Tormod Haugland – Om søvn og mørke

Haugland. Om søvn og mørke. Omsl.qxp 07.06.2019 13:38 Side 1

TORMOD HAUGLAND OM SØVN OG MØRKE

Tormod Haugland (f. 1962) debuterte med romanen Under i 1994, og har sidan gjeve ut romanar, noveller, dikt og dramatikk.

I 2017 vart Haugland nominert til P2-lytternes romanpris for Om dyr og syn.

Tormod ligg i graset og lever seg inn i mauren sitt liv, dei som held seg i skjul under steinar og røter. Han drøymer seg bort frå livet på marka, frå slåtten og suta for jord og dyr. Tormod er fødd til å ta over garden han veks opp på, men Om søvn og mørke går føre seg på ei øy i ytre Nordhordland og ein stad på vegen endrar i Bergen frå 1960- til 1990-talet. livet retning. Han tek Det er ein roman om eit barn som vil bli vaksen og ein mann som vil kunstutdanning, springe frå barndommen sin og sel garden og vert stige ut av standen han har vakse inn i. Det handlar om draumar, forfattar. ansvar og fridom, og om å bryte

Om Om dyr og syn (2017) «Vakkert om helt vanlig oppvekst utenom det vanlige» fartein horgar, adresseavisen «Det er et nesten perfekt sammenfall mellom romanens form og det blikket på verden som boka ønsker å uttrykke, og Hauglands litterære prosjekt må derfor sies å være svært vellykket» bjørn ivar fyksen, klassekampen «Ein praktfull roman» jan askelund, stavanger aftenblad «Lesarvennleg og komplekst frå Haugland …

Om dyr og syn er ein oppvekstroman, ein danningsroman, men mest av alt ein kunstnarroman. Og det er ein roman som tematiserer så vel ‹røyndomslitteraturen› som kunstnarromanen som sjanger. Men viktigast: Romanen har den formale skeivskapen som lyftar han over den gjengse norske maratonprosaen og gjer han til viktig forteljekunst» ole karlsen, dag og tid

FORLAGET OKTOBER

Forfattarportrett: Helge Skodvin Omslag: Egil Haraldsen & Ellen Lindeberg | Exil Design

«Virkeligheten er råmateriale i Om dyr og syn, men det er Hauglands forestillingsevne, språklige finfølelse og evne til å skape assosiative forbindelser, som gjør dette til en god roman, rik på betydningslag» gro jørstad nilsen, bergens tidende

med tradisjonen for å bli kunstnar.

Om søvn og mørke er ein roman som med stor kraft følgjer søvnen sine måtar å bevege seg på i tid og rom, på grensa mellom liv og død.

«Uvanlig konsentrert og fortettet, på samme tid underlig, mørk og likefrem: Mye av det som gjør romanen så egen, ligger i måten ulike sansninger og syn føyes sammen på … gåtefull, men samtidig konsis og utvetydig litteratur. At Haugland her makter å speile en indre utvikling i det som stort sett er ytre fortellinger, er beundringsverdig» carina elisabeth beddari, morgenbladet

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 2

07.06.2019 10:00

Tormod Haugland

Om søvn og mørke Roman

forlaget oktober 2019

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 3

07.06.2019 10:00

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 4

07.06.2019 10:00

I vaken tilstand ser vi døden.

Sovande ser vi berre søvnen. heraklit Anden viser seg alltid berre i framand, luftig framtoning. novalis Synet går alltid via minnet. david hockney Ofte dansa dårskapens døtrer for han – innbilling og vilske – slik at han ikkje visste så nøye kven han var. frå soga om fosterbrørne

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 5

07.06.2019 10:00

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 6

07.06.2019 10:00

Til A og U

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 7

07.06.2019 10:00

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 8

07.06.2019 10:00

1 I barndommen sat eg på trappa i kortbukser og prøvde å knyte skorne. Graset vaks på bøane, som då var for­ bodne soner. Og eg såg korleis dei grøne stråa strekte seg frå bakken og vaks til aks som skaut, før dei vart slått og fall for slåmaskina. Då kunne eg stige ut på dei snauklipte flatene og springe rundt. Og far var der med hesjestaur og streng, og eg følgde i føtene hans der han gjekk med spettet, stakk det i den turre jorda før han drog det rundt og laga rom for ein ny staur.

Eg såg på handlaget hans, korleis kvar stokk vart styrt som eit spyd mot holet sitt, korleis skuld­rene og over­ kroppen la kraft til grepet i det stauren støytte mot bakken og stod av seg sjølv. Myrjorda var turr og sterk i overflata, med små sprekker som sakte opna seg i solsteiken. Yta mista svartfargen når ho turka inn, ho vart lysare brun, og overflata vart hard som stein.

Det var lov å gå på ho, springe, trampe. Ho var til­ gjengeleg og usårleg. Når ho var turr, kunne ho bere alt, hest og vogn, og traktor med tilhengar.

Ut på hausten ville ho ta imot nytt vatn, ho ville mettast av regn og verte blaut og gyngande. Då vart grasmyrane til sårbare hinner som verken folk eller fe fekk setje fot på. Men i sommarvarmen var ho fast 9

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 9

07.06.2019 10:00

og fin, og kvar staur vart ståande som stive og stødige pålar. Eg gjekk mellom stokkane som stod på linje, før far trilla ut strengen og tok til å feste den nedste lina til kvar stokk. Snart var stokkane sydde saman av ståltrå­ dar som gjekk som vassrette strekar i fleire etasjar. Mor følgde etter med rive og la graset som ei dyne over kvar streng, medan far brukte høygaffelen. Og systera mi gjekk der og hjelpte til, ho ville vise at ho kunne vere til nytte. Og broren min, han som kom eit par år etter meg, ville også vere med. Han var flittig og likte å ta i eit tak. Og det var fleire der, ein liten gjeng med hjelpa­ rar, dei hesja opp ein høg og lang, grøn vegg.

Ei hes.

Og eg gjekk der og tulla, prøvde å gøyme meg ved å krype gjennom hesa. Og så drog eg graset med meg og fekk kjeft. Og så vart eg fornærma.

Men eg furta ikkje lenge, eg gjekk bort til ein liten haug og la meg ned i den graskledde skråninga.

Eg ville berre vere i fred.

Eg såg arbeidet på avstand, dei var i gang med den neste. Nye hol i bakken, stokkar, streng. Graset danna ein vegg av hengande strå, det ville gradvis turke og gulne i sola.

Eg var eit barn, ein som ikkje trong å gjere noko.

Ein som ikkje var klar til å gjere noko.

Ein som ikkje var med.

Eg var berre ein unge som gjekk og tulla.

Uferdig.

Eg kjende noko røre seg på handa mi, såg at det sat ei marihøne der. Eg lyfta handa for å sjå nærare på dei svarte prikkane som låg i mønster over det raude 10

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 10

07.06.2019 10:00

skjoldet, men då opna ho for vengene og flaug sin veg.

Borte var ho. Eg drog handa gjennom graset, kjende dei mjuke vekstane mellom fingrane, lange strå, blad og blomster. Eg lét blikket gli over tiriltunge og blåklokke, ryllik og soleie, plantar eg hadde lært meg å kjenne. Eg visste kva vekstar ein kunne smake på, og kva for plan­ tar som var giftige. Ei humle summa mellom blomst­ rane, steig inn i ei blåklokke, før ho rygga ut att og fór vidare. Eg såg bier og fluger, alle desse små insekta som kunne flyge. Og i graset vart eg var eit anna insektliv, dei som held seg på bakken utan å lage lyd. Der fanst dei minste kryp, imellom stenglar og blad såg eg b ­ iller og edderkoppar leve og streve. Eg såg små dyr som kraup og andre som klatra, som var opptekne med å vere i rørsle, det var som om dei arbeidde med noko.

Så var det dei som alltid heldt seg unna, dei som var i mørket, og som alltid såg ut til å ta det med ro.

Eg lyfta på ein flat stein og fekk auge på eit tusenbein og fleire jordlauparar. Straks dei vart trefte av lyset, vakna dei og kom seg unna, under til det mørke og stille ingenting.

Og no la eg merke til eit anna liv, ein koloni med maur som var samla rundt ei mengd kvite egg. Mau­ rane hadde straks blitt merksame på lyset, og som på signal kom ein horde med andre maur opp av dei små mørke hola i bakken og tok til å virre rundt. Det var som om eg hadde vekt dei frå søvnen ved å ta vekk den flate steinen, og no fekk dei arbeid med å få dei kvite egga i sikkerheit. Brått hadde ein stor skodeplass opna seg for meg, der mauren sleit og kjempa for å få dei ufødde borna i hus.

11

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 11

07.06.2019 10:00

Eg skjøna at dei måtte få dei ned i dei mørke hola til andre soverom.

Dei ville vere for seg sjølve, dei ville gøyme seg.

Men kva var det dei ville vekk frå?

Var det lyset som var så farleg?

På få sekund var egga borte. Berre ein og annan maur gjekk att og såg etter om alle var med. Det var maur som gjekk ned, og maur som kom opp, dei gjekk rundt og såg etter noko, rekognoserte.

Kva såg dei etter?

Eg studerte mønsteret etter steinen, små lommer og holrom. Det var gangar og vegar som førte ned i jorda, til eit liv i mørket.

Kva gjorde dei der?

Kva tenkte dei på?

Kva for liv var dette?

Eg retta ein peikefinger roleg fram mot eit hol, og straks han kom nær bakken, hadde fleire maur festa seg. Dei virra omkring på fingeren og vidare inn i handflata og rundt på neven. Det kitla litt, men eg vis­ ste det var ufarleg. Så eg tok til å pirke med fingeren mot ein av inngangane. Eg stakk fingeren ned i holet, utvida det slik at eg fekk han lenger ned. Så drog eg han til meg og fekk fjerna litt av jorda for å kome len­ ger inn. Eg ville inn der maurane hadde gøymt seg.

Eg ville sjå kvar dei var, og heldt fram med å grave.

Handa mi fekk fleire maur på seg, og snart tok det til å svi. Eg prøvde å riste dei av, men dei heldt seg fast, dei ville ikkje sleppe taket. Så eg slo dei av med den andre handa, vifta dei vekk for å halde fram med å grave.

Kva tenkte eg på?

12

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 12

07.06.2019 10:00

Eg veit ikkje, eg berre kjende korleis det svei på handa og oppetter armen, og denne smerta fekk meg til å grave vidare, eg ville finne dei, sjå dei. Jorda var turr og full av stenglar og røter, og eg kjende korleis fingrane kom lenger ned, og snart fekk eg tak i ein grastust som eg drog laus. No var handa mi full av dei forvirra insekta, men eg var meir oppteken av å sjå inn i jordholet der eit mylder av maur klatra og fall. Eg hadde funne dei. Dei gjekk over einannan og under einannan, det verka som alle gjekk fram og attende utan å vite kvar dei var på veg. Og kvite egg låg hulter til bulter, og alt var som ein stor og levande masse av maur og egg og jord, som fall og myldra, og heile tida var det maur som prøvde å redde egga, medan dei klatra og fall, klatra og fall. Det svei på neven og opp­ etter armen, men eg gløymde smertene, det var som eg berre måtte sjå, som om dette var noko eg måtte få med meg. Og utan at eg merka det hadde mauren invadert føtene mine, med eitt var dei forbi sokkane, rundt okla og oppover leggen. Eg kjende korleis det kribla og svei. Straumar av maur sprang langs låra mine, dei var inni kortbuksene mine. Og no kjende eg korleis det flamma i huda, det brann, og eg skjøna brått kor vondt eg hadde det. Dei var overalt, prøvde å forgifte meg. Eg reiste meg opp, kjende maur på halsen, skreik til og slo meg sjølv for å få vekk plage­ åndene. Eg kom i ubalanse og fall bakover, tippa ned skrenten og slo hovudet mot ein stein.

Sidan vakna eg i mi eiga seng med skallen banda­ sjert. Far stod attmed sengekanten og såg ned på meg.

Han smilte, spurde korleis eg hadde det.

13

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 13

07.06.2019 10:00

– Kva skjedde? sa eg.

– Du fall og slo deg, sa han. – Hugsar du det?

– Eg hugsar at eg mista balansen, sa eg.

Og mor kom inn, spurde om eg hadde vakna.

– Korleis går det?

Eg sa bra. Eg sa eg hadde vondt i hovudet. Far sa eg hadde fått ein smell, det var nok berre ei lita hjerne­ risting som snart ville gå over. Eg spurde om eg var sjuk.

– Ikkje sjuk, men du er ikkje frisk heller, svara han.

Eg sette meg opp i senga, såg ut vindauget, la merke til at det var lyst. Og så hugsa eg mauren, korleis dei små insekta hadde gått til angrep, og eg tok fram armen for å sjå, og der såg eg spora etter gifta deira, som rosa flammar over huda.

– Kan eg gå ut?

– Nei, sa mor. Kva vil du ut å gjere no?

– Eg vil berre ut ein tur, sa eg.

– Men det er snart leggjetid, sa ho.

– Eg er ikkje trøytt, sa eg.

– La han gå ut ein liten tur, sa far. – Det kan ikkje skade.

– Men ikkje lenge, sa mor.

Eg tok på meg ei langbukse og ein genser, kom meg ned trappene. Eg fekk på meg skorne, gjekk med rolege steg ut på trappa. Eg hadde fått lov til å gå ut.

Eg var svimmel, men heldt fram ut på tunet og ned på marka. Eg stod og såg mot dei nye hesjene før eg steig ut på bøen. Det var som å sveve, eg flaut på det nyslåtte graset. Eg gjekk langs den eine hesa mot hau­ gen. Varsamt nærma eg meg. Det var som synet ikkje 14

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 14

07.06.2019 10:00

var i stand til å fokusere, som om eg ikkje kunne sjå detaljane. Eg kom bort til der eg hadde falle ned, såg på steinen som låg der. Eg såg ikkje spor etter blod på han. Så steig eg roleg opp der eg hadde lege i graset.

Eg bøygde meg ned og såg inn i det mørke jordholet.

Det var ingen der.

Dei var borte. Det var som om ingenting hadde skjedd.

Om søvn og mørke_Tormod Haugland.indd 15

07.06.2019 10:00