Publikacja „Ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia dolnośląskie”, 2010 r. by Fundacja Instytut Rzeźby Społecznej

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE Doświadczenia dolnośląskie

Opracowanie

Instytut Rzeźby Społecznej Fundacja im. Josepha Beuysa

Wrocław 2010

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Autorzy publikacji: Ewa Miszczuk, Monika Miszczuk-Wereszczyńska Autor artykułu: Piotr Marek Radzimiński Współpraca merytoryczna: Magdalena Adamowicz Projekt okładki, opracowanie graficzne: Jarosław Augustyniak Zdjęcia z realizacji projektu: Atanas Atanassov (archiwum fundacji IRS) Korekta: Agnieszka Kłos ISBN xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2 54-058 Wrocław, ul. Samotna 8a tel./fax: 0-71/354-30-54, 353-29-26 e-mail: atla2@atla2.com.pl www.atla2.com.pl

Zarząd Instytutu Rzeźby Społecznej pragnie złożyć podziękowania: 33 Kierownictwu oraz Pracownikom dolnośląskich instytucji, praktykom oraz ekspertom Ekonomii Społecznej za otwartość i wszelką udzieloną pomoc w realizacji projektu, 33 Naszym Partnerom za nieocenione wsparcie merytoryczne oraz instytucjonalne, 33 Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej za udzielone wsparcie finansowe oraz możliwość realizacji projektu.

SPIS TREŚCI

Spis treści WSTĘP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Problematyka diagnozy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Pojęcie „ekonomii społecznej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Badana zbiorowość. Próba badawcza: praktycy i eksperci ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Metoda badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Analiza źródeł wtórnych (desk research). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Wywiady pogłębione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 I. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA – MIT I RZECZYWISTOŚĆ Piotr Marek Radzimiński. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Literatura:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 II. MAPA DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.1. Dolnośląska ES na tle Polski: analiza źródeł wtórnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.1.1. Działalność w organizacjach pozarządowych i wolontariat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.1.2. Poziom przedsiębiorczości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.1.3. Spółdzielczość i spółdzielnie socjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.1.4. Inne podmioty ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2.2. Podmioty ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.3. Sieci parterstw dolnośląskiej ES: badania własne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 III. L OKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ W ŚWIADOMOŚCI BADANYCH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.1. ES w oczach ekspertów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.2. ES w oczach praktyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 IV. C HARAKTERYSTYKA BADANYCH PRAKTYKÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 4.1. Obszary działania podmiotów-ekspertów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 4.2. Obszary działania podmiotów-praktyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 4.3. Kondycja ekonomiczna praktyków ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 4.4. Plany inwestycyjne praktyków ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 V. ANALIZA SWOT LOKALNEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 5.1. Warunki sprzyjające rozwojowi ES na Dolnym Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 5.1.1. Mocne strony ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 5.1.2. Szanse ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 5.2. Bariery rozwoju ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 5.2.1. Słabe strony ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 5.2.2. Zagrożenia ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 VI. M APA POMOCY DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 6.1. Dotychczasowe formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 6.2. Oczekiwane i zalecane formy wsparcia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 VII. D OBRE PRAKTYKI EKONOMII SPOŁECZNEJ: POLSKA I DOLNY ŚLĄSK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 7.1. Dobre praktyki w Polsce: analiza źródeł wtórnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 7.1.1. Zakład Introligatorsko-Drukarski Stowarzyszenia „Teatr Grodzki”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 7.1.2. Żarska Spółdzielnia Socjalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 7.1.3. Pensjonat „U Pana Cogito”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 7.1.4. Lokalne Centrum Integracji Społecznej Piątkowo przy Stowarzyszeniu ETAP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7.1.5. Stowarzyszenie Bank Drugiej Ręki (BDR). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 7.1.6. Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7.1.7. Spółdzielnia Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7.1.8. Stowarzyszenie Dla Ludzi i Środowiska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 7.1.9. Wspólnoty prowadzone przez Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „Być Razem”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

SPIS TREŚCI 7.1.10. Spółdzielnia Socjalna „WwwPromotion”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 7.2. Dobre praktyki na Dolnym Śląsku: badania własne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 7.2.1. Spółdzielnia Socjalna „Austeria Krokus”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 7.2.2. Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna „Arkadia”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 7.2.3. Spółdzielnia Socjalna „Mona Lisa”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 7.2.4. Spółdzielnia „RAZ-DWA-TRZY”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.2.5. Zakład Aktywizacji Zawodowej „Rosa”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.2.6. Centrum Integracji Społecznej Wrocław. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 7.2.7. Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych CUPRUM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Wnioski i rekomendacje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Inne materiały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Spis tabel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Spis wykresów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Dolnośląskie praktyki Ekonomii Społecznej. Galeria zdjęć z realizacji projektu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Problematyka diagnozy Jak wynika z naszych wstępnych analiz, dotychczas brakowało aktualnych danych na temat funkcjonowania oraz barier rozwoju ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, dlatego lokalne instytucje publiczne, prywatne przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarządowe działające w zakresie ekonomii społecznej, nie dysponowały empiryczną wiedzą umożliwiającą im skuteczną działalność. Przywoływane w analizie źródeł wtórnych dotychczasowe badania i ekspertyzy dotyczące poziomu ogólnopolskiego, są nieprzekładalne bezpośrednio na praktykę dol-

WSTĘP W niniejszej publikacji zawarto wyniki socjologicznej diagnozy aktualnego stanu ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. Badania terenowe przeprowadzono w drugiej połowie 2010 roku w ramach projektu pt.: „Ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia dolnośląskie.” Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane ze środków otrzymanych od Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Funduszu Inicjatyw Obywatelskich w 2010 roku. Głównym celem projektu było wspieranie rozwoju regionalnego modelu ekonomii społecznej (ES) jako elementu modelu ogólnopolskiego, podniesienie jakości i zwiększenie zakresu wsparcia dolnośląskich podmiotów ekonomii społecznej (ES). Realizację celu głównego umożliwiła diagnoza dotychczasowej praktyki i barier rozwoju ES, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju przedsiębiorczości społecznej w ramach spółdzielni socjalnych na Dolnym Śląsku. Równie ważnym celem zrealizowanego zadania było zwiększenie zainteresowania i poziomu wiedzy na temat ekonomii społecznej, a przez to – upowszechnianie i promocja idei przedsiębiorczości społecznej oraz dolnośląskich i ogólnopolskich dobrych praktyk w tym obszarze. Jak wynika z zarówno ze wstępnych obserwacji, jak i omówionych tutaj badań, niski poziom ogólnej wiedzy społecznej, jest jedną z najistotniejszych determinant problemów z jakimi borykają się dolnośląskie podmioty. Poznanie dotychczasowych warunków sprzyjających oraz barier funkcjonowania, ma zoptymalizować możliwości rozwoju ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczości społecznej realizowanej przez lokalne spółdzielnie socjalne. 6

nośląską. Regionalne podmioty ES borykają się z licznymi problemami i potrzebują wielowymiarowego wsparcia ze strony różnych instytucji, a także współdziałania w celach promocji ich działalności. Stąd wynikała potrzeba specjalistycznej diagnozy tych potrzeb i problemów oraz upowszechnienie wiedzy na temat dobrych praktyk i rozwiązań, które mogą być inspiracją dla podmiotów ES, a szczególnie dolnośląskich spółdzielców. Publikacja ta zawiera analizę problemów szczegółowych, na które składa się: • Mapa dolnośląskiej ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. Współpraca podmiotów ES z I, II i III sektorem – identyfikacja sieci partnerstw. • Poziom wiedzy na temat ES, w tym na temat spółdzielni socjalnych w badanych podmiotach. • Wielowymiarowa charakterystyka dolnośląskich podmiotów ekonomii społecznej oraz instytucji wspierających. • Obszary i zakres działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem spółdzielni socjalnych. • Narzędzia i metody reintegracji społeczno-zawodowej wobec grup zagrożonych wykluczeniem społecznym stosowane przez podmioty ES. • Identyfikacja warunków sprzyjających rozwojowi ES na Dolnym Śląsku. • Bariery rozwoju ES na Dolnym Śląsku ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczości społecznej (m.in. instytucjonalno-prawne, leżące po stronie beneficjentów). Problemy z zakładaniem i prowadzeniem podmiotów ES. • Planowane działania inwestycyjne, prorozwojowe badanych podmiotów ES. Identyfikacja barier uniemożliwiających dalsze działanie. • Dotychczasowe i oczekiwane formy wsparcia podmiotów ES. Potrzeby informacyjne, doradcze i szkoleniowe w zakresie ES zgłaszane wśród „praktyków”. • Dobre praktyki ES w Polsce i na Dolnym Śląsku. 7

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Pojęcie „ekonomii społecznej”

„Wielu traktuje definicję ekonomii społecznej w sposób prosty – dla nich niektóre instytucje posiadające określoną formę prawną (w tym na pewno spółdzielnie socjalne i organi-

Ustalenie grupy docelowej projektu oraz badanej zbiorowości stanowiło istotny pro-

zacje pozarządowe), to podmioty ekonomii społecznej. I o czym tu więcej gadać? Jeszcze

blem, ze względu na brak jednoznacznych definicji i zgody, co do znaczenia pojęć „eko-

inni, bardziej wtajemniczeni, mówią: „Co tam forma prawna! Przedsiębiorstwem społecz-

nomia społeczna” i „przedsiębiorczość społeczna”.

nym są te działania, które wykorzystują mechanizmy rynkowe do społecznych celów”. Nie

Według dokumentu, pt. „Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na

ma ciągle definicji prawnej. Zresztą jak stworzyć definicję prawną, kiedy w potocznym języ-

lata 2009-2013”, wspólny mianownik dla bardzo szerokiego pojęcia ekonomii społecz-

ku nie możemy w tej kwestii dojść do porozumienia”3.

nej stanowi „prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych), nad maksyma-

Często stosowanym rozwiązaniem pomagającym w rozstrzygnięciu jakie organizacje

lizacją zysku”, a więc pierwszeństwo celów społecznych przed ekonomicznymi . Tak więc

można zaklasyfikować do przedsiębiorstw ekonomii społecznej, są opracowane przez ze-

w takim ujęciu instytucje ekonomii społecznej są zarówno podmiotami społecznymi, jak

spół badaczy – EMES European Research Network, kryteria społeczne i ekonomiczne. We-

i gospodarczymi, jednakże ten pierwszy aspekt ma decydujące znacznie dla ich działal-

dług tej grupy analityków, przedsiębiorczość społeczna oznacza połączenie rynkowych

ności. W przywołanym dokumencie wymieniono takie podmioty ekonomii społecznej,

i nierynkowych źródeł finansowania i zasobów niepieniężnych (np. praca społeczna) oraz

jak: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze doręczeniowe,

uzyskiwanie dochodów z „ofiarności prywatnej”4.

przedsiębiorstwa społeczne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia i fundacje. Gospodarka społeczna zaś obejmuje istotne społecznie świadczenia w takich obszarach, jak: edukacja, wsparcie socjalne, leczenie i rehabilitacja oraz pomoc w zatrudnieniu. Program Operacyjny Kapitał Ludzki, w ramach którego można starać się o dofinansowanie projektów mających na celu wsparcie przedsiębiorstw społecznych, w swym słowniku przyjętej terminologii podaje, że do podmiotów ekonomii społecznej należy zaliczyć jedynie: „spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o pożytku publicznym i wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r. z późn. zm.), Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej”2. Zarówno wśród samych praktyków, którzy – poszukując środków dofinansowania –

EMES określa kryteria społeczne oraz ekonomiczne, którymi powinny charakteryzować się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną jako: Kryteria ekonomiczne: –– „prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne; ––niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; ––ponoszenie ryzyka ekonomicznego; ––istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Kryteria społeczne: ––wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia; ––oddolny, obywatelski charakter inicjatywy;

sięgają do wymienionych wyżej dokumentów programowych, jak i w coraz bogatszej li-

––specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania;

teraturze przedmiotu, nie ma jednoznacznej definicji, które podmioty można zaliczyć do

––możliwie wspólnotowy charakter działania;

podmiotów ekonomii społecznej.

––ograniczona dystrybucja zysków”5.

Obrazowo opisał tę sytuację Piotr Frątczak w swoim felietonie, zmieszczonym na głównym polskim portalu poświęconym zagadnieniom ekonomii społecznej: 1. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013 [w:] http://www.mpips.gov.pl/bip/download/ PO%20FIO%202009-2013%2002.10.2008.pdf, s. 30-31. 2. Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013, s. 346-347 [w:] http://www.efs.gov.pl/ Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf., s. 346-347.

3. Por.: P. Frączak, Test na ekonomię społeczną [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184. 4. Za: Co to jest ekonomia społeczna? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=54755DA53D93296579 CFBB3DEF549E3. Strona oficjalna EMES: http://www.emes.net/index.php?id=2. 5. Tamże.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Inni autorzy (Carlo Borzaga i Jacques Defourny) podają nieco odmienne wspólne ce-

Do badań dobrano celowo łącznie 40 podmiotów, po 20 instytucji obu typów: 20 in-

chy podmiotów ekonomii społecznej: po pierwsze podmioty takie służą celom ponadin-

stytucji wspierających i 20 instytucji – praktyków. Jednakże cała zbiorowość jest znacz-

dywidualnym (wspólnotowym lub społecznym), które mają być istotniejsze niż genero-

nie szersza i obejmowała (w momencie konceptualizacji problematyki empirycznej), ok.

wanie zysku. Po drugie: są one niezależnie zarządzane. Po trzecie: są to podmioty oparte

100 instytucji zarówno wspierających, jak i praktyków. W momencie projektowania ba-

o demokratyczne procesy podejmowania decyzji. Po czwarte: obowiązuje w nich prymat

dań w województwie dolnośląskim, działały następujące instytucje ES: Dolnośląski Wo-

człowieka i pracy nad gromadzonym kapitałem i jego dystrybucją6.

jewódzki Urząd Pracy wraz z filami (4 instytucje), powiatowe urzędy pracy wraz z filiami

Ponadto, rozróżnia się „stare” i „nowe” formy organizacyjne gospodarki społecznej. Do

(43), spółdzielnie socjalne (14), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (4), Warsztaty Terapii Za-

tych ostatnich, najnowszych, zalicza się spółdzielnie socjalne, Kluby i Centra Integracji

jęciowej (32), NGO gospodarcze (8). Wstępnie było to zatem 105 instytucji wraz z filiami9.

Społecznej (KIS-y i CIS-y), Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), zakłady pracy chronionej,

W ramach naszego projektu odtworzono pełną mapę ekonomii społecznej, poszerzając

partnerstwa lokalne i sieci firm społecznych7. Trwają jednak spory, na ile te różne formy

powyższy zestaw o CIS-y (3 instytucje) oraz inne podmioty, nie ujęte w zestawieniu FRES.

organizacyjno-prawne spełniają podstawowe kryteria społeczne i ekonomiczne, choćby

W konsekwencji przyjęcia takiego podziału, wywiady zostały przeprowadzone na te-

te określone przez EMES. Powyższe ustalenia braliśmy pod uwagę przy konceptualizacji

renie badanych podmiotów w dwóch grupach respondentów: wśród „praktyków” oraz

problemów badawczych, jak i ostatecznego ustalenia próby badawczej8.

wśród „ekspertów” ekonomii społecznej (ES). Jeśli dany podmiot działał w obu obszarach

Badana zbiorowość. Próba badawcza: praktycy i eksperci ES W doborze próby badawczej kierowaliśmy się opisanymi powyżej ustaleniami teoretycznymi oraz wskazówkami i praktyką lokalnych ekspertów ekonomii społecznej. Na tej podstawie został wstępnie ustalony lokalny model instytucjonalny ekonomii społecznej, będący wykładnią doboru próby jakościowej. Po konsultacjach z ekspertami z Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), przyjęliśmy, że lokalni „eksperci ES” to pracownicy „instytucji wspierających ES”. Przy czym interesowały nas te podmioty, które mają zasięg działania na poziomie wojewódzkim oraz instytucje działające w powiatach o najniższych i najwyższych wskaźnikach rozwoju ES, co ustaliliśmy dzięki analizie dostępnych źródeł wtórnych. Z kolei lokalni „praktycy ES” to pracownicy „instytucji działających w ramach ES”, do których zaklasyfikowaliśmy po konsultacjach, głównie nowe formy przedsiębiorczości społecznej. 6. C . Borzaga, J. Defourny, The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London and New York 2001; za: J. Wygnański (przy wsparciu P. Frątczak): Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości. Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, 2006, s. 15. [w:] http://www.wortales.rops.krakow.pl/files/pdf/Publikacje/Wygnanski_ESw%20Polsce_definicje.pdf. 7. Por.: A. Ciepielewska, Wstęp: założenia teoretyczne i metodologiczne projektu badawczego Bank Dobrych Praktyk polskiej gospodarki społecznej [w:] A. Ciepielewska, Dobre praktyki polskiej gospodarki społecznej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008. 8. Kwestie pojęcia ekonomii społecznej w świadomości reprezentantów badanych podmiotów ES omawiamy w dalszej części publikacji.

(np. organizacja pozarządowa), brana była pod uwagę dominująca bieżąca działalność. a) Praktycy objęci badaniami to następujące podmioty: • spółdzielnie socjalne, • Centra Integracji Społecznej (CIS), • Kluby Integracji Społecznej (KIS), • Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), • Warsztaty Terapii Zajęciowych (WTZ), • Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW), • organizacje pozarządowe (NGO) prowadzące działalność gospodarczą. Pierwsza grupa respondentów, obejmowała powyższe dolnośląskie podmioty ekonomii społecznej – „praktyków”, działających w ramach tych podmiotów. b) Eksperci to następujące podmioty: • lokalne instytucje publiczne odpowiedzialne za politykę społeczną, • Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, • powiatowe urzędy pracy, • wydziały i komórki instytucji samorządowych: starostwa powiatowe, • Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej, 9. Zgodnie z szacunkami Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), na podstawie baz udostępnionych przez FRES. Aktualne bazy: http://www.fres.org.pl/podmioty.html.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

• gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecznej,

ne narzędzia (scenariusze wywiadów IDI). Wywiady przeprowadzone były z jednym re-

• instytucje, organizacje szkolące podmioty ES.

prezentantem w każdej badanej instytucji. W obu grupach respondentów byli to:

Respondentami byli „eksperci” pracujący w powyższych instytucjach wspierających podmioty ES. W sumie przeprowadzonych zostało 20 wywiadów eksperckich.

a) wśród „praktyków”: kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy merytoryczni; b) wśród „ekspertów”: kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy działów zajmujących się ekonomią społeczną lub wykluczeniem społecznym (ze szczegól-

Metoda badawcza

nym uwzględnieniem osób bezrobotnych) – kierownictwo, pracownicy merytoryczni. Koordynator projektu wysyłał wcześniej listy do dyrekcji podmiotów z zaproszeniem do

Analiza źródeł wtórnych (desk research)

badań oraz umawiał telefonicznie respondentów.

Badania terenowe przeprowadzone przez nas na Dolnym Śląsku poprzedziła analiza dostępnych źródeł wtórnych. Na ich podstawie zebraliśmy wszelkiego typu informacje,

Publikacja niniejsza zawiera analizę badań jakościowych uzupełnioną o informacje

w tym dane statystyczne dotyczące dotychczasowego rozwoju lokalnych podmiotów

pochodzące z analizy źródeł wtórnych (rozdziały II-VII). Doniesienia te zostały poprzedzo-

ES oraz tzw. dobrych praktyk w zakresie ES, zarówno na Dolnym Śląsku, jak i w innych

ne artykułem Piotra Marka Radzimińskiego (rozdział I), który przedstawia rozbieżności

województwach. Dzięki tej wstępnej analizie możliwe było odpowiednie skonstruowanie

pomiędzy formalno-prawnymi podstawami a rzeczywistością, w której funkcjonują spół-

zarówno całości koncepcji badań jakościowych, jak i szczegółowego narzędzia badaw-

dzielnie socjalne, nie tylko dolnośląskie, ale i te prowadzące działalność w innych woje-

czego.

wództwach.

Wywiady pogłębione Dla uzyskania informacji zawartych w problematyce badawczej zastosowaliśmy technikę indywidualnych wywiadów pogłębionych – z ang. Indywidual In-Depth Interview (tzw. IDI). Wywiady były przeprowadzane przez odpowiednio przeszkolone osoby z doświadczeniem w realizacji tego typu badań. Każdą z rozmów nagrywaliśmy na dyktafon cyfrowy, a następnie dokonaliśmy ich transkrypcji (celowych). O wyborze jakościowej metody (odpowiadającej na pytania: „Jak?” i „Dlaczego?”, w przeciwieństwie do metod ilościowych), zadecydował przede wszystkim fakt, że ze względu na swą „miękkość” i mniejszą standaryzację, pozwoliła ona stwierdzić, w jaki sposób praktycy oraz eksperci lokalnej ekonomii społecznej, postrzegają diagnozowane zjawiska10. Ponadto wywiady pogłębione znajdują zastosowanie w badaniach, w których problem wymaga znacznie głębszego poznania poglądów i postaw badanych, niż jest to możliwe przy użyciu tradycyjnej „ilościowej” ankiety czy zestandaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. Wywiady przeprowadzono na terenie podmiotów biorących udział w projekcie, zarówno wśród ekspertów, jak i praktyków. Dla tych obu grup przygotowano dwa oddziel10. Więcej na temat badań jakościowych: Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zyska i S-ka, Poznań 2001, s. 297-319.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

I. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA – MIT I RZECZYWISTOŚĆ

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Spółdzielnia socjalna jest osobą prawną i z tej racji podlega wpisowi do Krajowego Re-

Piotr Marek Radzimiński

jestru Sądowego na wniosek założycieli, do którego to wniosku obowiązkowo dołącza się

Instytucja spółdzielni socjalnej została w Polsce wprowadzona ustawą z dnia 20 kwiet-

kategorii (orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, zaświadczenie powiatowego urzę-

zaświadczenia potwierdzające status założycieli jako osób należących do wymienionych

nia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz.

du pracy o statusie bezrobotnego, zaświadczenie o statusie bezdomnego realizującego

1001), która odpowiednio znowelizowała ustawę z dnia16 września 1982 r. Prawo spół-

indywidualny program wychodzenia z bezdomności, zaświadczenie o zakończeniu przez

dzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Aktualną podstawą prawną dla

osoby uzależnione wymaganych programów terapeutycznych itp.).

funkcjonowania tej kategorii spółdzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.), zwana w dalszej części tego

Spółdzielnię socjalną mogą również założyć co najmniej dwie spośród takich osób prawnych, jak:

artykułu ustawą. Spółdzielnia socjalna jest formą prawną podmiotu łączącego cechy przedsiębiorstwa oraz organizacji pozarządowej, mającego umożliwić swym członkom, w 50% osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, powrót do uregulowanego życia społecznego i aktywności na rynku pracy. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Interpretując – można powiedzieć, że spółdzielnia socjalna jest przedsiębiorstwem społecznym prowadzącym działalność gospodarczą – wyznaczającym sobie cele ściśle społeczne oraz inwestują cym wypracowane nadwyżki, zależnie od wyznaczonych celów – w działalność lub we wspólnotę, nie kierując się przy tym potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz właścicieli.

• organizacje pozarządowe w rozumieniu ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie; • jednostki samorządu terytorialnego; • kościelne osoby prawne. Spółdzielcy prowadzą działalność o dwojakim charakterze. Nadrzędnym ich celem jest jednak powrót do uregulowanego życia społecznego i zawodowego, i temu celowi podporządkowana jest podstawowa działalność spółdzielni. W art. 2 ust. 2 ustawy wskazano, iż spółdzielnia działa na rzecz:

Spółdzielnię socjalną mogą założyć osoby z pełną zdolnością do czynności prawnych i równocześnie zaliczające się przynajmniej do jednej z następujących kategorii:

• społecznej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczno-

• bezrobotni, • niepełnosprawni, • uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzających po zakończeniu leczenia, • chorzy psychicznie, • bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, • osoby opuszczające zakłady penitencjarne, które mają trudności z reintegracją społeczną, • uchodźcy uczestniczący w indywidualnym programie integracji, • inne osoby, pod warunkiem, że ich liczba nie przekracza 50% ogólnej liczby członków-założycieli. 14

ści lokalnej, i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu, • zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy – a działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej. Drugim celem spółdzielców jest prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o wspólną pracę11. Ponadto spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną, kulturalno-oświatową oraz społecznie użyteczną, zarówno na rzecz swoich członków jak również 11. Art. 2 ust. 1 ustawy.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie środowiska lokalnego. Cele te są finansowane z nadwyżki bilansowej12, która nie może być podzielona między członków spółdzielni . 13

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • stworzenie systemu wsparcia dla powstających instytucji finansowych, udzielających pomocy podmiotom ekonomii społecznej,

Tyle na temat spółdzielni socjalnych mówi samo prawo14. Podobnie, czyli w sposób

• włączenie samorządu terytorialnego (ze szczególnym uwzględnieniem gmin), w two-

równie nieskomplikowany, sytuację instytucji spółdzielni socjalnej rysuje państwo. Jego

rzenie systemu poręczeń i gwarancji dla powstających spółdzielni socjalnych i innych

polityka wobec spółdzielczości socjalnej opierać się miała, przynajmniej w założeniach,

inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej”16.

na trzech filarach: Trzeba podkreślić, iż przedmiotowa problematyka pojawiała się również w kolejnych • działaniach programowych,

tzw. „Krajowych Programach na rzecz Integracji Społecznej”, stanowiących polską de

• regulacjach prawnych,

klarację w ramach wspólnotowej polityki społecznej Unii Europejskiej. W ostatnim „Kra-

• instrumentach finansowych.

jowym Programie Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010” wskazano wyraźnie, że „w celu zwiększenia dynamiki rozwoju spółdzielni socjalnych

Jak piszą w swojej pracy M. Juszczyk, C. Miżejewski i M. Ołdak: „Spółdzielczość socjalna

założono przyjęcie nowelizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych. Wśród nowych roz-

od początku była wyraźnie wskazywana w dokumentach programowych rządu. W naj-

wiązań planowano złagodzenie proporcji pomiędzy osobami zagrożonymi wyklucze-

ważniejszym dokumencie rządowym, czyli Strategii Rozwoju Kraju 2007-2013, w Priory-

niem społecznym a pozostałymi członkami spółdzielni do stanu 50 na 50, wprowadzenie

tecie 4, którego celem jest budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeń-

możliwości tworzenia spółdzielni socjalnych przez jednostki samorządu terytorialnego

stwa, wskazano iż „promowana będzie integracja i aktywizacja społeczna, w szczególno

i organizacje pozarządowe oraz zwiększenie poziomu dotacji z Funduszu Pracy dla spół-

ści rozwój instytucji zatrudnienia socjalnego, spółdzielczości socjalnej, budownictwa

dzielni socjalnych. Przewidziano również zwiększenie wsparcia przy refundacji kosztów

socjalnego, rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, jak też rozwój

ubezpieczenia społecznego, jak również nowe rozwiązania dotyczące klauzul społecz-

kontraktów socjalnych i innych instrumentów aktywizujących, stosowanych przez służby

nych w zamówieniach publicznych, preferujące podmioty zatrudniające osoby wykluczo-

społeczne” . I kontynuują ci autorzy:

ne społecznie. Ponadto w ramach Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki,

„Również w Strategii Polityki Społecznej 2007-2013 przewidziano jako jeden z celów: rozwój form ekonomii społecznej, na rzecz pobudzenia aktywizacji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Cel ten powinien być realizowany poprzez: • rozwój ruchu spółdzielni socjalnych oraz spółdzielni inwalidzkich, • promowanie współpracy pomiędzy publicznymi służbami zatrudnienia a ośrodkami pomocy społecznej w zakresie spółdzielczości socjalnej,

przewidziano dodatkowy komponent wspierający osoby niezatrudnione w tworzeniu spółdzielni, m.in. poprzez wsparcie szkoleniowe, dotacje, czy też wsparcie pomostowe. Przewiduje się, iż w wyniku wprowadzonych zmian regulacyjnych oraz wsparcia finansowego w 2013 r., w spółdzielniach socjalnych zatrudnionych będzie od 7 do 10 tys. osób”17. Obecnie, zgodnie z polskim prawodawstwem, założyciele spółdzielni zwolnieni są z opłat rejestracyjnych za wpis spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego, i za wydrukowanie ogłoszenia o powstaniu spółdzielni w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Nadto:

• tworzenie lokalnych form zatrudnienia, mających na celu realizację gminnych usług o charakterze socjalnym i opiekuńczym, 12. Art.10 ust.1 ustawy. 13. Art.10 ust. 2 ustawy. 14. Wcześniej, aby założyć spółdzielnię, trzeba było powoływać się na trzy różne akty prawne. Ustawa, której uchwalenie poprzedziły długie spory, uznawana jest za kontrowersyjną. Po wszechne bowiem jest przekonanie, że choć porządkuje pewne problematyczne aspekty i rozwiązuje część problemów, wiele pozostało niezmienione – o czym w dalszej części artykułu. 15. M. Juszczyk, C. Miżejewski, M. Ołdak, Jak założyć i prowadzić spółdzielnię socjalną. Poradnik, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2009, s. 6 i n.

• Osoby, chcące założyć spółdzielnię socjalną, mogą otrzymać jednorazowo środki z Funduszu Pracy na podjęcie działalności gospodarczej w wysokości nie przekraczającej 4-krotnej wysokości przeciętnego wynagrodzenia na każdego członka założyciela spółdzielni socjalnej. 16. Tamże s. 7. 17. Tamże, s. 8.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • Osoby chcące przystąpić do już istniejącej spółdzielni socjalnej, mogą otrzymać

dia) a liberalnym (Wlk. Brytania). Jego ograniczenia można zmniejszyć lub wyeliminować

środki z Funduszu Pracy w wysokości 3-krotności przeciętnego wynagrodzenia na

przez zmiany organizacyjno-prawne, m.in. zwiększenie wskaźnika osób, które nie będąc

każdego członka.

członkami spółdzielni mogą świadczyć pracę na jej rzecz z 20 do np. 30 proc., umożliwienie

• Osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako osoba

przedsiębiorcom ubieganie się o członkostwo w spółdzielniach socjalnych, wprowadzenie

bezrobotna albo poszukująca pracy, może otrzymać ze środków Funduszu Rehabili-

możliwości wypłacania dywidendy, wprowadzenie do ustawy o zamówieniach publicznych

tacji Osób Niepełnosprawnych środki na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej

preferencji dla tego sektora rynku, zwłaszcza ze strony sektora finansów publicznych czy

w wysokości nie wyższej niż piętnastokrotność przeciętnego wynagrodzenia.

umieszczenie spółdzielni socjalnej w inkubatorze przedsiębiorczości, szczególnie w począt-

• Dochody spółdzielni wydatkowane w roku podatkowym na społeczną i zawodową reintegrację jej członków są, w części niezaliczonej do kosztów uzyskania przychodów zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych. • Spółdzielnia socjalna może ubiegać się o sfinansowanie ze środków Funduszu Pracy składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe od kwoty minimalnego wynagrodzenia osób, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych, w pełnej wysokości przez okres 24 miesięcy od dnia zatrudnienia oraz w połowie wysokości przez kolejne 12 miesięcy, na podstawie odpowiedniej umowy między starostą a spółdzielnią oraz udokumentowanego wniosku spółdzielni. • Spółdzielnia socjalna może stosować uproszczone zasady rachunkowości, jeżeli jej przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy, nie przekroczyły równowartości 1 200 000 EURO. Jednak ani wcześniejsze, ani też aktualne oświadczenia programowe rządu nie zmieniły rzeczywistości spółdzielców socjalnych. Problemy bowiem pozostały – jak choćby te związane z powołaniem do życia spółdzielni socjalnej. Przede wszystkim więc zwra cają uwagę trudności z uzyskaniem kapitału z innych źródeł komercyjnych, czemu na przeszkodzie stoi brak możliwości zabezpieczenia pożyczki, brak historii kredytowej, brak instrumentów finansowych dostosowanych do specyfiki i potrzeb spółdzielni socjalnych, a w konsekwencji wysokie koszty uzyskania kapitału. Poza tym, brak uzależnienia wyniku finansowego spółdzielni od efektów pracy jej członków obniża motywację pracowników. Te oraz inne mankamenty powodują, że w obecnej sytuacji prawnej, finansowej i organi zacyjnej spółdzielnie socjalne mogą mieć fundamentalne problemy z dalszym rozwojem. „A przecież tak być nie musi”, jak pisze w swoim artykule „Przełamywanie barier zatrudnienia – od diagnozy do strategii”, R. Radoszewski i dalej kontynuuje: „(…) o czym przekonują przykłady włoskie, fińskie, francuskie i brytyjskie. Polski model spółdzielni socjalnych lokuje się pośrodku skali, między modelem socjalnym (Finlan-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

kowym okresie jej funkcjonowania”18.

Wracając jednak do polskiej rzeczywistości, wymienić trzeba kilka podstawowych trudności na jakie napotykają członkowie-założyciele, a które wynikają ze specyfiki podmiotu, jakim jest spółdzielnia socjalna. Zgodnie z dostępnym piśmiennictwem można je podzielić na dwie grupy. I tak, do pierwszej zaliczyć należy trudności pojawiające się wewnątrz spółdzielni, zaś do drugiej grupy – trudności zewnętrzne podmiotu19. Najogólniej rzecz ujmując, pierwsza kategoria problemów dotyka sfery trudności organizacyjnych (np. znalezienie pięciu osób „wykluczonych”, zbudowanie prawidłowych relacji międzyludzkich, właściwe zrozumienie istoty spółdzielni itp.). Dalej, są to trudności związane z właściwym zarządzaniem spółdzielnią. Chodzi tu choćby o wybór właściwego, ze względu na umiejętności zarządcze, prezesa spółdzielni czy ogólnie – samo właściwe nią zarządzanie. Kolejny istotny problem, występujący w pierwszej fazie istnienia spółdzielni, stanowią trudności w planowaniu działań przyszłościowych spółdzielni, trudności finansowo-księgowe i marketingowe, i wreszcie trudności związane z promowaniem samej spółdzielni, i zakresu jej działalności. Słusznie, jak się wydaje, pisze A. Englot w swej pracy, że dla właściwego działania spółdzielni socjalnych, dla ich bezpiecznego przejścia pierwszego etapu rozwoju, potrzebne jest wsparcie w postaci: • „szkoleń, warsztatów, terapii, • usług doradczych z zakresu zarządzania, prawa, rachunkowości, marketingu, planowania; usługi te powinny być w dalszej fazie funkcjonowania spółdzielni odpłatne, bo wiedza kosztuje, 18. R. Radoszewski, Przełamywanie barier zatrudnienia – od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy.com. pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--od-diagnozy-dostrategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11. 19. A. Englot, Trudności w pierwszej fazie funkcjonowania spółdzielni socjalnych czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs.org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • s tworzenia funduszu pożyczkowego dla spółdzielni socjalnych, który stwarzałby finan-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Spółdzielcy doceniają w obowiązu-

sowe zabezpieczenie jej działalności, •p rzyznania wsparcia finansowego spółdzielniom socjalnym, które to wsparcie z mocy

jącym ustawodawstwie, m. in. zapis, iż dochody przeznaczane na działalność statutową są zwolnione z podatku, a w pierwszym roku działalności możliwe jest uzyskanie zwrotu

prawa im się należy, •w spółpracy samorządów ze spółdzielniami socjalnymi i większe wyczulenie urzędni-

pieniędzy na składki ZUS. Doceniana jest także możliwość prowadzenia działalności statutowej w formie odpłatnej. Z drugiej jednak strony krytykowany jest sposób wspierania

ków na problemy osób wykluczonych, • kształcenia liderów,

nowych spółdzielni. Ich założyciele i członkowie mogą ubiegać się o dofinansowanie ze

•p romocji dobrych praktyk spółdzielczości socjalnej w celu budowanie pozytywnego

środków publicznych. Ci pierwsi o sumę nie większą niż 300% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, zaś przystępujący do spółdzielni już istniejącej – o 200%. Pojawia

wizerunku w społeczeństwie”20.

się zatem pytanie: co powoduje, iż dotacje są tak niskie, jeżeli istnieje świadomość, że Trudności zewnętrzne w funkcjonowaniu spółdzielni dotyczą przede wszystkim dzia-

ich wysokość skazuje spółdzielnie socjalne na wykonywanie jedynie prostych, tj. tanich

łań, a właściwie braku działań ze strony organów, które w zamierzeniu prawodawcy miały

prac? Nadto, przyznawane spółdzielcom środki są mniejsze niż te, które z urzędów pracy

być pomocniczymi dla idei spółdzielczości socjalnej. Warto więc przypomnieć, że w za-

otrzymują osoby mające w zamiarze zająć się tzw. „normalnym” biznesem22, a tych pierw-

mierzeniu państwa spółdzielnie socjalne miały powstawać dla tych, którzy mają niewiel-

szych dotyczą większe rygory. W przypadku likwidacji spółdzielni przed upływem roku

kie szanse na „normalne” zatrudnienie.

pieniądze trzeba bowiem zwrócić wraz z odsetkami. Można więc postawić w tym miejscu

Ideę przyświecającą temu celowi określić można w następujący sposób: • jeżeli osobom wykluczonym społecznie stworzy się korzystne warunki do prowadzenia działalności gospodarczej, dając możliwość uzyskania dochodów, będzie to pomoc w powrocie do społeczeństwa, w zerwaniu z nałogiem, odzyskaniu poczucia własnej wartości itp., • jeżeli uwzględniony zostanie aspekt finansowy, to można przyjąć, że spółdzielnie będą szansą na przywrócenie samodzielności tym, których do tej pory utrzymywało państwo w ramach systemu opieki społecznej.

pytanie o logikę działania polskiego prawodawcy, mającego przecież wiedzę, iż przedmiotowe dotacje pochodzą ze środków publicznych23. Wśród innych krytykowanych zapisów ustawy jest wymóg prowadzenia pełnej księgowości. Dla wielu członków-założycieli, posiadających status bezrobotnego, taki wymóg prawny jest powodem odstąpienia od założenia spółdzielni, zaś dla pozostałych, którzy już założyli spółdzielnię, oznacza dodatkową pracę i wydatki oraz ryzyko związane z bezwzględnością „fiskusa”. Jak pisze M. Sobczyk: „Powszechnie wskazywany jest też brak mechanizmów, które pozwalałyby spółdzielniom zdobywać środki na bieżącą działalność – dotacja z Urzędu Pracy rozchodzi się bowiem bardzo szybko. Dobrze to podsumowała na łamach prasy Jolanta Nowakowska – wi-

Niestety, praktyczna realizacja tej idei napotyka obecnie na wiele przeszkód. Spół-

ceprezes Spółdzielni Socjalnej „Będa” w Będzinie: Dali nam wędkę, ale bez żyłki i haczyka.

dzielnie nie dają sobie rady na rynku, a te kłopoty, jak już pisano wyżej, zniechęcają wie-

W żadnym z tych przepisów, na których się opieraliśmy (a jest to kilka kilogramów papieru),

lu potencjalnych członków już na etapie rejestrowania działalności. Nadto, parafrazując

nie napisano, skąd takie spółdzielnie, zakładane przez bezrobotnych biedaków, bezdomnych,

rzymską maksymę prawną – Dura lex sed lex – wobec prawodawstwa regulującego dzia-

żyjących często całe lata na garnuszku pomocy społecznej, mają wziąć środki obrotowe na to,

łalność spółdzielczo-socjalną, można użyć zwrotu: słabe prawo, ale prawo.

żeby rozkręcić biznes. Jan Brzost, który przez pół roku próbował założyć spółdzielnię, dodaje:

Jak pisano na wstępie niniejszego artykułu, podstawą prawną funkcjonowania polskich spółdzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 20. Tamże. 21. Łac. „Twarde prawo, ale prawo”.

22. Osoby takie mogą otrzymać z urzędu pracy do około 12 tys. zł w ramach jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej. 23. Por.: M. Sobczyk, Tam miała być praca [w:] „Obywatel” nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel.org. pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Banki nie udzielą żadnego kredytu nowopowstałej spółdzielni, zresztą większość banków nie

ręczycieli dotacji, pomimo odstąpienia od tego wymogu ustawodawcy, co w przypadku

wyraża nawet zgody na założenie im konta!. (…)”.

osób wykluczonych stanowi aż nazbyt często zasadniczą barierę27.

I dalej czytamy w cytowanym artykule:

Często jest tak, iż przyznana już dotacja przekazywana jest z urzędów pracy z opóźnieniem, a ponadto w tym zakresie nie można skorzystać z jakiejkolwiek pomocy prawnej.

„Problem stanowi także współdziałanie przepisów o spółdzielniach z innymi aktami

Do Zarządu Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych z wielu miejsc kraju

prawnymi. Dotacje mogą otrzymać tylko zarejestrowani bezrobotni, ale osoby niepełno-

płyną informacje o braku środków na dotacje dla założycieli nowych spółdzielni i na czę-

sprawne – już nie. Dzieje się tak, bo w świetle innych ustaw nie są bezrobotnymi, lecz poszu-

ściowe refundowanie tworzenia miejsc pracy w już istniejących28.

kującymi pracy, którym przysługuje najwyżej zwrotna pożyczka z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Spółdzielcy skarżą się też na niekorzystne zasady refundowania kosztów ubezpieczenia społecznego, brak określenia źródła finansowania w początkowym okresie działania... Absurdów, niejasności i przykładów niesprawiedliwości jest więcej”24.

Jak analizuje M. Sobczyk, „niektórzy spółdzielcy skarżą się, że próbowali zainteresować swoją działalnością lokalne organizacje pozarządowe, ale te nie odpowiadają. Sprawiają często wrażenie, że są zainteresowane najwyżej organizowaniem szkoleń, jeśli otrzymają na to środki w ramach jakiegoś projektu. Tymczasem pomoc z ich strony jest dla wielu inicjatyw po prostu niezbędna”29. Wydaje się, że istniejąca sytuacja spółdzielni socjalnych, zarówno prawna jak i organi-

Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, iż wadliwe przepisy to tylko część problemów,

zacyjna, wymaga dalszego doskonalenia. Idzie tu, m.in. o „konieczność stworzenia fundu

jakie stoją przed spółdzielniami o przedmiotowym charakterze. Bowiem dzieje się tak,

szy gwarancyjnych dla zainteresowanych założeniem spółdzielni, przyznawanie dotacji

że pomoc świadczona przez administrację samorządową nie funkcjonuje na równym

nie poszczególnym członkom, ale samej spółdzielni (która będzie ich poręczycielem),

poziomie. Niejednokrotnie na wysokości zadania nie stają te instytucje, które powinny

oraz wprowadzanie mechanizmów ułatwiających spółdzielniom uzyskiwanie zleceń od

być najbardziej zainteresowane rozwojem spółdzielczości socjalnej, jak np. powiatowe urzędy pracy. Nie są one zorientowane w kwestiach związanych z ekonomią społeczną,

samorządów, np. zniesienie wymogu przetargów”30. Najistotniejsza jest w tym względzie wypowiedź cytowanego już parokrotnie w tej pracy M. Sobczyka, który uważa, że

zaś gminy – choć cieszą się prawem zlecania pewnych zadań w zakresie, m.in. pomocy

„państwo czy organizacje pozarządowe powinny mniej pieniędzy wydawać na konferen-

społecznej czy ochrony środowiska – nie czynią tego lub czynią to w sporadycznych przy-

cje, szkolenia czy wykłady, a skupić się na faktycznym wsparciu spółdzielczości socjalnej. Fun-

padkach. „Spółdzielnie, tak jak organizacje pożytku publicznego, mogą też otrzymywać

dusze unijne ze względu na długotrwałe procedury uzyskania, są nierealne w obliczu w miarę

bezpłatnie lokale na działalność – wszystko to zależy od dobrej woli samorządu. Niestety,

krótkiego czasu rozpoczęcia działalności gospodarczej przez spółdzielnię socjalną. Poza tym

równie często – a nawet częściej – spotykają się na poziomie lokalnym z brakiem wspar-

i tak nie są one dla spółdzielni socjalnych aktualnie dostępne w żadnym z programów pomo-

cia”25. Nadto trzeba zwrócić uwagę, iż „spółdzielcy podkreślają, że wiele zależy od życz-

cowych”.

liwości i kompetencji urzędników. Zdarza się, że postawa jednego urzędnika decyduje

Jak dalej kontynuuje ten autor:

o tym, czy ktoś ostatecznie zakłada spółdzielnię, czy odpuszcza. Obojętność urzędników to jeden z częstszych wątków w historiach spółdzielców”26. Kolejna sfera trudności zewnętrznych, które dotykają spółdzielnie socjalne to fakt sto-

„dużym wsparciem byłoby zlecanie (…) dostarczania produktów i usług, np. przez samorządy. W większości [spółdzielnie – przyp. autora] nie oczekują cudów. Chcą po prostu,

sowania w sposób bardzo restrykcyjny przepisów o przyznawaniu jednorazowych dotacji. Dotyczy to w szczególności praktyk żądania od spółdzielców przedkładania list po24. Tamże. 25. Tamże. 26. Tamże.

27. D ecyzje w tym zakresie podejmuje starosta powiatowy w oparciu o sformułowane przez siebie (w umowie) warunki. 28. M. Sobczyk, Tam miała być praca, op. cit. 29. Tamże. 30. Tamże.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie żeby stworzono system, w którym ludzie przedsiębiorczy będą mogli sami na siebie zara-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

II. MAPA DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ

biać – nawet jeśli mają bardzo utrudniony start”31.

Zaprezentowane wyniki analizy źródeł wtórnych (desk research) dotyczą działalności Literatura:

w organizacjach pozarządowych oraz kondycji wolontariatu na Dolnym Śląsku na tle

Englot A., Trudności w pierwszej fazie funkcjonowania spółdzielni socjalnych, czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs.

Polski (również w odniesieniu do danych międzynarodowych), a także poziomu i dy-

org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html. Juszczyk M., Miżejewski C., Ołdak M., Jak założyć i prowadzić spółdzielnię socjalną. Poradnik, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2009.

namiki przedsiębiorczości, w skali ogólnopolskiej, dolnośląskiej oraz w poszczególnych powiatach interesującego nas tutaj województwa. Ponadto, prezentujemy informacje dotyczące skali i zachodzących zmian w dziedzinie spółdzielczości w całym kraju oraz na

Radoszewski R., Przełamywanie barier zatrudnienia – od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy.

Dolnym Śląsku. Dostępne źródła danych dostarczyły nam również możliwie najbardziej

com.pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--

aktualnych ilościowych informacji odnośnie udziału poszczególnych typów podmiotów

od-diagnozy-do-strategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11.

ekonomii społecznej w skali ogólnopolskiej, dla Dolnego Śląska i w ramach jego poszcze-

Sobczyk M., Tam miała być praca [w:] Obywatel nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel. org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126.

gólnych powiatów. Dzięki temu usytuowaliśmy analizowany region na mapie polskiej ekonomii społecznej, zaś w ramach województwa ustaliliśmy powiaty o najwyższych i najniższych wskaźnikach przedsiębiorczości społecznej. Niniejszy rozdział zamyka, odtworzona w toku badań jakościowych lokalna mapa sieci parnterstw pomiędzy poszczególnymi podmiotami dolnośląskiej ES. Zanim jednak skupimy się na danych ilościowych, określimy zakres definicyjny omawianych typów przedsiębiorstw społecznych. Jak pamiętamy, zgodnie z przyjętą tutaj definicją operacyjną, w ramach ekonomii społecznej funkcjonują spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej (CIS), Kluby Integracji Społecznej (KIS), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajęciowych (WTZ), Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) oraz organizacje pozarządowe (NGO) prowadzące działalność gospodarczą. W świetle prawa spółdzielnia jest „dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą”32. Jak czytamy dalej w „Prawie spółdzielczym”, spółdzielnia „może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska”33. Majątek takiego podmiotu stanowi prywatną własność jej członków (np. w spółdzielniach handlowych, mieszkaniowych). Spółdzielnia socjalna34 stanowi szczególną formę organizacyjno-prawną spółdzielni pracy. Przedmiotem działalności takiego podmiotu socjalnego jest „prowadzenie wspól-

31. Tamże.

32. U stawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl. 33. Tamże, Art.1. Ustawy. 34. Za: Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

nego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków”35, którymi mogą być m.in.

darczej. Kluby Integracji Społecznej organizują przedsięwzięcia o charakterze terapeu-

osoby bezrobotne, osoby zagrożone wykluczeniem społecznym czy też osoby niepeł-

tycznym, zatrudnieniowym i samopomocowym.

nosprawne . Spółdzielnia socjalna jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie

Zakres zadań Zakładów Aktywności Zawodowej (ZAZ) reguluje Ustawa z dnia 27

osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Jest to stosunkowo niewielkie przed-

sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U.

siębiorstwo, gdyż podmiot taki może założyć co najmniej pięć osób (ale nie więcej niż

97.123.776 z poźn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia

pięćdziesiąt), spełniających wymienione wyżej warunki. Aczkolwiek spółdzielnie socjalne mogą zatrudniać osoby nie będące jej członkami. Taka forma gospodarowania daje możliwość wspólnej pracy osobom, które indywidualnie mogłyby mieć trudności z prowadzeniem działalności gospodarczej, a także mają nikłe szanse na znalezienie etatu na „otwartym” rynku pracy. Ten sposób prowadzenia wspólnej firmy pozwala takim osobom na tworzenie sobie miejsc pracy. Oprócz aktywizacji zawodowej członków spółdzielni, realizuje się w ten sposób ważne cele społeczne, takie jak: tworzenie więzi międzyludzkich oraz reintegrację społeczną37. Co istotne, w spółdzielniach socjalnych nie ma możliwości redystrybucji zysku między członkami spółdzielni. Do jednostek przedsiębiorczości społecznej zaliczamy Centra Integracji Społecznej

21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej. (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z poźn. zm.)40. Celem zakładów jest zatrudnienie osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także wspieranie ich poprzez rehabilitację zawodową i społeczną. ZAZ-y przygotowują swych uczestników do życia w otwartym środowisku oraz świadczą im pomoc w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie. ZAZ może prowadzić działalność wytwórczą, handlową i usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie. Jednak nie jest to działalność gospodarcza w rozumieniu odpowiednich przepisów, lecz prowadzona jest ona jako wsparcie dla celów statutowych41.

(CIS) oraz Kluby Integracji Społecznej (KIS), których zakres zadań i funkcjonowanie re-

Z kolei, zasady tworzenia i funkcjonowania Warsztatów Terapii Zajęciowej (WTZ)

gulują przepisy ustawy z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym38. Tego typu

reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

podmioty mogą być zakładane zarówno przez instytucje publiczne, jak i przez organiza-

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy

cje pozarządowe. Działalność CIS oraz KIS jest skierowana do osób, które są zagrożone

i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej42.

wykluczeniem społecznym, bądź już znalazły się poza obrębem życia społecznego. Są to

WTZ-em określa się wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę stwarzającą

przede wszystkim osoby bezdomne, uzależnione od alkoholu, narkotyków, innych środ-

osobom niepełnosprawnym, niezdolnym do podjęcia pracy, możliwość rehabilitacji spo-

ków odurzających, osoby chore psychicznie, długotrwale bezrobotni, osoby zwalniane

łecznej i zawodowej. Warsztat daje możliwość zdobycia lub przywrócenia umiejętności

z zakładów karnych oraz uchodźcy. Celem CIS jest reintegracja społeczna i zawodowa

niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Odbywa się to poprzez stosowanie technik tera-

tych osób. Centrum, w ramach reintegracji zawodowej, może prowadzić działalność wytwórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie39. Aktywność ta nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o działalności gospo35. Tamże, Art. 2. Ustawy. 36. Odsyłamy w tym miejscu do rozdziału I niniejszej publikacji, autor wymienia wszystkie kategorie osób uprawnionych do zakładania spółdzielni socjalnych (P. M. Radzimiński, Spółdzielnia Socjalna – mit i rzeczywistość). 37. Więcej na temat spółdzielni socjalnych, w publikacji z serii „Ekonomia Społeczna. Testy 2008”, nr 4/2008: J. Brzozowska, J. Kluczyńska, A. Sienicka, Spółdzielnia socjalna [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.40.pdf. 38. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143, z późn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl. W 2011 roku zasady działania CIS oraz Zakładów Aktywizacji Zawodowej mają ulec zmianom. Wiąże się to ze zniesieniem formy organizacyjnej gospodarstwa pomocniczego (zob.: P. Ciurak, Centra Integracji Społecznej zreformowane [w:] http://samorzad. lex.pl/artykul-aktualnosci/258). 39. Więcej na temat CiS, w publikacji z serii „Ekonomia Społeczna. Testy 2008”, nr 9/2008: J. Kluczyńska, A. Sienicka, Centrum Integracji Społecznej – przedsiębiorstwo społeczne? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/ files/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.45.pdf.

pii zajęciowej zmierzających do usamodzielnienia uczestników, poprzez wyposażenie ich w umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, a także rozwijania psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych. 40. Z ob.: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,(Dz. U.97.123.776 z późn. zm.); Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej, (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z poźn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl. 41. W ięcej na temat ZAZ, w publikacji z serii „Ekonomia Społeczna. Testy 2008”, nr 1/2008: J. Kluczyńska, A. Sienicka, Zakład Aktywności Zawodowej jako przedsiębiorstwo społeczne [w:] http://www.owies.org.pl/media/ file/zaz.pdf. 42. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. 1997 nr 123 poz. 776 z późn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej, (Dz.U. 2004 nr 63 poz. 587) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Chyba najmniej znaną formą przedsiębiorczości społecznej są Towarzystwa Ubez-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

2.1. Dolnośląska ES na tle Polski: analiza źródeł wtórnych

pieczeń Wzajemnych (TUW). Zgodnie z przepisami prawnymi tak nazywa się zakład, który ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności43. TUW-y charakteryzuje fakt

Na możliwości rozwoju dolnośląskiego sektora ekonomii społecznej, a szczególnie na

posiadania członków i zasada wzajemności. „Ze względu na tę pierwszą cechę, towarzy-

kondycję organizacji pozarządowych, wpływa ogólny poziom aktywności obywatelskiej,

stwa wzajemne zaliczane są do grupy zrzeszeń zainteresowanych, w przeciwieństwie do spółek akcyjnych, które klasyfikuje się jako zrzeszenia kapitału. Są więc zrzeszeniami osób, które łączy wspólny cel i interes, które identyfikują się nie poprzez powiązanie kapitałowe, lecz poprzez przynależność i wzajemny cel. Członkostwo i zasada wzajemności są ze sobą ściśle powiązane”44. TUW ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności, przy czym nie jest ono nastawione na zysk, a osobom zrzeszonym oferuje stosunkowo tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone

który wyraża się, po pierwsze poziomem ogólnej, „zewnętrznej” aktywności społecznej przejawiającej się w skali uczestnictwa członków społeczeństwa w różnych formach wolontariatu. Po drugie zaś, istotnym uwarunkowaniem jest ilość działających podmiotów pozarządowych. Ważnym elementem szerszego kontekstu funkcjonowania dolnośląskiej ekonomii społecznej są wskaźniki przedsiębiorczości. Ponadto, możliwości funkcjonowania poszczególnych typów przedsiębiorstw społecznych są w pewnym stopniu zależne

świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających

od ogólnej kondycji spółdzielni socjalnych, CIS-ów, KIS-ów czy też organizacji pozarządo-

połączona jest wspólnotą interesów jej członków.

wych w Polsce.

W rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (z późniejszymi zmianami), organizacje pozarządowe określa się jako:

2.1.1. Działalność w organizacjach pozarządowych i wolontariat Spoglądając na kondycję sektora non-profit z szerszej, i z nieco historycznej już per-

„1) niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych,

spektywy, można stwierdzić, że poziom zatrudnienia w tym sektorze w Polsce w połowie lat dziewięćdziesiątych umiejscawiał nas na końcu rankingów europejskich i światowych.

2) niedziałające w celu osiągnięcia zysku – osoby prawne lub jednostki organizacyjne

Zgodnie z danymi na 1995 rok, a więc na pierwszą „pięciolatkę” transformacji ustrojo-

nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność

wej, kiedy to kształtować się miały zręby demokracji, społeczeństwo polskie znajdowa-

prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4”45.

W art. 4 wymienionej ustawy zostają wymienione zadania publiczne, z których duża części należy do sfery pomocy społecznej i integracji społecznej. W badaniach jakościowych braliśmy pod uwagę tylko takie NGO, które prowadzą działalność gospodarczą, a więc ujęte są w rejestrach działalności gospodarczej. Jednakże w bazach źródłowych,

ło się znacznie poniżej średniej dla 22 krajów. Wtedy to przeciętny poziom zatrudnienia w badanym sektorze non-profit wynosił 4,8% ogólnego zatrudnienia pozarolniczego46. W Polsce współczynnik ten był niemal pięciokrotnie niższy (1,0%) i przyjmował zbliżoną wartość do wyników dla czterech innych krajów Europy Środkowej, czyli: Czech (1,7%), Węgier (1,3%), Rumunii (0,6%) i Słowacji (0,9%). Większość badanych krajów stanowi-

na których opiera się poniższa analiza, nie rozróżnia się organizacji prowadzących dzia-

ły kraje rozwinięte (13 na 22), w których to sektor pozarządowy okazał się bardzo silny

łalność gospodarczą, dlatego informacje źródłowe odnoszą się do całości sektora poza-

dzięki znacznemu wsparciu publicznemu w obszarze edukacji, ochrony zdrowia i usług

rządowego.

socjalnych. W 1995 roku najwyższe wskaźniki udziału sektora non-profit w zatrudnieniu pozarolniczym zaobserwowano w Holandii (12,6%), Irlandii (11,5%), Belgii (10,5%) oraz

43. Działanie TUW reguluje Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151, z poźn. zmianami) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl. 44. Za: P. Milewski, Zasada wzajemności i członkostwo, [w:] „Gazeta Ubezpieczeniowa”, 18.10.2009: http://www. gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=140. 45. Patrz: Znowelizowana Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, z późn. zm. art. 3, ust. 2., (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip. sejm.gov.pl.

46. D ane za: E. Leś, S. Nałęcz, J.J. Wygnański, S. Toepler, L. Salamon, Sektor non-profit w Polsce. Szkic do portretu, The Johns Hopkins University, Instytut Studiów Politycznych PAN, Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych KLON, Warszawa, marzec 2000, s. 5-6. Jak czytamy w publikacji: „W badaniach wzięły udział kraje Europy Zachodniej (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Wielka Brytania) i inne kraje rozwinięte (Australia, Izrael, Japonia, USA oraz kraje Ameryki Łacińskiej (Argentyna, Brazylia, Kolumbia, Meksyk, Peru) , także kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Czechy, Polska, Rumunia, Słowacja, Węgry)” (tamże, s. 2.).

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

w Izraelu (9,2%)47. Polska osiągnęła korzystniejszy wynik tylko od takich państw, jak wska-

wśród dorosłych Polaków wyniósł zaledwie 10%51. W kolejnych pięciu latach udział ten

zana już Słowacja, a także Rumunia (0,6%) i Meksyk (0,4%).

systematycznie wzrastał, by w 2005 roku osiągnąć poziom najwyższy w ciągu ostatnich

Jak dowodzą bardziej aktualne dane, pokazujące od innej strony społeczne znaczenie

10 lat, czyli 23,2%. Następnie obserwowaliśmy tendencję zniżkową aż do roku 2008 (tyl-

działalności non-profit, w 2007 roku, przynależność do polskich organizacji pozarządo-

ko 11,0%). W okresie od 2007-2009 mieliśmy do czynienia z „kryzysem wolontariatu”52,

wych była mało popularna w porównaniu z innymi krajami Europy. Członkostwo w tego typu organizacjach deklarowało 8,0% społeczeństwa polskiego, podczas gdy średnia europejska wynosiła aż 18,0%. Najniższy poziom tak określonej aktywności obywatelskiej dotyczył Rumunii (6,0%) oraz Bułgarii (7,0%), z kolei Słowacja (20,0%) i Czechy (19,0%)

a odsetki takich zaangażowanych obywateli wahały się od 11,0% do ok. 13,2%. W 2010 następuje tendencja zwyżkowa, ponieważ 16% członków społeczeństwa zadeklarowało pracę w charakterze wolontariusza. Wykres 1 Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków (2001-2010)

osiągnęły poziom nieco ponad przeciętny wynik dla krajów Europy Zachodniej, a jednocześnie te dwa kraje znacznie przekroczyły przeciętny poziom dla Europy Środkowo-Wschodniej (12,0%)48. Społeczeństwo polskie zakwalifikowało się do tych, w których ten wymiar partycypacji obywatelskiej okazał się jednym z najniższych. Podobnie niewielka proporcja Polaków deklarowała w 2007 roku, iż pracuje społecznie w przynajmniej jednej organizacji pozarządowej49. Taki poziom aktywności sytuował społeczeństwo polskie na pozycji znacznie niższej niż średnia dla krajów Europy Zachodniej (16,0%), a nawet dla jej regionu środkowo-wschodniego (12,0%). Pod tym względem polskie wskaźniki były niemal równie niskie, co zaobserwowane w Rumunii i Węgrach (po 7,0%) oraz w Bułgarii (7,0%). Z krajów byłego „bloku wschodniego” ponownie wyróżniły się Czechy, w których procent dorosłych obywateli pracujących społecznie wyniósł wówczas aż 16%, czyli tak jak średnio dla zachodniej części kontynentu. Warto pamiętać o tych niskich, jak na warunki europejskie, wskaźnikach dla Polski, ponieważ analiza SWOT wyraźnie pokazała, że bierność obywatelska jest jednym z istotnych czynników hamujących rozwój polskiej ekonomii społecznej50.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań Stowarzyszenia Klon/Jawor: Wolontariat [w:] Civicpedia. Badania społeczeństwa obywatelskiego, civicpedia.ngo.pl

Analiza dynamiki wolontariatu w latach 2001-2010 wskazuje, że w naszym społe-

Według danych dostępnych w bazach Głównego Urzędu Statystycznego, w 2008 roku

czeństwie zainteresowanie pracą w charakterze wolontariatu było bardzo zróżnicowane.

wśród województw o największej liczbie fundacji i stowarzyszeń w ujęciu nominalnym

Według szacunków Stowarzyszenia KLON/JAWOR, w 2001 roku, procent wolontariuszy

znalazły się cztery województwa: mazowieckie (w sumie 10,2 tys.; w tym 2,0 tys. fundacji

47. Tamże, s. 6. 48. S. Nałęcz, J. Bartkowski, Social and Economic Potentials of the Civil Society Organizations in CEE after 1989 [w:] S. Eliason (red.), Building Democracy and Civil Society East of the Elbe, LondonN ewYork, Routledge 2007. Por. także: Sektor non-profit w Polsce. Wybrane wyniki badań statystycznych zrealizowanych przez GUS na formularzach SOF, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Warszawa 2009, s. 12-13. 49. Wskaźnikiem jest procent dorosłej ludności świadczącej pracę społeczną w przynajmniej jednej organizacji non-profit w 2007 roku. Dane za: S. Nałęcz, J. Bartkowski, Social and Economic Potentials of the Civil Society Organizations in CEE after 1989. 50. Więcej na ten temat w rozdziale V. niniejszej publikacji.

i 8,2 tys. stowarzyszeń i organizacji społecznych), wielkopolskie (odpowiednio: 6,6 tys.; 0,4 tys.; 6,2 tys.), małopolskie (6,3 tys.; 0,7 tys.; 5,9 tys.) oraz województwo śląskie (6,3 tys.; 0,4 tys.; 5,9 tys.). Na kolejnej pozycji obserwujemy Dolny Śląsk, gdzie w bazach REGON w 2008 roku było zarejestrowanych 4,8 tys. stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz 51. Z a: Wolontariat [w:] Civicpedia. Badania społeczeństwa obywatelskiego, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2010, http://civicpedia.ngo.pl/x/322225;jsessionid=B67057DD4C7896A7060F48F326ABBC63. 52. Jak określili ten proces autorzy badań, za: j.w.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

około 0,5 tys. fundacji, czyli w sumie 5,3 tys. podmiotów pozarządowych. Najmniejsza

dowych, a Pomorze zajęło dopiero dziesiątą pozycję w powyższym rankingu, zgodnie

liczba tego typu organizacji występowała w województwach: podlaskim (w sumie 2,3

z danymi z 2006 roku, województwa te należały do de facto najbardziej aktywnych pod

tys.), opolskim (2,1 tys.) i lubuskim (1,9 tys.). Województwo mazowieckie swoją wysoką

względem ilości podmiotów sektora pozarządowego. Niezależnie jednak od przyjętego

pozycję zawdzięczało Warszawie, gdzie swoją siedzibę posiadało ok. 35,0% ogółu organi-

sposobu szacowania, województwo dolnośląskie znajduje się na czwartej pozycji w ran-

zacji na tym obszarze.

kingach. Społeczności lokalne z tego regionu należą więc do relatywnie dobrze „zorgani-

Wykres 2 Liczba fundacji i stowarzyszeń w podziale na województwa (2008)

zowanych” w skali kraju. Warto zaakcentować, że na pozycję poszczególnych województw ma wpływ położenie w ich granicach największych aglomeracji miejskich, które stanowią jednocześnie „centra aktywności” organizacji pozarządowych. Jeżeli przeanalizujemy województwa nie uwzględniając ośrodków miejskich, to z mapy aktywności obywatelskiej „znika” nam rejon mazowiecki i małopolski. Różnica ilościowa pomiędzy wschodnim rejonem Polski a zachodnim była w 2006 roku bardzo wyrazista, a szczególne zagęszczenie organizacji pozarządowych na 10 tys. ludności występowało w zachodniej i północnej części kraju. Najmniejsza ich ilość działała w rejonie wschodnim54. Dzisiejszy obraz aktywności społecznej w Polsce może mieć zatem związek, między innymi z historią danego rejonu. Trudna jest interpretacja czy chodzi tu bardziej o uwarunkowania kulturowe, czy skłonność do zrzeszania się, czy też może o większą aktywność w innym sektorze niż pozarządowy (np. w II Sektorze). Można przyjąć różne wyjaśnienia dotyczące niskiej aktywności społecznej mieszkańców rejonów wschodnich, nie mniej powyższa analiza uświadamia, iż występują wyraźne różnice. Z tego punktu widzenia, położenie województwa dolnośląskiego relatywnie, w warunkach polskich, sprzyja partycypacji społecznej (a w założeniu), również w ramach ekonomii społecznej. Jednakże, jeszcze raz to podkreślimy, społeczeństwo polskie należy do najbardziej biernych w Europie.

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON 2008, [w:] www.gus.gov.pl.

Jeszcze inny obraz polskiej aktywności społecznej wyłania się, jeśli przyjrzymy się zestawieniu województw pod kątem liczby organizacji pozarządowych w przeliczeniu na 10 tysięcy ludności53. Według ustaleń Jana Herbsta, w 2006 roku, najbardziej zaktywizowane okazały się pod tym względem województwa mazowieckie (19,3 podmiotów na 10 tys.), pomorskie (17,8 tys.) i lubuskie (16,8 tys.), a także dolnośląskie (16,4 tys.). Mimo,

2.1.2. Poziom przedsiębiorczości Drugą omawianą tutaj determinantą regionalnej ekonomii społecznej, jest współczynnik przedsiębiorczości. Wskaźnik ten odpowiada ilości przedsiębiorstw przypadających na 10 tys. ludności. Poziom przedsiębiorczości wiąże się ze stopniem zorganizowania, innowacyjności, a także z poziomem zamożności danego obszaru. Wskazuje nam na gotowość do podejmowania działań rynkowych przez mieszkańców danego rejonu.

że Ziemia Lubuska w 2008 roku odznaczała się najmniejszą liczbą organizacji pozarzą53. Na podstawie: J. Herbst, Geografia polskiej ekonomii społecznej, 2006, [w:] „Ekonomia społeczna. Teksty 2006”, http://www.ekonomiaspoleczna.pl, s. 7-8. Ponieważ dane takie pokazują stan na 2006 rok, należy tutaj zachować ostrożność w wyciąganiu jednoznacznych wniosków.

54. Tamże, s. 7-8.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Wykres 3 Poziom przedsiębiorczości na 10 tys. ludności (2002-2009)

(odpowiednio: 783 i 753 firmy), lubelskim (680 i 724) i podkarpackim. Również w aspekcie przedsiębiorczości zauważalne są różnice pomiędzy wschodnimi rejonami polski a północnymi i zachodnimi. W samym województwie dolnośląskim w 2009 roku do obszarów o najwyższym współczynniku przedsiębiorczości należały miasta na prawach powiatu: przede wszystkim Wrocław (1544 firm na 10 tys. ludności), Jelenia Góra (1445), Legnica (1259), Wałbrzych oraz powiat jeleniogórski (1263)55. Do mniej już przedsiębiorczych powiatów należał również powiat wałbrzyski (1097), świdnicki (1071), kłodzki (1038) i wrocławski (1015). W pozostałych powiatach wskaźnik przedsiębiorczości był niższy niż 1000 firm. W grupie o bardzo niskim poziomie przedsiębiorczości znalazły się powiaty: polkowicki (713), górowski (748), lwówecki (757), wołowski (768) oraz strzeliński (790). Są to powiaty peryferyjne, znajdujące się na obrzeżach i w oddaleniu od „centrum” (Wrocławia lub też innych miast) albo są to powiaty mało atrakcyjne, jeśli chodzi o inwestycje. Po zapoznaniu się z szerszymi uwarunkowaniami funkcjonowania ekonomii społecznej, możemy przyjrzeć się bliżej podmiotom ekonomii społecznej i specyfice ich działalności.

2.1.3. Spółdzielczość i spółdzielnie socjalne Polski sektor spółdzielczy charakteryzuje duże zróżnicowanie podmiotów, które wchodzą w jego skład. Według rejestru REGON, do przedsiębiorstw tego typu zaklasyfikowane są: spółdzielnie mieszkaniowe, pomioty świadczące samopomoc chłopską, spółdzielnie pracy i usługowe działające poza rolnictwem, a także rolnicze spółdzielnie produkcyjne (RSP), spółdzielnie kółek rolniczych (SKR) oraz inne spółdzielnie wiejskie. Ponadto są to banki spółdzielcze, spółdzielnie konsumentów, a także zrzeŹródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, [w:] www.gus.gov.pl.

szające inwalidów i niewidomych, spółdzielnie rzemieślnicze (oprócz budowlanych

Jak pokazują szacunki GUS, poziom ilości przedsiębiorstw w poszczególnych woje-

i rękodzieła artystycznego), spółdzielnie rzemieślnicze – budowlane, grupy producen-

wództwach w latach 2002-2009, pozostaje na zróżnicowanym poziomie. W analizowa-

tów rolnych (GPR-y), spółdzielnie użytkowników (poza spożywczymi, mieszkaniowy-

nym okresie do najbardziej przedsiębiorczych należeli mieszkańcy województwa za-

mi, bankowymi, bez rolniczych) oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe

chodniopomorskiego (1150 firm a 10 tys. ludności w 2002; 1270 firm w 2009 roku) oraz

(SKOK)56. Spółdzielnie socjalne należą do szerszej kategorii spółdzielni pracy. W „Ra-

mazowieckiego (odpowiednio 1080 oraz 1238 podmiotów). W latach 2002-2009 roku dolnośląski wskaźnik przedsiębiorczości należał do jednych z najwyższych w kraju (1101 firm na 10 tys. ludności w 2002 roku i 1101 w 2009). Rosnąca ilość podmiotów gospodarczych w tych regionach pozwala przypuszczać, że ich wiodąca pozycja utrzyma się. Z kolei najniższe wskaźniki przedsiębiorczości występują w województwach podlaskim 34

55. P odane liczby wskazują na ilość podmiotów gospodarczych na 10 tys. ludności w 2009 r., na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego [w:] www.gus.gov.pl. (Przyjęliśmy, że w skali Polski, „bardzo wysoki” poziom przedsiębiorczości zaczyna się od współczynnika większego niż 1250, a „bardzo niski” – przy wskaźniku mniejszym niż 800 przedsiębiorstw na 10 tys. mieszkańców). 56. N a podstawie: K. Abramczuk, J. Herbst, Sektor spółdzielczy [w:] J. Dąbrowska (red.), Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008., s. 27-29.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

porcie o spółdzielczości polskiej” wskazano aż 15 różnych typów podmiotów i są to:

przeciwnie – proces dzielenia się dużych spółdzielni na szereg mniejszych podmiotów (np. przypadek spółdzielni mieszkaniowych)”58.

1. „Spółdzielczość spożywców Społem 2. Gminne spółdzielnie Samopomoc Chłopska

Jak konkludują ci autorzy: „Na początku XXI wieku liczba spółdzielni w Polsce usta-

3. Spółdzielnie Mleczarskie

bilizowała się”59. Dane GUS, zobrazowane na poniższym wykresie, pokazują jednak, że

4. Spółdzielnie Ogrodniczo – Pszczelarskie

również po 2000 roku zachodziły dalsze zmiany ilościowe, gdyż w latach 2000-2009 liczba

5. Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne

spółdzielni systematycznie spadała60.

6. Spółdzielnie Kółek Rolniczych 7. Banki Spółdzielcze

Wykres 4 Liczba spółdzielni w Polsce (2000-2009)

8. Spółdzielnie Mieszkaniowe 9. Spółdzielnie Pracy i Usług oraz Budowlane 10. Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych 11. Spółdzielnie Rękodzieła Artystycznego Cepelia 12. Spółdzielnie Rzemiosła 13. Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo – Kredytowe 14. Spółdzielnie Socjalne 15. Spółdzielcze Grupy Producentów Rolnych”57.

Trzy ostatnie „nowe” formy, w tym spółdzielnie socjalne, rozwijały się w Polsce po 1989 roku, w ramach procesów transformacji gospodarki. Jak czytamy w artykule Katarzyny Abramczuk i Jana Herbsta, w okresie transformacji, czyli po roku 1990, sektor spółdzielczy ulegał dynamicznym zmianom, przy czym po tendencji wzrostowej na początku lat dziewięćdziesiątych, w drugiej połowie dekady liczba spółdzielni w Polsce zaczyna spadać. Ulegała zmianom również struktura wewnętrzna sektora: „Początek transformacji ustrojowej przyniósł dość gwałtowny wzrost liczby spółdziel ni w Polsce. Wedle danych GUS, w 1989 roku istniało ich w całym kraju 16,7 tys. W ciągu pierwszych 4 lat po przełomie liczba ta zwiększyła się o ponad 3 tys. Jednak w połowie lat 90. liczba spółdzielni zaczęła systematycznie spadać, do nieco ponad 18 tys. w roku 2004.

Tak więc w 2000 roku polski sektor spółdzielczy szacowano na około 19 tysięcy przed-

Trzeba tu zaznaczyć, że istotnym czynnikiem determinującym te zmiany mógł być nie tylko

siębiorstw wchodzących w jego skład. Liczba ta zmalała w ciągu kolejnych pięciu lat do

proces faktycznego zwiększania się bądź zmniejszania liczby nowych spółdzielni, ale także różne reakcje poszczególnych części sektora spółdzielczego na okres transformacji – zrzeszanie się spółdzielni w większe struktury (jak np. w przypadku banków spółdzielczych) lub 57. Raport o stanie spółdzielczości, Krajowa Rada Spółdzielcza, styczeń 2010 [w:] http://krs.org.pl/home.php?d_ id=2&m_id=191.

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON, www.gus.gov.pl.

ok. 18 tysięcy. Mówiąc obrazowo – co roku „znikało” z mapy spółdzielczości średnio ponad 140 podmiotów. Do 2009 roku ilość ta spadła o kolejne przeszło 1100 przedsiębiorstw, do 58. K. Abramczuk, J. Herbst, Sektor spółdzielczy, s. 28. 59. Tamże, s. 28. 60. Na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego [w:] http://www.gus.gov.pl.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie nieco ponad 17-stu tysięcy. W sumie, na przestrzeni lat 2000-2009, liczba spółdzielni została zredukowana o 1818 podmiotów, czyli o 9,6%.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Analogicznie jak w skali ogólnokrajowej, spadkowa tendencja, utrzymuje się także w województwie dolnośląskim. Od 2000 roku obserwujemy zatem stały spadek liczby

Jak kształtuje się poziom spółdzielczości (mierzony ilością spółdzielni) w podziale na

spółdzielni na przestrzeni analizowanych 10-ciu lat. Liczba dolnośląskich spółdzielni zma-

województwa? W 2009 roku największa ilość spółdzielni prowadziła swoją działalność

lała w tym okresie z 1555 (w 2000 roku) do 1378 (w 2009 roku), a więc o 177 tego typu

w województwie mazowieckim (3156 podmiotów), wielkopolskim (1749) oraz właśnie

przedsiębiorstw (czyli o 11,4%).

na Dolnym Śląsku (1378). Także w 2000 roku te trzy regiony charakteryzowały najwyższe w skali kraju wskaźniki spółdzielczości, chociaż widoczny jest spadek, podobnie, jak we

Wykres 6 Liczba spółdzielni w województwie dolnośląskim (2000-2009)

wszystkich innych województwach61. Wykres 5 Liczba spółdzielni według województw (2009)

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON, www.gus.gov.pl.

Jeśli chodzi o powiaty województwa dolnośląskiego, do tych o najwyższym współczynniku spółdzielczości należały w 2009 roku największe miasta oraz powiaty zlokalizowane wokół dużych ośrodków miejskich, a także charakteryzujące się wysokim wskaźnikiem przedsiębiorczości w ramach II sektora gospodarki. Zgodnie z GUS, spółdzielczość była najbardziej rozwinięta w sensie ilościowym w miastach: Wrocław (380 spółdzielni różnego typu), Jelenia Góra (40) i Legnica (39) oraz powiatach: świdnickim (99), kłodzkim (71), oleśnickim (46) oraz ząbkowickim (53). Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON, www.gus.gov.pl.

Co istotne, liczba podmiotów spółdzielczych zarejestrowanych w Wałbrzychu spadła z 50-ciu w 2000 roku do zera w 2009 roku. Bardzo interesująco wyglądają dane dotyczące powiatu wałbrzyskiego, gdzie w analizowanym okresie zwielokrotniła się liczba spół-

61. Tamże.

dzielni, rosnąc z zaledwie 18-stu do aż 67 podmiotów w 2009 roku, dzięki czemu powiat 39

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

ten aktualnie zalicza się do najbardziej aktywnych w zakresie spółdzielczości62. Można

Wykres 8 Powiaty z liczbą spółdzielni ≤ 25 w roku 2000

więc powiedzieć, że sektor spółdzielczości „przesuwał się” z Wałbrzycha do innych miejscowości w powiecie wałbrzyskim. Jeśli zaś chodzi o powiaty o najniższych wskaźnikach spółdzielczości, to zarówno w roku 2000 jak i 2009 był to powiat kamiennogórski (15 podmiotów w 2000 i 14 w 2009 r.), milicki (odpowiednio: 17 i 17 ) oraz legnicki (odpowiednio: 25 i 17). Niewielkie liczby interesujących nas tu przedsiębiorstw odnotowano ponadto w powiecie głogowskim (25 i 23) oraz wołowskim (25 i 24 podmioty). Wykres 7 Powiaty z liczbą spółdzielni ≥ 45 w roku 2000

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON, www.gus. gov.pl.

Najbardziej aktualne dane63 wskazują, że największa liczba spółdzielni socjalnych przypadała w 2009 roku na: województwo śląskie (28 podmiotów w 2009), wielkopolskie (22), mazowieckie (18) oraz warmińsko-mazurskie (17), a w 2010 roku: również województwo śląskie (40 spółdzielni), wielkopolskie (36) oraz mazowieckie (29), a także łódzkie (23). Informacje te wskazują na pewne rozbieżności, gdyż nie dotyczą tego samego okresu, ale kolejnych lat. A co istotniejsze, różnią się one metodologią zbierania danych. Według Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON, www.gus. gov.pl.

bazy z 2010 roku, spółdzielnie socjalne bardzo nielicznie występują w województwie opolskim (tylko 7), świętokrzyskim (5) i podlaskim (4). Podobnie, według danych z 2009 roku, spółdzielczość socjalna najsłabiej była rozwinięta na Podlasiu (1), w województwie świętokrzyskim (3) i na Opolszczyźnie (6), ale także w województwie zachodniopomorskim, lubelskim, pomorskim (od 4 do 6 spółdzielni).

62. Potwierdzają to również dane jakościowe, omówione w rozdziale V niniejszej publikacji.

63. P owołujemy się tutaj na dwa źródła: z 2010 roku za: Katalog spółdzielni Socjalnych, Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), [w:] http://www.ozrss.pl/katalog.htm; oraz na dane z 2009 roku według cytowanego już Raportu o stanie spółdzielczości, Krajowa Rada Spółdzielcza, styczeń 2010. Krajowa Rada Spółdzielcza swoje dane zaczerpnęła z Krajowego Rejestru Sądowego (stan na 20.07.2009 r.), natomiast OZRSS prowadzi własną, stale aktualizowaną bazę na stronie internetowej.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Wykres 9 Spółdzielnie Socjalne (2009-2010)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Według danych Stowarzyszenia Klon/Jawor z 2008 roku64, Centa Integracji Społecznej występowały bardzo rzadko na terenie Polski, w sumie doliczono się 35-ciu takich podmiotów. Są one są zarejestrowane głównie w województwach: kujawsko-pomorskim (6 podmiotów), warmińsko-mazurskim (5) i zachodnio-pomorskim (4 podmioty). Dolny Śląsk znalazł się w grupie regionów, na które przypadają po trzy CIS-y (województwa lubuskie, świętokrzyskie, śląskie). Na pozostałych obszarach działa co najwyżej od jednego do dwóch takich podmiotów, przy czym w województwie łódzkim, podkarpackim i małopolskim nie funkcjonowało ani jedno takie Centrum. Wykres 10 Centra Integracji Społecznej (2008)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Raportu o stanie spółdzielczości” według Krajowej Rady Spółdzielczej na 2009 r. (www.krs.pl) oraz danych Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych na 2010 r. (www.ozrss.pl).

Województwo dolnośląskie w rankingu na 2010 rok znalazło się na dość odległej, bo szóstej pozycji, wraz z warmińsko-mazurskim, w którym również działa 19 analizowanych tutaj przedsiębiorstw społecznych. Zgodnie z informacjami na rok 2009, na Dolnym Śląsku zarejestrowanych było 14 spółdzielni socjalnych, co dało temu regionowi piątą pozycję w skali kraju. Niezależnie jednak od powyższych rankingów, sektor spółdzielczości socjalnej w Polsce jest bardzo słabo rozwinięty, co wpływa znacząco również na jego kondycję w mniejszej, wojewódzkiej skali.

2.1.4. Inne podmioty ES Kolejne statystyki pokazują, ile w Polsce, a także na Dolnym Śląsku, w latach 20072008, działało takich podmiotów ekonomii społecznej, jak: Centra Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej oraz Warsztaty Terapii Zajęciowej.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: „Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki”, 2009 (www.ekonomiaspoleczna.pl).

Jak pamiętamy, Zakłady Aktywności Zawodowej, to nowa forma zatrudnienia wspieranego, skierowanego do osób niepełnosprawnych, osób borykających się z trudnościami na otwartym rynku pracy. Nie jest to jednak forma rozpowszechniona. W 2007 roku65 na łącznie 51 polskich takich instytucji, około co siódma zarejestrowała swoją 64. D ane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: Ekonomia Społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej SKES [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/ ES_w_POKL.pdf., s. 16. 65. Tamże, s. 16.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

działalność na terenie województwa wielkopolskiego lub śląskiego (po 7 zakładów),

sza ich ilość zarejestrowana była wówczas w województwach: opolskim (15), lubuskim

a jedna na osiem działała w województwie podkarpackim (6). Województwo dolno-

(19) i podlaskim (22).

śląskie należało do regionów, w których utworzono jedynie 3 takie podmioty (obok

I znów okazuje się, że Dolny Śląsk wprawdzie znalazł się na pierwszych miejscach hie-

województwa lubelskiego i mazowieckiego). W lubuskim i podlaskim nie odnotowano

rarchii pod względem utworzonych WTZ-tów (40), ale – podobnie jak w przypadku wcze-

w ogóle takich form działalności w ramach ekonomii społecznej, a w województwie

śniejszych statystyk – mieści się mniej więcej na środku skali.

łódzkim działał tylko jeden ZAZ. Wykres 12 Warsztaty Terapii Zajęciowej (2007) Wykres 11 Zakłady Aktywizacji Zawodowej (2007)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: „Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki”, 2009 (www.ekonomiaspoleczna.pl). Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: „Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki”, 2009 (www.ekonomiaspoleczna.pl).

Warto wspomnieć jeszcze o Warsztatach Terapii Zajęciowej aktywizujących osoby niepełnosprawne, które należą do znacznie liczniej działających podmiotów ES, aniżeli dwa wyżej omówione rodzaje. Spośród 643 WTZ-tów (według danych na rok 2007)66, największa reprezentacja tego typu instytucji funkcjonowała w województwie wielkopolskim (76 warsztatów), mazowieckim (68), małopolskim (58), lubelskim i śląskim (po 54). Najmniej-

66. Tamże, s. 16.

2.2. Podmioty ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku Nieco inny ilościowy obraz dolnośląskiej ekonomii społecznej uzyskujemy, biorąc pod uwagę lokalne informacje, które zawarła (i stale aktualizuje) Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES)67. Według informacji FRES, na drugą połowę 2010 roku, na analizowa67. B aza podmiotów ES Dolny Śląsk, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej FRES, 2010 [w:] http://www.fres.org. pl/podmioty.html.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

nym terenie działało w sumie 61 podmiotów ekonomii społecznej, w tym: 31 Warsztatów

instytucji ES została odnotowana w Jeleniej Górze, wraz z powiatem jeleniogórskim, na któ-

Terapii Zajęciowych, 14 spółdzielni socjalnych, 7 organizacji prowadzących działalność

rym to obszarze działają 4 WTZ-ty, oraz po jednym ZAZ-ie, organizacji pozarządowej pro-

gospodarczą, oraz 5 Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych.

wadzącej działalność gospodarczą oraz jeden TUW. W Legnicy oraz w powiecie legnickim

Dla porównania, przypomnijmy, że dostępne statystyki ogólnopolskie szacowały, że

doliczono się jednego Zakłady Aktywizacji Zawodowej oraz 5-ciu WTZ-tów.

w analizowanym regionie działało 40 WTZ-tów (o 9 więcej niż w bazie FRES), 3 ZAZ-y (o 1

Można powiedzieć, że lokalizacja we Wrocławiu lub w jego pobliżu, sprzyja powsta-

mniej), 14-19 spółdzielni socjalnych (podobnie jak w danych FRES). Można więc powie-

waniu różnego rodzaju podmiotów ES, a szczególnie Warsztatów Terapii Zajęciowej oraz

dzieć, że wszystkie przywołane, zróżnicowane zasoby danych oddają miarodajny obraz

NGO prowadzących działalność gospodarczą. Wałbrzych i okoliczne miejscowości „spe-

lokalnej mapy przedsiębiorczości społecznej.

cjalizują się” w tworzeniu spółdzielni socjalnych, zaś Legnica i Jelenia Góra – sprzyjają powstawaniu WTZ-tów. Nie są to jednak silnie sprzyjające warunki, o czym świadczą ślado-

Wykres 13 Liczba podmiotów ekonomii społecznej w województwie dolnośląskim (2010)

we ilości wszystkich podmiotów na badanym terenie. Jakkolwiek jest to dość przeciętna sytuacja w warunkach polskich. Na lokalnej mapie ekonomii społecznej odkryliśmy także „białe plamy”, tereny, na których nie założono ani jednego takiego podmiotu. Są to następujące powiaty: średzki, kamiennogórski, lwówecki, górowski, głogowski, oławski i polkowicki. „Zalążki” sektora ES można dostrzec w powiatach wołowskim i kłodzkim (po 1 spółdzielni socjalnej); ząbkowickim, jaworskim, lubańskim, bolesławieckim, oleśnickim i zgorzeleckim (po 1 WTZ); a także w powiecie strzelińskim, gdzie powstał jeden Zakład Aktywizacji Zawodowej. W pozostałych jednostkach administracyjnych gospodarka społeczna jest bardzo słabo lub słabo rozwinięta, gdyż zarejestrowanych jest tam od dwóch do trzech podmiotów ES (w powicie trzebnickim, dzierżoniowskim, świdnickim, milickim, lubińskim oraz złotoryjskim).

2.3. Sieci parterstw dolnośląskiej ES: badania własne Źródło: Opracowanie własne na podstawie: „Baza podmiotów ES Dolny Śląsk”, www.fres.org.pl.

Analiza źródeł zastanych pozwoliła nam nie tylko umieścić województwo dolnośląskie na mapie ogólnokrajowej ES, ale także zmierzała do określenia regionalnych silnie i mocno rozwiniętych obszarów przedsiębiorczości społecznej. Jeśli weźmiemy pod uwagę łączną ilość wszystkich analizowanych typów podmiotów, to najbardziej zaawansowaną jednostką administracyjną okazuje się powiat wrocławski oraz miasto Wrocław, w których odnotowano łącznie 18 podmiotów (w tym 7 WTZ, 5 NGO prowadzących działalność gospodarczą, 3 spółdzielnie socjalne oraz 2 jednostki TUW). W Wałbrzychu oraz powiecie wałbrzyskim działa w sumie 7-miu praktyków ES: 5 spółdzielni socjalnych oraz 2 WTZ-ty. Podobna ilość 46

W ostatniej części niniejszego rozdziału przyjrzymy się bliżej sieci partnerstw, czyli wzajemnym relacjom występującym pomiędzy badanymi podmiotami dolnośląskiej sfery gospodarki społecznej z pozostałymi sektorami gospodarki. Odpowiednie pytania zadawane podczas wywiadów respondentom-ekspertom oraz respondentom-praktykom brzmiały następująco: Z jakimi innymi instytucjami, niż wcześniej wymienione, działającymi w obszarze ekonomii społecznej współpracują Państwo (z sektorem ekonomii społecznej, z sektorem publicznym, z sektorem prywatnym, z sektorem pozarządowym czy z innymi instytucjami z Dolnego Śląska)? Eksperci byli dopytywani o kontakty z poszczególnymi typami instytucji lokalnych praktyków. 47

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Przypomnijmy, że do podmiotów eksperckich, w przyjętym tutaj rozumieniu zaliczyli-

Tabela 1 Sieci parnerstw dolnośląskiej ES: praktycy i eksperci

śmy: lokalne instytucje publiczne odpowiedzialne za politykę społeczną, Dolnośląski Woje-

SIECI PARNERSTW DOLNOŚLĄSKIEJ ES Spółdzielnie Socjalne Praktycy: 33Spółdzielnie socjalne 33CIS/KIS

WTZ/ZAZ Praktycy: 33WTZ

33ZAZ 33Spółdzielnie socjalne 33CIS

CIS/KIS Praktycy: 33Spółdzielnie socjalne 33CIS

NGO gosp. Praktycy: 33Spółdzielnie socjalne 33CIS 33NGO (prow. dz. gosp.)

wódzki Urząd Pracy (DWUP), powiatowe urzędy pracy (PUP), wydziały i komórki instytucji TUW Brak współpracy

samorządowych (starostwa powiatowe), Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej (DOPS), gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecznej (OPS-y) . Jeśli chodzi o kooperację pomiędzy praktykami, według analizy jakościowej, najbardziej typową relacją dla wszystkich respondentów-praktyków jest podejmowanie różnych działań wraz z podmiotami o takim samym statusie formalnym. Tak więc, lokalne spółdzielnie socjalne podejmują zazwyczaj współpracę z innymi takimi przedsiębiorstwami, a niektóre również z Centrami Integracji Społecznej oraz Klubami Integracji Społecznej. Reprezentanci

Eksperci: 33DWUP 33PUP-y 33Urzędy miejskie 33Urzędy gminy 33DOPS 33MOPS GOPS 33Instytucje szkolące/ wspierające ES 33Ogólnopolski Zw. Rew. Spół. Socjalnych (OZRSS)

Eksperci: 33Urząd Marszałkowski 33Urząd miasta 33Burmistrz, prezydent miasta 33PUP-y 33Starostwa powiatowe 33DOPS 33MOPS, GOPS 33PCPR-y 33Domy Opieki Społecznej

Inne instytucje: 33NGO (niepr. dział. gosp.) 33MPiPS 33Kancelaria Prezydenta 33firmy prywatne

Inne instytucje: 33NGO (niepr. dział. gosp.) 33Instytucje działające na rzecz os. niepełn. 33przedszkola 33PIP (Państwowa Inspekcja Pracy) 33Firmy prywatne

Eksperci: 33DWUP 33PUP-y 33DOPS 33OPS-y 33Instytucje szkolące/ wspierające ES 33NGO (niepr. dział. gosp.)

Eksperci: 33PUP 33DOPS 33Instytucje szkolące/ wspierające ES 33Urząd Marszałkowski 33Starostwa powiatowe

Brak współpracy

Warsztatów Terapii Zajęciowych oraz Zakładów Aktywizacji Zawodowej wskazywali głównie na takie właśnie instytucje, a także na spółdzielnie socjalne oraz CIS-y. Te ostatnie oraz KIS-y najchętniej podejmują współpracę ze spółdzielcami oraz z innymi CIS-ami i KIS-ami. Powiązania tego typu należą jednak do dość sporadycznych, ze względu na śladową ilość takich podmiotów w województwie dolnośląskim. Charakterystyczną relacją dla badanych organizacji pozarządowych (NGO) prowadzących działalność gospodarczą było współdziałanie z innymi NGO, ze spółdzielniami socjalnymi oraz z CIS-ami. Co istotne, biorące udział w badaniach Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych nie podejmowało współpracy z innymi towarzystwami (np. z filiami struktur ogólnopolskich, które działają na Dolnym Śląsku), ani też z ekspertami ES. Wynika to z tego faktu, że TUW-y niemal wyłącznie współpracują z firmami prywatnymi, które są ich kontrahentami68. Cho-

Inne instytucje: 33Ośrodki kształcenia zawodowego 33Firmy prywatne

Inne instytucje: 33Sieci, zrzeszenia NGO 33MSZ (Min. Spr. Zagr.) 33Kancelaria Prezydenta 33Firmy prywatne

Inne instytucje: 33Firmy prywatne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań jakościowych.

Jak zatem kształtuje się współpraca podmiotów ES z I, II i III sektorem? Czy dolnośląscy praktycy rzeczywiście współpracują z instytucjami, które są powołane do wsparcia lub z którymi mogą potencjalnie kooperować?

ciaż wśród klientów zdarzają się również instytucje publiczne (konkretnie są to lasy państwowe). TUW działa jednak bardziej w ramach szerszego sektora prywatnego, w branży ubezpieczeniowej, niż w sieci powiązań lokalnej gospodarki społecznej. Jak wynika z analizy wypowiedzi z obu prób badawczych (ekspertów i praktyków), z różnego typu ekspertami najsilniej współpracują spółdzielnie socjalne, ZAZ-y i WTZ-ty. Spółdzielcy w trakcie badań potwierdzali relacje z Dolnośląskim Wojewódzkim Urzędem Pracy oraz powiatowymi urzędami pracy. Co więcej, w swojej działalności spółdzielnie nawiązują kontakty z jednostkami samorządowymi (urzędami gminy, miejskimi) oraz z instytucjami pomocy społecznej różnego szczebla (Dolnośląskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, podmiotami miejskimi i gminnymi). Ponadto, spółdzielnie socjalne w największym stopniu, spośród wszystkich praktyków, kooperują z instytucjami szkolącymi, wspierającymi – są to lokalne organizacje pozarządowe (głównie o statusie fundacji), które wyspecjalizowały się 68. Więcej na temat specyfiki działalności TUW w analizie SWOT.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

we wspieraniu przedsiębiorstw społecznych. Warto wspomnieć w tym miejscu, że członko-

aczkolwiek są to jednostkowe przypadki podmiotów dolnośląskiej ES. Rzadko nawiązuje się

wie spółdzielni nie tylko aktualnie korzystają z takiej pomocy, ale pełnią niejednokrotnie

tu współpracę z prywatnymi przedsiębiorcami.

rolę ekspertów, trenerów, partnerów różnorodnych projektów z zakresu ekonomii społecznej. Niektórzy badani z tej grupy mówili ponadto o relacjach z Ogólnopolskim Związkiem Rewizyjnym Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), a także z Kancelarią Prezydenta. Wskazywali na wspólne przedsięwzięcia podejmowane wraz z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS), z NGO nie prowadzącymi działalności gospodarczej, czy też z firmami. WTZ-ty oraz ZAZ-y, z racji swojej działalności, kooperują zarówno z Urzędem Marszałkowskim, jak i mniejszymi jednostkami samorządowymi, urzędami miasta i starostwami

Przytoczmy kilka reprezentatywnych wypowiedzi praktyków: ––Najchętniej trzymamy z takimi instytucjami, które już wiedzą, co robić, na przykład Fundacja de Gaulla … Również inne stowarzyszenie [działające] na rzecz spółdzielni socjalnych, fundacja ARS z Poznania, z gminą z Byczyna. Staramy się współpracować ze wszystkimi. Poza tym, był taki projekt realizowany przez WwwPromotion, gdzie spotykały się spółdzielnie z Dolnego Śląska i rozmawiały o swoich problemach. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

powiatowymi. Instytucje samorządowe zapewniają zaplecze instytucjonalne tychże pod-

––A z jakimi instytucjami publicznymi współpracowaliście dotychczas jako stowarzyszenie?

miotów, nierzadko będąc ich inicjatorami (jak np. jedno ze starostw powiatowych, któ-

––Z CIS-em.

re powołało i objęło swoją kuratelą lokalny WTZ). W ramach swej aktywności omawiane

––A z firmami?

dwa typy podmiotów działają we współpracy z urzędami pracy oraz z różnymi ośrodka-

––Tak, stale dostajemy dary od firm prywatnych (…).

mi pomocy społecznej, a konkretnie z komórkami odpowiedzialnymi za pomoc osobom

––A czy współpracują Państwo z takimi podmiotami, jak: gminne lub powiatowe ośrodki pomo-

niepełnosprawnym. W sieci powiązań znalazły się tu również domy opieki społecznej, ale

cy społecznej?

też inne podmioty spoza sfery ekonomii społecznej: różnego typu NGO, inne instytucje

––Tak. To bardzo ścisła współpraca i mamy nadzieję nadal ją kontynuować.

zajmujące się problemami osób niepełnosprawnych, przedszkola i firmy prywatne.

––A firmy i instytucje szkolące....

CIS-y i KIS-y, z tego względu, że zajmują się aktywizacją zawodową różnych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, najściślej współpracują z Dolnośląskim Wojewódzkim Urzędem Pracy oraz z powiatowymi urzędami pracy, a także z ośrodkami szkolenia zawodowego (które zaklasyfikowaliśmy do „innych instytucji”). Przedsiębiorstwa społeczne mogą z tymi urzędami wymieniać wiedzę i doświadczenia oraz korzystają ze wsparcia specjalistów rynku pracy, jako trenerów, doradców. Centra i Kluby, podobnie jak spółdzielnie socjalne, kooperują poza tym z instytucjami szkolącymi w zakresie ES. NGO prowadzące działalność gospodarczą również współpracują z urzędami pracy

––Tylko FRES [Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej]. (…) ––W jakim zakresie współpracujecie Państwo z ośrodkami pomocy społecznej? ––Oni kierują do nas osoby w złej sytuacji finansowej, które otrzymują od nas sprzęty ze sklepu za bardzo niskie ceny. Czasami MOPS dokonuje dotacji docelowej. (IDI, praktyk, stowarzyszenie) ––Współpracujemy ze wszystkimi placówkami, które działają na rzecz osób niepełnosprawnych, z urzędem pracy, z bankami, z marketami, zakładami pracy. Dostajemy talony z marketów, każdy coś nam daje. Czasami meble, zawsze jakieś spore rabaty. (IDI, praktyk, WTZ)

(głównie jako pracodawcy zatrudniający stażystów, pracowników), ale i ze starostwami po-

––Z kim z sektora publicznego współpracują Państwo?

wiatowymi, z którymi wspólnie realizują zadania publiczne. Podmioty pozarządowe chętnie

––Z bardzo wieloma. Profesor Bartoszewski, Ministerstwo Spraw Zagranicznych przy wielu

wchodzą w relacje z instytucjami wspierającymi ES, nierzadko jako partnerzy realizowanych

projektach, z wieloma posłami utrzymujemy stały kontakt. Jest też sporo urzędów, jesteśmy

projektów. Niektórzy respondenci z omawianej grupy nawiązują współpracę z regionalnymi

w stałym kontakcie z Kancelarią Prezydenta. (…)

instytucjami, jak DOPS czy Urząd Marszałkowski. Charakterystyczne dla tej części praktyków

––A tu, na Dolnym Śląsku?

ES jest działanie w ramach szerszych sieci zrzeszających NGO (np. funkcjonujące w danej sfe-

––Urząd Marszałkowski, starostwo powiatowe, ponieważ doradzamy sobie i organizujemy

rze: pomocy społecznej, integracji). Działania w ramach sektora pozarządowego dają również większe szanse na współpracę z jednostkami ogólnopolskimi (MSZ, Kancelarią Prezydenta),

wspólne „eventy”. (IDI, praktyk, NGO) ––Współpracujemy z fundacją z Głogowa, z fundacją z Legnicy… z Legnickim Stowarzyszeniem Inicjatyw Obywatelskich oraz Legnickim Ośrodek Wpierania Ekonomii Społecznej. To nie tak,

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie że mamy od nich wsparcie finansowe. Przyjeżdżają do nas ludzie, którzy na przykład prowadzą szkolenia na temat spółdzielni socjalnych i tego typu tematów. (…)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––W różnym, głównie merytorycznym. Na przykładzie – przychodzi do nas spółdzielca, ma kryzys, chce się wygadać, potrzebuje doradztwa, chce dopytać o kwestie alimentacji, ma pro-

––Czy jest współpraca między Państwem a urzędem pracy?

blemy prawne lub może jak rozliczyć delegację. Wspieramy więc głównie w merytorycznym

––Tak, bardzo ścisła. My zatrudniamy na umowę-zlecenia doradców zawodowych z urzędu pra-

i technicznym zakresie, to taka wzajemność. Oni dziś są specyficznym przedsiębiorstwem,

cy, żeby ta współpraca była bardziej płynna. (IDI, praktyk, KIS)

A oto typowe wypowiedzi ekspertów: ––Czy pomagaliście Państwo lub inicjowaliście działalność, która przyczyniłaby się do powstawania spółdzielni socjalnych? ––Tak, oczywiście, wielokrotnie braliśmy udział w projektach, współpracujemy z Fundacją „Merkury”, byliśmy współzałożycielami kilku spółdzielni socjalnych, które nadal funkcjonują.

a my wiemy, że im się udało. (IDI, ekspert)

Niektórzy z praktyków oraz ekspertów rzadko współpracują z innymi podmiotami i pozostają „na obrzeżach” lokalnej mapy ES. Z punktu widzenia pierwszej grupy badanych, mała ilość relacji jest spowodowana zazwyczaj niechęcią publicznych instytucji (np. niektórych PUP) do podejmowania współpracy, niedostępnością podmiotów wojewódzkich dla małych lub nowopowstałych przedsiębiorstw społecznych. Innym zgłaszanym

––A w jakim sensie współtworzyliście?

problemem we współpracy z urzędami jest ich nieprzewidywalność, a także nierówno-

––Tworzyliśmy grupy osób bezrobotnych i szkoliliśmy ich od początku, jak się zakłada spół-

mierność, jednostronność relacji na niekorzyść praktyków. W grupie praktyków mówiono

dzielnię socjalną, skąd pozyskać fundusze i dofinansowania, jak poruszać się po rynku pracy

również o braku podmiotowego traktowania podmiotów ES. Innym problemem może

w okolicy, jaka byłaby najlepsza forma działalności dla danej spółdzielni. (IDI, ekspert)

okazać się organizacja wewnętrzna urzędu, brak kompetentnych czy też przychylnych urzędników, fluktuacja kadry i wynikające stąd zagrożenie utratą wypracowanych relacji

––To była współpraca np. z ZAZ-em w zakresie tworzenia strony internetowej, przebudowywa-

z konkretnym pracownikiem, przychylnym praktykom ES.

nia strony, ale też przedstawiciele ZAZ-u byli u nas na takim cyklu szkoleniowym o działalności gospodarczej, społecznej w takich podmiotach. A z Warsztatów Terapii Zajęciowej też były osoby u nas na takim cyklu. ––Czy to jest taka doraźna pomoc czy cykliczna, stała współpraca? ––Z WTZ-tem była to współpraca raczej doraźna, natomiast z ZAZ-em taka stała, rozłożona przez jakiś czas. Co do słabych i mocnych stron myślę, że podobnie jak ze spółdzielniami. To

––Nie ma w nim [w jednym z urzędów dolnośląskich] niestety stabilności. Urząd ten w naszym systemie jest najbardziej niepewnym czynnikiem, z jakim można się wiązać. Nie ma tu mocnych stron, oprócz osób, które rozumieją sensowność pewnych działań i chcą je wspierać… Ale uważam, że za duża jest tam fluktuacja. Jeśli chodzi o konkursy otwarte, to jest zbyt duża konkurencja. (…) (IDI, praktyk, NGO)

znaczy, mocną stroną jest to że, można faktycznie nasze działania konfrontować, z tym co

––Dlaczego nie ma współpracy z urzędami pracy?

jest naprawdę potrzebne i je modyfikować. Ale z tego co wiem, dobrze nam się współpraco-

––Były próby, ale niestety nie udało się. Urzędy tak samo traktują firmę komercyjną jak spół-

wało, komunikacja między nami i współpraca dobrze przebiegała. (IDI, ekspert) ––Dlaczego pomagaliście Państwo w zakładaniu spółdzielni socjalnych?

dzielnie socjalną. Dlatego bardziej wspierają firmy komercyjne niż spółdzielnię socjalną. (IDI, praktyk, NGO)

––Ponieważ wyznajemy zasadę, że „wędka” daje więcej satysfakcji. Wierzymy w potencjał i za-

––Ze starostwem nie [współpracujemy], z urzędem miejskim… na przykład… też nie. Od dawna

soby tych ludzi, z którymi współpracujemy. Kibicujemy im w drodze do sukcesu i to jest dla

nie startujemy w żadnych konkursach. Sposób traktowania nas przez urząd miasta traktuje-

nas ważniejsze niż dawanie pieniędzy. Wierzymy, że reintegracja społeczna i zawodowa jest

my jako niezadowalający. Kiedyś skorzystaliśmy ze środków UM . Teraz to się nie dzieje. Jeśli

o wiele ważniejsza.

jesteśmy traktowani przedmiotowo, to po prostu nie wchodzimy w to. (IDI, praktyk, NGO)

––I dalej współpracujecie Państwo ze spółdzielnią socjalną? ––Tak. ––W jakim zakresie?

Nieco inaczej wygląda obraz tej sytuacji ze strony ekspertów. Jak przekonywał jeden z nich, często same przedsiębiorstwa społeczne (np. organizacje pozarządowe) nie są zainteresowa53

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ne współpracą z instytucjami samorządowymi. Według cytowanego poniżej respondenta, wynika to z faktu, że organizacje są ulgowo traktowane, że uzyskują dofinansowania niezależnie od faktycznych efektów swej pracy. Ponadto, lokalne NGO coraz mniej chętnie realizują projekty z udziałem osób potrzebujących wsparcia. Jeśli organizacje ES zajmują się problematyką, na przykład spółdzielni socjalnych, to jednak preferują działania niezależne od urzędów, które są traktowane bardziej instrumentalnie, a rzadziej są postrzegane jako partnerzy: ––Te instytucje [NGO] niezbyt się starają, aby współpracować z takim organizacjami jak urząd pracy, pomoc społeczna czy inne tego rodzaju instytucje. Ja nie widzę takiej chęci. Ja wiem z czego to wynika, to do niczego tym instytucjom nie jest potrzebne. One i tak te pieniądze dostaną, i tak, czy zrobią coś, czy nie zrobią, to podejrzewam, że takie samo to dofinansowanie będzie. Powiem tak, łatwiej się obrabia papiery niż pracuje z żywym człowiekiem. Bo

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Natomiast jeśli chodzi o biznes to nie współpracujemy z takim. Oczywiście na przykład jesteśmy klientem jakiegoś banku, ale ogólnie jestem rozczarowany tym, jak mało biznes jest zaangażowany w tą sferę społeczną [ES]. Oczywiście trochę jest, ale i tak wszystko chce mieć pod kontrolą. I wcale nie chodzi mi o jakieś środki finansowe, ale na przykład wystarczyłby know-how, czyli zamiast „ryby” dać organizacjom „wędkę” , czyli wiedzę na jakiś temat, kontakty, informacje, jak robić biznes itd. Chodzi też o to, żeby nauczyć te podmioty ES, jak działać na rynku komercyjnym. (IDI, praktyk, NGO) ––Wydaje mi się, że tu jest największa nisza do zagospodarowania. Sektor prywatny albo w ogóle nie wie o istnieniu podmiotów ES, albo nie chce wiedzieć, albo uważa, że to jest niezdrowa konkurencja. Pracujemy nad tym, ale jest tutaj najwięcej rzeczy do zrobienia, żeby to jakoś rozwijać. (IDI, ekspert)

w urzędzie pracy czy w MOPS-ach czy w DOPS-ach , są pewne grupy osób, którymi można by

Nie tylko praktycy, ale również eksperci dolnośląskiej ekonomii społecznej, nawiązują

się było zająć w sposób taki specjalny. Próbować je przygotować do takiej działalności, jak na

wzajemne relacje. W toku badań ustaliliśmy, że najbardziej skłonne do kooperacji są insty-

przykład, spółdzielnia socjalna. Myślę, że te organizacje pozarządowe w części coś takiego ro-

tucje wspierające, głównie szkolące w zakresie ES. Jak zaznaczaliśmy, jest to kilka NGO-sów,

bią, ale nabory robią same. Nie ma żadnej współpracy. Ta współpraca jest tylko wtedy, kiedy

które są wyspecjalizowane w tym zakresie. Respondenci z tej grupy wskazywali na relacje

te organizacje tego potrzebują do jakiegoś celu. Kiedy w ramach realizowanego programu,

z DWUP, a także z konkretnymi urzędami powiatowymi, z miejskimi i gminnymi instytu-

coś tam urząd pracy ma zrobić albo ma jakąś grupę przygotować, to wtedy jest ta współpra-

cjami pomocy społecznej oraz z Urzędem Marszałkowskim Województwa Dolnośląskiego.

ca. Natomiast nie ma takiej naturalnej współpracy. (IDI, ekspert)

Co warte podkreślenia, instytucje wspierające tworzą wewnętrzne partnerstwa, prowadząc wspólne projekty na rzecz wspierania innych podmiotów ES (ekspertów i praktyków).

Badani praktycy ES bardzo rzadko współpracują z II sektorem. Zazwyczaj kontakty Tabela 2 Współpraca ekspertów w ramach dolnośląskiej ES

tego typu ograniczają się do sporadycznego przyjmowania pomocy materialnej (np.

WSPÓŁPRACA EKSPERTÓW W RAMACH DOLNOŚLĄSKIEJ ES

paczki świąteczne dla beneficjentów ZAZ-ów, WTZ-tów): ––A [współpracują Państwo] z sektorem prywatnym? ––Raczej nie. Tak samo z pozarządowym. Wszelkiego rodzaju banki czy coś takiego, organizują paczki na Mikołaja czy z okazji innych świąt, ale to nie jest stała współpraca. (IDI, praktyk, WTZ prow. przez NGO)

Tylko nieliczne przedsiębiorstwa społeczne nawiązały trwałe kontakty z podmiotami prywatnymi. Respondenci (z obu prób badawczych) zwrócili uwagę na fakt, że przedsiębiorstwa społeczne nie są traktowane jako równorzędni partnerzy biznesu. Polscy pry-

DOPS Eksperci: 33DWUP 33Urząd Marszał-kowski 33Instytucje wspierające/ szkolące ES

MOPS/GOPS Eksperci: 33DOPS 33WUP 33PUP-y

PUP/WUP Eksperci: 33DOPS 33Starostwa powiatowe

watni przedsiębiorcy niechętnie wspierają nie tylko działania z zakresu ekonomii społecznej (na przykład dzieląc się wiedzą, doświadczeniem), ale w ogóle niechętnie włączają się w inicjatywy społeczne: 54

Instytucje wspierające/ szkolące ES

Starostwa powiatowe

Eksperci: Eksperci: 33PUP 33DWUP 33PUP 33Instytucje wspierające/szkolące ES 33DOPS 33MOPS 33GOPS 33UMWD (Urz. Marsz. Woj. Doln.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań jakościowych.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie W ramach relacji eksperckich Dolnośląski Ośrodek Pomocy Społecznej kooperuje głównie z Urzędem Marszałkowskim oraz z podmiotami wspierającymi/ szkolącymi. Miejskie oraz gminne ośrodki pomocy społecznej akcentowały przede wszystkim współpracę

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Wojewódzki Urząd Pracy? ––Jak najbardziej, ponieważ realizujemy projekty unijne, tutaj współpraca jest stała. Z PUP natomiast nie.

z DOPS, DWUP oraz z powiatowymi urzędami pracy. Te zaś, oprócz współpracy z DOPS,

––Proszę mi opowiedzieć dlaczego tak wygląda współpraca z urzędem pracy?

wskazywały na kooperację ze starostwami powiatowymi, które ponadto podejmują

––No, nie należy do łatwych. Wiadomo, że we współpracy z instytucjami są jakieś komplikacje.

współpracę z lokalnymi urzędami pracy. Są to stosunki mocno sformalizowane, a ich

Chociaż po tych kilku latach realizacji projektów unijnych jest zdecydowanie lepiej. My za-

zasady są określone przez wewnętrzne i zewnętrzne reguły działania urzędów. Wyjątek

uważamy niechęć MOPS-ów i PCPR-ów do współpracy, w realizowaniu projektów unijnych.

stanowią tutaj instytucje wspierające, które – ze względu na swój status formalny – mają

(IDI, ekspert)

większą swobodę działania i nawiązywania relacji z innymi ekspertami. Poniżej cytujemy przykładowe fragmenty wywiadów IDI:

Nasi respondenci niejednokrotnie zgłaszali krytyczne uwagi, co do możliwości nawiązywania i utrzymywania współpracy, nie tylko w ramach ekonomii społecznej. Pojawiały

––Tak [współpracujemy] z MOPS-em.

się wypowiedzi, zgodnie z którymi, w Polsce nie ma wypracowanych modelowych form

––A Wojewódzki Urząd Pracy?

partnerstw pomiędzy instytucjami, zarówno w sektorze pozarządowym, jak i publicznym.

––Tak. Realizowaliśmy projekt nauki posługiwania się komputerem dla seniorów.

A właśnie te dwa rodzaje instytucji wchodzą w skład lokalnej ES.

––A powiatowe urzędy pracy?

Przytoczmy słowa jednego z ekspertów:

––Nie. Skupiliśmy się na Wrocławiu. ––Wydziały i komórki instytucji samorządowych: Urząd Marszałkowski, starostwa powiatowe?

––Ale powiem Panu szczerze: to nie jest kwestia tylko tych organizacji pozarządowych, które

––Nie. Jedynie z Urzędem Miasta.

działają, tak jak działają. Natomiast w Polsce nie ma współdziałania różnego rodzaju insty-

––Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej?

tucji. A powinno być! Bo w wielu przypadkach te instytucje zajmują się albo tym samym klien-

––MOPS.

tem, albo bardzo podobnym. Klasyczny przykład, już abstrahując od NGO-sów, to pomoc

––Firmy, instytucje szkolące podmioty ES?

społeczna i urzędy pracy. Z oficjalnych danych statystycznych, ponad 80%, a nawet ponad

––Jeśli chodzi o szkolenia, to jedynie bezpośrednio z trenerami. Raz, na samym początku współ-

90% podopiecznych MOPS, to są również nasi bezrobotni. I nie ma zainteresowania jakąś

pracowaliśmy z firmą, ale nam się nie spodobało i zrezygnowaliśmy.

bliższą współpracą pomiędzy MOPS-em a PUP. (IDI, ekspert)

––A czy są może jakieś bariery przy współpracy z miastem, z urzędami? ––Raczej nie. To jest kwestia podejścia. Wcześniej mówiłem, że barierą jest brak zaufania i to jedyne z czym trzeba walczyć. Jeśli ma się odpowiednie podejście, zawsze można się dogadać. (IDI, ekspert) ––Czy oprócz wymienionych organizacji [praktyków], współpracujecie Państwo z kimś jeszcze w ramach ES? ––Oczywiście, z Wojewódzkim Urzędem Pracy, Dolnośląskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, współpracujemy także z powiatowym urzędem pracy. (IDI, ekspert)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

III. LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ W ŚWIADOMOŚCI BADANYCH Przeprowadzane badania jakościowe obrazują aspekty świadomościowe badanych zjawisk. W poszukiwaniu oraz analizie danych skupiliśmy się na tym, jak lokalna ekonomia społeczna jawi się w świadomości społecznej zarówno praktyków, jak i ekspertów ES. Świadomość społeczna, w socjologicznym, „podręcznikowym” rozumieniu oznacza:

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie temu ustaliliśmy, po pierwsze, czy termin ten funkcjonuje w świadomości społecznej obu badanych zbiorowości, a także – jak jest on definiowany. Według EMES, przypomnijmy, za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność zorientowaną społecznie, której zyski w założeniu są reinwestowane w cele społeczne lub we wspólnotę, a nie maksymalizację zysku lub zwiększenie dochodu udziałowców lub właścicieli72. Ogólnie można powiedzieć, że w obu próbach badawczych podawano określenia, zgodnie z którymi ES oznacza osiąganie zysków połączone ze wsparciem skierowanym do różnych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, na przykład poprzez

„(…) zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglą-

tworzenie miejsc pracy dla osób bezrobotnych czy niepełnosprawnych. Inni responden-

dów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej

ci podkreślali nastawienie przedsiębiorców społecznych przede wszystkim na osiąganie

członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk”69.

efektów społecznych, a w mniejszym stopniu na uzyskiwanie dochodów. Podobnie rozu-

Do świadomości społecznej należą tylko takie jej elementy, które są podzielane, uznane i zaakceptowane przez członków danej zbiorowości (w naszym przypadku: praktyków, ekspertów), a także zobiektywizowane, czyli funkcjonują niezależnie od poszczególnych jednostek70. Ten „niematerialny” element świata społecznego jest kontrolowany poprzez normy społeczne, a także zależy od położenia jednostek i grup w strukturze społecznej (np. zróżnicowany jest dostęp do wiedzy). Ważnym zagadnieniem, które analizujemy w tym rozdziale, jest definicja ekonomii społecznej, jaką dysponują eksperci i praktycy regionalnej ES, a także wiedza i poglądy na temat przedsiębiorczości społecznej. Jest to szczególnie istotne ze względu na sygnalizowane wcześniej rozbieżności w określaniu zakresu tego pojęcia. W trakcie wywiadów indywidualnych, respondenci-praktycy ES odpowiadali na pytanie wskaźnikowe, które brzmiało następująco: Ostatnio dużo się mówi o ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej, spółdzielczości? Ponieważ Państwo działają w tym obszarze, chciał(a)bym dowiedzieć się, jak Pan(i) rozumie pojęcie „ekonomii społecznej”? Na czym polega? Co się pod tym kryje? W przy-

miano ES, gdy określano tę sferę gospodarki jako działania na granicy aktywności obywatelskiej i biznesu, także z położeniem nacisku na „zyski” społeczne. Część badanych pojmowała ES jako działalność organizacji pozarządowych, fundacji i stowarzyszeń, inni zaś utożsamiali przedsiębiorczość społeczną ze spółdzielniami socjalnymi, z pracą zawodową wykonywaną w tych podmiotach. Pojawiały się ponadto skojarzenia z aktywnością opartą na kooperacji różnych podmiotów (np. organizacji pozarządowych, instytucji samorządowych), a także definicje wskazujące na funkcje, jakie pełnią przedsiębiorstwa społeczne wobec szerszego systemu społecznego. Chodziło tutaj przede wszystkim o wsparcie „osób gorzej przystosowanych do życia w społeczeństwie”, jednostek i grup zagrożonych bądź już wykluczonych społecznie. Wśród ekspertów pojawiały się ponadto głosy, że w samym pojęciu „ekonomii społecznej” zawarta jest sprzeczność, ponieważ ekonomiści postrzegają działalność gospodarczą z zupełnie innej perspektywy niż aktywiści społeczni. Praktycy z kolei dostrzegali niejasność, zawiłość a nawet brak jednej definicji ekonomii społecznej.

padku ekspertów, narzędzie było nieco przeformułowane: Ostatnio dużo się mówi o ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej, spółdzielczości? Ponieważ są duże rozbieżności w określaniu czym jest, a czym nie jest ekonomia społeczna, chciał(a)bym dowiedzieć się, jak Pan(i) rozumie pojęcie „ekonomii społecznej”? Na czym polega? Co się pod tym kryje?71. Dzięki 69. P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002, s. 307. 70. Por. Tamże, s. 292-293. 71. Respondenci, którzy ujawnili brak wiedzy w tym zakresie, byli informowani przez osobę prowadzącą wywiad, że (w przyjętym w badaniu rozumieniu) za podmioty ES uznaje się: spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywizacji Zawodowej etc.

72. Za cytowanym już tekstem: Co to jest ekonomia społeczna?

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Tabela 3 Lokalna defnicja ES (esperci i praktycy)

LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ EKSPERCI ES

PRAKTYCY ES

33 osiąganie zysków połączone z pomaga-

33 nastawienie przede wszystkim na efekty

niem innym, tworzeniem nowych miejsc pracy 33 nastawienie przede wszystkim na efekty społeczne, w mniejszym stopniu na zysk ekonomiczny 33 działania na granicy aktywności obywatelskiej i biznesu, z nastawieniem na osiąganie celów, „zysków” społecznych 33działalność stowarzyszeń, fundacji 33działalność spółdzielni socjalnych 33 działalność Centrów Integracji Społecznej, Klubów Integracji Społecznej, Zakładów Aktywności Zawodowej 33 opieka państwa, wsparcie osób gorzej przystosowanych do życia w społeczeństwie

społeczne 33 aktywizacja zawodowa osób zagrożo-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

3.1. ES w oczach ekspertów Wśród biorących udział w naszej diagnozie ekspertów szczególną uwagę zwracano na fakt, że pojęcie „ekonomii społecznej” (czy „przedsiębiorczości społecznej”) jest bardzo szerokie, a najogólniejsza jej definicja skupia się na prymacie osiągania celów społecznych nad ekonomicznymi. Ten pierwszy typ dążeń podmiotów ES wiąże się z wieloaspektowym działaniem na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

nych wykluczeniem społecznym 33 nastawienie przede wszystkim na efekty społeczne, w mniejszym stopniu na zysk ekonomiczny 33 sprzeczność pomiędzy „ekonomią społeczną” a podejściem ekonomistów 33 szersze skojarzenie ze spółdzielniami socjalnymi 33 praca zawodowa w ramach spółdzielni socjalnej 33 działania na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oparte na kooperacji podmiotów 33 zawiłość, niejasność, brak jednej definicji

33 podmioty zwiększające wiedzę dotyczącą możliwości uczestnictwa w rynku pracy 33 „sztuczne” pojęcie ukute na potrzeby pozyskiwania środków, zastąpienie terminu „pomoc społeczna” 33 zawiłość, niejasność, brak jednej definicji Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań jakościowych.

Jak wynika z powyższego zestawienia, badani eksperci i praktycy podawali nieco odmienne „środowiskowe” definicje rozważanego tutaj pojęcia. Przedsiębiorcy społeczni zaproponowali mniej takich określeń, aniżeli druga grupa badanych. Praktycy byli też bardziej skłonni do ujawniania niewiedzy lub trudności z ustaleniem zakresu definicyjnego pojęcia

––Ekonomia społeczna, to jest bardzo szeroko rozumiane pojęcie, wiąże się oczywiście z przedsiębiorczością społeczną. To jest taki profil działalności, skierowany na cele społeczne, gdzie zysk w ramach takiej działalności, wszystko jest przekazywane na cele społeczne danej instytucji. (IDI, ekspert) ––Czym dla Pani jest ekonomia społeczna? Z czym się wiąże? O czym nam mówi? ––Dla nas to jest coś takiego: żeby osiągać cele społeczne narzędziami i metodami ekonomicznymi, czyli coś co ma pomóc osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, żeby poprzez pracę mogli się integrować ze środowiskiem społecznym i pracy, żeby znów mogli się nauczyć pracy. (IDI, ekspert). ––Ja przez to rozumiem, że jest to działanie na styku działań obywatelskich i biznesowych, ale takie, które za główny cel stawia sobie nie osiąganie zysku finansowego, ale zysku społecznego. (IDI, ekspert)

Zyski ekonomiczne są więc generowane „przy okazji” prowadzenia działalności realizującej „wskaźniki społeczne”, stąd też praktyki takie łączą ze sobą typową działalność obywatelską, „społecznikowską”, z prowadzeniem biznesu. Ten ostatni typ aktywności gospodarczej charakteryzuje nie tylko osiąganie wskaźników ekonomicznych, ale i ponoszenie ryzyka, które jest „wpisane” w biznes. W „ekonomii społecznej” ryzyko to podejmują liderzy przedsiębiorstw społecznych, przyjmujący odpowiedzialność za środki publiczne uzyskane na prowadzenie działalności, ale i za stabilność ekonomiczną podmiotu. Z powodu niekorzystnego traktowania ES przez banki, niechęci do udzielania kredytów, ryzyko to jest znaczące73.

„ekonomia społecznej”. Poniżej prezentujemy przykładowe cytaty z przeprowadzonych wywiadów. 60

73. Więcej miejsca temu problemowi poświęcimy w ramach analizy SWOT dolnośląskiej ES.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––Ekonomia społeczna dla mnie to takie wydanie ekonomii, gdzie zysk nie jest głównym kry-

przywracanie społeczeństwu osób wykluczonych społecznie, ich integrację społeczno-

terium sukcesu. Sukcesem jest człowiek funkcjonujący wokół takich przedsięwzięć. Człowiek,

zawodową, a także chroni osoby zagrożone przed wyrzuceniem na margines życia spo-

który zarabia pieniądze, tworzy swoją niezależną teraźniejszość i przyszłość. (…) Jednak

łecznego.

gdybym miał podać jeszcze jeden wyróżnik ekonomii społecznej, to jest wzięcie na siebie odpowiedzialności naszych młodych liderów czyli wzięcie na siebie elementu ryzyka. Mam taki

––Czym dla Pani jest ekonomia społeczna?

przykład, że w zeszłym roku banki, które obiecywały pożyczki, kredyty i kredyty inwestycyjne

––Moim zdaniem jest to cały zorganizowany system przedsiębiorstw, instytucji, które w oparciu

na rozwój tej działalności, o której mówimy, z zakresu ekonomii społecznej, tudzież kredyt

o właściwe regulacje prawne umożliwiają aktywizację zawodową i społeczną wśród osób,

nie inwestycyjny, tylko odnawialny w koncie, okazało się, że się na nas wypięły. Co to oznacza

które są wykluczone na rynku pracy. A też dodatkowo wspierają ich przedsiębiorczość. Kieru-

dla takich przedsiębiorców społecznych, jakimi jesteśmy? Oznacza to wyskoczenie z własnej

ją nimi, pomagają w usamodzielnieniu, pomagają w reintegracji zawodowej osób wykluczo-

kasy, niestety. (IDI, ekspert)

nych społecznie lub zagrożonych wykluczeniem. A tutaj na naszym terenie mamy naprawdę

Niektórzy eksperci twierdzili, że z powyższych powodów, najbardziej typowymi przedsiębiorstwami społecznymi są fundacje i stowarzyszenia (jak już pisaliśmy wcześniej, są to tzw. NGO) prowadzące działalność gospodarczą, gdyż pełnią one określoną statutem misję społeczną, ale mogą również osiągać dochody z tytułu swojej działalności, pod warunkiem, że są one przeznaczane na cele statutowe. Wymieniano poza tym inne pod-

ogromny wachlarz tej kategorii osób. Nasz dział nazywa się Działem Analiz i Projektów. Być może w niewielu MOPS-ach spotkał się Pan z wyodrębnioną organizacyjnie komórką, która nie tylko bezpośrednio dotyka problemów wynikających z działania MOPS w zakresie ustawy o pomocy społecznej, ale też ma możliwość wyjścia dalej, poprzez realizację projektów i tej działalności… takiej… aktywizującej. (IDI, ekspert)

mioty, które można określić terminem przedsiębiorstw społecznych. Głównie są to spół-

––Dla mnie jest to wspieranie reintegracji społecznej i zawodowej osób bezrobotnych. Jest szan-

dzielnie socjalne, ale i Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady

są dla każdego, nie tylko bezrobotnych, i przede wszystkim ogromnym potencjałem w inte-

Aktywności Zawodowej.

grację, zacieśnianie się więzi i wspieraniem tych ludzi w wierze, że wszystko mogą osiągnąć. Dla mnie to wędka a nie ryba. (IDI, ekspert)

––Przedsiębiorczość społeczna, ekonomia społeczna to dla mnie takie podmioty, które łączą działania gospodarcze ze społecznymi, czyli wszelkiego rodzaju spółdzielnie socjalne, Centa Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej, ale też organizacje, które zajmują się działalnością gospodarczą, czyli fundacje, stowarzyszenia. Takie,

Przedsiębiorczość społeczna była również postrzegana węziej, przez pryzmat funkcji społecznej, jaką wypełniają podmioty zwiększające wiedzę na temat możliwości uczestnictwa w rynku pracy osób bezrobotnych.

które łączą jedne cele z drugimi. (IDI, ekspert) –– A czym dla Pana jest ekonomia społeczna? ––Ekonomia społeczna u nas jest traktowana bardzo szeroko. Nie jest to zamknięcie katalogu tylko do wybranych przedmiotów, które są zgodnie z przepisami wymieniane, ale też ES dla nas to coś szerokiego: zarówno funkcjonowanie różnych podmiotów ekonomii społecznej, o różnym profilu i organizacji pozarządowych, i spółdzielni socjalnych, i Centrów Integracji Społecznej, i Klubów Integracji Społecznej. (IDI, ekspert)

Inny sposób definiowania ES przez ekspertów polega na wskazywaniu poszczególnych, szerzej lub węziej rozumianych funkcji społecznych. Przedsiębiorczość społeczna – w takim rozumieniu – jest złożonym systemem instytucjonalnym, który ma na celu 62

––To jest bardzo szerokie pojęcie, dla mnie jest to szerzenie jak największej wiedzy na temat samodzielnego funkcjonowania na rynku pracy. (IDI, ekspert)

Ekonomia społeczna, może ponadto oznaczać usystematyzowane zasoby wiedzy i praktyk, które z kolei usprawniają gospodarowanie środkami przeznaczonymi na wparcie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, na przykład, dla optymalizacji działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Jak wyjaśniał jeden z ekspertów na przykładzie pomocy osobom niepełnosprawnym: 63

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––Jest to dla mnie cały zakres działań, który może dawać możliwość właściwego zarządzania

––Ekonomia społeczna, według mnie, to obszar działalności człowieka związany z gospodaro-

środkami. My tutaj w wydziale zajmujemy się sprawami takimi jak np. rehabilitacja spo-

waniem zasobami. Jest nie tyle nastawiona na zysk, ale nastawiona na lepszy cel niż jego

łeczna, rehabilitacja zawodowa, a także podziałem środków, przekazywanych nam przez

powiększanie. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działalność gospodarczą).

PFRON. Jest to działanie, które w pewnym stopniu zahacza o tę ekonomię społeczną, gdyż wymaga np. analizy rynku, analizy potrzeb, analizy wniosków składanych przez różne podmioty gospodarcze o dofinansowanie działalności gospodarczej, czy też o dofinansowanie do stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej itd. My finansujemy WTZ-y również, mamy też środki na dofinansowanie spółdzielni socjalnych. (IDI, ekspert)

Pojawiły się również odpowiedzi wskazujące na problemy z jednoznacznym określeniem czym jest ES, na niejasności i zawiłości. Zdarzały się też opinie, że ES to „sztuczne pojęcie” ukute na potrzeby pozyskiwania środków unijnych, a ten nowy, „modny” termin zastąpił tradycyjne pojęcie „pomocy społecznej”.

––Dla mnie to jest rodzaj finansów, który jest przeznaczony na takie jednostki, które służą pomocy ludziom, którzy są zagrożeni wykluczeniem społecznym. (IDI, praktyk, WTZ) ––Ja w sumie nie wiem, jak zdefiniować ekonomię społeczną. Są to na pewno działania, które mają na celu coś więcej niż tylko zysk, których głównym celem jest włączenie osób niepełnosprawnych do społeczeństwa, do w miarę samodzielnego działania. (IDI, praktyk, ZAZ)

Pomimo, że przedsiębiorstwa społeczne działają komercyjnie i wymagana jest od nich konkurencyjność74, przedkładanie „zysków” społecznych nad ekonomicznymi sprawia, że na zatrudnienie w nich mają szanse osoby, które są trwale już wykluczone z otwartego rynku pracy, jako praktycznie pozbawione szans na znalezienie pracy poza sektorem ES.

3.2. ES w oczach praktyków

––[Ekonomia społeczna] to jest taki szeroko pojęty sposób dystrybucji środków, który uwzględnia

Praktycy postrzegali „ekonomię społeczną” najczęściej z perspektywy swojej codzien-

czynnik społeczny. Czyli podmiot ekonomii społecznej nie działa wyłącznie w celu wypraco-

nej działalności, chociaż – jak się okazuje – mają oni dość adekwatną (a więc zgodną

wania zysków w długim okresie. Działa na rynku komercyjnym, ale zysk nie jest celem samym

z „oficjalnymi” definicjami) wiedzę na temat omawianej sfery gospodarki. Dzieje się tak,

w sobie. Jest środkiem. Jest narzędziem do tego, aby wypracowywać zysk społeczny. Ekonomia

ponieważ przedsiębiorcy społeczni coraz częściej ubiegający się o dodatkowe środki, do-

społeczna dzieje się też wtedy, kiedy wypracowując zysk, korzystamy z umiejętności i wiedzy

tacje na prowadzenie działalności, spotykają się z tą terminologią w dokumentach apli-

osób, które normalnie na rynku pracy nie miałby szans. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działal-

kacyjnych (chodzi tu o środki unijne, ale też PO FIO). Ponadto, prowadzący podmioty ES

ność gospodarczą).

na Dolnym Śląsku nie tylko mają coraz szerszy dostęp do kursów, szkoleń z tego zakresu, ale coraz częściej sami zaczynają występować w roli ekspertów, prowadząc projekty edu-

Jest to konsekwencją sprzeczności pomiędzy „ekonomią społeczną”, celami przedsię-

kacyjne, promocyjne, organizując wizyty studyjne dla przedsiębiorców społecznych oraz

biorców społecznych a podejściem ekonomistów do osób zagrożonych wykluczeniem

instytucji samorządowych i pozarządowych.

społecznym, na przykład niepełnosprawnych:

Tak więc, praktycy, podobnie jak i badani eksperci, akcentowali, iż przedsiębiorcy

społeczni przede wszystkim dbają o „wskaźniki” społeczne, a dopiero w dalszej kolejności troszczą się o zwiększanie zasobów materialnych. Zadania przedsiębiorstw społecznych dotyczą w pierwszej kolejności sfery społecznej (np. pomoc osobom wykluczonym, aktywizacja zawodowa bezrobotnych, usamodziel-nianie niepełnosprawnych, wspieranie osób opuszczających zakłady karne).

––Ekonomia społeczna w Polsce jest na bardzo niskim poziomie. Podejście ekonomisty do osoby niepełnosprawnej to kategorie – jak zarobić, ile zarobić. Osoba niepełnosprawna niestety nie wytworzy na godzinę nie wiadomo ile sztuk, nie może pracować tyle godzin, co inni. (IDI, praktyk, WTZ).

74. Najsilniej dotyczy ten wymóg spółdzielni socjalnych, a najmniej – WTZ-tów, o czym więcej w następnym rozdziale.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

W tej grupie badanych, podobnie, jak w definicji eksperckiej, przedsiębiorczość spo-

––[Ekonomia społeczna] to są wszelkiego rodzaju działania zmierzające do współpracy na róż-

łeczna najsilniej kojarzyła się z organizacjami pozarządowymi oraz spółdzielniami socjal-

nych szczeblach. Ekonomia społeczna to optymalizowanie działań każdego przedsiębior-

nymi, które w najpełniejszy sposób realizują ideę prymatu celów społecznych nad eko-

stwa na danym terenie poprzez współpracę i pomaganie innym, tworzenie nowych miejsc

nomicznymi.

pracy dla osiągnięcia celu jakim jest miejsce pracy, czy jakiś zysk dla ludzi lub zakładu pracy. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działalność gospodarczą).

––Czy zna Pan podmioty działające w ramach ES? ––Najbardziej znane są spółdzielnie socjalne, które robią coś uzasadnionego ekonomicznie, ale nie dla zysku, tylko dla innych. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działalność gospodarczą). ––Byłem właśnie na szkoleniu z ekonomii społecznej „Jak tworzyć spółdzielnie socjalne” i myślę, że to jest świetny twór i chcemy współpracować z nimi. (IDI, praktyk, NGO prowadzące dzia-

Wśród badanych praktyków, podobnie jak w grupie ekspertów, zgłaszano trudności z podaniem definicji ES, co jednak nie wynika z niezrozumienia tego pojęcia przez praktyków, ale z braku zgody teoretyków. Część respondentów po raz pierwszy spotykała się z terminem ES w ramach naszego projektu, kiedy otrzymywała od nas zaproszenia do udziału w diagnozie:

łalność gospodarczą). ––Ja w sumie nie wiem, co to jest ekonomia społeczna. Nie wiem. Jest to jakaś dziedzina ekonomiczna nauki… Natomiast mniej więcej wyczuwam przynajmniej intuicyjnie, co to jest gospodarka społeczna. ––I gospodarka społeczna to…? ––Gospodarka społeczna to jest, w jednym zdaniu, działalność gospodarcza, ale nie nastawiona na zysk, a jeśli już jest taki zysk wypracowany, to ten zysk jest przekazywany na cele statutowe. Czy tu chodzi o spółdzielnię socjalną, czy o stowarzyszenie, fundację, czy organizację

–– Prawdę mówiąc trudno mi powiedzieć, na czym to polega hasło samo.. „ekonomia społeczna”? Trudno mi to zdefiniować. Pozyskiwanie jakichś funduszy ... ja to tak rozumiem, jakiś fundusz...Trudno mi to zdefiniować. To hasło w ogóle jak przeczytałam od państwa, to nie bardzo wiedziałam, o czym mam pomyśleć. Także nie będę tu zmyślała, powiem tak, jak było – pierwsze skojarzenie w ogóle nie wiedziałam, o co chodzi, co to za „ekonomia społeczna”, o co chodzi tak w ogóle, co to za badania. Trudno jest mi to zdefiniować, jestem zajęta czymś innym, skupiona na tym, co robię, robię coś i pędzę z tym naprzód. (IDI, praktyk, WTZ)

pozarządową, która prowadzi działalność gospodarczą, czy prowadzi w ramach stowarzy-

––Ostatnio bardzo wiele mówi się o ekonomii społecznej. Czym ona jest dla Pani?

szenia przedsiębiorstwo społeczne… To chyba ta naczelna zasada, że zysk nie jest dzielony

––Mówiąc szczerze, nie zastanawiałam się nad tym. Ekonomię społeczną można określać w róż-

na udziałowców tej firmy, tylko jest przeznaczany na cele społeczne, statutowe. (IDI, praktyk,

ny sposób na przykładzie różnych stowarzyszeń czy fundacji. Myślę, że nie ma jednej podręcz-

spółdzielnia socjalna).

nikowej definicji, która określałaby ekonomię społeczną. (IDI, praktyk, WTZ)

Jeśli chodzi o spółdzielców, przedsiębiorczość społeczna oznacza dla nich możliwość podjęcia i kontynuowania pracy, źródło utrzymania. ––Czym jest ES dla Pana? ––Dla mnie? Dla mnie konkretnie jest to forma przeżycia. Ja po prostu z tego żyje. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

Respondenci podnosili problem braku świadomości społecznej na temat tego, czym jest ES i jakie realizuje cele. Część badanych twierdziła jednak, że sytuacja ta zmienia się na korzyść, zwiększa się nie tylko wiedza na temat tego typu podmiotów, ale również i nastawienie społeczne. Niejednokrotnie kontrahenci chętniej zlecają pracę, jeżeli dowiadują się, że w ten sposób przyczyniają się do poprawy jakości życia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w podanym przykładzie – osób bezdomnych).

Pojawiła się również charakterystyka dziedziny ES, jako takiej, w której działania oparte są na kooperacji wielu podmiotów, w przeciwieństwie do rywalizacji w typowym biznesie.

––W tej chwili spotykam się z sytuacjami, kiedy osoby mogące dać pracę przychylniej patrzą, jeżeli ja mówię, że to są osoby wychodzące z wykluczenia i ta praca jest dla nich terapeutyczna. Zdarza się, że osoby reagują pozytywniej jeśli wiedzą, jaka jest ich sytuacja. Zdarza się, że ktoś

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie nie zdaje sobie sprawy, jak ważne jest dla nich takie zlecenie. Boi się, znając ich przeszłość. (NGO prowadzące spółdzielnię socjalną)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

IV. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRAKTYKÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ

––W ogóle jest mała wiedza jeszcze w społeczeństwie. Tu wszyscy myślą, że nam ktoś płaci wypłaty, ktoś nam daje. To jest błędne. No i ta „ekonomia społeczna”, że trzeba pomagać właśnie, to są fundacje, stowarzyszenia wszystkie. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

Jak pamiętamy, badania przeprowadziliśmy w dwóch grupach respondentów, „praktyków” oraz wśród „ekspertów” dolnośląskiej ekonomii społecznej (ES). Praktycy objęci diagnozą to następujące podmioty: spółdzielnie socjalne (6 wywiadów), Centra Integracji

Nieprzychylność wobec różnych podmiotów ES, ich negatywny stereotyp społeczny

Społecznej (1), Kluby Integracji Społecznej (1), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (2), Warsz-

(np. spółdzielni socjalnych), nadal jednak stanowi przeszkodę w prowadzeniu i rozwijaniu

taty Terapii Zajęciowych (5), Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (1) oraz organizacje

przedsiębiorczości społecznej. W kolejnym rozdziale przedstawiliśmy pełen zestaw takich

pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą (4).

barier, nie tylko ze sfery świadomości społecznej.

Wśród ekspertów znalazło się 20 różnych instytucji szczebla samorządowego: Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej (1 wywiad), Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy (1), powiatowe urzędy pracy (3), wydziały i komórki instytucji samorządowych: starostwa powiatowego, urzędu miejskiego (3), gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecznej (6) oraz instytucje, organizacje (wyspecjalizowane NGO) szkolące podmioty ekonomii społecznej (6). Badani eksperci reprezentowali instytucje zlokalizowane w następujących powiatach: legnickim, lubińskim, oleśnickim, świdnickim, trzebnickim, wrocławskim, wałbrzyskim, a więc działające na terenach o zróżnicowanym poziomie rozwoju ekonomii społecznej (według przytaczanych ustaleń ilościowych). Podobnie zostali dobrani praktycy, tak aby ich doświadczenia odzwierciedlały specyfikę powiatów o odmiennych uwarunkowaniach sprzyjających lub blokujących rozwój ES75. Stąd też, uczestnikami badań były podmioty reprezentujące powiat jaworski, lubiński, legnicki, milicki, a także strzeliński, świdnicki, trzebnicki, wrocławski oraz wałbrzyski. Przyjrzyjmy się, czym charakteryzują się lokalne podmioty działające w zakresie ES.

4.1. Obszary działania podmiotów-ekspertów Jeśli chodzi o zakres aktywności badanych ekspertów, w większości są to instytucje publiczne, które swoje zadania opierają na zewnętrznych zasadach działania (prawodawstwo) i które swoje cele również określają na podstawie formalnych procedur, jak na przykład PCPR, ośrodki opieki społecznej, czy też urzędy pracy. Poza Dolnośląskim Woje75. Więcej na ten temat w następnym rozdziale.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

wódzkim Urzędem Pracy oraz Dolnośląskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, czyli insty-

nej. Plus dodatkowo są to szkolenia z zakresu ES. Ale nie mamy bezpośredniego kontaktu, nie

tucjami o zasięgu regionalnym, podmioty świadczące lub potencjalnie mogące wspierać

wspieramy te podmioty ES, tylko organizujemy szkolenia dla nich. (IDI, ekspert)

lokalnych praktyków, działają na terenie najbliższej jednostki administracyjnej: miasta, gminy, powiatu. Odstępstwo od reguły stanowią ponadto podmioty szkolące i wspierające praktyków ES, które mają niejednokrotnie rozbudowane struktury, z centralą ulokowaną we Wrocławiu lub Wałbrzychu oraz oddziałami z siedzibami w innych miastach

––Jaki jest główny profil działalności? ––Spółdzielnie socjalne, pomagamy w ich tworzeniu, w wyszukiwaniu nisz rynkowych, robieniu biznes planów i tym podobne. (IDI, ekspert)

(Legnica, oddziały wałbrzyskie, jeleniogórskie i wrocławskie). Tę grupę ekspertów stano-

––Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w [nazwa miasta]. Jest to jednostka samorządowa i bu-

wią wyłącznie organizacje pozarządowe, fundacje i stowarzyszenia, które wyspecjalizo-

dżetowa gminy [nazwa]. Głównym profilem naszej działalności jest pomoc społeczna, ale

wały się w działalności skierowanej do organizacji pozarządowych, przedsiębiorców spo-

również działanie w zakresie uzależnień oraz Ekonomii Społecznej. (IDI, ekspert)

łecznych oraz innych instytucji-ekspertów ES76. Fundacje, które zajmują się szkoleniem i innym wsparciem lokalnej ES działają „wewnątrz” lokalnego sektora przedsiębiorczości

––Trudno mówić o bezpośrednim zajmowaniu się przez nas [MOPS] ekonomią społeczną. Na-

społecznej. Pozostali badani eksperci swoją działalność prowadzą również w innych sfe-

sze zadanie sprowadza się bardziej do funkcji informacyjnej, wspierającej, wspomagającej,

rach, poza ES, która jest lub może być tylko jednym z aspektów działań. Przykładem są

szkoleniowej. Od początku tego roku w ramach struktur MOPS funkcjonuje KIS. (IDI, ekspert)

tutaj zarówno powiatowe urzędy pracy, które współpracują przede wszystkim z „typowymi” przedsiębiorstwami prywatnymi, ale też eksperci-stowarzyszenia, które swoimi zadaniami obejmują nie tylko NGO-sy prowadzące działalność gospodarczą, ale pozostające w zdecydowanej większości podmioty pozarządowe, które nie są zarejestrowane jako przedsiębiorcy. Inną istotną charakterystyką lokalnych NGO eksperckich (fundacji działających „wewnątrz” lokalnej ES) jest tworzenie parnerstw pomiędzy nimi, wspólna realizacja projektów w zakresie ekonomii społecznej. Oto cytaty z wypowiedzi ekspertów, którzy w ten sposób opowiadali o swojej misji i sposobach działania . 77

––My głównie pomagamy w tworzeniu i zakładaniu spółdzielni socjalnych lub innych stowarzyszeń i fundacji. To jest również jakaś ścieżka rozwoju. Proponujemy im najpierw jakąś integrację poprzez stworzenie stowarzyszeń. Później usługi prawne i księgowe. W zależności od problemu można się zawsze do nich zwrócić. Najczęściej przy pisaniu statutów lub rozliczaniu projektów. (IDI, ekspert) ––Powiatowy Urząd Pracy w [nazwa miasta] wykonuje zadania z zakresu promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Do zadań PUP należą przede wszystkim, opracowanie i realizacja programu promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy. Pozyskiwanie i gospodarowanie środkami finansowymi na realizację zadań z zakresu aktywizacji lokalnego rynku pracy. Udzielanie pomocy bezrobotnym

––Działamy w myśl ustawy o pomocy społecznej, czyli tak naprawdę zajmujemy się pomocą

i poszukującym pracy w znalezieniu pracy, a także pracodawcom w pozyskaniu pracowni-

społeczną, integracją społeczną. Jesteśmy podzieleni na działy. (…) Tak naprawdę organizu-

ków przez pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe. Rejestrowanie bezrobotnych i po-

jemy szkolenia dla kadr jednostek pomocy społecznej z całego województwa dolnośląskiego.

szukujących pracy. (IDI, ekspert)

Jest dział świadczeń rodzinnych. To oczywiście świadczenia. I dział trzeci to Dział Współpracy i Analiz. (…) Organizujemy szkolenia dla NGO, CIS, KIS czy dla jednostek ekonomii społecz-

––Proszę podać główny profil działalności. ––Edukacja i promocja idei rozwoju trzeciego sektora, w oparciu też o samowystarczalność, bo

76. Są to następujące badane podmioty: Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), z główną siedzibą w Wałbrzychu, z oddziałami we Wrocławiu, Jeleniej Górze i Legnicy) oraz Regionalne Centrum Wspierania Inicjatyw Pozarządowych (RCWIP), z centralą we Wrocławiu, a oddziałami w Wałbrzychu i Jeleniej Górze. Fundacja „Merkury” zlokalizowana na terenie Wałbrzycha oraz Fundacja Wspierania Organizacji Pozarządowych UMBRELLA i Centrum ds. Katastrof i Klęsk Żywiołowych „Tratwa” we Wrocławiu. 77. O udzielanych formach wsparcia przez te instytucje piszemy w rozdziale VI poświęconym dotychczasowym oraz oczekiwanym formom pomocy świadczonej dolnośląskim praktykom ES.

to w ostatnim okresie jest dla nas bardzo ważny wątek, czyli źródła finansowania działalności społecznej. Pokazujemy, że one powinny być zamieszone w rożnych elementach, misyjnych, ale też gospodarczych. (IDI, ekspert)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Badane podmioty eksperckie różnią się strukturą zatrudnienia profesjonalistów z za-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • integracja społeczna członków spółdzielni,

kresu ekonomii społecznej. Te, które wyspecjalizowały się w świadczeniu pomocy przed-

• resocjalizacja osób bezdomnych,

siębiorstwom społecznym, zatrudniają od jednego do kilku ekspertów: doradców, trene-

• Dziedziny działalności: gastronomia, usługi hotelarsko-turystyczne, agroturystycz-

rów, prawników, ekonomistów. Tworzą one stosunkowo niewielkie struktury zatrudnienia, stąd też profesjonaliści ES również nie obsadzają dużej ilości etatów. Część podmiotów-ekspertów nie posiada w swoich kadrach osób zajmujących się ekonomią społeczną. W takich przypadkach są oni zatrudniani na umowy cywilnoprawne na czas realizacji konkretnych zadań, projektów. Ostatnia część badanych podmiotów z tej grupy w ogóle nie dysponuje takimi pracownikami, a ewentualne zadania związane z przedsiębiorczością społeczną pełnią pracownicy danej jednostki, którzy zajmują się również innymi sferami działań. Taka sytuacja jest typowa, na przykład dla powiatowych urzędów pracy.

ne usługi informatyczne, usługi porządkowe, produkcja bombek. KIS/CIS: • aktywizacja społeczna, organizacja czasu wolnego, • integracja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (bezrobotnych, niepełnosprawnych, walczących z uzależnieniami), • aktywizacja zawodowa, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, • organizacja szkoleń, kursów, • inicjowanie, wpieranie założycieli spółdzielni socjalnych.

4.2. Obszary działania podmiotów-praktyków WTZ/ZAZ: Z kolei, działalność lokalnych praktyków polega w niemal wszystkich przypadkach na

• nauka zawodu, przyuczanie do zawodów,

udzielaniu wsparcia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym . Aktywność ta skie-

• aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych,

rowana jest do osób bezrobotnych (spółdzielnie socjalne, NGO), dotkniętych bezdomno-

• rehabilitacja osób niepełnosprawnych,

ścią (spółdzielnie socjalne, NGO), a także niepełnosprawnych mieszkańców województwa dolnośląskiego (WTZ, ZAZ, ale też KIS, CIS) oraz osób uzależnionych (KIS i CIS). Jedynie Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych nie kieruje swojego wsparcia do szczególnych osób, grup, ponieważ decydująca jest tam zasada wzajemności, może być nawiązywana pomiędzy dowolnymi podmiotami społecznymi. Ważnym elementem diagnozy dolnośląskiego sektora ES społecznej jest przyjrzenie się, jakimi metodami, w jaki sposób, instytucje te wspierają, aktywizują społecznie i zawo-

• aktywizacja społeczna (uczestnictwo w zajęciach, szkolenia, przygotowanie do samodzielnego życia), • prowadzenie zajęć artystycznych, teatralnych, • organizacja imprez integracyjnych dla osób niepełnosprawnych. NGO prowadzące działalność gospodarczą:

dowo osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. Poszczególne typy podmiotów wska-

• pomoc osobom w sytuacjach kryzysowych (bezdomność),

zywały następujące narzędzia i metody reintegracji społeczno-zawodowej.

• wsparcie materialne osób bezdomnych (sklep charytatywny), • szkolenia, kursy,

Spółdzielnie socjalne: • aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, bezdomnych, • tworzenie miejsc pracy dla innych osób zagrożonych bezrobociem, 78. Specyfikę poszczególnych kategorii podmiotów ekonomii społecznej przedstawiliśmy już w rozdziale II niniejszej publikacji.

• wsparcie psychologiczne dla osób wychodzących z uzależnień, • kontrakty socjalne, indywidualna praca z beneficjentami, • aktywizacja kulturalna, uczestnictwo w imprezach, • integracja społeczna: np. poprzez gry zespołowe, wspólną rozrywkę, • zajęcia sportowe. 73

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

TUW: prowadzenie działalności polegającej na świadczeniu usług ubezpieczenio-

łania przedsiębiorców społecznych, wymaga się ilościowego określenia spodziewanych

wych na zasadach wzajemności dla dużych przedsiębiorstw i podmiotów gospodarczych

(we wnioskach konkursowych) i uzyskanych już rezultatów (w sprawozdaniach z realizacji

różnych sektorów branżowych.

projektów)79.

I przytoczmy egzemplifikacje z wywiadów IDI: ––Zakład Aktywności Zawodowej [nazwa]. Został stworzony przez stowarzyszanie [nazwa]. Zajmuje się całokształtem pomocy dla osób niepełnosprawnych. (…) Zostały tu adoptowane stare budynki, takie jak stodoły. Funkcjonujemy już pięć lat. Zajmujemy się tu przede

Ponadto reintegracja zawodowa osób niepełnosprawnych jest w Polsce niezwykle trudna, ale nie ze względu na obiektywną nieskuteczność stosowanych instrumentów. W sytuacji kryzysu ekonomicznego, kurczącego się rynku pracy, osoby z grup narażonych na wykluczenie społeczne mają nikłe szanse na znalezienie zatrudnienia. Innym czynni-

wszystkim ceramiką. Produkujemy doniczki, platery, zegary, różne gadżety dla odbiorców. Są

kiem obniżającym skuteczność metod integracyjnych oraz aktywizujących jest nastawie-

to: samorządy gminne, samorząd powiatowy, firm. Robimy okolicznościowe gadżety rekla-

nie i poziom motywacji uczestników kursów, warsztatów czy spółdzielców.

mowe przede wszystkim. Tu była też taka działalność związana z ogrodnictwem, ale to już

szczątkowy zakres. Często na święta sprzedajemy choinki. Mamy też małą drukarnię. Tam już

––My dalej jesteśmy grupą wsparcia. Utrzymujemy kontakty. Nawet jeśli nie ma tych zarobków

produkujemy rzeczy na własny użytek. (IDI, praktyk, ZAZ)

wielkich, jesteśmy dość specyficzną spółdzielnią, bo każdy jednak jakieś to minimum na bio-

––Czym teraz się Państwo zajmujecie?

logiczną egzystencję ma dzięki rentom z tytułu niezdolności do pracy i tutaj ewentualne przy-

––Jeśli chodzi o działalność gospodarczą, to przede wszystkim hostel czyli wynajmowanie

chody poszczególnych członków są formą dorabiania sobie do tych rent. (…) Jesteśmy cały

miejsc dla gości indywidualnych i dla grup (…). Oprócz hostelu prowadzimy też wyżywienie

czas przede wszystkim grupą wsparcia, spotykamy się, jeździmy na różne wspólne imprezy

na miejscu. Rozpoczęliśmy działalność cateringową czyli obsługujemy szkolenia, konferencje

reintegracyjne czy integracyjne, pomagamy, doradzamy sobie wzajemnie, wymieniamy się

wśród zaprzyjaźnionych organizacji pozarządowych. (IDI, praktyk, NGO)

informacjami czy doświadczeniami (…). (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

––Jesteśmy spółdzielnią socjalną. Działamy na terenie powiatu wałbrzyskiego. Nasza działalność to produkcja pizzy i dostarczanie jej pod wskazany adres. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna) –– Proszę powiedzieć, czym dokładnie się Państwo zajmują? Jaki jest główny profil działalności tego podmiotu? ––Usługi teleinformatyczne, czyli tworzenie stron internetowych, pozycjonowanie tych stron, administrowanie, bieżąca aktualizacja witryn, portali. To jest nasza główna działalność. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

––Jak Pani ocenia skuteczność stosowanych form pomocy w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej? ––Zawodowej, to powiem, że jest marna w zasadzie, ale ze względu na rynek. Natomiast jeśli chodzi o społeczną, to dosyć dobre efekty widzimy. Patrzymy na nich [beneficjentów], jak się zachowują, jak się zachowywali jak tu przyszli, jak w środkach komunikacji się zachowywali, jak potrafili się zachować na jakichś występach, wyjściach, jak bardzo chętnie w tym uczestniczą. Sami sobie wybierają możliwości form kulturalnych, sami sobie organizują spotkania z ludźmi z osiedla, starali się coś robić. Jeżeli chodzi o społeczną [aktywizację], to jest na

Reprezentanci wszystkich badanych podmiotów-praktyków podkreślali celowość

wysokim poziomie. Natomiast jeżeli chodzi o zawodową, podejrzewam, że to jest związane

i sens prowadzonych przez nich, wymienionych powyżej, działań. Przekonywali, że ak-

z tym, co się dzieje w kraju, rynek pracy jest taki jaki jest i trudno wymagać, żeby dla osób

tywność ich przyczynia się w realny sposób do zmiany sytuacji życiowej grup i osób objętych wsparciem. Najczęściej akcentowano jednak, że jest to działalność specyficzna, nastawiona niejednokrotnie na rezultaty odsunięte w dalszej perspektywie czasowej. Problemem jest natomiast fakt, że w rozmaitych programach, z których dotowane są dzia74

niepełnosprawnych nagle znalazły się jakieś miejsca. Aczkolwiek są przygotowani niektórzy zawodowo. (IDI, praktyk, WTZ) 79. S zeroki zestaw innych problemów przedstawiamy w rozdziale V, w którym rozważamy czynniki sprzyjające oraz blokujące działalność lokalnych podmiotów ES.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––Wszystko jest uzależnione od chęci uczestnika oraz od kompetencji doradcy zawodowego. Są

Stosunkowo najkorzystniej swoją sytuację materialną oceniały Warsztaty Terapii Za-

osoby, które chętnie chcą podjąć zatrudnienie, inne są mocno pasywne i są „na nie”. Mamy tu

jęciowej, Zakłady Aktywizacji Zawodowej, CIS, KIS oraz Towarzystwo Ubezpieczeń Wza-

sztab specjalistów, dla których priorytetem jest zmiana tego nastawienia. (IDI, praktyk, KIS)

jemnych. Spółdzielnie socjalne były bardziej skłonne do zgłaszania średnich, a nawet

Jeśli chodzi natomiast o ocenę efektywności mechanizmów podmiotów ES ze strony badanych ekspertów, to mieli oni zazwyczaj zastrzeżenia co do efektywności spółdzielni socjalnych. Wątpliwości budziła przede wszystkim możliwość autonomicznego działania tychże podmiotów po ewentualnym „odcięciu” zewnętrznych źródeł finansowania. Podawano przykłady dolnośląskich podmiotów, które nie przetrwały w takiej sytuacji. Zadawano zatem pytanie, czy spółdzielcy rzeczywiście w ten sposób są przywracani na rynek pracy. Jednocześnie podkreślano, że ten mechanizm rzeczywiście aktywizuje, motywuje oraz poprawia kondycję psychospołeczną osób, które wcześniej bezskutecznie poszukiwały zatrudnienia. W przypadku miejscowości o najwyższych wskaźnikach bezrobocia może to być jedyna aktualna możliwość na integrację społeczną osób pozostających poza rynkiem pracy. Eksperci wskazywali również na pozytywne aspekty spółdzielczości socjalnej. Według

niekorzystnych ocen. Podobnie zróżnicowana okazała się kondycja ekonomiczna WTZ-tów. W przypadku tych dwóch kategorii praktyków, sytuacja ekonomiczna jest zależna od złożonych czynników społecznych czy formalno-prawnych. Zapewne stąd wynika różnica sytuacji materialnej ramach tych kategorii podmiotów. Jeśli chodzi o spółdzielnie socjalne, to prosperują najlepiej te podmioty, które „wstrzeliły się” swoją działalnością w zapotrzebowanie na rynku. Jednakże, większość badanych przedsiębiorstw społecznych wymaga wsparcia z zewnątrz. ––A jak z Państwa kondycją ekonomiczną? Ona się polepszyła, pogorszyła przez ostatni rok? ––To znaczy my nie oszczędzamy na wypłatach. Ja uważam, że jeżeli człowiek pracuje po 12 godzin musi godziwie zarabiać. Zarabiamy w granicach 3 tysięcy zł. miesięcznie każdy i nie jest źle. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

jednego z nich, te spółdzielnie, które odniosły sukces, stają się „inkubatorami” przedsię-

––Jak Pan ocenia ogólną sytuację ekonomiczną swojej instytucji?

biorczości „biznesowej”:

––W miarę dobra. ––Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprawiła się czy pogorszyła?

––Jak Pan ocenia skuteczność reintegracji społeczno-zawodowej w spółdzielni socjalnej?

––Zdecydowanie poprawiła.

––Bardzo rożnie. Te spółdzielnie, które odniosły sukces – czyli się sprawdziły, nie zostały zniszczo-

––A myśli Pan, że w ciągu następnego roku nastąpi kolejna poprawa?

ne przez konkurencje biznesową, przekształcają się w spółki, firmy jednoosobowe i prawdę mówiąc, traktują spółdzielnię socjalną jako inkubator własnej aktywności gospodarczej. Tu ludzie mogą bezpiecznie się szkolić: jak działać, jak pracować i jak prowadzić biznes. Potem następuje wymiana ludzi w spółdzielni. Te osoby odchodzą do innych firm lub sami je zakładają. (IDI, ekspert)

––Mam nadzieję, że tak. (IDI, praktyk, ZAZ) ––Jak oceniają Państwo kondycję materialną swojego stowarzyszenia? ––Za mało mamy środków na wynagrodzenia pracowników. ––A czy sytuacja ta poprawiła się czy pogorszyła w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy? ––Nie uległa zmianie, środki są takie same. Mamy takie same szanse na otrzymanie dodatkowych dofinansowań, jak zawsze. (IDI, praktyk, WTZ)

4.3. Kondycja ekonomiczna praktyków ES Dolnośląscy przedsiębiorcy społeczni zostali dopytani o ocenę aktualnej sytuacji ekonomicznej oraz o ewentualne spodziewane zmiany w tym zakresie w następnych dwunastu miesiącach.

––Jak Pani ocenia aktualną kondycję ekonomiczną swojej organizacji? ––Słaba. ––A czy na przestrzeni ostatnich dwunastu miesięcy ta kondycja poprawiła się czy pogorszyła? ––Poprawiła się. W zeszłym roku przez cztery miesiące nie brałyśmy wypłat a teraz mamy. W tym miesiącu z poślizgiem, bo robiłyśmy wesele, więc trzeba było porobić zakupy. Wydaje mi się, że jest lepsza, ale do dobrej kondycji to jeszcze dużo brakuje. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Jeśli zaś chodzi o prognozy odnośnie sytuacji ekonomicznej w kolejnych dwunastu miesiącach, to poprawy spodziewają się badane NGO, jedna Spółdzielnia Socjalna oraz

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie nowane rozszerzenie działalności o nowe formy działania wymaga jednak uprzedniego zainwestowania w bazę lokalową.

Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych. Jednakże część analizowanych organizacji pozarządowych przewidywała stabilizację sytuacji ekonomicznej (NGO, WTZ, Spółdzielnia

––Jakie inwestycje Państwo planują?

Socjalna). Pesymizm odnośnie sytuacji finansowej dotyczył głównie WTZ-tów i ZAZ-ów.

––Otworzenie poligrafii. To jest dla nas najważniejsze. Nawet gdybyśmy mieli zaczynać od jed-

Posłużmy się przykładami z wywiadów:

nej maszyny, prostych urządzeń. A potem zaczniemy się coraz bardziej rozwijać. (IDI, praktyk, ZAZ)

––Jak Pan osobiście ocenia kondycję waszej organizacji? ––Na przykład w skali od 1-6 to na 4,5. ––A w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprawiło się czy pogorszyło? ––Poprawiło się. ––A spodziewa się Pan polepszenia sytuacji? ––Tak.

––Nasze moce przerobowe są na wyczerpaniu. My już nie jesteśmy w stanie zrobić więcej. Już zatrzymujemy produkcję reklam, ulotek i całego marketingu. To co mamy, będziemy powoli dozować. Także, jeśli chodzi o rozwój to tak, ale już o inną działalność. Żeby rozwijać [nazwa zakładu] musiałbym zatrudnić kolejne osoby. A ja nie chcę, żeby ktoś nowy zepsuł to, na co przez tyle lat ciężko pracowaliśmy. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

––Dlaczego?

––Czy w ciągu najbliższych dwóch lat planujecie Państwo jakąś inwestycję?

––Dostaliśmy duże granty, które pomogą nam pokryć etaty osób, które u nas pracują. Dostali-

––Tak, pracownię ogrodniczą. Mamy mnóstwo nowych podań, ale lokalowo jesteśmy mali. To

śmy te pieniądze na realizację programu skierowanego do społeczności romskiej, a poza tym

są osoby dorosłe. Ustawa mówi o pięciu uczestnikach na jednego opiekuna. Potrzebujemy

pierwszy miesiąc działalności cateringowej pokazuje, że to jest dobry kierunek. (IDI, praktyk,

więc kolejnych pracowni. (IDI, praktyk, WTZ)

NGO) ––Jak ocenia Pan sytuację materialną stowarzyszenia? ––Od dwóch lat mamy taką samą sytuację finansową i budżet. Musimy sobie radzić z takim budżetem jaki mamy. ––A czy planujecie Państwo jakieś inwestycje w przyszłym roku? ––Oczywiście, jeśli tylko będziemy mieli fundusze, to tak. (IDI, praktyk, ZAZ)

Jak kształtują się wobec tego plany inwestycyjne?

––Czy zamierzają Państwo najbliższych dwóch latach podjąć działania inwestycyjne? ––To właśnie to, co mówiłam, że zamierzamy poszerzyć o tę drugą działalność. Chcielibyśmy jeszcze ten lokal, ale nie mamy pieniędzy. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna) ––Nasza specyfika nie przewiduje inwestycji. Mamy sprzęt komputerowy, łącza internetowe. To biuro. Nie musimy budować, nie musimy nic rozbudowywać. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna) ––Musimy naprawić dach. Muszę też zaplanować stopniową wymianę sprzętu komputerowego. (IDI, praktyk, CIS)

4.4. Plany inwestycyjne praktyków ES

Jak wynika z badań, plany inwestycyjne ukierunkowane na rozszerzenie zakresu działalności, ujawniały takie podmioty, które dobrze prosperują na otwartym rynku usług,

Badani praktycy ES zazwyczaj nie planują większych nakładów inwestycyjnych, ze

ponieważ mogą liczyć na duży popyt. Z drugiej strony, plany rozwojowe charakteryzują

względu na brak środków finansowych lub z braku konieczności, ponieważ dysponują

na przykład także WTZ-ty, które działają na terenach, gdzie istnieje duże zainteresowa-

niezbędną infrastrukturą. Przedsiębiorstwa społeczne, które ujawniły takie plany, zamie-

nie potencjalnych beneficjentów, osób niepełnosprawnych, oferowaną formą wsparcia.

rzają poszerzyć swoją działalność o nowe obszary (ZAZ, WTZ, spółdzielnie socjalna). Pla-

Zainteresowanie to jest najczęściej pochodną deficytu instytucji, które świadczą pomoc takim grupom.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Brak środków finansowych z jednej strony, a drugiej – niski popyt na świadczone

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

V. ANALIZA SWOT LOKALNEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ

usługi, ogranicza możliwości rozwojowe dolnośląskich praktyków ES. W kolejnej części publikacji poddamy analizie SWOT sferę lokalnej ekonomii społecznej. Przybliżymy inne bariery rozwoju tej dziedziny dolnośląskiej aktywności.

Ważnym celem badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich praktyków i ekspertów ekonomii społecznej było ustalenie wszelkich uwarunkowań, które bądź to ułatwiają, bądź blokują rozwój lokalnej ES. Do analizy bogatego materiału badawczego zastosowaliśmy klasyczną analizę SWOT. Technika ta polega na ustaleniu mocnych stron, atutów, pozytywnych wewnętrznych aspektów analizowanego zjawiska (S – z ang. Strengths); cech negatywnych, słabych stron (W – z ang. Weaknesses), a także szans, czyli wszelkich możliwości korzystnych zmian (O – z ang. Opportunities) oraz zagrożeń mogących wywołać niepożądane zmiany (T – z ang. Threats). Ustaliliśmy zatem mocne i słabe strony dolnośląskiej ES, czyli uwarunkowania wewnętrzne, które charakteryzują stan aktualny tego obszaru gospodarki społecznej. Do szans i zagrożeń przyporządkowaliśmy wszelkie czynniki zewnętrzne wobec podmiotów ekonomii społecznej, które mogą przyczynić się do pozytywnych lub negatywnych przekształceń. Zidentyfikowane szanse i zagrożenia zostały przyporządkowane do szerszych obszarów uwarunkowań geograficznych, społecznych, ekonomicznych oraz formalno-prawnych i politycznych. Najogólniejsze wyniki dokonanej analizy zawiera poniższa tabela. Tabela 4 Analiza SWOT lokalnej ES

ANALIZA SWOT LOKALNEJ ES UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE ES

MOCNE STRONY

SŁABE STRONY

33wsparcie ze strony lokalnych ekspertów ES (prawo, doradztwo), np. NGO doradzających spółdzielniom socjalnym, PCPR-y współtworzące WTZ-ty 33lokalne projekty skierowane do spółdzielni socjalnych (np. doposażenie, zakup sprzętu komputerowego itp.) 33spotkania z innymi podmiotami (spółdzielniami socjalnymi, NGO) 33zaangażowanie spółdzielców w prowadzenie własnej działalności 33silni, zaangażowani liderzy 33profesjonalna, doświadczona kadra

33mała wiedza na temat możliwości współpracy w ramach ES 33brak współpracy pomiędzy podmiotami ES 33brak promocji ekonomii społecznej 33niechęć działaczy (NGO) do łączenia działalności społecznej z ekonomiczną 33brak możliwości stworzenia nowych miejsc dla potencjalnych beneficjentów (np. osób niepełnosprawnych) 33brak szkoleń dla osób prowadzących spółdzielnie socjalne 33zniechęcenie, utrata motywacji części spółdzielców

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE ES SZANSE Obszary geograficzne: 33kraje rozwiniętej demokracji (Włochy, Skandynawia) 33lokalizacja w wielkich miastach, w „centrum”: stolicy, województwa, kraju 33„ściana zachodnia” kraju, centralna Polska, gdzie rozwinięty jest sektor ES 33Wielkopolska, Śląsk 33podregion wałbrzyski i Wrocław na Dolnym Śląsku

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

5.1. Warunki sprzyjające rozwojowi ES na Dolnym Śląsku

ZAGROŻENIA Obszary geograficzne: 33małe miejscowości 33„ściana wschodnia” kraju 33Dolny Śląsk, powiaty poza ośrodkami miejskimi (Wrocławiem, Wałbrzychem, Legnicą, Jelenią Górą)

Omówmy w pierwszej kolejności najbardziej charakterystyczne aspekty pozytywne i warunki sprzyjające rozwojowi, czyli mocne strony oraz szanse lokalnej ES.

5.1.1. Mocne strony ES Respondenci z obu badanych grup (eksperci i praktycy) wskazali na szereg pozytywnych cech regionalnej gospodarki społecznej. Duży atut stanowi możliwość korzystania

Uwarunkowania społeczne:

33rozwinięta aktywność społeczna 33zaufanie społeczne, silne więzi społeczne 33znajomość i pozytywne postawy wobec idei spółdzielczości 33rosnąca świadomość społeczna na temat NGO, spółdzielni socjalnych 33zapotrzebowanie na pomoc (np. dla osób niepełnosprawnych), duża ilość beneficjentów 33oddolna aktywność rodziców, rodzin osób niepełnosprawnych (WTZ, ZAZ)

33brak wiedzy, świadomości społecznej na temat spółdzielni socjalnych 33negatywne postawy wobec idei spółdzielczości 33małe zaangażowanie w działalność społeczną, niski poziom aktywności społecznej 33bierność potencjalnych beneficjentów 33pauperyzacja społeczeństwa

Uwarunkowania ekonomiczne:

33większa możliwość pozyskiwania środków na działalność podmiotów ES 33współpraca z sektorem prywatnym, wspieranie podmiotów ES przez biznes (jako podwykonawców, dostawców usług)

33brak siły nabywczej wynikającej m.in. ze zubożenia społeczeństwa 33wysoki poziom bezrobocia 33niewielki dostęp do środków finansowych dla ES (spółdzielnie socjalne, NGO) 33brak niewielkich grantów umożliwiających rozpoczęcie działalności spółdzielni socjalnych

ze wsparcia oferowanego przez ekspertów ES. Pomoc taka na Dolnym Śląsku jest silnie zinstytucjonalizowana, świadczona przez organizacje posiadające swoje struktury w strategicznych miejscach Dolnego Śląska (miasta takie jak: Wrocław, Wałbrzych, Legnica, Jelenia Góra). Wsparcie jest świadczone przede wszystkim praktykom, aktualnym i przyszłym spółdzielcom, jak i obecnym i potencjalnym ekspertom, którzy mogą współpracować ze spółdzielcami (np. pracownicy PUP, MOPS, GOPS, starostwa powiatowe itd.). Innym przykładem są Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, które powołują i kooperują z Warsztatami Terapii Zajęciowej, pracownicy urzędów miejskich czy gminnych, którzy pomagają w zakładaniu i wspierają przedsiębiorstwa społeczne, przede wszystkim spółdzielnie socjalne. Szczególnie pomocne okazują się bezpłatne konsultacje prawno-księgowe adresowane najczęściej do działaczy lokalnego sektora pozarządowego oraz do spółdzielców. Pozytywnym czynnikiem lokalnej ES są również lokalne projekty, niewielkie granty, dzięki którym przedsiębiorcy społeczny mogą się doposażyć w sprzęt komputerowy, zakupić meble biurowe itp. Respondenci podkreślali w toku wywiadów, że cechą pozytywną praktyk ES na Dol-

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań jakościowych.

nym Śląsku są „branżowe” spotkania organizowane w ramach projektów dla działaczy

organizacji pozarządowych i spółdzielni socjalnych. Dzięki temu mogą oni wymieniać swoje doświadczenia, a także zdobyć informacje niezbędne do prowadzenia bieżącej działalności. Szczególnie praktycy akcentowali, że mocną stroną regionalnych przedsiębiorstw społecznych jest zaangażowanie ich kadr w utworzenie podmiotu i prowadzenie działalności. Dotyczy to nie tylko spółdzielni socjalnych czy NGO-sów, ale także WTZ-tów, KIS-u, czy CIS-ów, których przedstawiciele zwracali szczególną uwagę na poziom profesjonalizmu i doświadczenie swoich kadr. Również TUW oraz działające ZAZ-y swoją skuteczność w realizowaniu celów zawdzięczają dobrze dobranym zespołom.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

W sektorze spółdzielczości socjalnej, bardzo często podkreślanym atutem byli silni,

terenie Polski do regionów umożliwiających w największym stopniu rozwój ES zaliczono

mocno zmotywowani i zaangażowani liderzy, którzy dzięki swojej determinacji oraz

„ścianę zachodnią” oraz centralną Polskę, albo też województwo śląskie i Wielkopolskie.

umiejętności współpracy z otoczeniem społecznym z sukcesem prowadzą przedsiębior-

Jednakże, podkreślmy, że respondenci często zgłaszali trudności z wyznaczeniem obsza-

stwa. Jest to o tyle ważne, że spółdzielnie są zarządzane grupowo, natomiast te, którym

rów korzystnych dla przedsiębiorczości społecznej poza Dolnym Śląskiem.

udało się rozwinąć, mają na swoim czele takiego lidera, który potrafi także poradzić sobie

W interesującym nas tu województwie najlepsze warunki dla działania i rozwoju ES

z problemami grupowymi, które ujawniają się szczególnie w pierwszych etapach funk-

zaobserwowano w podregionie wałbrzyskim, a szczególnie w samym Wałbrzychu oraz

cjonowania spółdzielni.

w powiecie wałbrzyskim, a także we Wrocławiu. Są to dwa głównie „centra” dolnośląskiej

Oto przykładowe fragmenty wywiadów IDI:

ekonomii społecznej. Jak pamiętamy, również w świetle dostępnych danych ilościowych, te obszary okazały się najbardziej rozwinięte w zakresie ES. We Wrocławiu, jak wynika

––Myślę, że [pozytywną stroną ES jest] potencjał osobowy grupy zapaleńców, szkoląca się kadra.

z relacji uczestników badań jakościowych, skupione są wszelkiego rodzaju instytucje, któ-

Na terenie Dolnego Śląska mamy mnóstwo osób zaangażowanych w wolontariat, w tworze-

re mogą wspierać praktyków ES, a więc urzędy, eksperci, organizacje zrzeszające prakty-

nie spółdzielczości. Oprócz tego, tu są ludzie, którzy mają odwagę, żeby wziąć do ręki „wędkę”,

ków (np. NGO). Region wałbrzyski wyróżnia się natomiast tym, że została zorganizowana

a nie żebrać o „rybę”. (IDI, ekspert)

i utrwaliła się już współpraca pomiędzy różnymi podmiotami: praktykami (głównie spół-

––Czy na Dolnym Śląsku jest coś co szczególnie sprzyja rozwojowi WTZ? ––To wszystko zależy od ludzi, żeby coś mieć trzeba o to zabiegać. W naszej okolicy kilkoro rodziców chciało otworzyć fundację „X.”. Dostali oni lokal, wyremontowali go, opiekują się dziećmi z zespołem Downa. Wśród rodzin osób niepełnosprawnych takie inicjatywy są naprawdę częste. (IDI, praktyk, WTZ). ––Myślę, że spółdzielnia socjalna jest bardzo specyficzna i człowiek utrzymuje pewną autonomię. To nie jest taka praca, że wstaje się o szóstej rano i idzie się kopać rowy, tylko trzeba mieć grupę, która sama się wspiera i nakręca. Jeżeli jest dobry lider, to spółdzielnia może wiele osiągnąć. (IDI, ekspert) ––To jest działanie z ludźmi dla ludzi – od nich wszystko zależy. Od dobrego animatora i przewodniczącego. Ludzie przypadkowi, wzięci nie wiadomo skąd, zanim sobie nie zaufają, minie bardzo dużo czasu i wtedy ciężko liczyć na sukces. Zupełnie inaczej wygląda to w małych miasteczkach. Upada jakiś mały zakład pracy i wtedy oni się organizują i wykorzystują swój zapał do pracy. (IDI, ekspert)

dzielcami), sektorem samorządowym oraz ekspertami ES (lokalizacja trzech NGO, które pełnią funkcję instytucji szkolących/wspierających). Wśród sprzyjających parterów samorządowych, głównie wskazywano tutaj na Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, który ma swoją główną siedzibę w Wałbrzychu. I znów przytoczmy kilka przykładów: ––Wydaje mi się, że mechanizm prawny [dla spółdzielni socjalnych] akurat jest dobry. Natomiast w Polsce nie ma już nikogo kto by pamiętał na czym polega spółdzielczość. Najpierw trzeba by wysłać do Skandynawii setki liderów z Polski, żeby się tego nauczyli. (IDI, ekspert) ––W którym regionie podmioty ES najlepiej się rozwijają? ––Nie wiem… Zapewne w Warszawie, gdzie są największe możliwości. Tam są największe organizacje pozarządowe. (IDI, praktyk, NGO) ––Myślę, że [ekonomia społeczna] jest na bardzo dobrym poziomie, jeśli chodzi o całą Polskę. Bardzo dobrze funkcjonuje to w centralnej Polsce, trochę gorzej, jeśli chodzi o Dolny Śląsk. (IDI, praktyk, KIS) ––A jak wygląda rozwój ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, w porównaniu do całej Polski?

5.1.2. Szanse ES

––Niestety nie mam punktu odniesienia. Z teorii wiem, że o tym mówi się od dawna, że organi-

Jeśli chodzi o uwarunkowania geograficzne, jak przekonywali niektórzy z respon-

zowane są inicjatywy, typu konferencje lokalne i wojewódzkie. Aby mierzyć się praktycznie

dentów, dolnośląski, ale i Polski sektor ekonomii społecznej powinien wzorować się na

trzeba znać się teoretycznie. Ważne jest pokazywanie dobrych praktyk w ekonomii społecz-

modelach funkcjonujących w krajach „rozwiniętej demokracji”. Podawano tutaj przykła-

nej. Powstawanie pierwszych spółdzielni socjalnych miało miejsce właśnie w województwie

dy Włoch i Skandynawii, gdzie sprzyja się działaniom przedsiębiorców społecznych. Na 84

dolnośląskim. (IDI, ekspert)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––Ale czy u nas, jest coś takiego specyficznego co ułatwia, takie coś nasze… regionalne?

w społeczeństwie polskim, w którym to najczęściej albo brakuje wiedzy w tym zakre-

––W rejonie Wałbrzycha, bo tym się troszeczkę zajmowałam, tam powstało dwa, trzy lata temu,

sie, albo idea ta została zdewaluowana. Chociaż powoli sytuacja zaczyna się zmieniać na

wiele spółdzielni socjalnych. Ponieważ to był teren, gdzie było bardzo duże bezrobocie. I tam

korzyść spółdzielców. Wzrost wiedzy, świadomości i kształtowanie pozytywnych postaw

osoby bezrobotne odnajdywały pracę, w spółdzielniach socjalnych.(…) Teraz zostały tylko

wobec różnych podmiotów ES sprzyja z kolei większej partycypacji, chęci uczestnictwa

dwie. Nawet największa „Ogrody Smaków” już nie istnieją . (IDI, ekspert)

potencjalnych beneficjentów. Ma to zarówno znacznie dla zawiązujących się spółdzielni

––Według Pana wiedzy, gdzie najlepiej rozwijają się takie spółdzielnie socjalne w Polsce? ––Na Śląsku oraz na Dolnym Śląsku w regionie wałbrzyskim. Nie znam bardzo dobrze tej kwestii, ale z tego co słyszę, to właśnie tam. (IDI, ekspert)

Kluczowe znaczenie dla możliwości działania regionalnego (i polskiego) sektora przedsiębiorczości społecznej mają szersze uwarunkowania społeczne. Respondenci podkreślali, że ES, a szczególnie spółdzielnie socjalne oraz NGO, mają największe szanse na skuteczne działalnie w takich społecznościach, w których rozwinięta jest aktywność obywatelska. Wskazywaliśmy już wcześniej, że społeczeństwo polskie należy do najmniej

socjalnych, NGO świadczących pomoc osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, jak i dla CIS i KIS-ów, które kierują swoje wsparcie do osób wymagających wsparcia na rynku pracy. Dla ZAZ-ów czy WTZ-tów oraz organizacji pozarządowych prowadzących działania na rzecz osób niepełnosprawnych, bardzo ważna jest pozytywna postawa najbliższego środowiska społecznego potencjalnych beneficjentów oraz np. oddolna aktywność rodziców w tym zakresie. Zacytujmy typowe wypowiedzi z wywiadów IDI: ––A jak Pan ocenia rozwój ES w Polsce?

aktywnych w Europie (ale i na świecie). Te obiektywne wskaźniki przekładają się także na

––To jest bardzo trudny temat w naszym społeczeństwie, ponieważ wydaje mi się, że tak jak

praktykę dolnośląskich NGO. Dlatego lokalne przedsiębiorstwa społeczne mają większe

obserwowałem działaczy z Włoch na przykład, którzy tutaj pracowali przy międzynarodo-

możliwości działania w tych społecznościach dolnośląskich, gdzie wskaźniki aktywności

wych projektach, to tamta ekonomia społeczna rozwija się na zupełnie innej bazie rozwoju

są większe (tereny zurbanizowane, centra regionu).

społecznego niż u nas. W krajach rozwiniętych, „starych” demokracji, aktywność społeczna

Inną determinantę społeczną pozytywnie oddziałującą na kondycję ES (w mikro i ma-

jest powszechna w społeczeństwie. U nas, myślę, że mamy bardzo dobre tradycje, ale zostały

kroskali) stanowi poziom zaufania społecznego80 oraz silne więzi społeczne81, które po-

zapomniane. W tym momencie aktywność społeczną w Polsce ogranicza się do wrzucenia

wodują przede wszystkim chęć do współdziałania, a wręcz umożliwiają kooperację. Na

drobnych do puszki. Obserwowałem dwie spółdzielnie socjalne, które rozwijały się tutaj w na-

ten aspekt szczególną uwagę zwracali spółdzielcy i eksperci skupiający się na spółdziel-

szej okolicy i jedyne co widziałem, to aktywność tych osób, które ją zakładały. Ich potencjał

czości oraz TUW. W tego typu przedsiębiorstwach, wzajemne zaufanie członków decydu-

a jednocześnie kompletna bierność ze strony potencjalnych beneficjentów. Te pomysły dlate-

je wręcz o sukcesie podmiotu i możliwości jego przetrwania.

go szybko się wypalają. (IDI, ekspert)

Zgodnie z opiniami badanych, rozwój przedsiębiorczości społecznej jest tym bardziej prawdopodobny, im wyższy jest poziom wiedzy, świadomości społecznej na temat ekonomii społecznej oraz w zakresie specyfiki działania poszczególnych typów podmiotów (NGO, spółdzielnie socjalne, KIS-y, CIS-y, TUW). Przedsiębiorczości społecznej sprzyjają ponadto pozytywne postawy wobec idei spółdzielczości, co jest szczególnie istotne 80. Zaufanie społeczne oznacza „oczekiwanie korzystnych dla mnie działań parterów interakcji, czy stosunków społecznych”. Zaś jego brak wiąże się z założeniem o reakcji niosącej dla nas negatywne skutki. Uzyskanie skutecznej pomocy ze strony innych osób oraz instytucji, a także nawiązanie i utrzymywanie współpracy wiąże się z uprzednim założeniem, że ktoś – osoba (zaufanie osobiste), organizacja (zaufanie instytucjonalne) czy inny podmiot działa w dobrej wierze, z zamiarem niesienia pomocy czy współpracy, nie zaś realizuje ukryte cele, które są sprzeczne z naszymi własnymi. Por.: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, s. 198. 81. Więzi społeczne, to stosunki, wszelkie zależności między ludźmi. Por.: J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 90 i nast.

––W Polsce spółdzielnie socjalne miały być trochę jak remedium na bezrobocie, a to nie jest dobry pomysł. Ruch spółdzielczy to musi być ruch obywatelski. Czasem to się udaje, ale udaje się właśnie w małych ośrodkach, gdzie społeczność jest zintegrowana. Wtedy ludzie chcą coś razem zrobić, ufają sobie. (IDI, ekspert) ––Czy trudno było założyć WTZ-y? ––Raczej nie. Pierwsze WTZ-ty powstały niejako siłą rozpędu. Rodzice dzieci niepełnosprawnych założyli stowarzyszenie. Powstał ośrodek i dzieci tych rodziców były w ośrodku. Rehabilitowano je. My wspieraliśmy ośrodek. Wszystko naprawdę dobrze funkcjonowało, ale dzieci urosły. (...). I tak właśnie siłą rozpędu powstał WTZ dla tych dorosłych już „dzieci”. (IDI, ekspert)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Do szans rozwoju lokalnej ekonomii społecznej badani zaliczyli również nowe możliwości ekonomiczne. Aktualnie zwiększyły się szanse pozyskiwania środków na działal-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie siębiorstwa te lepiej prosperują i mają znacznie bardziej stabilną kondycję ekonomiczną aniżeli takie, które nie mogą liczyć na takie wsparcie.

ność podmiotów ekonomii społecznej, i to nie tylko praktyków, ale i ekspertów, którzy

Respondenci-praktycy doceniali merytoryczną pomoc części pracowników instytu-

wdrażają projekty wspierające działalność tych pierwszych. Projekty mogą być reali-

cji samorządowych, publicznych (głównie MOPS-y, GOPS-y, PCPR-y). Chociaż wiedza na

zowane ze środków samorządowych, rządowych (np. w ramach PO FIO) oraz unijnych

temat, na przykład, spółdzielczości socjalnej, jest nierówno „rozłożona” na terenie wo-

(w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki). Rozwojowi lokalnych przedsię-

jewództwa. Można powiedzieć, że im dalej od takich „centrów” lokalnej ES jak Wrocław

biorstw społecznych mógłby sprzyjać mechanizm małych grantów na doposażenie orga-

i Wałbrzych, tym mniejsza świadomość potencjalnych ekspertów ekonomii społecznej,

nizacji, zakup niezbędnego sprzętu itp.

a więc ośrodków opieki społecznej, powiatowych urzędów pracy. Im dalej od tychże „centrów”, tym większe ma znaczenie indywidualne zaangażowanie i zainteresowanie

––Co sprzyja rozwojowi przedsiębiorstw ekonomii społecznej?

lokalnych instytucji przedsiębiorczością społeczną. Dlatego też, jak można przeczytać

––Bardzo mobilizujące byłyby małe granty na samym początku, nie takie jakie obecnie oferują

w rozdziale VII, przykłady dolnośląskich dobrych praktyk, odnajdujemy w mniejszych

urzędy – ale np. 5000 na spółdzielnię. Za to takie osoby są w stanie się wyposażyć. A potem

miejscowościach, gdzie większe znaczenie od dostępu do różnych instytucji mają lokal-

w miarę zarabiania mogą się doposażyć. (IDI, praktyk, NGO)

ne relacje pomiędzy spółdzielcami, osobami prowadzącymi WZT-y czy ZAZ-y a sektorem

Uczestnicy badań jakościowych zwracali uwagę, że przedsiębiorstwa społeczne działają najsprawniej tam, gdzie możliwa jest współpraca z sektorem prywatnym, kiedy przedsiębiorcy z II sektora współpracują z podmiotami ES, zlecając im podwykonawstwo czy też dostarczanie usług (jak catering, usługi transportowe itd.). Niewiele jest jednak takich przykładów spółdzielni socjalnych, NGO prowadzących działalność gospodarczą czy też WTZ, które mogą liczyć na taką kooperację. Są to wyjątkowe przypadki. ––Myślę, że w tej chwili jest dobry czas ku temu [by rozwijała się ES], ponieważ powstają spółdzielnie, zawiązują się kontakty. Obserwuję to na naszym przykładzie, gdzie mamy w tej chwili taką firmę… Centrala jest w Warszawie… która poprzez chęć szukania pomocy dla osób niepełnosprawnych przyjęła założenie, że będą się zajmowali pomocą dla osób niepełnosprawnych. I ostatnio przyjechali pracownicy tej firmy z rodzinami, pomagali nam tutaj w takich rzeczach, jak malowanie czy prace w ogrodzie. Mamy też od nich ogromne zamówienie. (IDI, praktyk, ZAZ)

Silnie sprzyjającym rozwojowi lokalnej ES czynnikiem zewnętrznym okazuje się przychylne traktowanie tej dziedziny przedsiębiorczości przez reprezentantów lokalnych władz. W trakcie wywiadów podawano przykłady partnerstwa pomiędzy praktykami dolnośląskiej ES a instytucjami samorządowymi, które spółdzielniom socjalnym oraz WTZ-tom zlecają wykonywanie usług (jak catering, prace porządkowe), dzięki czemu przed-

publicznym. W mniejszych społecznościach, relacje te są mniej sformalizowane i bardziej bezpośrednie, a same przedsiębiorstwa społeczne są bardziej „widoczne”. Mówimy tu jednak o wyjątkowych modelowych sytuacjach. Prezentowane wcześniej dane ilościowe pokazały, że zdecydowanie mniej praktyków ES działa poza terenami zurbanizowanymi. Zacytujmy respondentów: ––A czy jest coś co sprzyja rozwojowi sektora ES? ––No na pewno są różne działania prowadzone przez rozmaite instytucje, placówki, które szkolą czy przygotowują do prowadzenia takiej działalności. Ale myślę, że cały ten system wsparcia i pomagania jest jeszcze bardzo niedoskonały. Poza tym rozwojowi tej dziedziny ekonomii sprzyja przychylność władz samorządowych. –– Znają Panie takie samorządy? ––Ja myślę, że ten rejon wałbrzyski jest takim przykładem. Tam jest kilka podmiotów działających w dziedzinie ekonomii społecznej. Być może właśnie dzięki przychylności tamtejszych władz. (IDI, ekspert) –– A czy po stronie urzędów też są takie chęci [ do wspierania ES]? ––Naszego urzędu tak. Zresztą nie jest żadną tajemnicą, że władza tutejszej gminy bardzo wspierała pierwsze rozmowy na temat spółdzielni socjalnych. Tu jest ogromna determinacja i chęć współpracy. (IDI, ekspert)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

5.2. Bariery rozwoju ES

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie powiatów do nas dołączać. Musimy się jednak liczyć z tym, że pierwszeństwo mają osoby z naszego powiatu. (IDI, praktyk, WTZ)

Przeszkody, które – w oczach respondentów – utrudniają bądź nawet uniemożliwiają działalność i rozwój dolnośląskiego sektora przedsiębiorczości społecznej można podzie-

NGO prowadzące działalność gospodarczą:

lić na bariery, słabości tkwiące wewnątrz samego sektora, jak i zewnętrzne, wynikające

• problemy z rozpoczęciem działalności gospodarczej, niewiedza działaczy,

z cech złożonego otoczenia, w jakim funkcjonują dolnośląskie podmioty ES.

• brak pomysłu na działalność gospodarczą,

Respondenci zostali również dopytani o bariery związane z zakładaniem podmiotu, rozpoczynaniem działalności. Poszczególne kategorie dolnośląskich przedsiębiorstw

• strach przed zwiększoną kontrolą finansową działalności, • brak funduszy na prawników, księgowych.

społecznych musiały pokonać na początku aktywności poniższe problemy. ––Nikt z nas nie był przygotowany na tego typu działalność. Jedynie księgowa, która miała

Spółdzielnie socjalne:

wcześniej doświadczenie w prowadzeniu księgowości dla podmiotów komercyjnych. Ale na

• bierność potencjalnych beneficjentów,

początku nic nie wiedzieliśmy, ani jakie podatki trzeba będzie płacić, ani co z VAT-em. Do tej

• niewiedza urzędników,

pory zastanawiamy się, co będzie, jeśli przyjdzie kontrola i jak pokazać, że te fundusze prze-

• brak wsparcia ze strony PUP, innych urzędów,

znaczamy na cele statutowe, bo tylko wtedy unikniemy płacenia podatku dochodowego. A są

• problemy z zabezpieczeniem finansowym, z pozyskaniem poręczycieli.

przeznaczane. I jesteśmy wciąż w takim zawieszeniu, bo ja mam wrażenie, że ustawodawca nie nadąża za zmianami. (IDI, praktyk, NGO)

––Biznesplan był przygotowany, ale nie mieliśmy poręczycieli. A to jest nieosiągalne. I to najlepiej, żeby miał 3 tysiące brutto. My chcieliśmy tego wsparcia, co jest obiecywanie przez sa-

Inne przedsiębiorstwa (TUW, CIS oraz KIS) nie musiały rozwiązywać większych dyle-

morządy, przez państwo. Niestety, to tylko działa w teorii. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

matów na początku działania. Jakie negatywne uwarunkowania związane z prowadzeniem i rozwijaniem działalności wskazywali respondenci z obu prób badawczych?

WTZ/ZAZ: • niespójność przepisów prawnych, • biurokracja działalności, konieczność szczegółowej sprawozdawczości,

5.2.1. Słabe strony ES Na podstawie uzyskanych wyników jakościowych, do negatywnych cech lokalnej

• bariery mentalne: niechęć, negatywne postawy rodziców osób niepełnosprawnych,

sfery ekonomii społecznej zaliczyć należy niski poziom wiedzy praktyków oraz różnych

• podział na regiony, regionalizacja beneficjentów według powiatów,

instytucji publicznych na temat możliwości kooperowania. Stąd też wynika brak stałej,

• brak wystarczającej ilości miejsc dla chętnych,

opartej na wypracowanych modelach współpracy. Istnieją, jak pisaliśmy wcześniej, wza-

• problemy lokalowe (za mało pomieszczeń),

jemne relacje na linii praktycy – eksperci – inne podmioty, ale nie wyczerpują one nawet

• problemy finansowe,

części możliwych powiązań.

• problemy z konkurencją (ZAZ),

Badani zwracali uwagę na brak dostatecznej promocji na terenie Dolnego Śląska, zarówno samej idei ES, jak działań poszczególnych praktyków. Ci ostatni borykają się z dość

––Sama ustawa o warsztacie terapii zajęciowej to masa biurokracji. Ustawa mówi także, że nie

częstym problemem nieznajomości technik marketingowych i brakiem doświadczenia

możemy przyjmować osób z innych powiatów, z tym, że to też nie jest tak do końca, ponie-

w promowaniu swoich usług i produktów. Spółdzielcy podkreślali również deficyt szko-

waż ostatnio na szkoleniu było mówione, że my nie mamy prawa zabraniać osobom z innych

leń dla osób, które już prowadzą spółdzielnie i potrzebują bardziej szczegółowych i prak-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

tycznych kursów, na przykład z zakresu marketingu, zarządzania, technik sprzedaży, po-

––Na przykład tak się rozpadła spółdzielnia X. Dostali zlecenia, pojawiły się większe pieniądze

zyskiwania kontrahentów. Niektóre WTZ-ty mają ograniczone możliwości tworzenia nowych miejsc dla potencjalnych beneficjentów, rozszerzania wsparcia w sensie ilościowym. Na przeszkodzie stoją tutaj warunki lokalowe. Z kolei ważnym problemem części spółdzielców okazały się konflikty grupowe, związane z podziałem władzy, czy też wynikające z utraty motywacji w trakcie działalności, zwłaszcza, w momencie problemów finansowych, gdy brakuje kontrahentów, rynków zbytu. W organizacjach pozarządowych kryzys motywacji wiąże się z niechęcią działaczy do łączenia działalności społecznej z ekonomiczną. Kiedy NGO zaczyna prowadzić aktywność gospodarczą, może dojść do „schizofrenii organizacyjnej”, wynikającej z problemów z łączeniem dwóch rodzajów celów.

i powywracało im się w głowach. Wszyscy chcieli nagle być prezesami. Nikt nie chciał pracować. Ja jednak byłbym za tym, żeby spółdzielnia przynajmniej w połowie była spółdzielnią rodzinną. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna) ––Ze swojego doświadczenia na obszarze naszej gminy to ocena mogłaby być subiektywna, ale jeśli chodzi o inne gminy, to ekonomia społeczna nie ma wciąż pewnej siły przebicia. Widzimy to na przykładzie spółdzielni socjalnych – pojawiają się bariery nie do przejścia – albo jest to tylko słomiany zapał, albo szybko się rozwiązują, albo brakuje wsparcia przedstawicieli innych instytucji, które jest szalenie ważne. (IDI, ekspert) ––Są też inne problemy. Na początku jest mnóstwo zapału, podczas zakładania spółdzielni. Niestety potem to się wypala. Fakt, że obijamy się o urzędy nie zmienia faktu, że my nie damy

––To problem włożenia w strukturę organizacji, która ma charakter misyjny, podmiotu biznesowego, który funkcjonuje według reguł biznesowych i konkuruje na rynku komercyjnym.

rady długo sami podtrzymywać pewnych pomysłów, jeśli oni sami nie będą chcieli. Może to jest czasem wina lidera. (IDI, ekspert)

W biznesie patrzy się w kategoriach zarobków, kosztów, zysków czyli liczb, natomiast my myśleliśmy w kategoriach dobra wspólnego. Osoby, które były pedagogami nagle musiały stać

––A jakie są bariery, już na etapie, kiedy spółdzielnia powstała, aby ją utrzymać?

się menadżerami. To było osłabienie zespołu, rozczarowanie wśród partnerów, którzy wcze-

––Ludzie, to jest największy z problemów. W momencie kiedy zaczynają, jest euforia i entuzjazm.

śniej współpracowali personalnie z pewnymi osobami… a tutaj nagle te osoby się wycofują.

Później, kiedy spółdzielnia już zaczyna funkcjonować, zaczynają się nieporozumienia itd.

(IDI, praktyk, NGO)

i wtedy najczęściej ludzie się wypalają i spółdzielnia kończy swoją działalność. (IDI, ekspert)

––Największym problemem był wtedy lokal, warunkiem utworzenia WTZ-u było dysponowanie lokalem spełniającym ściśle określone warunki. Ten drugi WTZ podobnie. (IDI, ekspert) ––A to jeszcze… poza tymi problemami, o których wspomniałem, czyli pozyskania pewnych zleceń do wykonania… wynika również z pewnej specyfiki funkcjonowania spółdzielni jako takiej. Nawet jeśli tej spółdzielni dobrze idzie i wydawałaby się sytuacja super, to wtedy pojawiają się problemy z porozumieniem się członków spółdzielni, np.: „Dlaczego ty masz dostać tyle , a ja tyle”, „Jja więcej pracowałem, a ty mniej”, „A ty tylko coś przy papierze, a ja musiałem łopatą”. I z tego co wiem, to wiele spółdzielni socjalnych rozleciało się z powodu wewnętrznych takich starć i niesnasek. Ci ludzie nie potrafili się dogadać między sobą. Interes pojedynczej jednostki brał górę nad interesem całe spółdzielni. Oni nie widzieli tego jako jednostki w całości tylko każdy dbał o swoje interesy. (IDI, ekspert) ––Nie wiem, może my się źle reklamujemy, ale wydaje mi się, że nasz władze niespecjalnie wie-

5.2.2. Zagrożenia ES Na jakich obszarach geograficznych słabo rozwija się ES? Według respondentów, na mapie ogólnopolskiej i wojewódzkiej ekonomii społecznej można znaleźć wiele niezagospodarowanych stref. Przytoczone w poprzednich rozdziałach analizy ilościowe zostały potwierdzone przez naszych respondentów. Według nich, najtrudniej jest prowadzić i rozwijać na „ścianie wschodniej” kraju. Problem dotyczy też małych miejscowości, gdzie brakuje odpowiednio wykształconych kadr. Jeśli chodzi o Dolny Śląsk, to słabiej rozwinięte pod względem ES są powiaty położone poza ośrodkami miejskimi: Wrocławiem i Wałbrzychem, Legnicą czy Jelenią Górą. Poza tymi obszarami, rozwój przedsiębiorczości społecznej wynika z opisywanej już motywacji i zaangażowania potencjalnych spółdzielców, pracowników urzędów czy instytucji pomocy społecznej.

dzą, co my robimy. Być może to my powinniśmy coś zrobić, żeby pokazać, co robimy, że to ma sens. (IDI, praktyk, CIS)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Poniżej podajemy przykładowe odpowiedzi:

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie nym obszarze ES. Stąd wynika zbyt małe zainteresowanie potencjalnych beneficjentów działań (np. KIS, CIS). Przede wszystkim chodzi tutaj jednak o niechęć do organizowania

––Z tego co wiem to [najlepiej jest] na linii od Wisły na zachód [Polski], a dalej jest ściana wschod-

spółdzielni socjalnych, pomimo że potencjalnych osób uprawnionych do ich zakładania

nia. Tam jest gorzej o pracę i jeżeli chodzi o osoby niepełnosprawne, to ciężej jest stworzyć im

nie brakuje. Jednakże wysokie wskaźniki bezrobocia i postępująca pauperyzacja społe-

tam warunki, dlatego my tu mamy bardziej widoczne wzorce. (IDI, praktyk ZAZ)

czeństwa działa w zupełnie przeciwnym kierunku. Nie „popycha” do podjęcia aktywności,

––Uważam, że jest wiele osób, które mogłyby poprowadzić takie kluby (KIS), instytucji, które się na tym znają. Tutaj większym utrudnieniem są mimo wszystko te techniczne zasoby, lokalowe zwłaszcza, brak takich miejsc, ich dostosowanie, wyremontowanie… brak pieniędzy niż braki kadrowe. Osób, które zajmują się reintegracją społeczną jest naprawdę coraz więcej. Natomiast w mniejszych miejscowościach i wioskach brak jest ekspertów, psychologów czy doradców zawodowych. Z takimi specjalistami może być problem. (IDI, ekspert)

Relacje badanych potwierdzają założenie, że decydujący, pozytywny lub negatywny wpływ na ES, a szczególnie na spółdzielnie socjalne, mają czynniki stricte społeczne. Wyraźną barierą okazuje się deficyt świadomości społecznej, wiedzy na temat specyfiki działania spółdzielni. Pochodną niewiedzy lub błędnych przekonań są negatywne postawy wobec spółdzielców, a także samej idei spółdzielczości. Jest to bardzo istotne, ponieważ negatywne stereotypy spółdzielców (postrzeganych rzadziej jako przedsiębiorców, a częściej np. jako „byłe osoby bezrobotne”) sprawiają, że spółdzielnie stają się mniej konkurencyjne, mają gorszą „markę” od typowych firm. Idea spółdzielczości została w Polsce zdewaluowana, jako „niemodna”, i przez wiele lat była przedstawiana w negatywnym świetle, dlatego trudno jest aktualnie ten proces odwrócić. Tym bardziej, że nie podejmuje się systemowych działań, np. kampanii promocyjnych, edukacji w szkołach w tym zakresie. Tak jak aktywność społeczna może sprzyjać rozwojowi spółdzielni socjalnych i całej ES, tak bierność blokuje takie procesy. Według danych z 2007 roku, zakres bierności obywatelskiej w społeczeństwie polskim był dość znaczący i zapewne do dziś utrzymuje się na zbliżonym poziomie. Wyniki Centrum Badania Opinii Społecznej pokazały, że tylko co pią-

ale działa jak „hamulec”, powodując postępującą marginalizację społeczną, wycofywanie się jednostek i grup poza instytucje społeczne (gospodarkę, pracę, edukację, kulturę, politykę). Działalność spółdzielcza (ale też na przykład w ramach TUW oraz NGO) wymaga kooperacji, ta zaś odpowiedniego poziomu zaufania społecznego. Poziom zaufania społecznego jest określany jako czynnik bądź to zwiększający, bądź utrudniający rozwój społeczeństwa obywatelskiego83. Im niższy jest poziom zaufania, tym też mniejsze prawdopodobieństwo współdziałania osób i grup, podejmowania aktywności na rzecz innych, ale też poszukiwania wsparcia społecznego poza swoim bezpośrednim środowiskiem społecznym. Reprezentatywne badania sondażowe nad społeczeństwem polskim (2006 r.) pokazały, że – poza obszarem prywatności, bezpośrednich i nieformalnych relacji społecznych – możemy mówić o „kulturze nieufności”. Oznacza to, że zaufanie społeczne niemal wyłącznie zarezerwowane jest dla najbliższej rodziny, mniejszą siłę ma wobec dalszych krewnych, znajomych, sąsiadów oraz bliskich współpracowników w zakładzie pracy84. Respondenci mówili o tych problemach w następujący sposób: ––Ta idea [TUW] nie jest rozpowszechniona. Powiem szczerze, od dwóch lat prowadzimy tak naprawdę akcję edukacyjną, bo klienci o tym nie słyszeli. Niedużo się o tym mówiło i to jest taki margines. I tak jak Pani mówiłam, TUW-ów w Polsce też jest niewiele, chyba siedem. (…) Mało tego, nie wszystkie funkcjonują na takich zasadach jak my, bo część z nich powolutku przekształca się w komercję i właściwie nie różnią się od komercyjnych firm. (IDI, praktyk, TUW)

ty członek? społeczeństwa polskiego zadeklarował się jako społecznik pracujący „na rzecz

––Wydaje mi się, że tych barier jest coraz mniej, ale myślę, że jedną z jeszcze istniejących jest

swojego środowiska lub osób potrzebujących” (20,0%). Identyczna część, a więc jedna

niewiedza. My szkolimy ludzi w innych regionach, bo na naszym terenie ludzie nie bardzo

piąta społeczeństwa, według deklaracji, partycypowała w organizacjach obywatelskich

wiedzą, co to jest spółdzielczość socjalna. Nie jest to forma promowana w powiatowych urzę-

(20,0%) . Niski poziom zaangażowania społecznego jest również odczuwany na bada-

dach pracy. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

82. Za: Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. W diagnozie przeprowadzonej w styczniu 2008 r. pytano o aktywność w 2007 roku.

83. P or.: Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006. 84. Tamże.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––Ludzie nie wiedza, czym tak naprawdę jest spółdzielnia socjalna, że nie utrzymuje nas pań-

łeczną85. W wymiarze ekonomicznym, dochodzi do spadku siły nabywczej społeczeństwa,

stwo, tylko sami na siebie pracujemy. Często ma na to wpływ nazwa [„socjalna”]. ––Czyli macie problem z prawidłowym odbiorem społecznym? ––Dopóki to była instytucja dla osób niepełnosprawnych wszystko było w porządku. Od kiedy jesteśmy spółdzielnią socjalną… jest już gorzej. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

co dla przedsiębiorstw społecznych oznacza utratę potencjalnych klientów, odbiorców usług. Innym problemem ekonomicznym, z którym borykają się dolnośląscy praktycy ES (najczęściej spółdzielcy oraz działacze NGO) okazał się ograniczony dostęp do środków

––Podobno powstała jakaś jedna w [nazwa miasta], ale z tego co wiem to nie działa. Samą re-

finansowych, zwłaszcza na początkowym etapie działania, kiedy podmioty te mają nikłe

jestrację to każdy sobie może zrobić jeśli chce, natomiast co dalej…? Ci ludzie tutaj u nas byli,

szanse na zdobycie dużych dotacji. Brakuje – jak wskazywała część badanych – systemu

orientowali się, a później z naszej pomocy zrezygnowali. Coś próbowali sami zrobić, ale z tego

niewielkich grantów, dzięki którym nowe podmioty mogłyby wesprzeć się „na stracie”.

co się orientuję to nic nie dzieje się w tej chwili. (IDI, ekspert)

Zdaniem niektórych respondentów, zagrożeniem może być jednak zbytnie uzależnienie

––Pięć osób, które miałyby sobie zaufać, to jest kapitał, którego nie posiadają. I mimo, że mie-

się przedsiębiorstw społecznych od wszelkiego rodzaju dofinansowań. Zaznaczmy jed-

liśmy taki projekt, w którego rezultacie miała powstać spółdzielnia socjalna. To był projekt,

nak w tym miejscu, że podmioty ES, a zwłaszcza spółdzielnie socjalne i NGO, mają ogra-

gdzie miało być 10 działalności gospodarczych co najmniej założonych i jedna spółdzielnia.

niczone możliwości uzyskiwania funduszy na sposoby typowe dla II sektora gospodarki.

Tych działalności było zdecydowanie więcej w okresie projektu i jeszcze po projekcie były reje-

Ponadto banki nie są chętne do udzielania pożyczek, kredytów podmiotom ES.

strowane. Spółdzielnia nie powstała, chociaż było kilka grup inicjatywnych. Pierwsze to kryzys zaufania, nie ufają sobie wzajemnie, są też takie osoby, które chcą przyczepić się do tych bardziej inicjatywnych, a same mają takie pomysły, że one prawie prezesami będą od razu. (…) Kilka miesięcy trwania projektu to było za mało, żeby ktoś zmienił swoje myślenie, że tu wszyscy pracują i wypracowują przychód. (IDI, praktyk, CIS) ––No właśnie, problem mamy, jeżeli chodzi o wszystkie szkolenia z zakresu ES czy to dotyczy spółdzielni, czy też NGO, z rekrutacją. Nie ma chętnych na te szkolenia. Prowadziliśmy kiedyś ankietę potrzeb szkoleniowych i w tej ankiecie nikt nie wspomniał , że jest potrzeba zorganizowania takich szkoleń. Co świadczy o tym, że jest problem z tą ES. ––Jak Pani myśli, dlaczego ludzie nie są zainteresowani tą formą działalności? ––Wydaje mi się, że jest bardzo trudno prowadzić taką działalność. Jest to pięć osób, które zazwyczaj są wykluczone społecznie, borykające się ze swoimi problemami. I jeżeli te osoby mają jeszcze dogadać się ze sobą… Plus dodatkowo te wszystkie prawne uwarunkowania, które utrudniają. (IDI, ekspert)

Uwarunkowania makroekonomiczne mogą również blokować skutecznie aktywność w ramach przedsiębiorczości społecznej. Powyżej opisaliśmy skutki społeczne wysokiego poziomu bezrobocia, jego wpływ na pauperyzację, która wywołuje apatię spo-

––Co sprzyja rozwojowi działalności gospodarczej NGO? ––Czy coś sprzyja? Pytanie rozumiem, ale czy jest coś co sprzyja? Ja nie widzę jakiś sprzyjających okoliczności. Dzisiaj wiele organizacji, fundacji, stowarzyszeń działających w tym zakresie, działa z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej i jest OK. Jak te pieniądze się skończą to podejrzewam, że 90% tych instytucji przestanie istnieć, bo nie będzie zasilania finansowego, które na dzisiaj umożliwia funkcjonowanie i świadczenie usług, właśnie w zakresie szkoleń, doradztwa, informacji z tego zakresu. (IDI, ekspert) ––Główny powód jest taki, że te instytucje potrafią funkcjonować, działać gdy są wspierane . W momencie gdy te osoby mają pracować i prowadzić księgowość i inne rzeczy, których wymaga działalność …. Ja od początku jej powstania, miałam kontakt z [nazwa spółdzielni socjalnej]. Nawet korzystaliśmy z jej usług, na różnych szkoleniach, konferencjach. I wydawało nam się, że działa ona bardzo dobrze, ale działała ona „ bardzo dobrze” w cudzysłowie. Ale w momencie, gdy pomoc, ta z zewnątrz była coraz mniejsza, to zaczęły się problemy pomiędzy pracownikami. (IDI, ekspert) 85. A patia społeczna oznacza stan świadomości społecznej przejawiający się w bierności. Jest to „postawa jednostki lub grupy społecznej charakteryzująca się brakiem lub obniżeniem aktywności społecznej, zobojętnieniem na otaczającą rzeczywistość i wszelkie inicjatywy społeczne”. Za: K. Olechnicki, P. Załecki, Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1999, s.22.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Na pewno słyszał Pan o tym co nasi posłowie wymyślili odnośnie ZAZ i WTZ. Zamierzają na nas oszczędzać. Jeśli skończy się finansowanie takich placówek, to w tym momencie te wszystkie osoby są przykute w domu. (IDI, praktyk, WTZ)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie księgowości… Każda fundacja musi spełniać mnóstwo wymogów, co jest ciężkie dla małych czy lokalnych podmiotów. (IDI, ekspert) ––W sumie jesteśmy za bardzo kontrolowani przez urzędników. Brakuje nam trochę samodziel-

Respondenci odtworzyli ponadto zestaw uwarunkowań formalno-prawnych, które

ności i wolności. Przede wszystkim wiadomo, że brakuje środków finansowych na stworze-

powodują spowolnienie lub regres przedsiębiorczości społecznej. Po pierwsze, są to nie-

nie nowych miejsc pracy. A my chcieliśmy poszerzać działalność, iść do przodu. (IDI, praktyk,

jasne lub skomplikowane przepisy, utrudniające na przykład działalność gospodarczą or-

WTZ)

ganizacji pozarządowych. Barierą jest skomplikowane i zmienne ustawodawstwo, a także zbyt wysokie wymogi formalne dla podmiotów pobierających dotacje, nadmierna kontrola i biurokratyzacja działań powodująca poczucie „tonięcia w papierach”. Jest to szczególnie uciążliwie dla małych i nowych podmiotów, które nie dysponują odpowiednią ilością środków na profesjonalną księgowość, a także dla WZT-tów, od których instytucje udzielające wsparcia finansowego wymagają szczegółowej dokumentacji prowadzonych działań. Badani praktycy niejednokrotnie twierdzili, że konkretne instytucje oraz lokalne władze samorządowe nie są zainteresowane tematyką ekonomii społecznej, nie są skłonne do wspierania działań spółdzielców.

––Nie ma czegoś takiego, żeby np. gminy, jakieś instytucje samorządowe mogły zlecać takim spółdzielniom socjalnym jakąś część czy pewne prace związane, na przykład, z utrzymaniem porządku, jakieś drobne prace pomocnicze dla tych samorządów. (…) Tego niestety nie ma i to dość mocno utrudnia. Z doświadczenia, może nie tutaj naszego urzędu, bo my tu mamy stosunkowo mało [spółdzielni]… ale pracowałem w UP w [nazwa miasta] i tam tych spółdzielni troszkę więcej się potworzyło, ale ich szanse utrzymania się są niewielkie, powiedziałbym. (IDI, ekspert)

Poszczególne kategorie praktyków zgłaszały odmienne listy problemów, które stanowią wewnętrzne i zewnętrze „hamulce” aktualnie prowadzonej i planowanej działalności.

––PCPR wymaga przygotowywania niezmiernie licznej dokumentacji. Papiery muszą być niejako na wszystko. Mam poczucie, że wręcz „toniemy” w papierach i koniecznych dokumen-

Co warte podkreślenia, szczególnie rozbudowany zestaw dotyczy dolnośląskich spółdzielni socjalnych. Spójrzmy jeszcze na poniższe szczegółowe zestawy danych.

tach. Jest to bardzo poważne utrudnienie dla naszej pracy. Niestety zdarza się nawet teraz, że brakuje pieniędzy na wynagrodzenia. A i wynagrodzenia są naprawdę niewysokie jak na

Spółdzielnie socjale:

tak wykwalifikowana kadrę jaką tutaj mamy. To jest kolejne bardzo poważne utrudnienie, bo

• niska świadomość społeczna, uprzedzenia wobec spółdzielni socjalnych,

niektórzy zastanawiają się czy tu dalej pracować. (IDI, praktyk, WTZ)

• brak odpowiedniej wiedzy i pomocy ze strony urzędów,

––Co w takim razie utrudnia powstawanie podmiotów ES? ––Moim zdaniem przepisy. Ludzie boją się podjąć ryzyka oraz odpowiedzialności prawnej, gdyby coś poszło nie tak. (IDI, ekspert) ––Wydaje mi się, że uregulowania prawne, które są w Polsce nadal… Z tym się najbardziej borykają te wszystkie instytucje. Nie tylko spółdzielnie, ale i CIS-y . Wydaje mi się, że przepisy są za sztywne. (IDI, ekspert) ––Podejrzewam, że profesjonalizacja organizacji pozarządowych z jednej strony ma swoje zalety dla tych, które już istnieją, mają swoje struktury. Porównując nas – z trzema czy czterema osobami pracującymi w księgowości, czy w kadrach – do organizacji, która w ogóle nie ma

• brak zainteresowania lokalnych władz spółdzielczością socjalną, • konieczność w konkurowaniu z innymi firmami na rynku, problemy z konkurencyjnością, • brak popytu na usługi, brak zleceń, • konieczność odprowadzania składek do ZUS od początku działalności, • brak możliwości finansowych: otrzymania kredytu z banku, otrzymania sprzętu, maszyn w leasing, • brak pomysłu na działalność przynoszącą zyski, nieznajomość rynku, • wysokie koszty prowadzenia księgowości – konieczność zatrudniania specjalistów z zewnątrz, • wysokie koszty utrzymania lokalu, zaległości z czynszem, opłatami za media, • nieosiągalność dotacji dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • brak profesjonalizmu, doświadczenia spółdzielców w danej dziedzinie działalności gospodarczej, • brak odpowiedniego wykształcenia członków spółdzielni (prawo, ekonomia, marketing), • niski poziom zarobków osób prowadzących spółdzielnie socjalne,

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • brak wiedzy na temat Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych, • brak świadomości firm, instytucji publicznych z korzyści ekonomicznych płynących z ubezpieczeń wzajemnych, • mała ilość TUW-ów w Polsce, • komercjalizacja TUW-ów w Polsce.

• brak silnego lidera, animatora, • brak samodzielności osób prowadzących spółdzielnie, • konflikty w ramach grupy prowadzącej spółdzielnie, brak zaufania pomiędzy członkami, • problemy z motywacją do prowadzenia spółdzielni.

NGO prowadzące działalność gospodarczą: • niejasne przepisy dotyczące działalności gospodarczej NGO, • nadmierne kontrole urzędowe, • biurokratyzacja działań NGO, niemierzalność efektów „miękkich” działań,

CIS/KIS: • brak możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych (poza dotacją miejską), • niepewność, zagrożenie likwidacją działalności CIS, • problemy z beneficjentami: bierność, niechęć do uczestnictwa w zajęciach.

• za małe wsparcie samorządu dla NGO, niechęć do współpracy z NGO w realizacji zadań publicznych, • brak zainteresowania sektora prywatnego działalnością społeczną, wspieraniem podmiotów ES, • problemy z uzyskaniem kredytu, brak zaufania ze strony banków,

WTZ/ZAZ: • planowane oszczędności ze strony ustawodawcy, w dotowaniu tych podmiotów, • trudniejszy dostęp do środków finansowych podmiotów spoza wielkich miast, • brak wsparcia ze strony władz samorządowych, • nadmierna kontrola ze strony urzędów, brak samodzielności podmiotów, • niechęć pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych, • problemy finansowe, za małe środki z PFRON-u na prowadzenie działalności, • problemy z prowadzeniem wymaganej dokumentacji, • problemy lokalowe, trudności z rozszerzeniem zasięgu działalności, zwiększeniem liczby beneficjentów, • trudności z łączeniem działalności WZT z pozostałą działalnością organizacyjną (dla WTZ prowadzonych przez stowarzyszenia), konflikty merytoryczne na tym tle, • problemy kadrowe, brak środków na zatrudnienie, niskie płace, problemy z fluktuacją kadr.

• bardzo duża konkurencja w pozyskiwaniu środków w otwartych konkursach (np. w Urzędzie Marszałkowskim), • brak lokalnych partnerów – organizacji pozarządowych prowadzących podobną działalność, • specyfika działalności opartej w większej mierze na zaufaniu społecznym partnerów i otoczenia niż na „twardych” wynikach ekonomicznych, • problemy z ciągłością działalności, brak płynności, stabilności finansowej, działanie „od projektu do projektu”, • dla małych NGO: wymogi profesjonalne, brak księgowych, prawników, • problemy lokalowe, problemy z utrzymaniem budynku, • „schizofrenia organizacyjna”: problemy z łączeniem działalności statutowej z działalnością ekonomiczną, • brak przedsiębiorczości wśród liderów NGO, niechęć do działalności biznesowej, • bariery mentalne członków: traktowanie działalności gospodarczej jako sytuacji przymusowej.

TUW : • niski popyt na ubezpieczenia w TUW, • dominacja na rynku tradycyjnych firm ubezpieczeniowych, 100

101

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

VI. M APA POMOCY DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ W poprzednim rozdziale poddaliśmy analizie czynniki sprzyjające oraz utrudniające rozwój lokalnych podmiotów ekonomii społecznej. Jak się okazało, respondenci dostrze-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Jaką formę wsparcia i jakim podmiotom oferuje Państwa organizacja? ––Doradztwo w takim szerokim zakresie. Doradztwo specjalistyczne. Czyli jeśli jest potrzeba bardzo specjalistycznej wiedzy dla zakładanej spółdzielni, której my nie mamy, wtedy zapraszamy zewnętrznych ekspertów z bardzo różnych dziedzin czasami. Ale też szkolenia, warsztaty, w różnych formach. (IDI, ekspert)

gali mocne strony i szanse, ale także różnorodne negatywne charakterystyki lokalnego

Instytucje eksperckie realizują także projekty promujące sektor spółdzielczości spo-

sektora ES oraz zagrożenia zewnętrzne wobec tej sfery dolnośląskiej działalności. Czy sek-

łecznej, podnoszące stan wiedzy na temat tej sfery oraz skupiają się na pomocy praktycz-

tor przedsiębiorczości społecznej może liczyć na wsparcie ze strony lokalnych podmio-

nej w zakładaniu i prowadzeniu już powstałych przedsiębiorstw społecznych:

tów eksperckich? Czy praktycy są zmotywowani do uczestnictwa w dostępnych formach pomocy? Spróbujmy odpowiedzieć na tak postawione pytania.

––Jest to główna domena naszej działalności. Jest to forma promocji, rozpowszechnianie, rozmowy, pokazywanie, ale też w formie takiego praktycznego pomagania podmiotom, które chcą powstać, głównie spółdzielniom socjalnym. Spółdzielnie socjalne to jest taka… bardziej

6.1. Dotychczasowe formy wsparcia Z relacji badanych instytucji eksperckich wynika, że część z nich wspiera lokalne przedsiębiorstwa społeczne, głównie spółdzielnie socjalne, WZT-ty oraz organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, ale także inne podmioty ES. Pomoc ta jest skupiona przede wszystkim na zakresie merytorycznym: instytucje szkolące prowadzą kursy, świadczą doradztwo, udzielają pomocy prawnej. Eksperci podawali ponadto przykłady pomocy psychologicznej dostępnej dla potencjalnych przedsiębiorców społecznych (np. osób bezrobotnych, niepełnosprawnych). ––Jakie formy wsparcia oferują Państwo podmiotom działającym w obszarze ekonomii społecznej na terenie Dolnego Śląska?

Mniej popularną metodą pomocy praktykom dolnośląskiej ES jest wsparcie materialne w postaci dostępu do lokali, sprzętu komputerowego, wyposażenia lokali. Jest to także pomoc stricte finansowa, udzielana przez urzędy, głównie jednostki miejskie, w ramach szerszych projektów (np. systemowej współpracy z lokalnymi organizacjami pozarządowymi). ––Jakie formy wsparcia oferują Państwo podmiotom działającym w obszarze ES na terenie Dolnego Śląska? ––Przede wszystkim swoją infrastrukturę. Przede wszystkim lokalowa i doradcza. No i sprzęt. (IDI, ekspert)

––Szkolenia, doradztwo.

––Jakie formy wsparcia oferujecie Państwo podmiotom działającym w obszarze ES?

––Jakim podmiotom?

––Nasz urząd ma coroczny program współpracy z organizacjami pozarządowymi. Ogłaszane

––Właściwie wszystkim. Bo i spółdzielnie socjalne i CIS-y , KIS-y, NGO czy właściwie cały obszar ES może wziąć udział w naszych szkoleniach. (IDI, ekspert) ––Jakie formy wsparcia udostępniacie Państwo podmiotom działającym w ramach ekonomii społecznej?

102

nasza działka. (IDI, ekspert)

są konkursy na realizację zadań w różnych obszarach. W ramach tych zadań organizacje mogą zgłaszać swoje pomysły i na ogół otrzymują wsparcie. (IDI, ekspert)

Powyższe informacje udzielane przez ekspertów potwierdzają przedsiębiorcy społeczni działający na Dolnym Śląsku. Najczęściej uczestniczyli oni w różnego typu szkoleniach,

––Nie finansowe, raczej pomoc prawną, psychologiczną. Prowadzimy specjalistyczne zajęcia

kursach, innych formach edukacji oraz wsparcia merytorycznego w zakresie ES. Niektó-

i szkolenia, które mają motywować do pracy w ramach działalności gospodarczej. (IDI, eks-

rzy respondenci-praktycy wymieniali uzyskaną pomoc materialną (sprzęt komputerowy,

pert)

meble biurowe), a część wskazywała na lokalne źródła finansowania za pośrednictwem 103

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie dolnośląskich urzędów, jak na przykład Urząd Marszałkowski, Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej, gminne lub powiatowe ośrodki opieki społecznej czy PCPR-y. ––Ja korzystałam ze szkoleń na początku działalności, konsultowałam projekty z nimi [z instytucją ekspercką]. Korzystam ze szkoleń Dolnośląskiego Ośrodka Polityki Społecznej, uczestniczymy w konferencjach i korzystamy z doświadczeń innych centrów, przenosimy dobre praktyki, korzystamy często ze szkoleń odnośnie ustawy o zamówieniach publicznych, bo ciągle się zmienia, a papierki muszą być poprawne. Pracownicy korzystają ze studiów podyplomowych w zakresie polityki społecznej. (IDI, praktyk, CIS)

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie W obu grupach badanych mówiono o potrzebie szkoleń, ale wyspecjalizowanych, dostosowanych do realnych i zmieniających się potrzeb podmiotów ekonomii społecznej. Innej pomocy i w odmiennym zakresie potrzebują „młode” przedsiębiorstwa społeczne, a innej te, które działają w sektorze dłużej (np. szkolenia dotyczące aplikowana o środki z Unii Europejskiej). Poprawa poziomu wiedzy jest potrzebna również ekspertom ES. Część reprezentantów lokalnych urzędów ujawniała zapotrzebowanie na informacje, zwiększanie wiedzy, zarówno o całym sektorze, specyfice i mechanizmach działania, jak i na temat spółdzielni socjalnych. Dolnośląscy przedsiębiorcy społeczni mówili także o potrzebach lokalowych, pojawia-

––To znaczy, ja już brałam w kilku udział [w szkoleniach]...

jących się zwłaszcza na początku działalności. Eksperci zaś rekomendowali utworzenie

––I jakiego typu to były szkolenia?

mechanizmów specjalnych pożyczek, kredytów dostępnych dla sektora ES. Innym źró-

––Takie interpersonalne i ogólnie, o poszerzeniu wiedzy na temat ekonomii społecznej. (IDI,

dłem finansowania mogłyby być dodatkowe środki samorządowe przeznaczane na dzia-

praktyk, spółdzielnia socjalna) ––Pomoc prawna, merytoryczna i szkolenia. (…) Dostaliśmy komputer, laptopa meble, ale nie same pieniądze. Sami znaleźliśmy sobie lokal. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna) ––Z jakich form wsparcia swojej działalności skorzystali Państwo? ––Środki z PFRON-u, Urzędu Marszałkowskiego za pośrednictwem MOPS-u i od miasta. (IDI, praktyk, WTZ)

Jakich form pomocy oczekują badani praktycy a jakie zalecają lokalni eksperci?

łania z tej sfery. Bez uświadamiania i promocji tego typu przedsiębiorczości w społecznościach lokalnych, zwiększanie dostępu do środków finansowych mija się jednak z celem, gdyż nie są one w pełni wykorzystywane (jak np. środki na założenie lub na przystąpienie do spółdzielni socjalnej w powiatowych urzędach pracy). Tylko w wyjątkowych przypadkach badani praktycy przedsiębiorcy społeczni nie zgłaszali zapotrzebowania na zewnętrzną pomoc, ponieważ już się usamodzielniły: ––Jakiego typu informacje chcieliby Państwo otrzymać na temat ekonomii społecznej? ––Właściwie to nie potrzebuję żadnych informacji, byłam na wielu szkoleniach i też bardzo długo już pracuję w tym obszarze. (IDI, praktyk, WTZ)

6.2. Oczekiwane i zalecane formy wsparcia

Na poniższym rysunku zamieściliśmy formy pomocy, które mogłyby sprzyjać rozwojowi lokalnej ekonomii społecznej.

Respondenci wskazywali zarówno na potrzebę wsparcia całego sektora dolnośląskiej ekonomii społecznej, jak i poszczególnych typów podmiotów-praktyków, wchodzących w jego skład. Przede wszystkim niezbędna jest promocja działań z zakresu przedsiębiorczości społecznej, jak i zwiększania społecznej wiedzy na temat działania, na przykład spółdzielni socjalnych czy Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych. Część praktyków podkreślała znaczenie nawiązywania i utrzymywania kontaktów pomiędzy różnymi podmiotami ES. Rekomendowano organizację spotkań, dyskusji, szkoleń, które mogłyby zainteresować przedsiębiorców społecznych. Badani deklarowali również chęć skorzystania z indywidualnego doradztwa oraz z usług coachingu, przydatnego przede wszystkim lokalnym liderom ES. 104

105

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Wykres 14 Mapa pomocy dolnośląskiej ES

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ściach realizowania potrzeb. Nie wykluczamy organizowania w tym zakresie jakiś większych spotkań czy też sprowadzania specjalistów. (IDI, ekspert) ––Potrzebne są spotkania. Ostatnio mieliśmy konferencję na temat właśnie ES w Strzelinie. Dowiedzieliśmy się, jakie podmioty zaczęły współpracować na tamtym terenie, to wiele nam dało. Dużo osób się wiele dowiedziało. Tak zacieśniają się nowe kontakty. Przydałby się portal internetowy czy forum dla ES. Nieraz trzeba się czegoś dowiedzieć, a nie ma prostego przekazu informacji. (IDI, praktyk, ZAZ) ––Czy jest coś, co pomogło by lepiej działać podmiotom w obszarze ekonomii społecznej? ––Na pewno element pożyczkowy. Tak robi biznes i nie ma powodu, żeby tak się nie działo w sektorze [ES]. (IDI, ekspert) ––Myślę, że trzeba więcej popracować nad elementami dotyczącymi promocji i usług marketingowych. Ale myślę, że to jest kompleksowe wsparcie i należy doskonalić to, co jest w środku zawarte i dostosowywać pod potrzeby, niż tworzyć coś nowego. (IDI, ekspert) ––Gdyby wśród społeczeństwa było wiadomo, że spółdzielnie socjalne to są osoby, którym praca jest potrzebna do powrotu do społeczeństwa, to może [spółdzielcy] byliby przychylniej traktowani. (IDI, praktyk, NGO)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań jakościowych.

Zacytujmy przykładowe wypowiedzi ekspertów i praktyków.

––A szkolenia na temat ekonomii społecznej? ––Zawsze na nie jeździmy. Można się tam nauczyć za każdym razem czegoś nowego.(…) Kiedyś był ktoś z Włoch. Ale tam rząd pracuje zupełnie inaczej. Szkoda, że jest niewiele takich spo-

––A jakiego wsparcia brakuje? ––Przede wszystkim w zakresie oferowania lokali tymże podmiotom. W innych powiatach, choćby polkowickim, wygląda to inaczej. Jest nie tylko baza lokalowa, ale też liczne dofinansowania do nich. Może jestem trochę niesprawiedliwa dla naszej gminy, ale wydaje mi się, że można by zrobić trochę więcej. Można by było zachęcić, zainteresować, wypromować. IDI, ekspert)

tkań. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna) ––No przydałby się oczywiście portal informacyjny, coś na zasadzie ngo.pl, także szkolenia. Ale w formie zajęć, na przykład indywidualnych czy bezpłatnego doradztwa, coaching. Bo szkoleń jest wszędzie bardzo dużo. Ja sam mam poczucie „przeszkolenia” społeczeństwa. (IDI, praktyk, NGO) ––Uważam, że nasz urząd [PCPR] powinien mieć więcej pieniędzy do podziału. Poza tym, po-

––Poza tym ciężko dostępne są informacje w tym zakresie [ES]. Obecnie próbujemy tworzyć

winniśmy jako urząd dostać dużo więcej zebranych informacji na określony temat, na przy-

Punkt Informacji Obywatelskiej, który miałaby się zajmować udzielaniem nieodpłatnych in-

kład spółdzielni socjalnych. Jakieś kontakty, opracowania na temat funkcjonowania takich

formacji mieszkańcom o ich uprawnieniach, sposobie rozwiązywania problemów, możliwo-

podmiotów. My wtedy rzetelnie możemy to przekazywać dalej i odpowiedzieć na wszelkie związane z tym tematem pytania. (IDI, ekspert)

106

107

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Na pewno potrzebujemy czysto specjalistycznych szkoleń, związanych z naszą specjalizacją, ponieważ technologie, Internet, informatyka idą cały czas do przodu, rozwija się to i ciągle jest coś nowego. To na pewno potrzebujemy szkoleń związanych z teleinformatyką, szkoleń

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • indywidualne doradztwo (prawne, księgowe), • specjalistyczne szkolenia z zakresu marketingu, zarządzania, pozyskiwania środków unijnych, nowoczesnych technologii teleinformatycznych,

zawodowych, podnoszenia kwalifikacji czysto specjalistycznych. Na pewno nie potrzebujemy

• uproszczenie procedur pozyskiwania środków na działalność,

szkolenia typu: jak założyć spółdzielnię socjalną a dużo przychodzi takich ofert do nas. (…)

• większa pomoc ze strony urzędników w przygotowaniu i rozliczaniu wniosków

––W jakiej formie chcieliby Państwo otrzymywać tego typu informacje? ––W formie bezpośrednich, warsztatowych szkoleń ze specjalistami, na przykład z inżynierami informatykami, którzy są na bieżąco, z politechniki czy z uczelni wyższych, czy z firm komer-

o dotacje, • zamówienia na preferencyjnych warunkach ze strony władz samorządowych, instytucji publicznych,

cyjnych, które są dużymi korporacjami internetowymi i teleinformatycznymi. (IDI, praktyk,

• wsparcie finansowe, dostępność dotacji,

spółdzielnia socjalna)

• niewielkie granty na rozpoczęcie działalności,

––Na pewno są formy wsparcia, takie jak szkolenie potrzebne, ale to zależy, jaka będzie tematyka poruszana. ––Jakiego typu szkolenia byłyby Pani przydatne? ––Generalnie to wszystko już tutaj wiem, więc żadne szkolenie mi nie pomoże. Trzeba bazować

• granty celowe na przeprowadzanie obowiązkowej lustracji, • wprowadzenie funkcji opiekuna nowopowstającej spółdzielni. ––Przydałaby się taka zmiana przepisów?

na tym, co jest, bo to jest dostosowane do przepisów, które w tej chwili są. (…) Natomiast

––Tak, przydałaby się taka zmiana, o jakiej ja tu wcześniej mówiłem, czyli ułatwiająca wejście na

szkolenie, jak pozyskać pieniądze na przykład z Unii Europejskiej, jak pisać projekty. Takich

rynek. Ja wiem, że krytycy mogliby powiedzieć, że „wolny rynek” i dlaczego tu takie podmioty

szkoleń jest mało albo są odpłatne, albo się bardzo długo czeka. No to takich szkoleń brakuje.

preferować? Ale jeżeli przyjmiemy, że osoby zakładające spółdzielnie są zagrożone wyklucze-

(…) To fakt, bo gdziekolwiek piszę, to albo już miejsc nie ma albo są tak kolosalne kwoty po-

niem, to pomoc tym ludziom jest jak najbardziej wskazana. Myślę, że gdyby istniały podstawy

dane, że człowiek rezygnuje z tego szkolenia. (IDI, praktyk, WTZ)

prawne takiego „bezprzetargowego” zlecania przez gminę spółdzielniom, to gmina pewnie

––Fajne byłyby warsztaty, żeby ktoś nas uczył. My mamy teraz taki problem: rzucono hasło zaproponujcie coś, zróbcie jakiś projekt, dano nam te rozporządzenia itd. I z tego nic nie wynika. Czytamy to już dwa tygodnie. Pani, która nam to dała, sama nie umiała nam tego wytłu-

chętnie by skorzystała. Na pewno cieszyłoby się to poparciem lokalnej społeczności. Dzisiaj, jakby zapytać samorządowców czy coś by chcieli zlecić, to powiedzą, że wszędzie mamy ustawę o zamówieniach publicznych. (IDI, ekspert)

maczyć. Takim to jest napisane pismem prawniczym, że trzeba by wynająć prawnika, żeby

––Jakich form wsparcia, według Pana, brakuje?

nam to przetłumaczył. A chcieliśmy napisać projekt, żeby pozyskać fundusze na integrację

––Wydaje mi się, że jeśli chodzi o spółdzielnie socjalne, to po pierwsze maksymalnego uprosz-

społeczną. Ciężko jest coś takiego zrobić. Odbywają się potem konkursy, z tych konkursów zo-

czenia procedur zdobywania środków publicznych na działalność, po drugie wsparcia ze

staje wyłoniony najlepszy projekt, a w zasadzie nikt nie wie, jak to napisać. Na takie szkolenia

strony urzędów współpracujących w tym zakresie. Czyli tak, jak jest w kodeksie urzędnika:

chętnie wysłałabym swoją kadrę i sama bym poszła. (IDI, praktyk, WTZ)

jeżeli petent nie potrafi czegoś napisać to de facto jest tak, że powinien to zrobić urzędnik, tak

Ponieważ potrzeby poszczególnych typów instytucji były dość zróżnicowane, poniżej prezentujemy zestawy potrzeb zgłoszone przez poszczególne kategorie praktyków oraz zalecane przez badanych ekspertów ES.

jest w przepisach. No, ale to zależy tylko od ludzi. (IDI, ekspert)

KIS/CIS: • możliwość pozyskiwania wsparcia finansowego z różnych źródeł, • pomoc w ubieganiu się o dofinansowanie ze środków unijnych,

Spółdzielnie socjalne: • odpowiednie ustawodawstwo, lobbing spółdzielni, 108

• zmiana, zachęcanie potencjalnych beneficjentów do uczestnictwa przez różne instytucje. 109

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Jakich form wsparcia brakuje, Pani zdaniem? ––Chciałabym wykorzystywać projekty unijne. Jest duże pole do popisu i można zrobić coś pięknego. (IDI, praktyk, KIS)

WTZ/ZAZ: • zmiana mentalności, pomoc ze strony potencjalnych pracodawców, którzy oferowaliby staże dla osób niepełnosprawnych, • informacje na temat możliwych form wsparcia podmiotów działających na rzecz osób niepełnosprawnych,

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––A jakich form wsparcia wam brakuje? ––Brakuje nam, na przykład, prawnika, który społecznie mógłby nam pomóc w przypadku różnych niejasności. Na pewno przydałaby się pomoc w przypadku kontroli, bo nie znamy się na pewnych rzeczach, a chcielibyśmy mieć wypracowane i opisane jakieś stanowisko, bo możliwe, że nie zrozumiemy tych zapytań UKS [Urzędu Kontroli Skarbowej]. Cieszyłbym się też z istnienia funduszu pożyczkowego na preferencyjnych warunkach, dzięki czemu można by dofinansować nowe gałęzie biznesu. No i chyba większe sieciowanie organizacji pozarządowych, prowadzących określoną działalność, np. taka jak nasza (…). Na razie jednak jest trochę za mała świadomość tego typu działalności. (IDI, praktyk NGO)

• warsztaty, szkolenia z zakresu pozyskiwania środków z Unii Europejskiej, dla pracowników, kierowników, • szkolenia z zakresu finansowania, z zakresu prawa obowiązującego te podmioty, • dostęp do lokali, umożliwienie rozszerzenia działalności, zwiększenia ilości beneficjentów. ––Czyli wsparcie prawne? ––Tak. Takie to jest dla nas wszystko niejasne. Przepisy dotyczące organizacji pozarządowych i prowadzenia warsztatów terapii zajęciowej są nie do końca przemyślane przez organy, które są powołane do tego. Są czasami takie absurdalne rzeczy wymyślane, jakby nie znał się ktoś na specyfice osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ktoś pisał coś, co w ogóle nie jest adekwatne do stanu rzeczy. (IDI, praktyk, WTZ)

NGO prowadzące działalność gospodarczą: • szkolenia dla pracowników na temat pozyskiwania środków i prowadzenia działalności gospodarczej, • kontakty biznesowe, • organizacja „sieciowej” współpracy organizacji pozarządowych prowadzących działalność gospodarczą, • pomoc prawna, • wsparcie finansowe działalności nie związanej z konkretnymi projektami, • powstanie funduszu pożyczkowego, pożyczki dla NGO na preferencyjnych warunkach, • profesjonalna pomoc w przypadku kontroli finansowej z Urzędu Kontroli Skarbowej.

110

111

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

VII. DOBRE PRAKTYKI EKONOMII SPOŁECZNEJ: POLSKA I DOLNY ŚLĄSK Określenie „dobrych praktyk” w zakresie ekonomii społecznej nie jest zadaniem najłatwiejszym. Trudność ta wynika po pierwsze ze wspominanego wcześniej chaosu pojęcio-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie rozwiązań przez inne podmioty, całościowo lub w części. W końcu działania wzorcowe powinny być etyczne, mieszczące się w ustalonych normach społecznych, prawnych, obyczajowych, moralnych88. Najogólniej rzecz ujmując za cytowaną publikacją przyjęliśmy, że wzorcowe czy dobre praktyki to:

wego wokół terminu „ekonomia społeczna”. Najpierw należy bowiem ustalić podmioty,

„(…) takie zasady działania i takie projekty, które prowadzą do dobrych lub bardzo do-

które zostaną poddane ewaluacji i komparacji. Po drugie, nie ma jednolitych kryteriów

brych wyników organizacji. Powinny one również spełniać dodatkowe warunki, takie jak:

odróżniania „dobrych” praktyk od tych, które nie są za takie uznane. O podobnych wątpli-

dobre planowanie, autoewaluacja, możliwość implementacji przez inne organizacje, etyka

wościach piszą autorki publikacji zatytułowanej „Przedsiębiorczość i korzyści społeczne:

działania. Dodatkowo mogą też wyróżniać się nowatorstwem w podejściu do rozwiązywa-

identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej”:

nia problemów lub w jakimś innym aspekcie działalności”89.

„Potrzeba głębszych refleksji nad tym, jakie elementy składają się na dobre przedsię-

Poniższe opracowanie własne dobrych praktyk jest oparte na dwóch źródłach da-

biorstwo społeczne. Co należy brać pod uwagę przy ocenianiu funkcjonowania i efektów

nych. Jeśli chodzi o przykłady ogólnopolskie, powołaliśmy się głównie na dostępne bazy

ekonomii społecznej? Czy liczy się liczba projektów, ich rozmach, ilość uczestników, czy

„dobrych praktyk”, a więc takie uznane wśród ekspertów ES źródła, jak: „Atlas dobrych

może bardziej skuteczność osiągania celów? Czy w ocenie należy uwzględnić wszystkie

praktyk” na rok 2009 i 2010 (portal www.ekonomiaspołeczna.pl) oraz strona internetowa

kryteria, określające modelowe przedsiębiorstwo społeczne, czy skoncentrować się na wy-

www.ngo.pl. Szczególnie wartościowym zasobem aktualnych informacji jest „Atlas Do-

branych, ważniejszych?”86

brych Praktyk”, który powstał z myślą o promocji polskich przedsięwzięć ekonomii spo-

Na podstawie analizy literatury przedmiotu87, Anna Karwińska i Dobrosława Wik-

łecznej, czyli tych, które realizację celów społecznych starają się połączyć ze skutecznym

tor ustaliły zestaw kryteriów wyróżniania dobrych praktyk, a mianowicie: skuteczność,

działaniem na rynku90. Dane zawarte w tym przewodniku były porównywane z wynikami

wydajność, planowanie, refleksyjność, innowacyjność, uniwersalność oraz etyczność.

badań własnych. „Atlas Dobrych Praktyk” był również polecany przez naszych responden-

Podmiot, który kwalifikuje się do „dobrych praktyk”, powinien realizować zamierzone

tów-ekspertów. Oto jedna z wypowiedzi:

rezultaty w jak największym stopniu (skuteczność), jego działania są sprawne i prowadzą do osiągnięcia maksymalnych rezultatów przy jak najniższym zużyciu zasobów (wydajność). Choć nie jest to lista pełna, a kategorie oceny nie zawsze są rozłączne, jest

––Czy zna Pan jakieś podmioty z tego obszaru [ekonomii społecznej], które mogłyby stanowić wzór dla innych?

to punkt wyjścia, etap wstępny do rozwijania dalszych analiz. Tak więc podejmowane

––Tak. „FISE” [Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych] zrobiła „ATLAS - dobrych praktyk

przez wzorcowe przedsiębiorstwo społeczne projekty są zaplanowane i odpowiednio

ekonomi społecznej”. Są 24 takie przykłady w Internecie na www.ekonomiaspoleczna.pl. Ja

przygotowane (planowanie), a także poddawane wewnętrznej ewaluacji (refleksyj-

też, wraz z telewizją zarejestrowaliśmy wiele takich miejsc, które warto zobaczyć i można to

ność). Szczególnie istotne z punktu widzenia naszej analizy są dwa kolejne czynniki:

zrobić, odwiedzając stronę „www.pracujw.org”. Myślę, że jest tam kilkadziesiąt podmiotów

podejmowane praktyki powinny proponować nowe formy działań (innowacyjność)

czyli z 30 – 40, które na pewno mogą być inspirujące. Ludzie pokonali problemy i robią fajne

oraz charakteryzować się uniwersalnością, a więc możliwością zastosowania danych

rzeczy. (IDI, ekspert)

86. A. Karwińska, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej [w:] „Ekonomia Społeczna. Teksty 2008”, nr 6/2008, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, s. 6. Materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu http://www.ekonomiaspoleczna.pl. 87. Na podstawie publikacji: S. Dani, J. A. Harding, K. Case, R.I. M. Young, S. Cochrane, J. Gao, and D. Baxter, A methodology for best practice knowledge management [w:] „Proc. ImechE, Part B: J. Engineering Manufacture”, vol. 220, 2006.

112

88. O mówienie kryteriów za: A. Karwińska, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne, s. 6-8. 89. Tamże, s. 8. 90. Z a: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2009-2010 [w:] http:// www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433245.

113

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Z kolei egzemplifikacje dolnośląskich podmiotów ustalono w ramach badań jakościo-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

7.1.1. Zakład Introligatorsko-Drukarski Stowarzyszenia „Teatr Grodzki”

wych, w trakcie których pytaliśmy praktyków i ekspertów o regionalne przedsiębiorstwa

Adres: 43-300 Bielsko-Biała, ul. Sempołowskiej 13; województwo śląskie.

społeczne, które mogą stanowić wzór do naśladowania dla innych podmiotów oraz do-

Forma organizacyjna: stowarzyszenie, Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) – status za-

pytywaliśmy o bliższą charakterystykę tych przykładów91.

kładu aktywności nadany przez wojewodę śląskiego. Data rozpoczęcia działalności: 28 grudnia 2004 roku. Zakres prowadzonej działalności: zakład introligatorsko-drukarski stowarzyszenia „Teatr

7.1. Dobre praktyki w Polsce: analiza źródeł wtórnych Zgodnie z zarysowanymi wyżej założeniami, wybierając z dostępnych baz dobrych praktyk organizacje, które mogą być przykładem polskich wzorcowych przedsięwzięć w zakresie prowadzonej działalności, kierowaliśmy się takimi przesłankami, „mocnymi stronami”, jak: • względna trwałość podmiotu – co najmniej kilkuletnia jego działalność,

Grodzki” to zakład produkcyjno-usługowy. W jego strukturze działa pracownia introligatorska, niewielka pracownia drukarska oraz studio składu tekstu i projektowania komputerowego. Najważniejsze inicjatywy: Stworzenie miejsc pracy dla 40 niepełnosprawnych osób, w tym: 12 niewidomych i niedowidzących, 8 chorych psychicznie, 11 z dysfunkcją ruchu i 9 osób zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności z innych przyczyn. Mocne strony:

• względnie stabilna sytuacja na danym rynku usług czy towarów,

• Stosowanie nowych technologii druku.

• działania wskazujące na zmierzanie do rozwoju,

• Sprawny marketing, profesjonalna strona WWW.

• podejmowanie nowych, innowacyjnych działań.

• Zakład jest przedsiębiorstwem całkowicie podporządkowanym potrzebom pra-

Czynnikiem ważnym z punktu widzenia podejmowanej problematyki, była potencjalna możliwość wdrożenia danych praktyk w innych środowiskach i społecznościach, na przykład na Dolnym Śląsku. Wśród opisanych dziesięciu podmiotów odnotowaliśmy zarówno Zakłady Aktywności

cujących w nim niepełnosprawnych, a jednocześnie nastawionym na aktywizację i społeczną rehabilitację pracowników. • Zakład jest jedynym działającym tego typu przedsiębiorstwem w Bielsku-Białej i jednym z sześciu funkcjonujących w województwie śląskim. [Źródło informacji: http://www.poligrafia.bielsko.pl.]

Zawodowej (ZAZ-y) prowadzone przez stowarzyszenia (NGOs), Centrum Integracji Społecznej (CiS), stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą, jak i spółdzielnie so-

7.1.2. Żarska Spółdzielnia Socjalna

cjalne. Podmioty te reprezentują województwo śląskie, lubuskie, małopolskie, opolskie,

Adres: Kujawska 39, 68-200 Żary; województwo lubuskie.

wielkopolskie, mazowieckie. Jeden z nich działa na terenie Dolnego Śląska, we Wrocła-

Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna.

wiu. Zwraca uwagę fakt, że mimo różnorodnej działalności, zakresu i formy podejmowa-

Data rozpoczęcia działalności: 25 lipca 2005 rok.

nych działań, podmioty zaliczane do „dobrych praktyk” najczęściej działają w wielkich

Zakres prowadzonej działalności: usługi szkoleniowe, reklamowe, ogólnobudowlane,

miastach, co wiąże się z większą dostępnością do różnorodnych instytucji, centralizacją podmiotów wspierających, co omówiliśmy już w rozdziale zawierającym analizę SWOT lokalnej ES. 91. R espondenci odpowiadali na pytania, które według scenariusza wywiadu IDI brzmiały: Czy zna Pan(i) podmioty działające w Polsce, które mogą stanowić wzór działalności dla innych? Proszę krótko opowiedzieć, co to za podmiot, czym się zajmuje? oraz Czy zna Pan(i) podmioty działające na Dolnym Śląsku, które mogą stanowić wzór działalności dla innych? Proszę krótko opowiedzieć, co to za podmiot, czym się zajmuje?

114

handlowe. • szkolenia z zakresu ekonomii społecznej oraz przedsiębiorstw społecznych, • szkolenia zawodowe, • usługi reklamowe (reklama wizualna, wydruki wielkoformatowe, szyldy, napisy), • działalność handlowo-usługowa (prowadzenie bufetów szkolnych), • usługi i roboty hydrauliczne (gazowe, kanalizacyjne, wodne, c.o.). 115

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Najważniejsze inicjatywy: •U ruchomienie Żarskiego Ośrodka Ekonomii Społecznej, biura porad prawnych oraz doradztwa eksperckiego w zakresie przedsiębiorstw społecznych. •U ruchomienie pierwszej w Polsce biblioteki Ekonomii Społecznej. •Z akupienie profesjonalnego sprzętu do wykonywania usług hydraulicznych, przejęcie w ten sposób części lokalnego rynku. • Wyremontowanie i wydzierżawienie punktów barowych w szkole, w celu prowadzenia działalności handlowej. • Rozszerzenie działalności o transport sanitarny (zakup karetki medycznej, stworzenie 6 miejsc pracy). Mocne strony: • Ciągłe nastawienie na rozwój i osiąganie wyznaczonych celów. Poszukiwanie nisz rynkowych i pomoc w wyjściu z długotrwałego bezrobocia. • Przedstawiciele spółdzielni mogą prowadzić „mobilne” szkolenia komputerowe, m.in. na terenach zakładów karnych w całej Polsce. • Cykliczne szkolenia na terenie Polski z zakresu funkcjonowania spółdzielni socjalnych. [Źródło informacji: http://www.socjalna.pl.]

7.1.3. Pensjonat „U Pana Cogito” Adres: 31-055 Kraków, ul. Miodowa 9; województwo małopolskie. Forma organizacyjna: Zakład Aktywizacji Zawodowej prowadzący działalność hotelarską. Data rozpoczęcia działalności: 2003 rok. Zakres prowadzonej działalności: usługi hotelarsko-restauracyjne. Najważniejsze inicjatywy: • Zatrudnienie 21 osób po kryzysach psychicznych, głównie chorych na schizofrenię. • Zyski pochodzące z jego działalności w całości przeznaczane są na rehabilitację pracow-

• Wyróżnienie „Po Prostu Najlepszy 2006” za najlepsze polskie przedsiębiorstwo hotelowe i tytuł Menadżera Roku 2006 przyznawany przez prasę branżową „Doradcę Hotelarza”. • Nagroda „Dobre Praktyki” Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). [Źródło informacji: http://www.pcogito.pl, „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

7.1.4. Lokalne Centrum Integracji Społecznej Piątkowo przy Stowarzyszeniu ETAP Adres: 60-688 Poznań, Piątkowo, Osiedle Jana III Sobieskiego 105; województwo wielkopolskie. Forma organizacyjna: Centrum Integracji Społecznej. Data rozpoczęcia działalności: 2008 rok. Zakres prowadzonej działalności: aktywizacja społeczna i zawodowa mieszkańców wielkomiejskich bloków pozostających bez pracy. Najważniejsze inicjatywy: • Powołanie spółdzielni socjalnej „Tajemniczy ogród” – pielęgnacja zieleni miejskiej. • Założenie spółdzielni socjalnej „Art-Smak” – przygotowywanie obiadów dla dzieci. • Do rozpoczęcia działalności przygotowuje się rękodzielnicza spółdzielnia socjalna „Kredens”. • Prowadzenie warsztatów: budowlanego, ogrodniczego, gastronomicznego, opieki nad osobami niepełnosprawnymi oraz ostatnio uruchomionego warsztatu rękodzieła. • Wykłady z przedsiębiorczości, metod aktywnego poszukiwania pracy oraz kursy komputerowe. Mocne strony: • Lokalność działań: trafne rozpoznawanie problemów społeczności.

ników – głównie dofinansowanie zakupu leków, turnusy rehabilitacyjne, dokształcanie.

• Dbałość o jakość usług (zainteresowanie ofertą nie tylko na terenie osiedla, ale rów-

• Podejmowanie działań mających na celu zmianę świadomości społecznej, stereoty-

nież na terenie szkół i w domach podopiecznych Miejskiego Ośrodka Pomocy Ro-

powego postrzegania osób chorych psychicznie (prelekcje, szkolenia). Mocne strony: • Dobra kondycja ekonomiczna pensjonatu. • Konkurencyjność, uznanie zdobyte w branży turystycznej. 116

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

dzinie). • Elastyczność: możliwość dopasowywania oferty do zmieniającej się sytuacji. • Działanie „wewnątrz” społeczności lokalnej, bliskość geograficzna i społeczna instytucji do potencjalnych beneficjentów. 117

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie •B ardzo dobra współpraca z lokalnymi partnerami i podejmowanie wspólnych inicjatyw z samorządem, spółdzielniami mieszkaniowymi. [Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

7.1.6. Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie” Adres: 41-500 Chorzów, al. Harcerska 3c; województwo śląskie. Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna. Data rozpoczęcia działalności: 2007 rok.

7.1.5. Stowarzyszenie Bank Drugiej Ręki (BDR)

Zakres prowadzonej działalności: działalność na rzecz osób bezrobotnych oraz osób

Adres: 03-885 Warszawa, ul. Księcia Ziemowita 51 a; województwo mazowieckie.

starszych; spółdzielnia socjalna zatrudniająca sanitariuszki podejmujące pracę w szpita-

Forma organizacyjna: stowarzyszenie prowadzące działalność gospodarczą.

lach.

Data rozpoczęcia działalności: 2000 rok.

Najważniejsze inicjatywy:

Zakres prowadzonej działalności: pozyskiwanie i redystrybucja darów rzeczowych (głównie komputerów i mebli biurowych) od firm i instytucji dla organizacji pozarządo-

• Szkolenie w zakresie sanitariusza szpitalnego i poszukiwanie zatrudnienia dla osób bezrobotnych w sektorze opieki zdrowotnej i usług opiekuńczych.

wych oraz ułatwianie dostępu do technologii (sprzedaż oprogramowania za niewielką

• Stała współpraca z kilkoma szpitalami na Śląsku.

odpłatnością, działania edukacyjne).

• Program wspierania powstawania spółdzielni socjalnych poprzez profesjonalne do-

Najważniejsze inicjatywy: • Pozyskiwanie od firm oprócz sprzętu komputerowego, środków czystości i higieny, materiałów biurowych i mebli, wszystkich niepotrzebnych przedmiotów, które są użyteczne i dobrej jakości. • Zakup magazynu do przechowywania sprzętu. • Akcja „Torebka” – przekazanie 2400 dzieciom toreb z artykułami szkolnymi, książkami, zabawkami i słodyczami. • Rozszerzenie działalności o pozyskanie darów od osób indywidualnych, uruchomienie serwisu www.daryrzeczowe.pl.

radztwo, analizę zapotrzebowania rynku, sporządzenie biznesplanu i poszukiwanie osób, które mogą znaleźć w tej spółdzielni zatrudnienie. • Organizacja marszów Nordic Walking, oferta skierowana głównie do seniorów. Mocne strony: • Przyczynienie się do wzrostu jakości opieki sanitarnej w lokalnych szpitalach poprzez wprowadzenie nowej usługi. • Stworzenie stabilnego zatrudnienia dla bezrobotnych kobiet. • Samowystarczalność finansowa organizacji. [Źródło informacji: http://www.szansaiwsparcie.free.ngo.pl.]

• Kampania społeczna mającą na celu zmniejszenie produkcji odpadów wielkogabarytowych i elektronicznych oraz wsparcie sektora NGO poprzez promocję serwisu

7.1.7. Spółdzielnia Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie

w ramach tej kampanii.

Adres: 46-220 Polanowice poczta Byczyna, Polanowice 82 a; województwo opolskie.

• Współpraca z amerykańską fundacją „Compumentor” i uruchomienie programu „Technologia non-profit”, dającego możliwość zakupu legalnego oprogramowania

Data rozpoczęcia działalności: 2005 rok.

znanych firm oraz sprzętu sieciowego za niewielką opłatę (na portalu www.nt.ngo.pl).

Zakres prowadzonej działalności: świadczenie usług budowlanych: murarskich, hy-

Mocne strony: • Unikalność w skali ogólnopolskiej oraz innowacyjność świadczonych usług. • Dopasowanie się do potrzeb rynku i elastyczność działań. • Bardzo zdeterminowany do działań i zaangażowany zespół. • Podejmowanie współpracy z różnymi partnerami z sektora publicznego i prywatnego. [Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

118

Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna.

draulicznych, elektrycznych, tynkarskich, działalność szkoleniowa. Najważniejsze inicjatywy: • Udział w projekcie „Miejsce pracy wokół grodu” (zakres prac: przygotowanie terenu, układanie kostki, renowacja murów obronnych). • Szkolenia w unikatowych zawodach „rycerskich”: kowalstwo, płatnerstwo, tkactwo. • Przeprowadzanie wielu prac budowlanych na zlecenie firm prywatnych, administracji publicznej oraz spółdzielni mieszkaniowych. 119

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • Uczestnictwo w Partnerstwie na Rzecz Rozwoju „Tu jest praca” Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, a także w kilku innych projektach. • Aktywny udział w powołaniu Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych. • Współpraca ze spółdzielnią w Holandii: nauka stolarstwa i kursy językowe. • Współudział w organizacji imprez na terenie gminy na przykład Międzynarodowe-

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • Przygotowywanie bezrobotnych do wejścia na rynek pracy. • Przyczynianie się do rozwoju terenów wiejskich. • Edukowanie środowiska i grup podlegających wykluczeniu. • Lokalność działań i znajomość problemów społeczności. • Zaangażowanie zespołu. [Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2009; http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

go Festynu Rycerskiego. • Wypracowanie dobrej marki.

7.1.9. Wspólnoty prowadzone przez Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „Być Razem”

• Podnoszenie kwalifikacji osób długotrwale bezrobotnych i odchodzących z rolnic-

Adres: 43-400 Cieszyn, ul. Księcia Janusza 3; województwo śląskie.

Mocne strony:

twa – nauka prac budowlano-montażowych.

Forma organizacyjna: stowarzyszenie prowadzące działalność pożytku publicznego

• Stała współpraca z Centrum Integracji Społecznej „CISPOL”.

Data rozpoczęcia działalności: 1996 rok.

• Partnerstwo z podmiotami sektora publicznego i prywatnego.

Zakres prowadzonej działalności: Kompleksowa pomoc osobom bezdomnym, dosko-

• Powiązanie części działalności ze strategią rozwoju gminy w zakresie rozwoju turystyki.

nalenie ich umiejętności zawodowych, wsparcie psychologiczne. Nauka systematyczno-

[Źródło informacji: Witryna spółdzielni: http://www.spoldzielnia.byczyna.pl; „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

7.1.8. Stowarzyszenie Dla Ludzi i Środowiska Adres: 64-420 Kwilcz, ul. Dworcowa 5; województwo wielkopolskie. Forma organizacyjna: stowarzyszenie Data rozpoczęcia działalności: listopad 2003 rok. Zakres prowadzonej działalności: pomoc ludziom bezrobotnym zamieszkującym na terenie gminy i powiatu. Najważniejsze inicjatywy: • Utworzenie dwóch Centrów Integracji Społecznej. • Uczestnicy CIS-u założyli dwie spółdzielnie socjalne: sklep ogrodniczo-zielarski i usługi cateringowe, prowadzenie jadłodajni dla osób najuboższych na zlecenie gminy. • Organizacja szkoleń podnoszących kwalifikacje (m.in. kursy dla drwali i pilarzy, krawieckie, produkcja ekologiczna makaronów). • Udzielanie wsparcia terapeutycznego, rehabilitacyjnego i resocjalizacyjnego. • Propagowanie ekologicznych form prowadzenia gospodarstwa rolnego. • Program stypendialny dla dzieci z ubogich rodzin. Mocne strony:

ści, odpowiedzialności za siebie i innych, uczenie samodzielnego gospodarowania. Najważniejsze inicjatywy: • Prowadzenie Domów Wspólnoty, które mają charakter miejsca czasowego pobytu (można w nich mieszkać nie więcej niż 2-3 lata). • Utworzenie trzech domów docelowego pobytu. • Prowadzenie warsztatów zawodowych (stolarnia, rzemiosło artystyczne, ślusarnia, szwalnia), czyli tzw. „warsztatów treningu pracy”, które uczą konkretnych umiejętności, punktualności, adoptują do codziennej pracy. • Produkcja i sprzedaż niewielkich skrzynek, ramek, remont mebli. • Odpłatne uczestnictwo mieszkańców w robotach publicznych. • Indywidualne poradnictwo psychologiczne i socjalne skierowane do podopiecznych. Mocne strony: • Wypracowanie własnego modelu pracy w zakresie wychodzenia z bezdomności. • Duże zaangażowanie zespołu. • Wzorcowa współpraca z władzami lokalnymi. • Wypracowanie wspólnego zarządzania środkami na prowadzenie gospodarstwa. • Zmniejszenie liczby osób bezdomnych w Cieszynie z 270 do 30. • Udzielanie pomocy kilkuset osobom rocznie. [Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2010; http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

• Ograniczanie zjawiska marginalizacji społecznej na obszarach popegeerowskich. 120

121

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

7.1.10. Spółdzielnia Socjalna „WwwPromotion” Adres: 53 - 609 Wrocław, ul. Fabryczna 10 pok. 26, województwo dolnośląskie. Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie ––Czy zna Pani przykłady tego typu działalności w Polsce, które mogłyby stanowić wzór dobrych praktyk? –– Jest pewnie takich sporo, ale na przykład: Pensjonat „U Pana Cogito” w Krakowie jest takim

Data rozpoczęcia działalności: 1 września 2005 roku.

fajnym przykładem. Jest to pensjonat prowadzony przez osoby niepełnosprawne umysłowo,

Zakres prowadzonej działalności: zawodowa reintegracja członków spółdzielni (głów-

chore, psychicznie zaburzone. Myślę, że to jest taki fajny przykład. (IDI, ekspert)

nie osób niepełnosprawnych) oraz przywrócenie ich na rynek pracy poprzez prowadze-

––Dla mnie wzorem jest „Garncarska Wioska” koło Niedzicy. To jest przedsiębiorstwo społeczne,

nie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę.

które jest spółdzielnią socjalną, ale działa tam też Fundacja przy „Garncarskiej Wiosce”. To jest

Najważniejsze inicjatywy: Działalność usługowa – proponowany szeroki zakres usług

przykład takich dobrych praktyk z zakresu ekonomii społecznej. (IDI, ekspert)

informatycznych i innych: • Telepraca w zakresie projektowania stron WWW, tworzenia grafiki reklamowej. • Optymalizacja i pozycjonowanie witryn internetowych. • Aktualizacja oraz administrowanie serwisami WWW. • Tłumaczenie treści serwisów internetowych na język angielski, niemiecki i rosyjski (cyrylica). • Usługi biura rachunkowego. Mocne strony: • Wieloletnia działalność związana z promocją przedsiębiorczości społecznej.

––Myślę, że jest sporo takich zakładów: spółdzielnia socjalna w Sośnicy, tam się rozwijają i dobrze funkcjonują. Oprócz tego w okolicach Obornik jest mała spółdzielnia, która zajmuje się cateringiem, organizują spotkania. (IDI, praktyk, WTZ) ––Takimi wzorowymi instytucjami są: Centrum Integracji Społecznej w Toruniu, chyba pierwsze w Polsce. Natomiast drugie jest właśnie w Lublinie, które też dobrze funkcjonuje, ale bazowało na Toruniu. (IDI, praktyk, KIS) ––Jest, Pana zdaniem, jakiś podmiot który mógłby stanowić wzór do naśladowania w Polsce? ––No tak. Właśnie mówię o spółdzielni w Byczynie, CIS POL w Polanowicach. Przemek Pie-

• Rozwinięcie działalności o wsparcie i wzmocnienie spółdzielni socjalnych, dostar-

chocki ze stowarzyszeń na rzecz spółdzielni socjalnych z Poznania, pani Ołdak z Warsza-

czenia grupie docelowej – spółdzielcom – usług wspierających ich działalność go-

wy. To są pasjonaci, którzy naprawdę bardzo wiele dobrego zrobili. (IDI, praktyk, spół-

spodarczą.

dzielnia socjalna)

• Opublikowanie centralnej platformy internetowej „Dolnośląskie spółdzielnie socjalne”, mającej na celu wsparcie działań lokalnych przedsiębiorstw społecznych. [Źródło informacji: witryna spółdzielni: http://www.promotion.org.pl.]

Jeśli chodzi o wyniki badań własnych, to respondenci wymieniali również takie przykłady polskich wzorców ekonomii społecznej, jak: Przedsiębiorstwo Społeczne Garncarska Wioska w Kamionce koło Nidzicy, Spółdzielnia Socjalna w Sośnicy, Spółdzielnia Socjalna w Byczynie, Centrum Integracji Społecznej przy Stowarzyszeniu „Partnerstwo Społeczne” w Toruniu, Centrum Integracji Społecznej INTEGRO przy Urzędzie Miasta Lu-

Z drugiej jednak strony, część respondentów z obu badanych grup, nie potrafiła podać przykładów dobrych praktyk w skali ogólnopolskiej. Praktycy niejednokrotnie podkreślali, że nie mają aktualnej, adekwatnej wiedzy w tym zakresie. Z kolei niektórzy eksperci oceniali, że brakuje takich pozytywnych wzorców, ponieważ ekonomia społeczna w Polsce nie rozwija się zbyt szybko, brakuje ponadto regularnej, stałej wymiany wiedzy w tym zakresie. ––Czy zna Pani podmioty działające w Polsce, które mogą stanowić wzór działalności dla innych?

blin oraz Centrum Integracji Społecznej „CISPOL” w Polanowicach. Wskazywano także na

––Trudno mi wskazać na taki. Sami też się nie spotykamy bardzo często. Jest od kilku lat pro-

konkretne osoby, które przyczyniają się do rozwoju sektora przedsiębiorczości społecz-

wadzona stała konferencja o ekonomii społecznej i tam możemy sie spotykać... Ale żeby tak

nej w naszym kraju. Poniżej zamieszczamy egzemplifikacje z wywiadów IDI:

wskazać... Każdy się stara jak może najlepiej. Nawet się nie pokończyły projekty, żeby już pokazać rezultaty. (IDI, ekspert)

122

123

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––A czy zna Pan może działające w ramach ekonomii społecznej spółdzielnie socjalne, które

znajdziemy: Centrum Integracji Społecznej z Wrocławia, Zakład Aktywizacji Zawodo-

mogłyby stanowić wzór dla innych spółdzielni? ––Niestety nie. ––A z samego Dolnego Śląska? ––Nie znam żadnej takiej która rzeczywiście byłaby taką znaną spółdzielnią. My opiekowaliśmy się spółdzielnią PRO-EKO. Oni zajmują się głównie zieloną architekturą. Jakoś tam sobie, na-

wej „Rosa” z Jeleniej Góry oraz jedyne dolnośląskie Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych: TUW-CUPRUM z Lubina. Respondenci wymieniali również inne podmioty, na przykład: Spółdzielnię Socjalną „Szklany Świat” – Bombki z Krośnic oraz Warsztat Terapii Zajęciowej w Jaworze. Przyjrzyjmy się typowym wypowiedziom respondentów:

wet dobrze. (IDI, ekspert) ––Czy zna Pani może jakie fundacje, stowarzyszenia lub inne podmioty, które mogą stanowić

Tak więc również dostrzegano problemy z możliwością podania wzorca działania w ra-

wzór dla innych?

mach przedsiębiorczości społecznej dla województwa dolnośląskiego, jednak większość

––Powiem tak, ponieważ ja naprawdę działam od niedawna, znam głównie te z rejonu wałbrzy-

respondentów podała adekwatne przykłady. Przyjrzyjmy się wynikom analizy badań ja-

skiego. Mówię o spółdzielniach socjalnych, na przykład o spółdzielni „Austeria Krokus”. Pan

kościowych w województwie dolnośląskim.

Szwaja zawsze zachęca do tworzenia spółdzielni i wspiera je. No i w Wałbrzychu jest spółdzielnia „Mona Lisa” (pizzeria). To naprawdę świetnie działa. (IDI, ekspert)

7.2. Dobre praktyki na Dolnym Śląsku: badania własne W ramach wywiadów przeprowadzonych wśród lokalnych praktyków i ekspertów gospodarki społecznej, na podstawie siedmiu praktyków dolnośląskiej ES, ustaliliśmy regionalne wzorce. Warto podkreślić, że najczęściej były wymieniane spółdzielnie socjalne. Przedsiębiorstwa te działają głównie w niewielkich miejscowościach, a ich sukces jest wy-

––Czy zna Pani w takim razie taki podmiot ekonomii społecznej, który mógłby stanowić wzór dla innych? ––Jak najbardziej. Miałam okazję być w kontakcie ze spółdzielnią „Austeria Krokus”. To jest spółdzielnia w Rzeczce, która zajmuje się agroturystyką i przygotowuje przepyszne dania. Oni mają usługi cateringowe. Są przykładem zacięcia i udowadniają sobie, i światu, że wszystko jest możliwe. (IDI, ekspert)

nikiem zarówno zaangażowania członków, jak i władz samorządowych. Wzorcowi przed-

––No to chociażby WwwPromotion.pl. Oni uchodzą za ekspertów, ponieważ jako pierwsi jesz-

siębiorcy społeczni nie tylko osiągają pozytywne wyniki finansowe, ale również, a nawet

cze przed ustawą, założyli spółdzielnię socjalną i teraz doradzają innym, jak taką działalność

przede wszystkim – ich sukces polega na skutecznej walce z problemami grup wyklu-

prowadzić. (IDI, ekspert)

czonych (osoby bezrobotne, niepełnosprawne). Ponadto wysoka pozycja w rankingu jest wynikiem sprawnego współdziałania z innymi, słabiej prosperującymi podmiotami ES, które modelowi przedsiębiorcy wspomagają swoim doświadczeniem i praktyczną wiedzą. Wskazywano przede wszystkim opisane już wrocławskie przedsiębiorstwo społeczne „WwwPromotion”, zarówno jako ogólnopolski, jak i dolnośląski przykład modelowych działań. Inne „popularne” spółdzielnie socjalne to: „Austeria Krokus”, działająca na terenie niewielkiej miejscowości Rzeczka (powiat wałbrzyski), spółdzielnia „Arkadia” ze Żmigrodu (powiat trzebnicki), wałbrzyska spółdzielnia-pizzeria „Mona Lisa” (powiat wałbrzyski), czy też aktywna w powiecie spółdzielnia „Raz-Dwa-Trzy” z Żarowa (powiat świdnicki). Ponadto wśród dolnośląskich wzorcowych praktyków 124

––Czy tutaj na Dolnym Śląsku są jakieś takie podmioty godne uwagi, które mogą być dobrym przykładem dla innych organizacji? ––Ja mogę mówić głównie o spółdzielniach socjalnych, bo na nich gdzieś tam się najbardziej skupiam. Jest trochę, chociaż ciągle mało takich spółdzielni na Dolnym Śląsku. Ale taką spółdzielnią już długo działającą, ponad 2 lata, jest spółdzielnia „Arkadia” ze Żmigrodu. To jest spółdzielnia, która zajmuje się cateringiem. Myślę, że to jest taki dobry przykład spółdzielni, która przy sporym wsparciu otoczenia dużo przeszła, ale działa i się rozwija. (IDI, ekspert) ––Jeżeli chodzi o ZAZ to na terenie Dolnego Śląska mamy cztery takie zakłady, oprócz nas, jest to zakład „Rosa” w Jeleniej Górze, Świerzaw, no i we Wrocławiu powstał niedawno taki Zakład. Z tego co wiem, to najlepiej się wiedzie zakładowi w Jeleniej Górze. Tam jest wiele hoteli, oni postawili na współpracę z nimi, prowadzą pralnię. (IDI, praktyk ZAZ)

125

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

––Czy jest jakaś spółdzielnia socjalna, na której się wzorujecie?

• Spółdzielnia prowadzi również gabinet masażu.

––Tak, spółdzielnia z Żarowa, ale oni zajmują się czymś zupełnie innym. Mamy z nimi dobry kon-

• Działalność kulturalna: w grudniu 2008 roku uruchomiono „Galerię” – salon wysta-

takt, zawsze możemy się do nich zwrócić o pomoc i wyjaśnienia. (IDI, praktyk, spółdzielnia so-

wienniczy z możliwością zakupienia prac artystycznych. Spółdzielnia organizuje

cjalna)

przedsięwzięcia artystyczne oraz plenery malarskie (cztery razy w roku).

––Czy zna Pani podmioty działające na Dolnym Śląsku, które mogą stanowić wzór działalności dla innych? ––To właśnie WwwPromotion, przede wszystkim. My się spotykamy na tych różnych szkoleniach, trochę tych spółdzielni jest. Najwięcej to nam pomogła spółdzielnia socjalna WwwPormotion właśnie. I… „Mona Lisa” z Wałbrzycha, bardzo dobrą pizzę robią. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

• Udział w projektach wspierających przedsiębiorczość społeczną. • Zorganizowanie rajdu samochodowego wraz z Automobilklubem Wałbrzyskim. • Działanie w ramach społeczności lokalnej oraz animacja przedsiębiorczości społecznej. Prowadzenie szkoleń, wizyt studyjnych. Mocne strony: • Doświadczenie w branży, szeroka oferta dla klientów. • Zatrudnienie osób bezrobotnych i niepełnosprawnych.

––Czy zna Pan podmioty działające w Polsce, które mogą stanowić wzór działalności dla innych?

• Posiadanie zaangażowanego zespołu i silnego lidera.

––Tak, na przykład WwwPromotion, taka jest spółdzielnia we Wrocławiu. Są spółdzielnie, które

• Bardzo dobra opinia w środowisku lokalnych spółdzielców oraz ekspertów.

naprawdę dają sobie radę, nawet tu kilka naszych spółdzielni dolnośląskich może być wzo-

• Posiadanie stałych klientów, obsługa gości zza granicy.

rem na przykład grupy inicjatywne, które dopiero zakładają spółdzielnie. Ja, powtarzam,

• Nawiązanie i utrzymywanie sieci kontaktów z innymi spółdzielniami socjalnymi

mogę się wypowiadać jedynie w dziedzinie spółdzielczości socjalnej, bo na szerokiej ekonomii

oraz z lokalnymi instytucjami samorządowymi (gmina Walim, Centrum Kultury i Tu-

społecznej nie znam się. Nie znam tego dogłębnie charakteru, jak tam jest w stowarzysze-

rystyki w Walimiu).

niach. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

W dalszej części rozdziału przedstawiamy szczegółowe charakterystyki modelowych

[Źródło informacji: badania własne; strony spółdzielni: http://www.austeriakrokus.pl; http://www.austeriakrokus.eu; http://www.spoldzielniesocjalne.pl/news-723-Spoldzielnia _ Socjalna_Austeria_Krokus.php; oraz: A. Fedas, Ekonomia społeczna z perspektywy człowieka. To nie my znaleźliśmy miejsce – to miejsce nas znalazło!”, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej 2009, za: http://www.fres.org.pl/praktyki.html/.]

dolnośląskich przedsiębiorstw społecznych. Informacje te pochodzą z ogólnodostępnych, publicznych źródeł (oficjalnych witryn internetowych).

7.2.2. Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna „Arkadia” Adres: ul. Rzeźnicza 6, 55-140 Żmigród, powiat trzebnicki.

7.2.1. Spółdzielnia Socjalna „Austeria Krokus”

Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna.

Adres: Rzeczka 31 58-320 Walim, powiat wałbrzyski

Data rozpoczęcia działalności: założenie spółdzielni w grudniu 2007 roku.; rozpoczęcie

Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna.

działalności w czerwcu 2008 roku.

Data rozpoczęcia działalności: prowadzenie gospodarstwa agroturystycznego od 2006

Zakres prowadzonej działalności: produkcja posiłków kuchni domowej, usługi ca-

roku; powstanie spółdzielni w grudniu 2007 roku.

teringowe.

Zakres prowadzonej działalności: prowadzenie gospodarstwa agroturystycznego

Najważniejsze inicjatywy:

w Górach Sowich; organizacja wesel, imprez okolicznościowych, imprez firmowych, integracyjnych, bankietów, szkoleń, również dla innych podmiotów ES. Najważniejsze inicjatywy: • Prowadzenie usług hotelarskich, gastronomicznych; szeroka oferta aktywnego wypoczynku.

• Od 2007 roku przedsiębiorstwo świadczy usługi gastronomiczne w szerokim zakresie, zarówno na rynku lokalnym, jak i na terenie województwa dolnośląskiego. • Zdobycie stałych klientów i wyrobienie sobie pozytywnej opinii pozwoliło spółdzielni rozszerzyć działalność o profesjonalne usługi cateringowe. • Świadczenie usług dla sektora publicznego, dowożenie posiłków do szkół.

• Świadczenie usług cateringowych, kompleksowa organizacja imprez. 126

127

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie •W spółorganizowanie „I Żmigrodzkiego Jarmarku Wielkanocnego”, na którym swoje stoiska miały również inne przedsiębiorstwa społeczne. •O bsługa imprez związanych ze wspieraniem sektora przedsiębiorczości społecznej (np. Forum Partnerstw Lokalnych w czerwcu 2009 r.). Mocne strony: •D obre rozpoznanie rynku – wypełnienie „luki” na lokalnym rynku usług, gdzie jest stosunkowo mało lokali gastronomicznych. • I ndywidualne podejście do klienta, odpowiadanie na zapotrzebowanie rynku. • S tosunkowo długa działalność, rosnące doświadczenie. Wypracowanie własnych form współpracy, wysoka jakość usług. •A ktywizacja zawodowa długotrwale bezrobotnych kobiet (aktualnie 5 zatrudnionych osób). Zdobycie samodzielności przez członkinie spółdzielni. •Z aangażowanie członkiń spółdzielni, atmosfera wzajemnego zaufania w grupie; silna motywacja do działania i pracy. •P omoc ze strony lokalnych instytucji wspierających, władz samorządowych, gminnych i powiatowych. Spółdzielnia powstała w ramach partnerstwa lokalnych instytucji eksperckich (Program Wspierania Ekonomii Społecznej w Gminie Żmigród). •W spółpraca z lokalną społecznością, w ramach partnerstwa „Żmigrodzianie”, zawiązanego pomiędzy sektorem samorządowym, prywatnym i pozarządowym. [Źródło informacji: badania własne; strona spółdzielni: http://www.wssarkadia.pl/; A. Fedas, „Ekonomia społeczna z perspektywy człowieka. Najważniejszy jest człowiek”, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej 2009, za: http://www.fres.org.pl/praktyki.html/.]

7.2.3. Spółdzielnia Socjalna „Mona Lisa” Adres: 58-306 Wałbrzych ul. Gagarina 11, powiat wałbrzyski. Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna. Data rozpoczęcia działalności: 2007/2008 rok. Zakres prowadzonej działalności: prowadzenie pizzerii w Wałbrzychu, produkcja i dostarczanie pizzy do klientów. Najważniejsze inicjatywy: • Prowadzenie produkcji pizzy w lokalu w Wałbrzychu oraz uruchomienie usługi „pizzy na telefon”. • Udział w projektach unijnych, we współpracy z innymi podmiotami ekonomii

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • Wspieranie przedsiębiorczości społecznej, lider projektu pt. „Wizyty studyjne w spółdzielniach socjalnych jako sprawdzony pomysł na rozpoczęcie działalności dla grup inicjatywnych z całej Polski”, w ramach PO FIO w 2010 roku. Mocne strony: • Aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych, przywrócenie ich na rynek pracy. • Zdobycie stałych klientów, duża ilość zleceń, dobre wyniki finansowe. • Silny, kreatywny lider, pomysłodawca spółdzielni. • Wcześniejsze doświadczenie członków spółdzielni w pracy w branży. Doświadczenie lidera jako menedżera pizzerii, doświadczenie kierowcy w pracy taksówkarza. • Konkurencyjność dzięki wysokiej jakości produktów i świadczonych usług, szybkiej realizacji zleceń. • Dobra organizacja pracy, logistyka. • Rozwinięcie działalności o wsparcie i wzmocnienie spółdzielni socjalnych, • Wsparcie ze strony samorządu – uruchomienie przedsiębiorstwa w ramach dotacji z Powiatowego Urzędu Pracy w Wałbrzychu. Wsparcie ze strony Regionalnego Ośrodka Wspierania Przedsiębiorczości Społecznej (ROWPS) z Wałbrzycha. [Źródło informacji: badania własne; strona spółdzielni: http://www.pizzanatelefon.walbrzych.pl oraz http:// www.spoldzielniesocjalne.pl/news-722-Spoldzielnia_Socjalna_Mona_Lisa.php.]

7.2.4. Spółdzielnia „RAZ-DWA-TRZY” Adres: Armii Krajowej 17 a, 58-130 Żarów, powiat świdnicki. Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna. Data rozpoczęcia działalności: marzec 2010 roku. Zakres prowadzonej działalności: prace porządkowe na terenie Żarowa: sprzątanie ulic, koszenie rowów, obcinanie żywopłotów. Najważniejsze inicjatywy: • Powołanie spółdzielni, rozpoczęcie działalności. • Od października 2010 rozszerzenie działalności o obsługę szaletu miejskiego w Żarowie. • Przystąpienie do porozumienia o współpracy partnerskiej „Żarowskie inicjatywy”, mającego na celu zwiększenie aktywności mieszkańców gminy, • Propagowanie spółdzielczości socjalnej w lokalnych mediach („Gazeta Wrocławska”, TVP-Wrocław, „Tygodnik Świdnicki”).

społecznej. 128

129

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie Mocne strony: • Przywrócenie na rynek pracy osób bezrobotnych. • Dobre rozpoznanie rynku, duży popyt na świadczone usługi, spora ilość zleceń. • Zaangażowana, silna liderka, zmotywowany do pracy zespół.

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • Wyraźne nastawienie na osiąganie celów społecznych (rehabilitacja osób niepełnosprawnych, chorych), mniejsze znaczenie mają zyski ekonomiczne. • Wysoki poziom usług: użycie nowoczesnych urządzeń, używanie profesjonalnych środków piorących oraz stosowanie najnowocześniejszej technologii prania.

• Posiadanie profesjonalnego sprzętu zakupionego w ramach dofinansowania z PUP.

• Ponad pięcioletnia działalność, stabilizacja pozycji na lokalnym rynku usług.

• Stała pomoc ze strony Urzędu Miasta, zlecenia publiczne ze strony miasta.

• Stała współpraca z lokalnymi hotelami, zapewnienie stałych zleceń.

•D obre przygotowanie do założenia i prowadzenia spółdzielni – założenie przedsię-

• Wsparcie ze strony instytucji samorządowych: powstanie ZAZ w ramach zawarcia

biorstwa poprzedziły szkolenia, konsultacje ze strony ekspertów ES. • Dobre wykorzystywanie współpracy z mediami do promocji działań spółdzielni. [Źródło informacji: badania własne; http://gmina.zarow.pl, „Ogólnopolski Katalog Spółdzielni Socjalnych”: http://www.spoldzielniesocjalne.org/kdom3.htm; M. Moczulska, „Raz, dwa trzy, pracujemy!”, „Gazeta Wrocławska” 30.07.2010, za: http://www.gazetawroclawska.pl/fakty24/288089,zarow-raz-dwa-trzy-pracujemy,id,t.html; B. Jaworowska, 03.08.2010 TVP Wrocław, „Raz Dwa Trzy porządek!” http://www.tvp.pl/wroclaw/ aktualnosci/spoleczne/raz-dwa-trzy-porzadek/2295569.]

umowy Caritas Diecezji Legnickiej oraz Biura ds. Osób Niepełnosprawnych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego. • Dofinansowanie z PFRON-u. [Źródło informacji: badania własne; strona ZAZ: http://www.pralnia-rosa.caritas.pl; portal ngo.pl: http://bazy. ngo.pl; http://www.niepelnosprawni.pl.]

7.2.6. Centrum Integracji Społecznej Wrocław 7.2.5. Zakład Aktywizacji Zawodowej „Rosa”

Adres: ul. Strzegomska 49, 53-611 Wrocław, powiat m. Wrocław.

Adres: ul. Żeromskiego 2, 58-600 Jelenia Góra Jelenia Góra, powiat Jelenia Góra.

Forma organizacyjna: Centrum Integracji Społecznej (CIS).

Forma organizacyjna: Zakład Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), prowadzony przez CARITAS

Data rozpoczęcia działalności: listopad 2005 roku.

Diecezji Legnickiej.

Zakres prowadzonej działalności: reintegracja społeczna i zawodowa, aktywizacja osób

Data rozpoczęcia działalności: grudzień 2005 roku.

bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo (osób niepełnosprawnych, uzależnionych, bez-

Zakres prowadzonej działalności: aktywizacja zawodowa osób niepełno-sprawnych,

domnych, opuszczających zakłady karne, ofiar przemocy w rodzinie). Prowadzenie kur-

łączenie pracy zawodowej z rehabilitacją; świadczenie usług pralniczych, porządkowych,

sów, warsztatów, a także indywidualnych konsultacji skierowanych do osób zagrożonych

gastronomicznych.

wykluczeniem społecznym.

• Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca osoby niepełnosprawne. • Promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy. Najważniejsze inicjatywy: • Uruchomienie działalności gospodarczej. • Zakup do pralni oraz zainstalowanie wysokiej klasy maszyn i urządzeń. • Przygotowywanie pracujących w ZAZ do samodzielnego życia poprzez rehabilitację zawodową i społeczną. Mocne strony:

Najważniejsze inicjatywy: • Powołanie przez Prezydenta Wrocławia Rafała Dutkiewicza CIS jako gospodarstwa pomocniczego wobec Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Wrocławiu. • Wpisanie do Rejestru Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Wałbrzychu jako agencji poradnictwa zawodowego, agencji doradztwa personalnego oraz agencji pośrednictwa pracy na terenie kraju. • W lipcu 2009 roku podpisanie porozumienia z Polskim Towarzystwem Informatycznym, zdobycie statusu oficjalnego partnerem ECDL, co umożliwia prowadzenie kursów i szkoleń komputerowych ECDL, przygotowujących do zdobycia Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych.

• Działalność na rzecz osób niepełnosprawnych, aktywizacja zawodowa osób niepeł-

• Koordynator „Partnerstwa dla Zatrudnienia”, skupiającego organizacje pozarządo-

nosprawnych, zatrudnienie ponad 20 osób, w tym większości ze znaczną niepełno-

we, instytucje samorządowe, realizujące projekty adresowane do osób bezrobot-

sprawnością. 130

131

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie nych, w celu dostosowanie szkoleń dla osób bezrobotnych do faktycznego zapotrzebowania na rynku pracy. Mocne strony: • Motywowanie, podtrzymywanie motywacji u osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. • Uczestnicy projektów wzmacniają poczucie własnej wartości, rozwijają kompetencje społeczne, osobiste, co sprzyja dostosowaniu do wymagań pracodawców. • Zwiększanie szans na rynku pracy, podniesienie kompetencji i poprawa umiejętności zawodowych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. • Zatrudnianie specjalistycznej kadry. • Pięcioletnie doświadczenie w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej. • Prowadzenie wielu projektów w ramach funduszy unijnych (Europejski Fundusz Społeczny). • Ścisła współpraca i stałe dofinansowanie ze strony władz samorządowych (miejskich). [Źródło informacji: badania własne; strona CIS: http://www.cis.wroclaw.pl.]

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie • Pozyskanie drugiego Związku Wzajemności Członkowskiej zorganizowanego w oparciu o jednostki organizacyjne Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. • Rozszerzenie działalności o ubezpieczenia osobowe. • Profesjonalizacja kadry Towarzystwa w prowadzeniu działalności ubezpieczeniowej. • Zdobycie srebrnego godła „QI Services” – nagrody za usługi najwyższej jakości w konkursie Najwyższa Jakość Quality International 2010. • Zdobycie tytułu „Dobra Firma” w 2009 r. Mocne strony: • Wdrażanie indywidualnych, nowoczesnych programów ubezpieczeniowych, uwzględniających szczególnie specyfikę danej branży. • Uproszczone procedury zawierania ubezpieczenia (ustawowe wyłączenie z rygoru zamówień publicznych). • Obniżenie kosztów ubezpieczenia z tytułu zwrotu składek. • Transparentność przepływów finansowych, rzetelność. • Współpraca podmiotów o podobnym charakterze działalności. • Uproszczone procedury likwidacji szkód.

7.2.7. Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych CUPRUM Adres: 59-301 Lubin, ul. M. Skłodowskiej-Curie 82.

• Dynamiczne kształtowanie polityki Towarzystwa. [Źródło informacji: badania własne; strona TUW: http://www.tuw-cuprum.pl.]

Forma organizacyjna: Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych. Data rozpoczęcia działalności: marzec 1994 roku. Zakres prowadzonej działalności: TUW-CUPRUM prowadzi działalność ubezpieczeniową w zakresie ubezpieczeń osobowo-majątkowych, oferując podmiotom gospodarczym ochronę z zakresu: • ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków, • ubezpieczenia mienia w transporcie krajowym i zagranicznym, • ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami, • ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych, • ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ogólnej. Najważniejsze inicjatywy, osiągnięcia: • Jedyny w Polsce zakład ubezpieczeń, stosujący zasadę systematycznego zwrotu składek z tytułu rozliczenia technicznego rachunku ubezpieczeń za rok obrotowy. • Dobre wskaźniki ekonomiczne: pięciokrotny wzrost składek przypisanych brutto, bezinwestycyjny wzrost środków własnych z niespełna 1 mln do poziomu przekraczającego 28 mln zł, osiągnięcie poziomu lokat w wysokości 46,8 mln zł. 132

133

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Wnioski i rekomendacje

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie promowanie aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie, partycypacji w lokalnych inicjatywach.

W kolejnych rozdziałach publikacji przedstawiliśmy doniesienia z diagnozy socjo-

Innym „systemowym” problemem jest upadek idei spółdzielczości, zanik wzajemnej

logicznej aktualnego stanu ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, przeprowadzonej

kooperacji i współdziałania. Dostrzegli to zarówno nasi respondenci, ale i obiektywne

w ramach projektu „Ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia dolnośląskie”. Jak

badania ogólnopolskie przekonują, że poziom zaufania społecznego jest wysoki tylko

wynikało z naszego wstępnego rozeznania, znaczna część podmiotów ES, a szczególnie

w stosunku do najbliższego otoczenia rodziny i w wąskich kręgach towarzyskich. Tymcza-

spółdzielcy, potrzebują wielowymiarowego wsparcia ze strony różnych instytucji, a także współdziałania w celach promocji ich działalności. Stąd wynikała potrzeba specjalistycznej diagnozy tych potrzeb i problemów, zebrania i upowszechnienia wiedzy na temat dobrych praktyk i rozwiązań, które mogą stanowić inspirację dla dolnośląskich podmiotów ES oraz dla osób i podmiotów potencjalnie zainteresowanych, na przykład założeniem spółdzielni socjalnej czy też WTZ-tu przez organizację pozarządową. W obszarze naszych zainteresowań badawczych znalazły się instytucje eksperckie świadczące pomoc lub mogące potencjalnie wspierać lokalnych praktyków przedsiębiorczości społecznej: spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej (CIS), Kluby Integracji Społecznej (KIS), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajęciowych

sem zaufanie społeczne jest niezbędne do prowadzenia spółdzielni socjalnej, działalności gospodarczej przez organizacje pozarządowe, wszelkich form terapii przez WTZ-ty, czy też do tego by ubezpieczyć się w TUW-ie. Na tym tle, zebrany materiał jakościowy potwierdza nasze założenia, zgodnie z którymi znacząca część dolnośląskich przedsiębiorstw społecznych boryka się z licznymi, bardziej konkretnymi problemami. Nie oznacza to, że regionalna gospodarka społeczna nie ma swoich mocnych stron i szans rozwojowych. Przeciwnie, jak pokazaliśmy w ramach analizy SWOT, respondenci – eksperci i praktycy regionalnej ES – przedstawili szereg zjawisk wewnętrznych i zewnętrznych, które sprzyjają lub mogą w przyszłości wpłynąć pozytywnie na funkcjonowanie dolnośląskich podmiotów. Część respondentów zauważyła, że lokalna ekonomia społeczna rozwija się w bardzo

(WTZ), Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) czy też organizacje pozarządowe

dobrym tempie w takich miejscowościach, gdzie współpracują ze sobą osoby zaangażo-

(NGO) prowadzące działalność gospodarczą.

wane w tę sferę. Dlatego, pomimo ogólnie mało korzystnego obrazu, zarówno w Polsce,

Doniesienia z badań terenowych zostały poprzedzone analizą formalno-prawnych

jak i na Dolnym Śląsku, działają enklawy ekonomii społecznej, gdzie pojawiają się i reali-

podstaw działania spółdzielni socjalnych w kontekście problemów z realizacją założeń

zują swoje cele podmioty, które zaprezentowaliśmy w niniejszej publikacji jako wzorce,

ustawodawców. Diagnoza dolnośląska, została również ukazana na tle dostępnych da-

„dobre praktyki ES”.

nych źródłowych, obrazujących w szerokim kontekście kondycję sektora ES w Polsce.

Należy zatem inicjować, kontynuować i poszerzać wsparcie „od wewnątrz” lokalnej ES.

Wprawdzie Dolny Śląsk znajduje się na dość dobrych lub średnich pozycjach w rankin-

Szczególnie chodzi tutaj o wszelkie formy profesjonalnego doradztwa, w zakresie prawa,

gach poziomu przedsiębiorczości oraz ilości poszczególnych kategorii przedsiębiorstw

zarządzania, ale również w dziedzinie marketingu i promocji działań prowadzonych przez

społecznych, ale – jak przekonują urzędowe statystyki – ogólny obraz ekonomii społecz-

praktyków. Pomoc powinna objąć liderów tychże podmiotów, gdyż to oni, jak się przeko-

nej w Polsce i województwie dolnośląskim nie jest zbyt optymistyczny. W toku badań

naliśmy, stanowią znaczący kapitał społeczny regionalnej ES. Należy podtrzymywać ich

jakościowych, respondenci oceniali, że jest to pochodną zarówno dość niskiej pozycji

zaangażowanie, na przykład poprzez coaching, programy integrujące to środowisko lub

ekonomicznej społeczeństwa polskiego, postępującej pauperyzacji, jak i wynikiem zbyt słabo rozwiniętej demokracji. Bierność społeczna odnotowywana w różnych dziedzinach życia społecznego, w uczestnictwie w organizacjach pozarządowych, w różnych formach wolontariatu, warunkuje również obniżenie wskaźników aktywności w zakresie przedsiębiorczości społecznej. Najogólniej zatem rzecz ujmując, sektorowi ekonomii społecznej sprzyjać mogą odpowiednie warunki aktywizujące członków lokalnych społeczności, 134

inne mechanizmy skierowane właśnie do tej grupy przedsiębiorców społecznych. Mogą to być wszelkiego rodzaju specjalistyczne szkolenia i warsztaty, zwiększające poziom kompetencji kierowników i innych członków podmiotów ES. Z pewnością w rozwoju dolnośląskiej ES pomogłyby lokalne, „oddolne” projekty finansowane przez odpowiednie instytucje szczebla wojewódzkiego, powiatowego czy przez urzędy miejskie. Istniejące już mechanizmy konkursowe dają wiele możliwości wdroże135

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

nia takich rozwiązań, ale do tego niezbędna jest przychylność publicznych instytucji. Lo-

Literatura:

kalne projekty grantowe powinny uwzględniać indywidualne potrzeby przedsiębiorstw

Abramczuk K., Herbst J., Sektor spółdzielczy [w:] J. Dąbrowska (red.), Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości

społecznych, a zwłaszcza spółdzielni socjalnych, które w ramach naszej diagnozy zgłosiły najwięcej problemów wymagających znalezienia skutecznych rozwiązań.

społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008. Borzaga C., Defourny J., The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London and New York 2001; za: J. Wy-

Na terenie Dolnego Śląska zawiązała się instytucjonalna baza podmiotów wspierają-

gnański (przy wsparciu P. Frątczak), Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania,

cych, która już, przynajmniej częściowo odpowiada na potrzeby lokalnych praktyków ES.

wątpliwości. Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, 2006, [w:]

Jednak nasi respondenci twierdzili niejednokrotnie, że brakuje wzajemnej, stałej, zorien-

http://www.wortales.rops.krakow.pl/files/pdf/Publikacje/Wygnanski_ESw%20Polsce_definicje.pdf.

towanej na długoterminowe cele kooperacji, która byłaby także niezbędna przy projektowaniu lokalnego modelu wsparcia podmiotów ES. Należy podkreślić, że sektor ES jest bardzo nierównomiernie „rozłożony” na mapie Dolnego Śląska, dlatego warto promować i upowszechniać wiedzę na temat mechanizmów

Brzozowska J., Kluczyńska J., Sienicka A., Spółdzielnia socjalna, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.40.pdf. Ciepielewska A., Dobre praktyki polskiej gospodarki społecznej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008.

ES na tych obszarach, gdzie jest ona w stanie „zalążkowym” lub dotychczas jeszcze nie

Ciurak P., Centra Integracji Społecznej zreformowane, [w:] http://samorzad.lex.pl/artykul-aktualnosci/258).

powstała. Z naszych badań wynika, że często powodem tego stanu rzeczy jest właśnie

Dani S., Harding J. A., Case K., Young R.I.M., Cochrane S., Gao J., and Baxter D., A methodology for best practice

brak wiedzy urzędników, samorządowców – z jednej strony, a z drugiej – niski poziom świadomości społeczności lokalnych na temat tego, czym jest ES, czemu służą działania takich podmiotów, czy też jak można założyć spółdzielnię socjalną.

knowledge management, [w:] „Proc. ImechE, Part B: J. Engineering Manufacture”, vol. 220, 2006. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zyska i S-ka, Poznań 2001. Frączak P., Test na ekonomię społeczną, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184.

Wyrażamy nadzieję, że zawarte w niniejszej publikacji wyniki diagnozy okażą się przydatne zarówno dolnośląskim praktykom ekonomii społecznej, jak i ekspertom, którzy wspierają lub mogą wspierać przedsiębiorstwa społeczne w skutecznym działaniu.

Herbst J., Geografia polskiej ekonomii społecznej, [w:] „Ekonomia społeczna. Teksty 2006”, http://www.ekonomiaspoleczna.pl. Karwińska A., Wiktor D., Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej, [w:] „Ekonomia Społeczna. Teksty 2008”, nr 6/2008, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl. Kluczyńska J., Sienicka A., Centrum Integracji Społecznej – przedsiębiorstwo społeczne?,[w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.45.pdf. Kluczyńska J., Sienicka A., Zakład Aktywności Zawodowej jako przedsiębiorstwo społeczne, [w:] http://www. owies.org.pl/media/file/zaz.pdf. Leś E., Nałęcz S., Wygnański J. J., Toepler S., Salamon L., Sektor non-profit w Polsce. Szkic do portretu, The Johns Hopkins University, Instytut Studiów Politycznych PAN, Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych KLON, Warszawa, marzec 2000. Milewski P., Zasada wzajemności i członkostwo, [w:] „Gazeta Ubezpieczeniowa”, 18.10.2009, [w:] http://www. gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=140. Nałęcz S., Bartkowski J., Social and Economic Potentials of the Civil Society Organizations in CEE after 1989, [w:] S. Eliason (red.), Building Democracy and Civil Society East of the Elbe, London-NewYork, Routledge 2007. Olechnicki K., Załecki P., Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1999.

136

137

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Sektor non-profit w Polsce. Wybrane wyniki badań statystycznych zrealizowanych przez GUS na formularzach

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151, z poźn. zmianami),

SOF, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Warszawa 2009. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002.

[w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

Inne materiały: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2009-2010, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433245. Baza podmiotów ES Dolny Śląsk, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej FRES, 2010, [w:] http://www.fres.org. pl/podmioty.html. Co to jest ekonomia społeczna?, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=5475B5DA53D93296579CFBB3DEF549E3, Oficjalna strona EMES, [w:] http://www.emes.net/index.php?id=2. Ekonomia Społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej SKES,

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, (Dz. U.97.123.776 z późn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl. Wolontariat, [w:] Civicpedia. Badania społeczeństwa obywatelskiego, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2010, [w:] http://civicpedia.ngo.pl/x/322225;jsessionid=B67057DD4C7896A7060F48F326ABBC63. Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006.

[w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/ES_w_POKL.pdf. Katalog spółdzielni Socjalnych, Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), [w:] http:// www.ozrss.pl/katalog.htm Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013, [w:] http://www.mpips.gov.pl/bip/ download/PO%20FIO%202009-2013%2002.10.2008.pdf. Raport o stanie spółdzielczości, Krajowa Rada Spółdzielcza, styczeń 2010, [w:] http://krs.org.pl/home.php?d_ id=2&m_id=191. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej, (Dz.U. 2004 nr 63 poz. 587), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip. sejm.gov.pl. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej, (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z poźn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl. Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013, s. 346-347, [w:] http://www. efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym, (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143, z późn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

138

139

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Spis tabel Tabela 1 Sieci parnerstw dolnośląskiej ES: praktycy i eksperci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Tabela 2 Współpraca ekspertów w ramach dolnośląskiej ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Tabela 3 Lokalna defnicja ES (esperci i praktycy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Tabela 4 Analiza SWOT lokalnej ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Spis wykresów Wykres 1 Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków (2001-2010). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Wykres 2 Liczba fundacji i stowarzyszeń w podziale na województwa (2008). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Wykres 3 Poziom przedsiębiorczości na 10 tys. ludności (2002-2009). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Wykres 4 Liczba spółdzielni w Polsce (2000-2009). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Wykres 5 Liczba spółdzielni według województw (2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Wykres 6 Liczba spółdzielni w województwie dolnośląskim (2000-2009). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Wykres 7 Powiaty z liczbą spółdzielni ≥ 45 w roku 2000. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Wykres 8 Powiaty z liczbą spółdzielni ≤ 25 w roku 2000. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Wykres 9 Spółdzielnie Socjalne (2009-2010). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Wykres 10 Centra Integracji Społecznej (2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Wykres 11 Zakłady Aktywizacji Zawodowej (2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Wykres 12 Warsztaty Terapii Zajęciowej (2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Wykres 13 Liczba podmiotów ekonomii społecznej w województwie dolnośląskim (2010). . . . . . . . . . . . . . . . 46 Wykres 14 Mapa pomocy dolnośląskiej ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Dolnośląskie praktyki Ekonomii Społecznej

Galeria zdjęć z realizacji projektu 140

141

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Z wizytą w Spółdzielni „RAZ-DWA-TRZY” z Żarowa. Od lewej: Lucyna Skorupska (Prezes Spółdzielni), Katarzyna Kabaczko, Leszek Buchowski (Urząd Miejski w Żarowie), Agnieszka Jusza, Sandra Kirklo, Maciej Kozłowski (Wiceprezes Spółdzielni). Na zdjęciu brakuje szóstego członka spółdzielni Józefa Tomaszewskiego (fot. archiwum IRS).

Pani Anita Denes-Ziemkiewicz, Kierownik Ośrodka Pomocy Społecznej w Żarowie, który aktywnie wspiera działania Spółdzielni „RAZ-DWA-TRZY” (fot. archiwum IRS).

143

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Sala obsługi klienta w TUW-CUPRUM w Lubinie (fot. archiwum TUW-CUPRUM).

Siedziba TUW-CUPRUM w Lubinie (fot. archiwum IRS).

144

Państwo Barbara i Grzegorz Szwaja, założyciele Spółdzielni Socjalnej „Austeria Krokus”, Rzeczka (fot. archiwum spółdzielni).

145

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Z widokiem na gospodarstwo agroturystyczne w Górach Sowich, prowadzone przez spółdzielnię „Austeria Krokus” (fot. archiwum spółdzielni).

Tak powstają bombki. Spółdzielnia Socjalna „Szklany Świat” Bombki (fot. archiwum IRS).

Z wizytą w spółdzielni „Austeria Krokus”. Od prawej: Pan Grzegorz Szwaja, spółdzielnia i Ewa Miszczuk, IRS (fot. archiwum IRS).

Pani Marzena Hofman. Prezes Spółdzielni „Szklany Świat” Bombki w Krośnicach (fot. Dorota Surma, archiwum spółdzielni).

146

147

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Wycieczka do fabryki bombek. Po lewej: dekoratorka Pani Maria Broda, po prawej: Pani Beata Zduńska. (fot. Dorota Surma, archiwum spółdzielni).

Wywiad IDI z Panem Marcinem Simonem, Kierownikiem Warsztatów Terapii Zajęciowej w Jaworze - od lewej a od prawej Piotr Lewandowski, IRS (fot. archiwum IRS).

Spotkanie wigilijne członków, podopiecznych i przyjaciół Stowarzyszenia „Kamienna Tęcza” z Wrocławia (fot. archiwum IRS).

148

Uczestnicy Warsztatów Terapii Zajęciowej w Jaworze (fot. archiwum IRS).

149

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

Warsztaty komputerowe, w WTZ w Jaworze (fot. archiwum IRS).

150