Orkuhringurinn

FÍB mælir með... Orkuhringnum

Íslendingar eiga heimsmet í mörgu. Í það minnsta teljum við okkur trú um það og trúlega með réttu. Við leiðum ef til vill ekki alltaf huga að því heimsmeti okkar sem blasir við á hverjum degi. Þá er auðvitað átt við raforkuframleiðslu okkar, þ.e. framleiðslu rafmagns með vatns- og jarðvarmaorku. Hún er sú langmesta sem um getur í heiminum miðað við hina frægu höfðatölu. Einnig getum við státað okkur af því að orkuframleiðsla okkar sé sú hreinasta sem um getur því að langstærsti hluti orkuframleiðslu landsins kemur frá endurnýjanlegum hreinum orkugjöfum eða yfir 99% skv. Orkustofnun. Jarðefnaeldsneytisnotkun kemst vart á blað hjá okkur þegar kemur að notkun þess til raforkuframleiðslu.

Því er ekki úr vegi að leiða hugann að þessum landsins gæðum og hugsa um þau um leið og ferðast er um landið okkar bláa. FÍB hvetur landsmenn til að velta fyrir sér orkunni sem við eigum, ekki síst nú þegar innan við níu ár eru uns stórt skref verður stigið í orkuskiptum í samgöngum á landi þegar bann á innflutningi jarðeldsneytisbíla verður staðreynd og rafmagnið, heimafengin orka, verður trúlega aðalorkugjafi í samgöngum okkar og komandi kynslóða.

Hellisheiðarvirkjun

Sé ekið frá höfuðborgarsvæðinu austur Hringveginn áleiðis að Hellisheiði er komið að Hellisheiðavirkjun sem Orkuveita Reykjavíkur rekur, eftir um 30 mínútna akstur. Hún er stærsta jarðvarmavirkjun á Íslandi og var ein sú stærsta í veröldinni þegar henni var hleypt af stokkunum 2006. Virkjunin framleiðir ósköpin öll af rafmagni sem hleypt er inn á dreifikerfið, í raun nógu miklu fyrir nánast allt höfuðborgarsvæðið en auk þess sér hún okkur fyrir drjúgum hluta af því heita vatni sem höfuðborgarsvæðið notar, ásamt reyndar Nesjavallavirkjun sem er hinum megin í Henglinum. Hellisheiðarvirkjun er mikið mannvirki og þangað eru gestir og gangandi boðnir velkomnir í heimsókn. Jarðhitasýningin, sem hægt er að skoða, er verulega fróðleg og sömuleiðis aðgengileg og hægt að nálgast hana með leiðsögn gegn gjaldi eða á eigin vegum. Segja má að sýningin hefjist þegar við komuna heim að virkjunarhúsinu en ekki er endilega víst að því sé veitt eftirtekt. Hönnun framhliðar hússins er með þeim hætti að sá hluti virkjanahússins sem blasir við hefur skírskotun til flekaskilanna sem eru alfa og ómega í jarðfræði Íslands og einnig þess hvernig jarðlagastaflarnir, sem hlaðist hafa upp í gegnum milljónir ára, halla inn að skilunum.

Hellisheiðarvirkjun er staðsett sunnan við Hengil og framleiðir heitt vatn og rafmagn. Virkjunin var gangsett árið 2006 og er uppsett afl 200 MW í varmaafli og 303 MW í rafmagni. Í magni talið eru þetta um 950 lítrar á sekúndu. Allt umfram jarðhitavatnið rennur að jafnaði í niðurrennsliskerfi niður fyrir grunnvatnskerfi í jarðhitageyminn. Lofthreinsistöð er staðsett við virkjunina og nýtir hún Carbfix–aðferðina til að hreinsa um 75% af brennisteinsvetni og um 30% af koltvísýringi sem leyst eru upp í jarðhitavatni og veitt í niðurrennsliskerfi. Heimild ON.is

Gott er að gefa sér klukkustund eða svo til að skoða jarðhitasýninguna í Hellisheiðarvirkjun og þar er gott aðgengi að salernum og hægt að verða sér út um hressingu í venjulegu árferði. ON virðist ætla að stíga varlega til jarðar við opnun sýningarinnar og bíða af sér alla hættu vegna covid en opnar þegar það verður óhætt. Að sjálfsögðu er að finna hleðslustöðvar við Hellisheiðarvirkjun fyrir rafmagnsbíla. Þegar haldið er áfram austur yfir Hellisheiði er líklegt að einhverjir leiði hugann að hinni fleygu setningu sem höfð er eftir Snorra goða Þorgrímssyni og færð okkur í Kristni sögu: „Um hvað reiddust goðin þá hér brann hraunið, er nú stöndum vér á.“ Þetta á hann að hafa mælt á þinginu árið 1000 (eða 999 segja sumir) þegar inn á Alþingi var flutt sú frétt að jarðeldur væri upp kominn í Ölfusi og rynni ofan Hellisheiði. Túlkuðu menn sem börðust gegn kristnitökunni að goðin væru að lýsa skoðun sinni á hugmyndum um að kasta hinum heiðna sið og taka upp kristni. Hvað sem þessu líður er ljóst að leiðin „austur fyrir fjall“ hefur verið vettvangur fjölmargra jarðelda sem í raun sér alls ekki fyrir endann á ef marka má vísustu fræðimenn okkar. Ferðinni er haldið áfram í þann „orkuhring“ sem hófst í Hellisheiðarvirkjun. Ekið er yfir Ölfusárbrú og þar með yfir það vatnsfall sem hefur mest meðalrennsli allra vatnsfalla hér á landi, myndað úr annars vegar Hvítá og hins vegar Soginu. Við erum meðvituð um orkuna í Ölfusá og einnig að hluti vatns hennar kemur úr Soginu og rekur uppruna sinn til Þingvallavatns með viðkomu í Sogsvirkjununum þremur og gert þar skyldu sína í rafmagnsframleiðslu.

Frá aldaöðli hefur netaveiði verið stunduð í Þjórsá en hún tilheyrir hlunnindum tiltekinna jarða. Fyrir um fjórum árum náðist samkomulag um að fækka netum í Neðri–Þjórsá og glæða með þeim hætti stangveiði í Urriðafossi. Árangurinn hefur ekki látið á sér standa og mikið sést af laxi í og við fossinn. Sannarlega er ekki einfalt að veiða fiskinn en smám saman skapast veiðireynsla og þekking. Ferðalangar, sem leggja leið sína að útsýnispalli við fossinn, eru hvattir til að sýna stangveiðimönnum nærgætni og skilning.

Við erum þó á leið austar, alla leið að annarri vatnsmikilli á, Þjórsá. Þjórsá er lengst íslenskra áa og telst vera um 230 km löng frá upptökum í Hofsjökli og til sjávar. Hún er æði straumþung og vatnsmikil og var okkur kennt í skóla í gamla daga að hún væri önnur vatnsmesta á landsins, næst Ölfusá.

Sé ekið niður með Þjórsá rétt áður en komið er að Þjórsárbrú kemur fljótlega að Urriðafossi, því ægifagra vatnsfalli sem er einn vatnsmesti foss á Íslandi. Fossinn er mikill að breidd og verður til er áin steypist fram af hrauni því sem heitir Þjórsárhraun. Urriðafoss er örskammt frá þjóðvegi 1 en samt er hann ekki mikið sóttur áfangastaður og full ástæða til að bæta úr því. Yfir sumartímann má sjá þar stangveiðimenn við iðju sína. Veiði þykir góð í Urriðafossi og má segja að unun sé að horfa í fossinn þegar lax gengur upp hann því að oft má sjá fleiri en einn lax á lofti í einu að spyrna sér upp flúðirnar og fossinn. Vart sér högg á vatni þótt veiðimenn slíti einn og einn úr ánni áður en þeir geta fullkomnað ætlunarverk sitt og komist upp fossinn. Margir bera beyg fyrir því að Urriðafoss muni láta undan gangi virkjunaráform eftir þar. Slík áform hafa reyndar verið uppi frá því á þriðja áratug síðustu aldar en ekki varð af þeim þá en nú eru býsna afdráttarlausar hugmyndir komnar fram sem eru í rammaáætlun um vernd og orkunýtingu landsvæða en þó í biðflokki svo að það sé tekið fram. Komast má til Búrfellsvirkjunar með því að aka upp Skeiðin, eftir heimsókn að Urriðafossi, beygja síðan inn í það landsvæði sem í daglegu tali er nefnt Þjórsárdalur (vegur 32) og áfram upp með Þjórsá að vestanverðu. Á leið þangað blasa við blómlegar sveitir og búsældarleg tún. Þegar ekið er meðfram Þjórsá má velta fyrir sér hvílíkur orkugjafi áin er. Áður en hún kemur niður á láglendið hefur hún og þverár hennar knúið hverfla í sjö vatnsorkuverum. Hver og ein þeirra fer langt með að duga til raforkuframleiðslu fyrir stóran hluta landsins.

Búrfellsstöð I og II eru þeirra neðstar, enn sem komið er, því að í áðurnefndri rammaáætlun er gert ráð fyrir virkjun, Holtavirkjun. Virkjunin er ekki alveg óumdeild og má m.a. sjá að sett hefur verið upp skilti upp í miðjum hlíðum á einum stað ofan hinnar fyrirhuguðu virkjunar þar sem segir:

Áætluð lónshæð!

Á leiðinni að Búrfellsstöð má heimsækja marga áhugaverða staði. Skógrækt ríkisins er með gríðarmikla starfsemi í Þjórsárdal. Mikið ævintýraland er í skóglendinu sem þarna hefur verið byggt upp í kjölfar friðunar snemma á síðustu öld. Hægt er að beygja út af veginum um Þjórsárdal skömmu fyrir ofan Ásólfsstaði (merkt með skilti „Gönguleiðir“) og þar tekur skógurinn á móti gestum með góðum göngustígum og fræðsluskiltum. Hægt er að fara þar langa og stutta hringi og fylgja vel merktum göngustígum. Eftir heimsókn í skóginn er skylduheimsókn að Hjálparfossi. Það tekur fáeinar mínútur að aka niður að fossinum og vegurinn er nýlega endurnýjaður og góður. Fleiri skylduheimsóknir eru auðvitað á þessum slóðum. Það er tiltölulega stuttur akstur inn að Stöng þar sem fræðast má um stórbýlið sem þar var og talið er að hafi farið eyði í stórbrotnu gosi í Heklu árið 1104. Aksturinn heim að Búrfellsvirkjun er örstuttur, þar er hægt að leggja lykkju á leið sína og skoða Þjóðveldisbæinn undir Sámsstaðamúla en heimsókn að virkjuninni gefur mjög góða innsýn í það ógnarafl sem virkjanir í Þjórsá og á vatnasvæði hennar framleiða.

Margar virkjanir Landsvirkjunar eru skreyttar með lágmyndum eða öðrum listaverkum og á Búrfellsstöð 1 gleður augað lágmynd eftir Sigurjón Ólafsson. Aðeins innar, þegar ekið er eða gengið hjá virkjunarmannvirkinu, gefur að líta hvar Búrfellsstöð 2 er en hún er niðurgrafin og sést ekki fyrr en að henni kemur og þá aðeins hellismunninn.

Orkuframleiðsla Íslendinga er mikil. Rétt tæplega 80% af raforkuframleiðslunni fer til stóriðju sem er hin eiginlega þriðja stoð undir hagkerfi Íslendinga, næst á eftir sjávarútvegi og ferðaþjónustunni (þegar allt leikur í lyndi). Hlutfall vatnsorkunnar í raforkuframleiðslu er um 70% á móti um 30% sem kemur frá jarðvarmavirkjunum

Eftir heimsókn að Búrfellsstöð er hægt að aka upp Sámsstaðamúla og inn á hálendið og skoða vindmyllurnar tvær sem staðið hafa á Hafinu um árabil sem tilraunaverkefni til að meta hvort ráðast ætti í uppbyggingu vindmyllugarða á þessum slóðum. Vindmyllurnar eru þær langstærstu hér á landi, ná 77 metra upp í loft og framleiða nægilegt rafmagn til að sjá um 1200 heimilum fyrir rafmagni. Hér hefur fátt eitt verið talið af því sem hægt er að skoða á því sem kallað hefur verið Þjórsárdalshringurinn. Hringnum lýkur með því að ekið er yfir Þjórsá á brú rétt neðan við Sultartangavirkjun og þaðan er leiðin greið niður á Landveg (26) sem leiðir ferðalanga niður á Hringveginn.

Hjálparfoss Búrfellsvirkjun

Urriðafoss

Reykjanes — áfangastaður

Reykjanesið hefur sannarlega fengið verðskuldaða athygli frá því að eldgos hófst við Fagradalsfjall þann 19. mars og mjög margir hafa gert sér ferð til að sjá eldstöðina og ummerki eftir hana. Full ástæða er til að gera það og helst að fara sem oftast en ekki síður að nýta ferðina og skoða fleira því að Reykjanesið hefur upp á margt að bjóða. Þar má m.a. rifja upp sögufræga atburði Íslandssögunnar, fræðast um dýralíf, skoða einstakt fuglabjarg, líta sögufrægt stöðuvatn augum að ógleymdum fleiri náttúrugersemum og vinsælasta ferðamannastað á Íslandi. Allt er þetta svo að segja innan seilingar þegar skotist er að skoða eldstöðina eða afleiðingar af eldgosinu þar. Sé ekið áleiðis á Reykjanes frá höfuðborgarsvæðinu er alveg kjörið að líta við á Álftanesi og stoppa við Bessastaði, heimili og embættisbústað forseta lýðveldisins. Bessastaðir eru samgrónir Íslandssögunni. Rifja má upp að þeir komust í eigu Noregskonungs við dráp Snorra Sturlusonar árið 1241 en urðu síðan bústaður fulltrúa erlenda konungsvaldsins hér. Stórskáldið og þingmaðurinn Grímur Thomsen eignaðist Bessastaði um miðja þarsíðustu öld og eftir lát hans var þetta höfuðból í eigu ýmissa merkismanna, karla og kvenna, þeirra á meðal Skúla Thoroddsens þingmanns og sýslumanns, og síðar Sigurðar Jónassonar, forstjóra Tóbakseinkasölu ríkisins, sem átti Bessastaði síðastur einstaklinga og gaf þá íslenska ríkinu Bessastaði árið 1941 til að þar gæti ríkisstjóri setið. Bessastaðakirkja er næst bílastæðinu, tígulleg bygging sem hlaðin er úr tilhöggnu grágrýti úr hinu nafntogaða Gálgahrauni. Smíði hennar hófst árið 1773 og telst hún því með elstu steinhúsum á landinu.

Kleifarvatn

Kleifarvatn er vinsæll áfangastaður þeirra sem ferðast um Reykjanes

Vatnið er furðu víðáttumikið, tæpir 10 ferkílómetrar og djúpt eftir því, meira en 100 metrar þar sem þar er dýpst. Auðvitað er í því tígullegt vatnaskrímsli sem margar sögur fara af í þjóðsögum okkar. Það hefur einkennt vatnið hversu vatnsborðið færist til og stafar það að mati vísindamanna af breytingum á úrkomu en ekki síður vegna jarðskjálfta. Í kjölfar stóru jarðskjálftanna árið 2000 lækkaði yfirborð vatnsins um fjóra metra. Þeir sem muna lengra aftur geta rifjað upp árið 1973. Þá fannst, að því að talið var, sovéskur fjarskiptabúnaður þegar sportkafarar köfuðu í vatninu. Þá stóð kalda stríðið sem hæst og mikil spenna ríkti. Um sumarið hafði verið efnt til leiðtogafundar Richards Nixons, forseta Bandaríkjanna, og Georges Pompidous Frakklandsforseta í Reykjavík og töldu margir að tækin hefðu tengst honum eða öllu heldur njósnum Sovétmanna vegna hans. Að sjálfsögðu upplýstist ekkert í þeim efnum. Þessar sögur virðast síðan hafa orðið Arnaldi Indriðasyni, skáldinu góðkunna, að innblæstri því að hann sendi frá sér bókina Kleifarvatn árið 2004 þar sem vatnið, töfrar þess og leyndarmál koma mikið við sögu. Ágætis útsýnisstaðir eru við Kleifarvatn þar sem m.a. er hægt að virða fyrir sér jarðlögin sem mótast hafa af náttúruöflunum og gefa staðnum einstakt yfirbragð. Á hverasvæðinu Seltúni (sem oft er kallað Krýsuvík) eru stórgóðar og haganlega gerðar gönguleiðir sem gefa færi á að standa í miðjum hverailminum og njóta eða ganga upp fyrir svæðið og horfa yfir það. Það hefði þó ekki verið ákjósanlegt að standa í þeim sporum aðfaranótt 25. október 1999 en þá varð mikil gufusprenging í borholu frá miðri síðustu öld. Fyrr í mánuðinum hafði holan hætt að blása og virtist hún hafa stíflast. Við atganginn myndaðist mikill sprengigígur sem talinn er hafa verið hátt í 50 metrar í þvermál. Heilmikið rask varð af og grjót og leir flaug langar leiðir og eyðilagði m.a. skúrgarm sem stóð þar nærri.

Brimketill

Á sunnanverðu Reykjanesi, ekki langt vestan Grindavíkur, er náttúrufyrirbrigði sem lætur ekki mikið yfir sér frá veginum séð. Þar hefur sjórinn sorfið til hraunið og afraksturinn er ketill þar sem sjór flæðir inn í og oft gengur æði mikið á í briminu þar. Sagan hermir að tröllskessa nokkur, Oddný sem bjó þar ekki langt frá, hefði notað ketilinn til baða eftir erfitt ferðalag. Henni dvaldist nokkuð í lauginni enda þurfti hún að hvílast og vistin var notaleg í hressandi sjóbaðinu. Það endaði hins vegar ekki vel því að þegar hún lagði af stað upp úr lauginni var sólin að skríða yfir fjallstoppana og steingerði hana þarna á staðnum. Lögin nefndist Oddnýjarlaug í þjóðsögunni en nefnist nú Brimketill. Ágætis göngustígur er að útsýnispalli en rétt að vara við því að oft gengur talsvert á í brimrótinu og alls ekki er óalgengt að fólk fái yfir sig gusur ef það gáir ekki af sér. Nokkur ásókn hefur verið að baða sig í Brimkatli en rétt er að vara við því sbr. það sem sagt var um brimrótið hér að framan.

Reykjanesviti – Reykjanes – Eldey – Geirfuglinn

Þegar ekið er um hlaðið hjá Reykjanesvita og áleiðis niður að sjó er gaman að velta því fyrir sér að þetta fallega mannvirki, sem stendur teinréttur og hár uppá Bæjarfelli, er elsti viti Landsins, reistur 1907. Áður hafði forveri hans verið reistur á Valahnúki skammt þar frá árið 1878 en hann laskaðist í jarðskjálfta sem reið yfir átta árum síðar. Sá sem nú stendur hefur reyndar fengið að kenna á jarðskjálftum, m.a. skemmdist hann nokkuð í einum slíkum árið 1926. Aðeins steinsnar er frá vitanum og niður á Reykjanestána, hið eiginlega Reykjanes. Á góðum sumardegi er hægt að gleyma sér við að horfa á fuglana dansa yfir öldunum og dást að búsetu þeirra í bergstálinu. Stutt er út til Eldeyjar sem gaman er að virða fyrir sér. Eldey er um 45 metra yfir sjávarmál og hýsir eina stærstu súlubyggð í heiminum. Þar hafast tugþúsundir af þessum tígullega fugli við og treysta á gjöfult hafið út af Reykjanesinu til fæðuöflunar. Eldey varð til í neðansjávargosi á sögulegum tíma. Hún er í raun innsta skerið af allmörgum sem skreyta Norður–Atlantshafshrygginn út af landinu okkar bláa og bera þess glöggt vitni að eldgos eru fremur regla en undantekning hér um slóðir. Í Eldey var árið 1844 framinn sá verknaður að síðustu tveir geirfuglarnir, sem vitað er um á Íslandi, voru drepnir og varð tegundin þar með að líkindum aldauða. Við Valahnúk er tígulegur mannhæðarhár bronsskúlptúr af geirfugli eftir bandarískan listamann. Sá hefur gert slíka af útdauðum fuglategundum og reist víða um álfur. Styttan er okkur þörf áminning.

Gunnuhver

Gunnuhver fer ekki framhjá ferðalangi á Reykjanesi. Hann gerir svo rækilega vart við sig með kraftmiklum gufumekki og sést langt að. Hverinn er í fáeinna mínútu akstursfjarlægð frá Reykjanesvita. Gunnuhver er talsvert umfangsmikill. Reyndar stækkaði hverasvæðið sem hann tilheyrir árið 2006 og voru þau umbrot jafnvel talin tengjast breytingum á jarðvatnsstöðunni á svæðinu. Þegar þær breytingar gengu yfir fóru göngupallar og akvegur á kaf. Búið er að byggja nýja slíka sem gefa einstakt tækifæri til að standa nálægt en þó í öruggri fjarlægð. Heiti hversins er skýrt á þann veg að kona nokkur sem Guðrún hét og var Önundardóttir hafði haft í heitingum við yfirvaldið vegna potts sem tekinn hafið verið af henni, væntanlega upp í skuld. Guðrún, eða Gunna eins og hún er nefnd í sögunni, hét því að hefna sín á viðkomandi embættismanni og eftir andlátið segir sagan að hún hafi gengið aftur og murkað líftóruna úr meintum meingerðarmanni hennar. Ekki lét draugurinn þar við sitja og vann mikil og mörg spellvirki á fólki og fénaði á svæðinu. Séra. Eiríkur í Vogsósum féllst með semingi á að aðstoða við að koma draugi kellingarinnar fyrir kattarnef og lagði á ráðin sem voru þau að láta hann hafa hnoðra af garni og láta hann halda í lausa endann. Hnoðrinn myndi síðan velta og draugurinn enda þar sem hann væri best geymdur. Menn fóru að ráðum séra Eiríks og hélt kerlingardraugurinn í endann, hnoðrinn valt að hvernum og ofan í hann og draugsi á eftir. Hefur ekkert til draugsins spurst síðan en hverinn fékk nafn kerlingarinnar.

EHH