie radę. Nie jest źle, ale gdybym miał takie bezpieczeństwo, że na drugi rok będę miał ten olej. Szukam oczywiście sponsorów, ale na razie trzy firmy odmówiły ze względu na złą sytuację finansową. Ja to oczywiście rozumiem. (IDI)

*** 146

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Ze względu na niską ilość osób zatrudnionych, małą grupę osób zatrudnionych, która jest kompetentna. No też wsparcia jakiegoś takiego bardziej fachowego, czyli gdzieś jeszcze jeden psycholog lub zwiększenie etatu psychologa. To się wiąże z finansami. Jeśli będą większe pieniądze, to będzie ten etat psychologa rozwinięty bardziej. Wsparcie ze strony instytucji, to tutaj bardziej takie doradcze, ukierunkowujące działania nasze, wspierające. Natomiast, jeśli chodzi o taką zewnętrzną pomoc osób i instytucji, czy firm prywatnych to wiadomo, że zapotrzebowanie jest na taką skonkretyzowaną pomoc. Na przykład wystarczy, żeby ktoś wspólnie zorganizował biwak. Przyjechał samochodem, powiedział tutaj macie autobus, czy busika, możemy wyjechać gdzieś tam na wycieczkę. (IDI)

Zarówno uczestniczki dyskusji FGI, jak i kierownicy udzielający nam wywiadów pogłębionych akcentowali rolę lokalnych mediów, które mogłyby więcej miejsca poświęcić problemom dolnośląskich samotnych matek i ich dzieci. Wiedza społeczna lokalnej społeczności w zakresie problemów tych kobiet jest zazwyczaj nikła i dlatego trudniej jest pozyskiwać ewentualne stałe grupy wsparcia na zewnątrz placówek. Dotychczasowe zainteresowanie dziennikarzy było zazwyczaj nieregularne, okazjonalne lub też ograniczone do pojedynczych relacji interwencyjnych. Natomiast zarówno matki, jak i kierownicy podkreślali, że lokalne media mogą się przyczynić do rzeczywistej zmiany świadomości społecznej, wspominanych tu negatywnych stereotypów matek wśród pracodawców, członków społeczności lokalnych. Rzetelna informacja medialna może pozytywnie wpłynąć na poprawę jakości i skuteczności wsparcia udzielanego ze strony różnych podmiotów społecznych – władz lokalnych, osób prywatnych, wolontariuszy lokalnych organizacji pozarządowych, przedsiębiorstw. Potrzebne jest zatem dowartościowanie dolnośląskich samotnych matek, zmobilizowanie ich do współdziałania oraz organizowania działań samopomocowych zmierzających do trwałej zmiany ich sytuacji życiowej.

147

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

WNIOSKI I REKOMENDACJE W realizacji projektu pt. „Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich matek”, w ramach którego przeprowadziliśmy zaprezentowane badania, przyświecały nam dwa główne cele - aktywizacja społeczna oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu samotnych matek zamieszkujących wyspecjalizowane ośrodki funkcjonujące w województwie dolnośląskim. Wyniki zaprezentowanych badań dowodzą, że zgodnie z naszymi założeniami, samotne matki, zamieszkujące sześć diagnozowanych dolnośląskich placówek, znajdują się na pograniczu wykluczenia społecznego w takich sferach aktywności społeczno-obywatelskiej jak praca zawodowa, edukacja, kultura, życie publiczne i działalność w organizacjach społecznych. Przesunięcie samotnych matek na margines społeczeństwa obywatelskiego przejawia się w diagnozowanej zbiorowości przeważającą biernością społeczną, czyli brakiem uczestnictwa we wszystkich lub w większości z wymienionych wyżej instytucji społecznych. Tak więc, chociaż część respondentek wykazała się aktywnością w wymienionych obszarach, to jednak uczestniczące w diagnozie samotne matki w zdecydowanej większości: 33 są bierne zawodowo – posiadają status osób bezrobotnych lub ewentualnie pracują dorywczo, a w wyjątkowych przypadkach zajmują stałe etaty na niskich szczeblach struktur pracowniczych; 33 nie partycypują w instytucjach edukacyjnych, nie kształcą się, pomimo, że ich stosunkowo niski poziom wykształcenia utrudnia im konkurowanie na rynku pracy; 33 nie partycypują w kulturze - zazwyczaj wybierają bierny odpoczynek oraz wycofują się z szerszych kontaktów społecznych, towarzyskich; 33 nie podejmują aktywności stricte obywatelskiej – najczęściej zrezygnowały z partycypacji w instytucjach politycznych oraz społecznych, nie uczestniczą w wyborach władz różnych szczebli, nie zrzeszają się ani się nie samoorganizują.

Te wszystkie wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej są wzajemnie powiązane, dlatego brak aktywności w jednym z nich wpływa lub wynika z bierności w innej sferze. Jak dowodzą uzyskane wyniki, decydujące znaczenie ma tutaj aktywność zawodowa i związana z nią niezależność finansowa samotnych matek. Aktywizacja społeczna na innych poziomach może 148

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet być rzeczywiście skuteczna, jeśli kobiety te będą włączane w rynek pracy. W badaniach ujawniliśmy bariery mentalne, negatywne stereotypy oraz niechęć pracodawców do zatrudniania pozbawionych własnego lokum matek samotnie wychowujących dzieci. W projektach zmierzających do poprawy położenia społecznego i aktywizacji matek powinno się uwzględnić działania zmierzające do zmiany świadomości społecznej. Po pierwsze chodzi tu o zwiększanie poziomu wiedzy w społeczności lokalnej na temat problemów związanych z samotnym macierzyństwem w ogóle, ale też o zmianę negatywnych postaw wobec bezdomnych kobiet samotnie wychowujących dzieci. Z drugiej jednak strony, bariery mentalne dotyczą samych badanych matek, które w większości straciły już zaufanie społeczne do innych ludzi, aniżeli ewentualnie ich najbliższa rodzina czy kadry ośrodków, w których mieszkają. Doświadczenia życiowe, a szczególnie społeczny stygmat osoby bezdomnej i bezrobotnej, powoduje, że samotne matki nie czują się upodmiotowione. Jak wynika z omówionych analiz, poczucie wpływu respondentek było nikłe niemal we wszystkich wymiarach życia społecznego, poza własnym, codziennym doświadczeniem i małymi nieformalnymi grupami, jak rodzina, wspólnota mieszkańców ośrodka. Zwiększanie aktywności społecznej powinno się zatem rozpocząć od sfery mentalnej, od udzielania dolnośląskim samotnym matkom realnego i systematycznego wsparcia społecznego, materialnego, psychologicznego. Ustaliliśmy, że wszystkie diagnozowane ośrodki są prowadzone przez organizacje pozarządowe. Ustaliliśmy ponadto, że na terenie całego Dolnego Śląska funkcjonuje tylko jedna instytucja podległa bezpośrednio władzom samorządowym (w Legnicy). Możemy stwierdzić zatem, że tak na badanym terenie, jak w innych województwach (o czym przekonują dane GUS), instytucje państwowe właściwie zrezygnowały z funkcji opiekuńczej nad samotnymi matkami i ich dziećmi – bezdomnymi, najczęściej ofiarami przemocy domowej. Kobiety samotnie wychowujące dzieci przebywające w dolnośląskich ośrodkach, trafiają do nich bowiem zazwyczaj z powodu utraty dachu nad głową, bezdomności oraz doznanej przemocy w rodzinie i/lub nadużywania alkoholu przez któregoś członka rodziny, najczęściej partnera matki, a ojca dzieci. Uczestniczki diagnozy charakteryzował zazwyczaj stosunkowo niski, co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia, chociaż zdarzają się również mieszkanki z dyplomem szkoły średniej lub wyższej. Z powodu niskich kwalifikacji, braku mieszkania, najczęściej nie pracują one zawodowo, ewentualnie dorywczo, bardzo rzadko mają podpisane umowy o pracę. W sensie materialnym uczestniczki diagnozy są zatem zdane na pomoc instytucji opieki społecznej 149

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet lub znajomych, przyjaciół, rodziny, dlatego aktualnie mają nikłe szanse na trwałe usamodzielnienie się i wynajęcie własnego mieszkania. Sytuację tę utrudnia fakt, że polskie prawo lokalowe nie sprzyja samotnym matkom doznającym przemocy. Bowiem to kobiety wraz z dziećmi, nie zaś sprawcy przemocy, tracą dach nad głową i stają się bezdomne. W konsekwencji samotne matki nie dysponujące własnym lokum muszą przejść długi proces ubiegania się o mieszkanie. Ponadto, ankietowane kobiety niejednokrotnie są pozbawione wsparcia społecznego nawet ze strony najbliższych członków rodziny. Dla części mieszkanek ośrodków ważną grupą wsparcia stają się inne matki, które mają podobne doświadczenia życiowe. Jest to bardzo ważna podstawa ich ewentualnej samoorganizacji, podejmowania wspólnych działań na rzecz samotnych matek pozbawionych własnego lokum. Niestety zaangażowanie społeczne diagnozowanych mieszkanek dolnośląskich ośrodków aktualnie kształtuje się na niskim poziomie w porównaniu do ogółu społeczeństwa polskiego. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że w naszym kraju poziom aktywności obywatelskiej jest jednym z najniższych w całej Europie, to możemy powiedzieć, że diagnozowane dolnośląskie samotne matki osiągają bardzo niskie wskaźniki zaangażowania w życie społeczne w skali europejskiej. Dotychczas brakowało aktualnych danych na temat sytuacji społecznej oraz aktywności samotnych matek mieszkających na terenie Dolnego Śląska, dlatego lokalne instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe zajmujące się problemami matek samotnie wychowujących dzieci, nie dysponowały aktualną empiryczną wiedzą umożliwiającą skuteczną aktywizację oraz trwałą zmianę sytuacji życiowej tych kobiet. Z przywołanych wyników badań wynika również, że samotne matki mogły liczyć niemal wyłącznie na pomoc zamieszkiwanych przez nie ośrodków, natomiast małe okazało się zainteresowanie ich problemami ze strony społeczności lokalnej, organizacji pozarządowych czy też władz publicznych różnego szczebla. Uczestniczki diagnozy, pomimo, że wykazują pewien potencjał, dotychczas również nie podejmowały wspólnych działań w obronie interesów kobiet znajdujących się w podobnym położeniu - jednoczesnego samotnego macierzyństwa, bezdomności, a najczęściej również i bezrobocia. Wyrażamy nadzieję, że zawarte w niniejszej publikacji wyniki dolnośląskiej diagnozy okażą się przydatne zarówno samotnym matkom w ich samoorganizacji, efektywnym współdziałaniu, jak i wszystkim podmiotom i osobom, które mogłyby wesprzeć dolnośląskie kobiety zamieszkujące ośrodki dla samotnych matek. Szczególne cenna byłaby pomoc zmierzająca do wielowymiarowej aktywizacji społecznej i trwałego usamodzielnienia się naszych respondentek i innych kobiet znajdujących się w podobnej sytuacji życiowej. 150

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Literatura Dijkstra A. G., Plantega J., Ekonomia i płeć, Gdańsk 2003. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001. Gołębiowski, B., Społeczno-kulturowe aspiracje młodzieży. Studium socjologiczne, Warszawa 1973. Janowski, A., Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977. Kłoskowska, A., Wartości, potrzeby i aspiracje kulturowe małej społeczności, (w:) „Studia Socjologiczne”, 1970 nr 3. Lisek-Michalska J., Fokus – sztuka czy metoda, (w:) Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, praca zbiorowa pod red. J. Lisek-Michalskiej i P. Daniłowicza, Łódź 2007. Maison, D., Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa 2001. Sawiński Z., Sztabiński P.B., Sztabiński F., Podręcznik ankietera, SMG/KRC Poland MEDIA SA, Warszawa 2000. Skąpska, G., Ziółkowski, M., hasło: „Instytucja społeczna” (w:) Encyklopedia socjologii. A-J, Warszawa 1988. Szarfenberg, R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa kwiecień 2006 (wydruk komputerowy). Szczepański, J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972. Sztompka, P., Socjologia. Analiza społeczna, Kraków 2002. Turowski, J., Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 2000. Olechnicki, K., Załęcki, P., Słownik socjologiczny, Toruń 1999. Oyster, C. K., Grupy, Poznań 2002. Załuska M., Boczoń J., (red.), Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, Warszawa 1996. Żuk., P., Struktura a kultura. O uwarunkowaniach orientacji emancypacyjnych w społeczeństwie polskim, Warszawa 2007. Materiały źródłowe Baczko, A., Ogrocka A., Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008. Cultural statistics, Luxembourg, European Commission Office for Official Publications of the European Communities, 2007. Czy obywatele mają wpływ na sprawy publiczne? Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, styczeń 2008. Czy Polacy mają predyspozycje do pracy społecznej na rzecz swojej społeczności? Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, styczeń 2008. Gotowość do współpracy. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, marzec 2008. Kobiety w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007. Liechtenstein in Figures 2009. Population, http://www.llv.li. Liechtenstein Third Report, pursuant to article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women of 18 December 1979, Vaduz, 5 July 2006, RA 2006/1591. Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009. Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2009.

151

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008. Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław, maj 2009. Sektor non-profit w Polsce. Wybranie wyniki badań statystycznych zrealizowanych przez GUS na formularzach SOF, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Społecznych, Warszawa 2009. Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008 (released September 2008), Social Security Administration, http://www.ssa.gov/policy. Stowarzyszeniowo-obywatelski kapitał społeczny. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2008. Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojowych. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, marzec 2009. Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006.

152

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Spis tabel Tabela 1. Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Tabela 2. Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej w Polsce w roku 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Tabela 3. Powody zamieszkania w Ośrodku dla Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Tabela 4. Źródła informacji o Ośrodkach dla Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Tabela 5 . Wartości najważniejsze w życiu respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Tabela 6. Powody utraty pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Tabela 7. Sposoby poszukiwania pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Tabela 8. Dotychczasowe formy pomocy z PUP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Tabela 9. Formy dotychczasowej aktywności edukacyjnej Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Tabela 10. Powody bierności edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Tabela 11. Spędzanie czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Tabela 12. Przynależność do organizacji społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Tabela 13. Źródła utrzymania Samotnych Matek i ich dzieci w poprzednim miesiącu . . . . . . . . 138 Tabela 14. Dostęp do usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Tabela 15. Dotychczasowe formy pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Tabela 16. Podmioty udzielające pomocy Samotnym Matkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Tabela 17. Oczekiwane formy pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Spis wykresow Wykres 1. Liczba mieszkańców w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w Polsce w 2007 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Wykres 2. Domy i zakłady stacjonarnej pomocy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w województwie dolnośląskim w latach 2000-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Wykres 3. Liczba Samotnych Matek przebywających w poszczególnych miejscowościach województwa dolnośląskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Wykres 4. Okres przebywania w Ośrodkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Wykres 5. Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, w których przebywały dotychczas respondentki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Wykres 6. Struktura wieku dolnośląskich mieszkańców zakładów stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w 2007 roku . . . . . . . . . . 32 Wykres 7. Wiek respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Wykres 8. Miejscowości pochodzenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Wykres 9. Województwa pochodzenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Wykres 10. Poziom wykształcenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Wykres 11. Wykształcenie rodziców respondentek, gdy miały one 14 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Wykres 12. Zawód wyuczony badanych (grupy wielkie zgodnie z KZiS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Wykres 13. Stan cywilny respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Wykres 14. Ilość respondentek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek . . 44 Wykres 15. Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

153

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Wykres 16. Stosunek posiadanych dzieci do ilości dzieci przebywających w Ośrodkach . . . . . . 46 Wykres 17. Liczba posiadanych dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Wykres 18. Rodziny pochodzenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Wykres 19. Ilość rodzeństwa respondentek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Wykres 20. Determinanty aktywności społeczno-obywatelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Wykres 21. Relacja: wartość - działanie - cel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Wykres 22. Zaklęty krąg bierności Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Wykres 23. Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Wykres 24. Poziom poczucia podmiotowości respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Wykres 25. Poziom zaufania społecznego Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Wykres 26. Posiadanie powiernika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Wykres 27. Poziom zaufania respondentek do poszczególnych osób i instytucji . . . . . . . . . . . . . . 78 Wykres 28. Wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej a instytucje społeczne . . . . . . . . . . . . 88 Wykres 29. Sytuacja zawodowa respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Wykres 30. Sytuacja zawodowa respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Wykres 31. Rejestracja w Powiatowym Urzędzie Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Wykres 32. Ostatnio lub aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Wykres 33. Aspiracje zawodowe Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Wykres 34. Minimalne wynagrodzenie netto, za które respondentki zgodziłyby się podjąć pracę . 103 Wykres 35. Formy preferowanej aktywizacji edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Wykres 36. Upragnione wykształcenie dla dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Wykres 37. Aktywność kulturalna menedżerów i osób bezrobotnych w Unii Europejskiej . . . . 115 Wykres 38. Uczestnictwo w kulturze wśród respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Wykres 39. Uczestnictwo w spotkaniach, imprezach, wydarzeniach towarzyskich . . . . . . . . . . . 119 Wykres 40. Uczestnictwo w kulturze w Polsce a w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Wykres 41. Czytelnictwo prasy wśród respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Wykres 42. Uczestnictwo respondentek w wyborach powszechnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Wykres 43. Deklaracja udziału w wyborach parlamentarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Wykres 44. Udział w działaniach na rzecz innych ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Wykres 45. Poziom aktywności na rzecz społeczności lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Wykres 46. Korzystanie z usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

154

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Zdjęcia z realizacji projektu pt.:

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

155

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

156

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wspólne rysowanie portretów Mam.

Mamy w trakcie jednej z ankiet audytoryjnych.

157

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Dzieci rysują pozdrowienia dla małych mieszkańców innych Ośrodków a Mamy wypełniają kwestionariusze ankiet.

Po wywiadzie w Głogowie. Na zdjęciu (po prawej), Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONAR-MARKOT” w Głogowie.

158

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wypełnianie ankiet i rysowanie portretów Mam.

Pan Dariusz Szylle, Prezes Stowarzyszenia Pomocy Samotnym Matkom i Dzieciom, Partnera projektu.

159

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Po dyskusji grupowej. Na pierwszym planie: Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONARMARKOT” w Ścinawie.

Rozmowa z Mamami po jednej z dyskusji grupowej.

160

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wizyta w Ośrodku w Pobiednej - na zdjęciu (na wprost) Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONAR-MARKOT” w Pobiednej.

Mamy dyskutują o swojej sytuacji, ale dzieci też są zajęte.

161

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet Uczestniczki kolejnej ankiety audytoryjnej.

162

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Dzieci razem z nami malują prace plastyczne.

163

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wizyta w Zgorzelcu – na zdjęciu Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONAR-MARKOT”.

Wspólne wypełnianie kwestionariuszy ankiet w jednym z Ośrodków.

164

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Ankieta audytoryjna w jednej z placówek dla Samotnych Mam.

Przeprowadzamy wywiad IDI z Prezes Stowarzyszenia „Pierwszy Krok” (po lewej), prowadzącego jeden z wrocławskich Ośrodków.

165

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

Wspólne rozmowy i rysowanie po jednej z dyskusji grupowych z Mamami.

Pracownicy Schroniska im. Św. Brata Alberta dla Kobiet i Matek z Dziećmi we Wrocławiu.

166