Koha 1019

KOHA Javore Podgoricë e enjte, 21 korrik 2022 Viti XXl Numër 1019 Çmimi 0,50

Partitokracia, virus i shoqërisë pluraliste ISSN 1800-5696

Gjuha shqipe, e përjashtuar në komunikimin zyrtar me shkrim dhe me gojë

Konvertimi me dhunë i popullatës së Plavës dhe Gucisë

PËRMBAJTJE

4

6 Nënshkrimi i marrëveshjes nën diktatin e KOS-it

Ministrja Gërvalla: Kosova dhe Mali i Zi kanë marrëdhënie jashtëzakonisht të mira

12

14 Ora e poetit

Gjuhë, fe dhe popuj

KOHA Javore Themelues: Kuvendi i Malit të Zi Gazetë javore për aktualitete, shkencë dhe kulturë, Numri i parë doli më 21 shkurt 2002.

Botues: Këshilli

Kombëtar i Shqiptarëve Redaktor Përgjegjës: Ali Salaj Gazeta redaktohet nga kolegjiumi:

Fahrudin Gjokaj (Redaktor Teknik & Sistem Inxhinjer) Ismet Kallaba (aktualitete, sport), Toni Ujkaj (kulturë) Vijoleta Berishaj (sekretare teknike) Adresa: Kral Nikolla 27a/4, Podgoricë 81000, Mali i Zi Telefon: 020/240-659 E-mail: kohajavore@t-com.me www.kohajavore.me

2

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

PËRMBAJTJE

16

22 Monument dëshmish për atë periudhë të zezë

Dekorohen këngëtarët Shaban Gjekaj, Nikollë Nikprelaj dhe Gëzim Salaj

28

30 Aktiviteti kulturor “Vera në Cem”

Vlerësim i kontributit fetar dhe atdhetar

ARKIVI: www.kohajavore.me

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

3

NGJARJE JAVORE

Ministrja Gërvalla: Kosova dhe Mali i Zi kanë marrëdhënie jashtëzakonisht të mira

Ministrja e Jashtme e Kosovës, Donika Gërvalla Schwarz, e ftuar nga homologu i saj malazez, Ranko Krivokapiq qëndroi të hënën në Podgoricë, ku folën për marrëdhëniet ndërshtetërore dhe për rrugën e përbashkët drejt integrimeve europiane.

“Mali i Zi e njohu Kosovën dhe ne e konsiderojmë atë një nga vendimet e rëndësishme. Takimi i sotëm është rrjedhojë e kësaj, ku ne po kërkojmë rrugë të përbashkëta që do të na çojnë në Bashkimin Europian dhe në këtë kuadër Mali i Zi është një mik që dëshiron të ndihmojë Kosovën”, tha shefi i diplomacisë malazeze, Ranko Krivokapiq në konferencën e përbashkët me gazetarë në vilën Gorica.

Ministra e jashtme e Kosovës Donika Gërvalla Schwarz e falënderoi kolegun e saj për ndihmën që Mali i Zi në vazhdimësi i dha Kosovës , e sidomos në ditët e tyre më të errëta, me dëbimin e shqiptarëve nga Kosova gjatë luftës.

“Diskutuam edhe orientimin e Malit të Zi dhe Kosovës kur bëhet fjalë për një qëndrim të përbashkët ndaj agresionit të Rusisë në Ukrainë.

Që në ditët e para, të dy vendet e dënuan agresionin dhe i dërguan mbështetje Ukrainës “, tha Schwarz.

Bashkëpunimi ynë, shton ajo, “është i jashtëzakonshëm si në nivel dypalësh ashtu edhe brenda institucioneve ndërkombëtare”.

4

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

“Dy vendet tona nuk kanë alternativë kur bëhet fjalë për BE-në dhe ne jemi të vendosur të vazhdojmë bashkëpunimin që e shohim në radhë të parë në kuadër të procesit të Berlinit. Diskutuam edhe për mundësitë e lehtësimit të lëvizjes së qytetarëve.

Ne nuk jemi vetëm dy vende fqinje, por edhe vende, marrëdhëniet e të cilave bazohen në miqësi të gjatë “, tha Schwarz.

Sa i përket rrugës së përbashkët drejt BE-së, shtoi ajo,” ata kanë shpjegime të qarta dhe janë të orientuar që t’i përmbahen qartë rrugës evropiane”.

Kjo është vizita e parë e ministres së Jashtme të Kosovës zonjës Gërvalla në Mal të Zi. Mali i Zi është ndër vendet e para të rajonit që e njohu pavarësinë e Kosovës dhe se marrëdhëniet e tyre ishin në vazhdimësi të mira.

Vetëm çështja e demarkacionit të kufirit me Kosovën është e vetmja çështje që pala kosovare disa herë e ka potencuar duke pretenduar rishqyrtimin e tij.

Mirëpo, zyrtarët malazezë përsëriten se asnjë marrëveshje të ratifikuar nuk kthehet në rishqyrtim dhe se një gjë e tillë nuk do të ndodhë as në rastin me Kosovës.

Kosova dhe Mali i Zi e kanë nënshkruar marrëveshjen për demarkacionin e kufirit në gusht të vitit 2015.

(VOA)

Gërvalla në Ulqin: Po shqyrtojmë hapjen e një konsullate në Ulqin Në kuadër të vizitës bilaterale të Ministres së Punëve të Jashtme të Kosovës dhe Diasporës Donika Gervalla Shvarc në Mal të Zi, është organizuar edhe një vizitë në Komunën e Ulqinit, ku ka biseduar me kryetarin e komunës, Omer Bajraktari dhe bashkëpunëtorët e tij për promovimin dhe përmirësimin e të drejtat e shqiptarëve.

Donika Gervalla-Shvarc, e cila është edhe zëvendëskryeministrja e Kosovës, pas takimit me kryetarin e Komunës së Ulqinit deklaroi se Kosova ndihet përgjegjëse për promovimin dhe forcimin e të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi dhe në vendet e tjera të rajonit. Siç tha ajo, ata besojnë se bashkëpunimi i mirë dhe të drejtat e barabarta të shqiptarëve në vendet ku jetojnë kontribuojnë jo vetëm për komunat ku shqiptarët janë shumicë, por edhe për shtetet, stabilitetin politik dhe ekonomik dhe demokracinë në shtetet ku ata jetojnë.

“Pasi dëgjuam me vëmendje kërkesat e shqiptarëve dhe bisedat e shumta që patëm me përfaqësues të ndryshëm të Malit të Zi, i cili është fqinj mik i Kosovës, anëtar i NATO-s dhe një vend me përcaktim të qartë pro-evropian, besojmë se të gjitha kërkesat e shqiptarëve legjitimë në Mal të Zi mund të zgjidhen së bashku, jo vetëm në raport me Malin e Zi, por edhe me Bashkimin Evropian. Si dhe partnerët e tjerë ndërkombëtarë me shpresë që sa më shumë qytetarë, veçanërisht të rinjtë, të shohin të ardhmen e tyre këtu, e të mos kërkojnë diku tjetër perspektivë më të mirë për veten dhe fëmijët e tyre”, tha Gërvalla Schwartz. Ajo theksoi se me ministren e Punëve të Jashtme të Shqipërisë ka biseduar për hapjen e një konsullate të përbashkët në Ulqin.

“Nëse kjo do të jetë një zyrë investimi, një zyrë ekonomike apo një zyrë që ofron bashkëpunim kulturor, arsimor, sportiv, mbetet për t’u parë dhe diskutuar me përfaqësuesit e shqiptarëve në Mal të Zi”, tha Gërvala Shvarc.

Kryetari i Komunës së Ulqinit, Omer Bajraktari, takimin me ministren Gervalla Shvarc dhe delegacionin e ka vlerësuar si shumë konstruktiv dhe të rëndësishëm për Gj. Gj. Ulqinin dhe qytetarët e tij.

NGJARJE JAVORE

Tirana dhe Shkupi nisin procesin e bisedimeve për anëtarësim në BE Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, u ulen sot në të njëjtën tryezë me vendet anëtare, në Konferencën e parë ndërqeveritare, duke shënuar kështu nisjen e procesit të bisedimeve për anëtarësim, pas një kalvari të gjatë priteje, zvarritjesh dhe pengesash.

Kryeministrat e të dy vendeve, Edi Rama dhe Dimitar Koveçevski u pritën nga presidentja e Komisionit Evropian Ursula Von der Leyen dhe kryeministri i Republikës së Çekisë Petr Fiala, vendi i të cilit ka presidencën e radhës së BE-së.

“Ky është një moment historik”, deklaroi presidentja Von der Leyen, ndërsa vuri në dukje përpjekjet e të dy vendeve në rrugëtimin e tyre të integrimit. “Ky është suksesi juaj, i juaji si qeveri, i qytetarëve tuaj, i popullit tuaj që keni punuar kaq shumë për të arritur këtu dhe keni treguar jashtëzakonisht shumë përkushtim për vlerat tona”, nënvizoi zyrtarja e lartë evropi-

ane, duke vënë në dukje se perspktiva të reja hapen për të dy vendet.

“Do të ketë rritje të investimeve, do të ketë bashkëpunime të ndryshme në fusha kyçe si energjia dhe transporti. Ju do të maksimizoni impaktin e fondeve të BE-së që do të thotë punësime të reja, mundësi të reja e pikërisht për këtë kanë pritur kaq gjatë qytetarët tuaj dhe këtë meritojnë”, deklaroi Presidentja e Komisionit Evropian.

Në fjalën e tij të shkurtër kryeministri Edi Rama falenderoi nga njëra anë drejtuesit europianë, dhe presidencën franceze që bëri të mundur zhbllokimin e ngërçit mes Sofjes dhe Shkupit, por dhe popullin shqiptar “i cili kurrë nuk u dorëzua dhe kurrë nuk rreshti së ëndërruari ndjekjen e udhëtimit europian dhe falë të cilit ne qëndruam në këmbë, pas 3 vitesh kaq shumë të ndërlikuar ku refuzimet prej Këshillit Evropian nga njëra anë dhe tërmeti,

pandemia, lufta nga ana tjetër, krijuan një situatë vërtet të vështirë, por na forcon më shumë seç ishim” Zoti Rama vuri në dukje se një rrugë e gjatë është përpara vendit të tij, kur tha se “ne e dimë që ky nuk është fillimi i fundit, por është fundi i fillimit por situata është kjo që është dhe është mirë kështu siç është dhe ne thjesht na duhet të ngremë dhe ndërtojmë një Shqipëri europiane dhe të fortë dhe një Ballkan të Hapur perëndimor, të fortë dhe demokratik”.

Për kryeministrin maqedonas Kovaçevski, vendi i të cilit nis procesin e bisedimeve pas 17 vitesh pritjeje, për shkak të mosmarrëveshjeve fillimisht me Greqinë e së fundmi me Bullgarinë “sot po fillojmë përfundimisht negociatat, po hapim një perspektivë të re për vendin tonë dhe për qytetarët tanë dhe në mënyrë të sigurt, do i bashkohemi familjes së madhe europiane.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

5

VËSHTRIM & OPINION

Qasje

Nënshkrimi i marrëv nën diktatin e KOS-i Hajrullah Hajdari

Ditë më parë Qeveria Pakicë e Malit të Zi, me shumicë votash (13 nga 21) aprovoi Marrëveshjen Themelore mbi rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet Qeverisë së Malit të Zi dhe Kishës Ortodokse Serbe (KOS). Qeveria nuk e ka bërë publike marrëveshjen, megjithatë, ajo u botua në të përditshmen “Vijesti”. Përmbajtjen e botuar në këtë gazetë qeveria nuk e ka përgënjeshtruar, por as e ka pohuar. Gjithsesi kjo marrëveshje është një akt obligativ i qeverisë së Malit të Zi ndaj KOS-it.

Ndaj tekstit të publikuar, qytetarë, intelektualë të fushave të ndryshme dhe organizatat joqeveritare kanë reaguar ashpër. Kanë reaguar ashpër edhe Partia Socialdemokrate (SDP), e cila është pjesë e Qeverisë pakicë të Malit të Zi, si dhe përkrahësi më i madh i Qeverisë pakicë - Partia Demokrate Socialiste (DPS), e cila ndonëse ka numrin më të madh të deputetëve në parlament (30) nuk është pjesë e qeverisë, por e përkrahë pa kushte, siç thonë ata me qëllim të zbatimit të programit qeveritar për integrimin sa më të shpejtë të Malit të Zi në Bashkimin Evropian, pa përkrahjen e së cilës nuk do të ishte i mundur krijimi i Qeverisë. Më i ekspozuari dhe më kritiku i marrëveshjes, në përmbajtjen e aprovuar nga qeveria, pa dyshim është presidenti Millo Gjukanoviq, njëkohësisht kryetar i kësaj partie. Ai këtë marrëveshje e quan të dëmshme dhe kundër interesave të shtetit të Malit të Zi. Ndërkaq, kryeministri Abazoviq men-

6

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

don se marrëveshja është në suazat e kuadrit ligjor të Malit të Zi dhe nuk është kundër interesave shtetërore dhe të asnjë kombi apo kombësie në Mal të Zi. Këto kontradikta ndërmjet kryeministrit dhe presidentit, dhe miratimi i kësaj marrëveshjeje nga qeveria mund të shënojë fillimin e konflikteve të reja, epilogun e të cilave, tani për tani askush nuk mund ta parashikojë.

A do të thotë kjo se Mali i Zi po hyn në një krizë tjetër politike, e cila thënë të drejtën, viteve të fundit është konstante?!

Nëse u referohemi ngjarjeve të fundit në Nikshiq, me rastin e kremtitmit të Ditës të Shtetësisë së Malit të Zi, reagimeve të qytetarëve të të dy anëve si dhe deklaratave të shumta të partive politike, të pozitës dhe opozitës, ështe e qartë se Malin e Zi e pret një krizë e re politike dhe qeveritare. Ajo çka mund të dëshirojmë është që kriza politike mos të sjellë trazira dhe prishjen e rendit publik dhe të qetësisë në vend. Çka është kontestuese në këtë marrëveshje dhe pse është në kundërshtim me interesat e Malit të Zi dhe e bën atë të papranueshme për shumicën e popullsisë të këtij shteti?!

Së pari, paragrafi dy i parahyrjes (preambulës), në të cilin thuhet: “Duke u nisur nga fakti se Kisha e Krishterë ka qenë e pranishme në territorin e Malit të Zi që nga koha apostolike dhe vazhdimësia - misioni i saj nëpërmjet organizimit historik ortodoks dhe kishtar që nga themelimi i dioqezave Zeta, Budimlje dhe Hum të Kryedioqezës së Zhiçkës (1219-1220)”, që do thotë nga themelimi i saj, është i papranueshëm, jo vetëm për malazezët por edhe për shqiptarët, kroatët. Ky paragraf legjitimon praninë 800-vjeçare e KOS-it në këto territore dhe pa asnjë dëshmi materiale apo fakt të vërtetuar mohohet dhe humbet çdo gjurmë

e ekzistencës së malazezëve në këto territore, çka është në kundërshtim me faktet historike të krijimit dhe veprimit të shtetit të Malit të Zi. S’ka dyshim, nënçmim dhe cenim i identitetit malazez. Ky paragraf i marrëveshjes, përveçse e shlyen një pjesë të historisë se Malit të Zi dhe identitetin malazez në këto troje, prek rëndë edhe interesat e popullit shqiptar, sidomos atyre që jetojnë në brigjet e liqenit të Shkodrës.

Kishat e ndërtuara në goricat (ishujt) e liqenit të Shkodrës (Marashniku, Gorica e Plakut dhe Gorica e Besit) i përkasin shekullit XIV dhe janë ndërtuar nga Balsha III dhe Gjergj II Strazimiri Balsha dhe pa dyshim janë pjesë e trashëgimisë kulturore shqiptare.

Studiuesja e njohur Pranvera Bogdani konstaton se shumë autorë, të kombësive të ndryshme, i konsiderojnë Balshajt të një kombësie me popullsinë e viseve ku ata vepruan. Për origjinën shqiptare të Balshajve flasin shumë dokumente dhe autorë, e në këtë rast po përmendim vetëm studiuesin A. Gegaj, i cili në veprën e tij “L’Albanie et l’invasion turqueau XV siecle”, botuar në Paris më 1937, sjell pohime të shumë autorëve për kombësinë shqiptare të kësaj familjeje dhe tregon se sa pa bazë janë pretendimet për origjinën e saj sllave.

Nga ana tjetër, është botërisht e njohur se goricat në fjalë, deri në vitin 1984, kur është themeluar Parku Nacional “Liqeni i Shkodrës”, kanë qenë pronë dhe janë shfrytëzuar nga banorët shqiptarë të fshatrave të Krajës, buzë liqenit të Shkodrës. Përfundimisht me nënshkrimin e kësaj marrëveshjeje pretendimet e shqiptarëve për t’i kthyer këto objekte në pronësi të tyre dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore-fetare përfundojnë njëherë e përgjithmonë.

Prandaj kjo kontratë për shqiptarët është e papranueshme.

Së dyti, në bazë të kësaj marrëvesh-

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

veshjes it jeje shteti i garanton KOS-it paprekshmërinë e pronës dhe të drejtën mbi manastiret, tempujt, ndërtesat dhe pronat e tjera të patundshme dhe hapësirat në pronësi të saj (neni 7/2) dhe obligohet, në përputhje me rendin ligjor, se do të regjistrojë të gjithë pasurinë e patundshme të paragjistruar në pronësi të Mitropolisë Malazeze-Bregdetare dhe personave kishtarë-juridike të cilës i përkasin (7/3). Në bazë të këtij neni, të gjitha ndërtimet e egra që nga viti 1990 e këndej dhe devastimet e vazhdueshme të KOS-it në kishat në territorin e Malit të Zi në përgjithësi, e në veçanti në liqenin e Shkodrës, do të mund të legalizohen e regjistrohen si pronë e KOS-it, çka është e dëmshme dhe si e tillë e papranueshme jo vetëm për malazezët, por edhe për shqiptarët dhe kroatët.. Është e vërtetë se kjo dukuri si edhe veprimet devastuese në objektet fetare të krishtere në Mal të Zi për 30 vite janë lejuar nga pushteti i DPS-it dhe vetë Millo Gjukanoviqit.

Sipas portalit “Analitika”, datë 8 nëntor 2017, KOS-i, që nga fundi i shekullit XX me veprimet konstante, me devastimet e objekteve dhe ndërtimet e egra, sidomos në basenin e liqenit të Shkodrës, po e ndryshon trashëgiminë kulturore malazeze, e ne po shtojmë trashëgiminë fetare-kulturore të shqiptarëve. Natyrisht, ky formulim është i dëmshëm dhe i papranueshëm për shqiptarët.

Së treti, KOS-i nuk ka qenë kurrë i regjistruar në Mal të Zi dhe nuk mund të konsiderohet si subjekt fetar juridik në Mal të Zi. Megjithatë, në Mal të Zi janë të regjistruara katër ipeshkvi (dioqeza), të cilat me dekada kanë fituar pasuri të patundshme anembanë Malit të Zi. ] Branisllav Radulloviq, nga Shoqata e Juristëve të Malit të Zi, konsideron se Marrëveshja për Rregullimin e Marrëdhënieve me KOS-in duhet të nënshkruhet me dioqezat e rgjistruara

“

Nëse u referohemi ngjarjeve të fundit në Nikshiq, me rastin e kremtitmit të Ditës të Shtetësisë së Malit të Zi, reagimeve të qytetarëve të të dy anëve si dhe deklaratave të shumta të partive politike, të pozitës dhe opozitës, ështe e qartë se Malin e Zi e pret një krizë e re politike dhe qeveritare. Ajo çka mund të dëshirojmë është që kriza politike mos të sjellë trazira dhe prishjen e rendit publik dhe të qetësisë në vend

në Mal të Zi, në mënyrë identike siç është vepruar në Kroaci, ku qeveria e Kroacisë një marrëveshje të tillë e ka nënshkruar me Mitroplitin e Zagrebit dhe Lublanës Jovanin e jo me KOSin. Atëherë, pse në Mal të Zi kjo marrëveshje duhet të nënshkruhet direkt me KOS-in?!

Nga ana tjetër, Vlladimir Jokoviq, nënkryetar i qeverisë dhe kryetar i Partisë Popullore Socialiste me orientim proserb, ka deklaruar se nënshkrimi i Marrëveshjes Themelore me KOS-in është arsyeja kryesore pse ajo parti është në qeveri. “Çfarë kontrate do të jetë, ajo varet nga KOS-i. Nëse është e pranueshme për KOS-in, është e pranueshme edhe për ne. Neve nuk na intereson që dikush i kundërshton disa vendime”, në mënyrë kategorike shprehet Jokoviqi.

Ky qëndrim u kundërshtua ashpër nga zëdhënësi i DPS-it, Millosh Nikoliq, i cili kërkoi që Jokoviqi të përjashtohet nga procesi i vendimmarrjes, sepse ai përfaqëson interesat e KOS-it e jo të qeverisë, zëvënkryeministër i së cilës është. Nga kjo del haptas se nënshkrimi i marrëveshjes varet nga diktati i KOS-it, ndërsa qeveria dhe kryeministri Abazoviq iu nënshtruan këtij diktati pasi me këtë akt e tërë trashëgimia kristiane po i falet KOS-it e nga ana tjetër trashëgimia kulturore malazeze dhe shqiptare po tjetërsohen.

Ndërkaq, partitë politike dhe ministrat shqiptarë, si në shumicën e rasteve, edhe këtë herë janë në disharmoni të plotë, të ndara në mendime dhe veprime. Përderisa Fatmir Gjeka, ministër për të Drejtat e Njeriut dhe të Pakicave e mbështetë pa rezervë nënshkrimin e marrëveshjes themelore, ministri për Administratën Publike, Marash Dukaj, nuk votoi, duke e braktisur mbledhjen pak para nisjes së procesit të votimit.

Vlen të përmendet se asnjëri nga ata nuk kishin bërë asnjë vërejtje e as nuk

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

kanë dhënë asnjë amandament edhe pse ka shumë arsye për një veprim të tillë. Pra, ata vrapojnë pas pushtetit e jo për nevojat e atyre me votat e të cilëve i mbajnë postet e lertpërmendura.

Kriza politike në Mal të Zi është evidente. Ekzistojnë së paku tre opsione për tejkalimin e saj.

Opsioni i parë është që Mali i Zi mos të braktisë rrugën e përmbushjes se detyrimeve nga agjenda e integrimeve evropiane dhe për këtë arsye kjo qeveri duhet të vazhdojë punën deri në zgjedhjen e Këshillit gjyqësor, gjyqtarëve të Gjyqit Kushtetues dhe të përgatisë infrastrukturën ligjore për shpalljen e zgjedhjeve të parakohshme në tetor të këtij viti.

Opsioni dytë i mundshëm është krijimi i një shumice të re, ose thënë më mirë kthimi i Frontit Demokratik proserb dhe Demokrateve për të krijuar përseri shumicën qeveritare.

Opsioni i tretë është që URA dhe Fronti Demokratik mos të jenë pjesë e qeverisë të cilën do të krijonin DPS – SDP – SD - Demokratet dhe partitë e popujve pakicë.

Opsioni tjetër dhe sipas të gjitha gjasave më i preferueshmi është shkurtimi i mandatit të kësaj qeverie dhe shpallja e zgjedhjeve të parakohshme. Sipas shumë mendimeve edhe pse racionalë, një opsion i tillë do të ndikojë për keq në agjendën e integrimeve evropiane të Malit të Zi. Rrëzimi i Qeverisë që akoma s’i ka plotësuar 100 ditë të punës për një nguti e papjekuri që tregoi qeveria për një çështje që nuk është aq thelbësore për proceset e integrimit dhe zhvillimit, do të ishte një avanturë e radhës me pasoja të paparishikueshme për momentin.

Sidoqoftë, çkado që të ndodhë, politikanët duhet të bëjnë çmosin për ruajtjen e qetësisë dhe rendit publik me qëllim të shmangies së trazirave eventuale.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

7

VËSHTRIM & OPINION

The Guardian

Putini tashmë është në luftë me Evropën Koha për t’u zgjuar dhe për ta nuhatur korditin. Sikurse valët e goditjes nga një raketë shpërthyese, lufta e Vladimir Putinit në skaj të Evropës me shpejtësi po rrotullohet drejt Perëndimit, duke shpërthyer rrugën nëpër dyert e përparme të shtëpive, të bizneseve dhe të vendeve të punës – që nga Berlini e deri në Birmingem. Rrezatimi i saj po mbjell shi toksik të paqëndrueshmërisë, të vështirësive dhe të frikës Simon Tisdall

Gjithmonë ka qenë absurde ideja se konflikti i Ukrainës mund të kufizohet në Ukrainë – mashtrimi i madh politik që i përshtatet NATO-s – dhe se sanksionet perëndimore dhe furnizimet me armë do t’i ndalin rusët.

Tashti, i tërbuar nga rezistenca kokëforte e Kievit dhe i vendosur me çdo kusht për t’i ndëshkuar ndëshkuesit e vet, qëllimi i Putinit është poshtërimi i Evropës.

Duke shndërruar energjinë, ushqimin, refugjatët dhe informacionin në armë, lideri rus përhap dhimbje ekonomike dhe politike, duke i krijuar për të gjitha kushtet e luftës. Po afrohet një dimër i gjatë, i ftohtë dhe i mbushur me fatkeqësi evropiane, me mungesë energjie dhe me trazira. Dhe, si një matës gazi që punon me monedha, për çdo orë po rritet çmimi i ndrojtjes dhe dritëshkurtësisë së liderëve perëndimorë.

Operacionet destabilizuese të Rusisë, manipulimi i mediave sociale, sulmet kibernetike, bisedat e dy palëve diplomatike, shantazhi bërthamor, plus masakra e pandërprerë e civilëve në Ukrainë, në muajt në vijim vetëm sa do të intensifikojnë gjendjen e rrethimit të Evropës.

Po avullohet shpejt besimi fantastik

8

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

i Perëndimit se mund ta shmangte përshkallëzimin në mbarë kontinentin.

Megjithëse jo krejtësisht për shkak të luftës së Putinit, Evropa tashti po përballet me sfidat themelore që janë të mëdha ose më të mëdha se kriza financiare e vitit 2008, Brexit-i ose pandemia. Megjithatë, shumë politikanë të BE-së dhe të Britanisë së Madhe turpshëm këtë e mohojnë.

Nëse, siç parashikohej, gazi ndalon së rrjedhuri dhe dritat zbehen, nuk do të jetë kjo vetëm çështje e fabrikave të mbyllura, e punëve të humbura dhe e tregjeve në krizë.

Pensionistët e ngrirë, fëmijët e uritur, raftet bosh të supermarketeve, rritja e kostos së papërballueshme të jetesës, pagat e zhvlerësuara, grevat dhe protestat në rrugë tregojnë për një shkrirje të stilit të Shri Lankës. Ekzagjerim? Në të vërtetë jo. Bymimi i nxitur nga e djathta ekstreme e admiruar nga Putini, tashmë po merr forcë në Greqi dhe në Itali, në Holandë dhe në Spanjë.

Gjithashtu, në perspektivë është një thyerje e solidaritetit të BE-së meqë qeveritë kombëtare konkurrojnë për burime të pakta. Brukseli këtë javë do ta publikojë një “plan gatishmërie dimërore”. Por, dispozitat e tij janë të paqarta dhe të pazbatueshme. Konteksti më i gjerë është mungesa e një politike energjetike të miratuar dhe të

zbatuar nga mbarë BE-ja.

Pavarësisht premtimeve të bashkëpunimit dypalësh, ndërprerja totale ruse mund ta vë shtetin kundër shtetit, t’i fryjë më tej çmimet dhe ta çajë koalicionin anti-Moskë. Në një skenar të tillë, Putini do të kërkonte lehtësimin e sanksioneve në këmbim të rifillimit të furnizimeve, ashtu siç ka bërë për drithin e bllokuar në Detin e Zi. Gjermania e varur nga importi, tashmë po ndërmerr hapa të njëanshëm, duke kërkuar furnizues alternativë të naftës dhe të gazit. Një emergjencë kombëtare veproi shpejtë pasi të hënën e kaluar Moska e mbylli gazsjellësin Nord Stream I. Shumëkush në Berlin ka frikë (dhe disa ambientalistë shpresojnë) se mbyllja – dhe çdo racionim i mëvonshëm – mund të bëhet i përhershëm.

Zëvendëskancelari i Gjermanisë, Robert Habeck, publikisht shprehu mërzi për një “makth politik”. Bruno Le Maire, ministri i financave i Francës, javën e kaluar në mënyrë të ngjashme dukej në panik. Ai e parashikoi një ndërprerje të afërt të gazit. Duke tingëlluar si Napoleoni, u kërkoi vendeve evropiane ta formojnë “radhën e betejës”. Por, si në vitin 1812, Rusia e ka “Dimrin e madh”.

Sikur rritja e mjerimit te miliona njerëz të mos ishte sa duhet e frikshme, atëherë merrni gjithashtu parasysh

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

ndikimet shkatërrimtare të luftës në përpjekjet për t’i luftuar krizat e klimës dhe të biodiversitetit. Në Mbretërinë e Bashkuar dhe gjetkë, objektivat zero ndotje duken se po e shtojnë rrezikun për t’u braktisur.

Për shkak se Evropa përballet me “konflikt dhe mosmarrëveshje shumë të mëdha” për këtë dimër për çmimet e energjisë, ajo duhet ta bëjë një kthim afatshkurtër te karburantet fosile, sugjeroi Frans Timmermans, nënkryetari i Komisionit Evropian.

Edhe një herë, Gjermania po merr drejtim duke e rritur prodhimin e energjisë elektrike nga termocentralet me qymyr. Edhe një herë Perëndimi kërkon shpëtim nga sheikët tiranë të naftës nga Gjiri.

Një dimër evropian i kaosit mund të tensionojë gjithashtu lidhjet me ShBA-në. Për krahasim, rimëkëmbja e Amerikës – pas pandemisë – është më e avancuar, ekonomia e saj më elastike, energjia e saj kushton shumë më pak. Megjithatë, është udhëheqja tepër e kujdesshme e presidentit amerikan Joe Biden ndaj NATO-s ajo që e ka çuar Evropën në këtë ngërç gjeopolitik, edhe pse një euro e dobësuar po rrëshqet nën një dollar.

Për evropianët, derisa ata po rimeso-

hen me koston e vet, të gjitha luftërat janë lokale. Për amerikanët, si gjithmonë, të gjitha luftërat janë të huaja.

Sanksionet, ndihma ekonomike dhe masat tjera joushtarake të preferuara nga Bideni, nuk do të jenë kurrë të mjaftueshme për ta gjunjëzuar Putinin. Disa vëzhgues dyshojnë se një ngërç që ngadalë gjakos Rusinë, i përshtatet qëllimeve të SHBA-së, pavarësisht nga dëmi kolateral. Megjithatë, tani për tani është Putini ai që po e gjakos Evropën. Sanksionet janë kundërpërgjigje ose zbatohen keq. Arka e tij e energjisë po fryhet. Dhe, lë mënjanë këtu ukrainasit, dhimbja ndihet në mënyrë disproporcionale nga vendet më pak të pasura evropiane dhe ato në zhvillim. Teksa paqëndrueshmëria po rritet, divergjenca ShBA-Evropë do të ushqejë presionin për ta ndryshuar kursin.

Rruga e dukshme e shpëtimit është marrëveshja tokë për paqe me Putinin, e pajtuar mbi trupat e pajetë të Ukrainës. Ky lloj i shitjes së keqe ka shumë avokatë me ndikim. Nëse (dhe kjo është një “nëse” e madhe), Rusia do t’i kthehej biznesit si normalisht, kjo do t’i lehtësonte vuajtjet e Evropës – megjithëse ndoshta jo të Ukrainës.

Megjithatë, një marrëveshje e tillë

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

do të ishte gjithashtu precedent katastrofe për paqen dhe për sigurinë e ardhshme në gjithë kontinentin, si dhe për botën. Mendoni vetëm për Tajvanin. Ose për Estoninë. Do ta shkatërronte integritetin sovran të Ukrainës demokratike.

Për fat të mirë, ekziston një alternativë: përdorimi i fuqisë dërrmuese të NATO-s për ta ndryshuar me vendosmëri valën ushtarake.

Siç kam thënë më parë këtu, veprimi i drejtpërdrejtë, me caqe, i fuqishëm perëndimor për të zmbrapsur turmën e neveritshme të Rusisë, nuk është votë për një Luftë të Tretë Botërore. Është e vetmja mënyrë e mundshme për ta sjellë këtë tmerr të përshkallëzuar në një përfundim të shpejtë, duke ia bërë me dije Putini, dhe atyre që mund ta imitojnë atë, se nuk do të përfitojnë nga masakrat e paligjshme.

Me qëllimin për të shkaktuar përçarje maksimale, Putini i kërcënon haptas qendrat e demokracisë evropiane.

Shkrimi është në mur dhe nuk mund të injorohet më. Mjaft me gjysmë-masa dhe me ngurrime! NATO duhet të veprojë tani për t’i detyruar trupat plaçkitëse të Putinit të kthehen brenda kufijve të njohur të Rusisë.

Nuk është vetëm Ukraina ajo që duhet të ruhet. Është edhe Evropa.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

9

VËSHTRIM & OPINION

Tema e dilema

Partitokracia - virus i shoqërisë pluraliste Ndonëse është pritur se do të kemi ndryshime cilësore në pluralizëm qytetarët janë të zhgënjyer sepse koncepti i depolitizimit të pushtetit edhe në pluralizëm mbetet mision i dëshiruar me pengesa nga partitë politike të cilat janë në qeverisjet lokale apo atë shtetërore, nga del se kemi të bëjmë me partitokracinë që është në kundërshtim me vlerat e demokracisë pluraliste, duke dëshmuar se kemi të bëjmë me shoqëri të pakonsoliduar dhe kundër parimeve demokratike

të qeverisjes lokale apo shtetërore individët partiak të cilët kanë qenë të angazhuar në fushatën zgjedhore Nail apo i kanë mbështetur në forma të Draga ndryshme. Një veprim i tillë ka marrë përmasa shqetësuese sepse në këtë drejtim janë angazhuar të gjitha partitë politike të cilat janë pjesë e koaliNëse në monizëm për kuadrot ud- cioneve qeverisëse. hëheqëse vendoste partia, ku si kriter Ndonëse në Mal të Zi, në saje të bazë ishte përshtatshmëria ideo-poli- rotacionit të pushtetit pas zgjedhtike, e pastaj ajo profesionale, në plu- jeve parlamentare të mbajtura me 30 ralizëm me të drejtë është pritur që gusht 2020, është pritur që qeverisja në këtë aspekt të bëhen ndryshime e re te dallohej nga ajo e shkuara, pozitive. Por, ndodhi e kundërta, ndodhi pikërisht e kundërta, sepse sepse edhe në pluralizëm fusha e partitë politike fituese të zgjedhjeve punësimit mbeti iluzion, sepse in- në strukturat e pushtetit vendosën fektimi i monizmit është bartur me kuadrat partiake. I njëjti veprim është besnikëri edhe në pluralizëm. duke ndodhur edhe pas dekomNë vend që të respektohet sistemi i pozimit të shumicës parlamentare vlerave , ka ndodhur e kundërta ku dhe formimit të qeverisë së pakiparësore është përkatësia partiake, cës(28 prill 2022). Sepse, tradita duke vendosur aty kuadro partiakë e trashëguar në këtë aspekt është pa marrë parasysh përgatitjen e tyre vështirë të ndryshojë, pavarësisht partiake, meritokarcinë apo autorite- deklaratave politike, nga del se detin shoqëror në mjedisin përkatës. politizimi i sistemit mbetën mision i Në këtë aspekt përjashtim nuk bëjnë parealizuar, që nuk është në favor të as subjektet politike të shqiptarëve parimeve demokratike. në Mal të Zi, çështje e cila nuk është Përkatësia partiake e jo përgatitja në favor të vlerave shoqërore dhe shkollore demokracisë pluraliste.

Nuk është çështje e panjohur se Depolitizimi, mision i parealizuar përkatësia partiake është parësore Kemi të bëjmë me ambiciet e partive në fushën e punësimit, e jo përpolitike për të vendosur në struktura gatitja shkollore. Madje, dikastere

10

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

të ndryshme qeveritare, si arsimi, shëndetësia e administrata publike janë bërë veprimtaritë kryesore, duke qenë bazat e elektoratit votues të partive politike. Kemi të bëjmë me dukurinë e politizimit, ku në veçanti dallohet fusha e arsimit. Madje disa shkolla partitë politike i trajtojnë si bastione të tyre, që dëshmohet përmes emërimit të drejtorëve sipas marrëveshjeve të pjesëtarëve të koalicionit në nivel qeveritar.

Duket paradoksale, por as në vendin e punëtorit shëndetësor nuk mund të punësohej personi që nuk i përket partisë politike, nga del se është politizuar çdo veprimtari publike shoqërore. Një veprim i tillë dëshmon se nuk vlerësohen vlerat profesionale apo shoqërore, por përkatësia partiake, dukuri me pasoja shoqërore tash dhe në të ardhmen.

Përfaqësimi dhe prezantimi Në vendet e ish kampit socialist, ku ekzistonte kulti i individit pa kufizime të mandatit, në pluralizëm, në saje të zgjedhjeve mandati i pushtetit është i kufizuar, duke respektuar vullnetin e qytetarëve, që paraqet vlerë të demokracisë pluraliste. Në rrethana të reja, kemi të bëjmë me mundësinë që qytetarët përmes procesit të zgjedhjeve të mbështetur subjektet politike sipas preferencës së tyre të

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

ofrojnë ndryshime shoqërore.

Nëse e trajtojmë në këtë aspekt Ulqinin, përkatësisht qeverisjen lokale, me keqardhje mund të themi se ndonëse janë mbajtur zgjedhjet lokale me pjesëmarrje të partive të ndryshme mbretëron përshtypja e përgjithshme se qeverisja lokale ka pasur pengesa subjektive, si nga kuadrat përgjegjëse, korrupsioni,, nepotizmi, shpërdorimi i pozitës zyrtare si dhe nga mosfunksionimi i pushtetit vendor. Dhe një situatë e tillë është mbështetur nga pushteti qendror, të cilët këtu kanë realizuar objektivat e tyre, që dëshmohet me dështimin e privatizimit, papunësinë dhe emigrimin e popullsisë në botën e jashtme. Kemi të bëjmë me dështimin e përgjithshëm për tre dekada, që dëshmon dështimin e individëve në përfaqësim dhe prezantim në strukturat e qeverisjes lokale e asaj qendrore.

Qytetarët e Ulqinit presin ndryshime Ulqini ka nevojë për ndryshime me një pushtet lokal të përgjegjshëm e profesional, që punojnë në favor të qytetarëve, e jo të individëve apo klaneve të ndryshme. Pas zgjedhjeve lokale të mbajtura më 28 mars 2022 dhe formimit të shumicës parlamentare(Koalicioni “Fillimi i ri” dhe Forca) me 19 këshilltarë qytetarët, presin ndryshime në nivelin lokal sidomos kur nga Ulqini është edhe kryeministri i Qeverisë së Malit të Zi (D.Abazoviqi). Është ky një moment që duhet të shfrytëzohet, sidomos në investimet e munguara vite me radhë në Ulqin nga pushteti qendror. Andaj, të gjithë qytetarët me kureshtje presin të fillojnë të realizohen në praktikë premtimet parazgjedhore. që do të jetë në favor të qytetarëve të këtij mjedisi.

Duhen profesionistë e jo oportunistë Nuk ka dilemë se për ndryshime

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

pozitive duhet angazhim konkret i individëve të përgatitur dhe të guximshëm pa hipoteka për t’u ballafaquar me realitetin, i cili për tre dekada ka qenë degradues për Ulqinin. Por, duhet të jemi realistë se Ulqini vite me radhë ka pasur pushtet të pakonsoliduar në saje të raporteve joparimore me pushtetin qendror. Ndërsa tash ekzistojnë gjasat të eliminohen këto divergjenca duke u konsoliduar jo vetëm në aspektin financiar, sepse nuk mund të arsyetohet e dhëna se qyteti i Ulqinit është me i varfëri në regjionin bregdetar, kur dihet se këtu janë resurse të mëdha për zhvillim ekonomik.

Andaj, ka ardhur koha për një qasje tjetër me strategji zhvillimore dhe përgjegjësi personale e institucionale e kuadrove udhëheqëse, e jo si deri më tash që pushteti lokal është trajtuar sipas interesit të individëve lokal dhe oligarkëve në nivel shtetëror.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

11

VËSHTRIM & OPINION

Gjuhë, fe dhe popuj Termi ‘akeas’ në Iliadë zëvendësohet me termin grek në të gjitha botimet bashkëkohore të Iliadës. A ka diçka të gabuar me emrin origjinal?

Grek do të thotë çdo person që ka lidhje me territorin e Greqisë, asgjë më shumë. Është propagandë politike dhe strategjike për t’i bërë njerëzit të mendojnë se janë të papërzierë

Për Koha Javore:

Astrit Lulushi / Uashington Çfarë ishte Iliria? Një emër i përgjithësuar edhe pse përbëhej nga fise të ndryshme. Ajo që i bënte njerëzit

12

“

bashkë ishte gjuha dhe kultura. Më vonë disa zgjodhën fenë, dhe me të u identifikuan.

Popujt Paleobalkan që kanë ekzistuar para ilirëve janë ata që lindën grekët dhe ilirët. Studimet gjenetike tregojnë se grekët dhe ilirët vinin nga i njëjti grup dhe u përzien me grupe popujsh a fisesh. Dallimi është vetëm se ata u përzien me njerëz të ndryshëm që gjetën në zona të ndryshme ku u vendosën.

Të gjithë jemi kategorizuar kryesisht

sipas gjuhës. Atëherë nuk kishte teste të ADN-së për të ditur se cilët fise ishin të pastër dhe cilët ishin asimiluar, por duhet të supozohet se ka pasur përzierje. Është e pashmangshme. Dhe disa u asimiluan në grekë, ndërsa të tjerët u asimiluan në ilirë.

Termi ‘akeas’ në Iliadë zëvendësohet me termin grek në të gjitha botimet bashkëkohore të Iliadës. A ka diçka të gabuar me emrin origjinal?

Grek do të thote çdo person që ka

Termi akeas është një nga emrat kolektivë për grekët në Iliadën dhe Odisenë e Homerit (akejtë me flokë të gjatë) do të kishin qenë pjesë e qytetërimit mikenas që dominoi Greqinë nga viti 1750 p.e.s. deri në 1050 p.e.s. Vendbanime të ndikuar nga Mikena dhe mikenas u shfaqën gjithashtu në Epir, Maqedoni, në ishujt e Egjeut, dhe Itali. Emrat e tjerë të zakonshëm janë Danaans dhe Argives ndërsa Panhelenë dhe Helenë të dyja shfaqen vetëm një herë në Iliadë. Akejtë janë të përzier me Danaanët. Etimologjitë e këtyre emrave janë paragrek, mikenas

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

“

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

lidhje me territorin e Greqisë, asgjë më shumë. Është propagandë politike dhe strategjike për t’i bërë njerëzit të mendojnë se janë të pa përzierë.

Termi akeas është një nga emrat kolektivë për grekët në Iliadën dhe Odisenë e Homerit (akejtë me flokë të gjatë) do të kishin qenë pjesë e qytetërimit mikenas që dominoi Greqinë nga viti 1750 p.e.s. deri në 1050 p.e.s. Vendbanime të ndikuar nga Mikena dhe mikenas u shfaqën gjithashtu në Epir, Maqedoni, në ishujt e Egjeut, dhe Itali. Emrat e tjerë të zakonshëm janë Danaans dhe Argives ndërsa Panhelenë dhe Helenë të dyja shfaqen vetëm një herë në Iliadë. Akejtë janë të përzier me Danaanët. Etimologjitë e këtyre emrave janë paragrek, mikenas.

‘A ke?’ pyeti njëri, dhe tjetri ‘[i] Dha’, sepse gjuha krijoi gjuhëtarët dhe jo anasjelltas.

Argive është Argos - do të thoshte “e bardhë” ose “shkëlqyes”; ndoshta, kjo kishte të bënte me pamjen që

“

Argive është Argos - do të thoshte “e bardhë” ose “shkëlqyes”; ndoshta, kjo kishte të bënte me pamjen që jepte fusha Argolike gjatë kohës së korrjes. Emri mund të ketë ardhur edhe nga “ar” dhe “tokë” - fushë-ar.

Një skenar i zakonshëm pas PIE, i cili përfshin shqip, greqisht dhe armenisht, konsiderohet si i mundshëm. Në këtë këndvështrim, për shkak të numrit më të madh huadhënës të fjalëve midis greqishtes dhe armenishtes, duket e arsyeshme të supozohet, se shqipja ishte gjuha e parë IE ballkanike që u degëzua. Kjo ndarje dhe ato në vijim ishin ndoshta shumë afër në kohë, duke lejuar vetëm një kornizë të ngushtë kohore për risi të përbashkëta

jepte fusha Argolike gjatë kohës së korrjes. Emri mund të ketë ardhur edhe nga “ar” dhe “tokë” - fushë-ar.

Një skenar i zakonshëm pas PIE, i cili përfshin shqip, greqisht dhe armenisht, konsiderohet si i mundshëm. Në këtë këndvështrim, për shkak të numrit më të madh huadhënës

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

të fjalëve midis greqishtes dhe armenishtes, duket e arsyeshme të supozohet, se shqipja ishte gjuha e parë IE ballkanike që u degëzua. Kjo ndarje dhe ato në vijim ishin ndoshta shumë afër në kohë, duke lejuar vetëm një kornizë të ngushtë kohore për risi të përbashkëta.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

13

VËSHTRIM & OPINION

Mbi krijimtarinë poetike të Ibrahim Berjashit (2)

Ora e poetit

Poezia që Ibrahim Berjashi shkruan është moderne, e rafinuar stilistikisht, e pasur me tematikë dhe imazhe poetike. Mesazhet e tij janë universale, të ngrohta, të pasura, ku ndjenja e thellë primordiale e individit dhe jetës zë vend në dashurinë e tij për botën, jetën, njerëzit, familjen.

Ai këndon në mënyrën e tij, ka një stil specifik dhe një shprehje e fjalor të pasur poetik me të gjitha tiparet e poezisë së mirë dhe të qëndrueshme, që e rendit ndër poetët që mbeten për t’u nderuar dhe që qëndrojnë në vertikalen kulturore dhe shpirtërore të thesarit poetik kombëtar

Qazim Muja

(vijon nga numri i kaluar) Struktura e pasur melodike e poezisë së Berjashit, e shoqëruar me vargje shprehëse dhe polimorfizëm formal (e kam fjalën për vargje të huazuara nga tradita jonë popullore, sidomos të baladave popullore, të riformësuara me metatekst duke i shndërruar ato në vargje të lira të thyera ritmikisht, si poezi të jashtëzakonshme me mesazhe edhe filozofike), është e ndërthurur në mënyrë të pandashme me korelacionet koloristike të imazheve të cilat pa dyshim që ngjallin te lexuesi një përshtypje unike të “shkëlqimit arketipal” të

“ 14

poezisë së tij: Ja një shembull konkret për këtë në poezinë “Blega”: “Mos qaj trim, o i paganë! / Se nuk jam-o un’ e shkretë, / por e kam-o nji tem vlla!... dhe pason metateksti i jashtëzakonshëm: “Dita shndërrohet / në legjendë /dhe matet / me të rrahura zemre... për të vazhduar: - Ku ra Gjoni, bini ftoni; / Ku ra Blega, bini shega; pastaj: Ç’ke dele që blegëron? / Kam nevojë me blegerue!... O ti zog, qi k’non n’at’ gem, / malli po m’çon për vendin tem, pastaj poezia Larg ma livdojshin nji vashë.

Dhe pikërisht në këtë poezi, motivi i së cilës është vjelë nga populli, ashtu si dhe vargjet te poezitë e mësipërme, Berjashi gjen pikërisht atë numrin magjik - fatsjellës - numrin shtatë, i cili si simbol duket se lidhet ngusht me kodet etike të tij. (Shtatë ditë e shtatë net, / Përtej shtatë bjeshkëve e shtatë deteve, / - Ç’ma livdojshin nji vashë! / Shtatë mijë vjet kam vrapuar, / Me

atin e Gjeto Basho Mujit, / Me mbërrijtë në atë fushë të Ilirisë) Pra, në Iliri, për të cilën poeti domosdo e lidh fatin dhe jetën e tij, aty ku ai gjen Anzotikën, hyjneshën e përbetueme n’qumshtin e detit me të cilën marrin udhën e diellit, emblemë kjo e poezisë së dashurisë me simbolikën e vet: “Anzotikë, marrim udhën e diellit. Sa e randë asht vjeshta.

Mos e hiq unazën e gishtit, / Së paku derisa t’jemi gjallë, / E dashura (ar) mike.” ashtu si dhe poezitë “Afreskë”, “Zbritje solemne”, “M’a kthe lirinë”, “Dafinë” e shumë të tjera me motive dashurie.

Në poezinë e Ibrahim Berjashit, moder-

Në poezinë e Ibrahim Berjashit, moderniteti ka gjetur justifikimin e tij për aq sa përmbush kushtin bazë të poezisë së mirë.

Poezia e mirë është ajo që krijon dhe zhvillon gjuhën duke gjetur vlera të reja fjalësh dhe duke zbuluar marrëdhënie të reja midis ideve dhe koncepteve të ndryshme. Dhe pikërisht kur është fjala te gjuha, poeti dallon shkëlqyeshëm gjuhën e letërsisë dhe gjuhën letrare, duke përdorur mes tjerash edhe një gegënishte të ëmbël dhe shumë të pasur

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION niteti ka gjetur justifikimin e tij për aq sa përmbush kushtin bazë të poezisë së mirë. Poezia e mirë është ajo që krijon dhe zhvillon gjuhën duke gjetur vlera të reja fjalësh dhe duke zbuluar marrëdhënie të reja midis ideve dhe koncepteve të ndryshme. Dhe pikërisht kur është fjala te gjuha, poeti dallon shkëlqyeshëm gjuhën e letërsisë dhe gjuhën letrare, duke përdorur mes tjerash edhe një gegënishte të ëmbël dhe shumë të pasur. Gjuha e Ibrahim Berjashit, në secilën këngë të përmbledhjes, merr shkallë të ndryshme konkretizimi, energji dhe forcë emocionesh.

Përshkrimet dhe simbolet poetike janë të zgjuara dhe të habitshme, dhe janë shprehje e drejtpërdrejtë e një mendimi dhe përjetimi real të shprehura me fjalë të fuqishme, të renditura në mënyrë adekuate në vargje, në një ritëm që lind natyrshëm nga çdo varg i strofës dhe i poezisë, duke arritur kështu harmoninë midis strukturës vokale të fjalëve, mendimit dhe kuptimit emocional, mbase edhe me përdorimin e shpeshtë të apostrofit, duke i lejuar lexuesit të njohë dhe të përjetojë gjendjen shpirtërore të poezisë, me ritmikën e saj, por edhe me dhembjen. Sepse ai identifikohet me të. Përdor edhe figurat stilistike me vetëdije dhe është shumë bindës dhe i aftë të shprehë opinionet, emocionet dhe, në përgjithësi, dëshirat dhe mesazhet e tjera nëpërmjet tyre. Poezitë e tij lëvizin si një lavjerrës i “orës” së poetit që lëkundet mes personales, autobiografikes, rrëfimtares për njerëzit dhe arealin e vendlindjes së tij.

Poezia “Unë, ti dhe Jesenini” është

“

Në poezinë më të re Berjashi bën shmangie të mëdha duke arritur efekte të jashtëzakonshme me ekspresivitetin, reduktimin dhe abstraksionin, si postulate bazë të artit dhe letërsisë moderne. Por njëkohësisht duket sikur na thotë edhe se nuk ka poezi nëse nuk është subversive, nëse nuk është rebelim. Hermetizmi i tij tani është më i theksuar, por brenda kufijve që prapëseprapë lexuesi ta kuptojë poezinë e tij me të gjitha mesazhet që bart në vete

një shembull tipik i dhembjes kushtuar humbjes së mikut të tij, por ku poeti, ashtu si në vajtimet e njohura nga tradita jonë, shfrytëzon rastin të përmendë copëza nga historia e kombit për ta ngritur edhe më lart këtë dhembje, për t’i dhënë mbase edhe ngjyrime kolektive, e njohur kjo te poeti ynë i njohur Ali Podrimja: Pse m’shikon ashtu nën sy / Edhe me heshtje m’flet shumë... / “Miku im i shtrenjtë, lamtumirë, / ty këtu në shpirt të kam ta dish...” / A s’më thue ç’kishte të re në Spi, / A i binte kush lahutës? / Po këmbonë ogiçi, kishte? / Dedë Gjo’ Luli, / A mbushej frymë me valëvitjen / E flamurit n’Bratilë?... e kështu me radhë, duke e përcjellë mikun e tij me lule Ilirie.

Një ndjenjë po kaq e veçantë dashurie dhe konsiderate i përshkon edhe poezitë e tjera si përkushtim për figurat e njohura të kulturës sonë, por edhe të afërmve të tij si Lasgush Poradeci, Ali Podrimja, Shime Deshpali, Esad Mekuli, Rikard Ljarja etj., si dhe babait, nënës, bashkëshortes, djalit etj.

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

Në poezinë më të re Berjashi bën shmangie të mëdha duke arritur efekte të jashtëzakonshme me ekspresivitetin, reduktimin dhe abstraksionin, si postulate bazë të artit dhe letërsisë moderne.

Por njëkohësisht duket sikur na thotë edhe se nuk ka poezi nëse nuk është subversive, nëse nuk është rebelim.

Hermetizmi i tij tani është më i theksuar, por brenda kufijve që prapëseprapë lexuesi ta kuptojë poezinë e tij me të gjitha mesazhet që bartë në vete. Edhe simbolika e tij na bëhet më e theksuar, e në veçanti ajo e orës me shumë kuptime na bëhet më dominuese. Ora, qoftë e djallit, që na ka molisur, qoftë e shtëpisë – së cilës të gjitha kopetë e yjeve ia kemi falur, qoftë e Rumisë, si qenie mitike, qoftë si fat apo kob njerëzor i paradestinuar, apo qoftë edhe si orë e thjeshtë që mat çastet e jetës deri në fundin e saj. Pra, këtë do ta quaja - ora e poetit Berjashi. Por po kaq e fuqishme na del edhe simbolika e murit, ujit, pasqyrës, ullirit etj.

Si përfundim, poezia që Ibrahim Berjashi shkruan është moderne, e rafinuar stilistikisht, e pasur me tematikë dhe imazhe poetike. Mesazhet e tij janë universale, të ngrohta, të pasura, ku ndjenja e thellë primordiale e individit dhe jetës zë vend në dashurinë e tij për botën, jetën, njerëzit, familjen. Ai këndon në mënyrën e tij, ka një stil specifik dhe një shprehje e fjalor të pasur poetik me të gjitha tiparet e poezisë së mirë dhe të qëndrueshme, që e rendit ndër poetët që mbeten për t’u nderuar dhe që qëndrojnë në vertikalen kulturore dhe shpirtërore të thesarit poetik kombëtar.

(Fund) (Vështrimi është lexuar në mbrëmjen autoriale me shkrimtarin Ibrahim Berjashi, mbajtur në Librarinë “Ulqini”, më 24 qershor 2022, në kuadër të edicionit të 29-të të manifestimit letrar “Kalimera Poetike – Basri Çapriqi”) E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

15

KULTURË

Lek Pervizi i flet botës anglisht për krimet komuniste

Monument dëshm për atë periudhë t

Me Lek Pervizin – ish-të përndjekurin e regjimit komunist të Enver Hoxhës -- kam zhvilluar, gjatë viteve, një komunikim dhe bashkëpunim shumë të frytshëm. Njihemi nga larg sepse, fatkeqësisht, nuk kam pasur rastin ta takoj ndonjëherë, këtë burrë fisnik e patriot, dëshmitar i krimeve më barbare në Evropë, i cili edhe në moshë të shkuar, po vazhdon t’i dëshmojë, jo vetëm botës shqiptare, por edhe botës më të gjerë, krimet e Enver Hoxhës, prej pothuaj një gjysmë shekulli, në Shqipërinë komuniste. Një dedikim ky tepër njerëzor, për të dëshmuar në emër të të gjithë atyre që nuk mbijetuan vuajtjet dhe krimet e komunizmit

Për Koha Javore:

Frank Shkreli / Nju Jork Kam qenë në kontakt me Z. Pervizi pasi ai ka pasur mirësinë që të pranonte dhe të botonte në revistën e tij “Kuq e Zi” në Bruksel, shumë shkrime të mia modeste, në të cilat jam munduar të pasqyroj, nga larg, vuajtjet e qindra mijëra shqiptarëve, kundërshtarë të pafajshëm të regjimit të Enver Hoxhës dhe krimet çnjerëzore të atij regjimi anti-njerëzor, ndër më barbarët e ish-botës komuniste. Në disa shkrime modeste jam përpjekur të pasqyroj edhe vuajtjet e Lekës, autorit, piktorit, shkrimtarit, publicistit, poetit, ish i përndjekur politik – mbi të gjitha, Dëshmitar i gjallë i krimeve dhe vuajtjeve të regjimit komunisto-fashist.

Lexuesit e interesuar shqiptarë janë të njohur tanimë me shkrimet e autorit, me skicat dhe me librat, poezitë dhe dëshmi të tjera, përfshirë kumte-

16

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

sa dhe intervista të Lekë Pervizit, në këto 30-vite “tranzicion”, mbi krimet e komunizmit në Shqipëri. Dëshmi të gjalla ato, mbi jetën e tij në burgjet dhe kampet e përqendrimit. Ai ka përshkruar me fjalë dhe me skica vuajtjet, por edhe jetën e vdekjen e mijëra bashkatdhetarëve të tij të pafajshëm, përfshirë gra, pleq e fëmijë, në kampet e ferrit komunist enverist për pothuaj 50-vjet – një gulag i vërtetë, në mes të Evropës. Të cilëve autori ua kushton librat: “Të gjithë atyre viktimave të pafajshme që sakrifikuan jetën e tyre, të cilët sakrifikuan çdo gjë për idealet e larta të njerëzimit-heronj dhe martirë të vërtetë të lirisë dhe demokracisë.”

Para disa ditësh, me mirësinë e tij, Z. Pervizi më njoftoi (me anë të një letre elektronike) për botimin e 5 librave të tij në gjuhën angleze – gjuhën më të përhapur në botë. Veprat gjenden nën emrin e autorit, Lek Pervizi, në “Amazon” dhe site të tjera. Jam i bindur se jo vetëm lexuesit anglisht folës të huaj, anembanë botës, por siç me shkruan Leka edhe “Shqiptaret e amerikanizuam, dhe fare naivë, mund te njihen me realitetin tragjik qe kaloi Shqipnia e populli shqiptar”, duke

lexuar versionin anglisht të këtyre veprave.

Lexuesit botërorë anglisht-folës dhe brezi i shqiptarëve të lindur jashtë trojeve shqiptare, përfshirë komunitetin shqiptaro-amerikan, duke lexuar këto 5 vëllime do të mësojnë se kush është Lek Pervizi, piktori, poeti e shkrimtari, por edhe periudhën e vuajtjeve, dënimeve dhe krimeve kundër njerëzimit ndaj bashkatdhetarëve të tij anti-regjimit, gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri. Siç dihet, ajo diktaturë, megjithëse në një vend të vogël, si Shqipëria, ishte ndër më të egrat dhe një ndër regjimet më kriminale, në krahasim me vendet e tjera ish-komuniste të Evropës lindore dhe qendrore. Kampet dhe burgjet e Shqipërisë komuniste, të cilat i përshkruan me fjalë dhe skica Z. Pervizi, nuk besoj të ekzistonin në ndonjë nga ish-vendet komuniste të Evropës.

Por, përveç lexuesit të rëndomtë, veprat e Lekë Pervizit do i shërbejnë edhe historianëve, kërkuesve e akademikëve, si dokumentacion që provon se sa të tmerrshme ishin krimet e regjimit komunist të Enver Hoxhës.

Nuk ka dyshim se kur lexuesit anglisht-folës të lexojnë librat dhe të

KULTURË

mish të zezë shikojnë skicat e autorit dhe piktorit Lekë Pervizit -- e të cilët jetojnë në botën e lirë – do të shokohen kur të mësojnë se në Shqipërinë e vogël, mu në mes të Evropës kanë ndodhur krime të tilla kundër njerëzimit – në një periudhë, kryesisht, paqësore në Evropë. Të njihet e keqja dhe pasojat e tmerrshme të saj, do të thotë që, nëpërmjet librave si këto të Lekë Pervizit, do të mësojmë se si të vlerësojmë me korrektësi të kaluarën e vërtetë të krimeve të komunizmit të regjimit të Enver hoxhës dhe të ndërtojmë një të ardhme më të mirë për të gjithë vlerëson ndër të tjera, shtëpia botuese e librave të autorit, Lek Pervizi.

Librat e Z. Pervizi janë një monument dëshmish për atë periudhë të zezë të historisë së Kombit Shqiptar që autori ua kushton – si një detyrim moral e njerëzor, nga ana e tij – të gjitha viktimave të komunizmit në Shqipëri, të gjallë e të vdekur: “Të gjitha viktimave që vuajtën në burgjet dhe në kampet e vdekjes të diktaturës komuniste; u dedikohet të gjithë fëmijëve të vegjël -- simboleve të pafajësisë -- të cilët humbën jetët e tyre në kampin famëkeq të Tepelenës, një holokaust i vërtetë i komunizmit gjakatar.”

KUSH ËSHTË LEK PERVIZI?

Piktor, përkthyes, publicist, botues, i biri i gjeneral Prenk Pervizit. Lindi më 26 qershor të vitit 1929, në fshatin Skuraj të Kurbinit. Shkollën fillore dhe një të mesme tri vjeçare i kreu në Institutin «Santa Maria», në Romë.

U kthye në Shqipëri më 1944. Nën diktaturën komuniste, familja Pervizi u persekutua për shkak të Gjeneral Prenk Pervizit, në burgje e kampe internimi; ai shpëtoi pranë librarisë së familjes Pepo në Tiranë. Më 1949 arriti të fillojë Liceun Artistik në Tiranë, por në maj të vitit 1950 u arrestua

bashkë me të vëllain, Valentin Pervizin [shih]. U internua në Porto Palermo. Një vit më vonë u transferua në kampin e Tepelenës, ku u takua me të ëmën (gjyshja ndërkaq kishte vdekur). Aty arriti të vizatojë skena e portrete nga jeta e kampit, si dhe të krijojë disa poezi, një pjesë e të cilave shpëtuan dhe u botuan pas rënies së diktaturës. Pas mbylljes së kampit më 1954, u transferua në Plug të Lushnjës. Një vit më vonë, u dërgua në Shtyllas të Fierit e prej këtu në Kuç të Kurveleshit. Më 1958 u kthye në Plug (deri më 1990). Pas rënies së komunizmit, u vendos familjarisht në Belgjikë, ku jeton edhe sot. Atje merret me shkrime dhe boton e drejton revistën «Kuq e Zi».

Veprat: Në vorbullën e Skëterrës, «Dorian», Bruksel 2014; Në rrathët e Ferrit (album), ISKK, Tiranë 2014; Tingllime të vona, «Dorian», Bruksel 2016; Lek Pervizi, Odiseja e pafajësisë, «Dorian», Bruksel 2017; Gjenerali, «Gjergj Fishta», Lezhë 2017.

Përkthime: Dhimitër Frangu, Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbeut,

«Arbëria», Tiranë 2005.kthye në Shqipëri më 1944. Nën diktaturën komuniste, familja Pervizi u persekutua për shkak të Gjeneral Prenk Pervizit, në burgje e kampe internimi; ai shpëtoi pranë librarisë së familjes Pepo në Tiranë. Më 1949 arriti të fillojë Liceun Artistik në Tiranë, por në maj të vitit 1950 u arrestua bashkë me të vëllain, Valentin Pervizin [shih].

U internua në Porto Palermo. Një vit më vonë u transferua në kampin e Tepelenës, ku u takua me të ëmën (gjyshja ndërkaq kishte vdekur). Aty arriti të vizatojë skena e portrete nga jeta e kampit, si dhe të krijojë disa poezi, një pjesë e të cilave shpëtuan dhe u botuan pas rënies së diktaturës. Pas mbylljes së kampit më 1954, u transferua në Plug të Lushnjës. Një vit më vonë, u dërgua në Shtyllas të Fierit e prej këtu në Kuç të Kurveleshit. Më 1958 u kthye në Plug (deri më 1990). Pas rënies së komunizmit, u vendos familjarisht në Belgjikë, ku jeton edhe sot. Atje merret me shkrime dhe boton e drejton revistën «Kuq e Zi».

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

17

FOKUS

U prezantuan rezultatet e projektit “Pozita zyrtare e gjuhës shqipe në Malin e Zi”

Gjuha shqipe, e përj nikimin zyrtar me sh Udhëheqësi i projektit, Dr. Haxhi Shabani, ka thënë se njëri nga përfundimet kryesore është se “gjuha shqipe në Malin e Zi nuk është gjuhë bazë, përkatësisht e parë në të cilën hartohen dokumentet zyrtare jo vetëm në nivelin e intitucioneve qendrore, apo të themeluara nga niveli qendror, por as gjuhë bazë (e parë) e dokumenteve zyrtare që përdoren në qeverisjet vendore (lokale), në të cilat shqiptarët janë shumicë dërmuese, apo një pjesë e konsiderueshme, duke përfshirë edhe komunën e Ulqinit dhe të Tuzit” Përdorimi i gjuhës shqipe në institucionet publike në komunat ku jetojnë shqiptarët në Malin e Zi është në nivel tejet të ulët dhe shqetësues, përkundër faktit se gjuha shqipe është në përdorim zyrtar sipas Kushtetutës së Malit të Zi dhe Ligjit për të drejtat dhe liritë e pakicave, tregojnë rezultatet e hulumtimit të kryer në kuadër të projektit “Pozita zyrtare e gjuhës shqipe në Malin e Zi”.

Rezultatet e këtij projekti janë prezantuar të premten, më 8 korrik 2022, në Librarinë “Ulqini”.

Udhëheqësi i projektit, Dr. Haxhi Shabani, ka thënë se njëri nga përfundimet kryesore është se “gjuha shqipe në Malin e Zi nuk është gjuhë bazë, përkatësisht e parë në të cilën hartohen dokumentet zyrtare jo vetëm në nivelin e intitucioneve qendrore, apo të themeluara nga niveli qendror, por as gjuhë bazë (e parë) e dokumenteve zyrtare që përdoren në qeverisjet vendore (lokale), në të cilat shqiptarët janë shumicë dërmuese, apo një pjesë e konsiderueshme, duke përfshirë edhe komunën e Ulqinit dhe të Tuzit”.

Përfundim tjetër i këtij hulumtimi mbi përdorimin me shkrim dhe me gojë të gjuhës shqipe në Malin e Zi në nivelet e ndryshme institucionale, është se “gjuha malazeze është gju-

18

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

ha bazë (e parë) të cilën e përdorin shqiptarët në Malin e Zi për të hartuar dokumentet zyrtare në strukturat e qeverisjes vendore (lokale) ashtu edhe qendrore si në: komuna, ndërmarrje publike vendore dhe qendrore, shkolla, gjykata, në sistemin bankar, tregti, turizëm, bujqësi e degë të tjera të ekonomisë dhe fushat e tjera”.

“Gjuha shqipe në Malin e Zi në dokumentet zyrtare është gjuhë e përkthyer dhe zakonisht del e dyta, krahas gjuhës malazeze. Pothuajse rregullisht ndodh që fillimisht dokumenti zyrtar hartohet nga shqifolësi në gjuhën malazeze dhe pastaj përkthehet në gjuhën shqipe. Kjo dukuri, siç është pohuar edhe në përfundimin e parë, e klasifikon gjuhën shqipe në dokumentet zyrtare si një gjuhë joorigjinale, por të përkthyer, edhe në situatën kur subjektet që e përdorin atë në këtë pozicion janë shqiptarë”, ka thënë Shabani.

Sa i përket përdorimit të dygjuhësisë, Shabani ka thënë se është i përhapur, por jo gjithpërfshirës në komunat në të cilat shqiptarët janë shumicë si në: Ulqin, Tuz e në Guci.

“Gjuha shqipe përdoret në këto komuna në dokumentet zyrtare, në mbishkrime e emërtime të ndryshme publike duke dalë si gjuhë e dytë, krahas gjuhës malazeze. Rrallë ndodh

që ajo të përdoret përpara gjuhës malazeze”, ka thënë ai.

Bazuar në rezultatet e hulumtimit, Shabani ka theksuar se “gjuha shqipe është gjuhë e përjashtuar në komunikimin zyrtar me shkrim dhe me gojë në nivel të institucioneve lokale dhe qendrore si në dokumente zyrtare, mbishkrime dhe emërtime të ndryshme publike në komunën e Tivarit, e Plavës dhe Rozhajës. Përjashtim bëjnë disa mbishkrime në komunën e Plavës të cilat janë të shkruara edhe në gjuhën shqipe, por shqipja në kuadër të dokumenteve zyrtare është e papërfshirë. Në komunën e Tivarit dhe Rozhajës gjuha shqipe ka përdorim shumë të kufizuar publik vetëm në radiot lokale në këto dy komuna, në të cilat ka program shumë të kufizuar në gjuhën shqipe, si dhe në disa situata në institucionet fetare”.

Lidhur me përdorimin e gjuhës shqipe në mbishkrimet publike ka folur Vjola Avdiu, bashkëpunëtore kryesore në projekt.

Ajo ka thënë se referuar të dhënave të grumbulluara vërehet se në Komunën e Ulqinit veçori kryesore dalluese është përdorimi i neutralitetit gjuhësor në mbishkrimet publike në masën 25 për qind.

“Në këtë kategori përfshihen krye-

FOKUS

jashtuar në komuhkrim dhe me gojë

sisht emërtimet që janë në gjuhën angleze apo jepen në forma të tjera të përgjithësuara ndërkombëtare”, ka theksuar ajo.

Sipas Avdiut, “veçori tjetër tipike për Komunën e Ulqinit është se mbishkrimet publike me karakter dygjuhësor (në gjuhën malazeze dhe në gjuhën shqipe) dhe me karakter njëgjuhësor (vetëm në gjuhën malazeze) kanë të njëjtin nivel të përdorimit me 22 për qind”.

Sa i përket Komunës së Tuzit, ajo ka thënë se “në mbishkrimet publike dominon përdorimi vetëm i gjuhës malazeze në masën 32 për qind. Më pas kemi edhe përdorimin e neutralitetit gjuhësor në masën 26 për qind, si dhe përdorimi me karakter dygjuhësor (në gjuhën malazeze dhe gjuhën shqipe) në masën 21 për qind”.

Nisur nga gjetjet e hulumtimit, për përmirësimin e pozitës dhe statusit zyrtar e publik të gjuhës shqipe në Malin e Zi rekomandohet ndërmarrja e masave konkrete “që shqiptarët në Malin e Zi, të vetëdijësohen për pozitën dhe statusin real të gjuhës shqipe, sidomos për përdorimin zyrtar e publik të saj, pasi që: së pari,

gjuha e tyre amtare, shqipja, në vendet ku jetojnë ata në Malin e Zi në formë të shkruar e gojore ka përdorim tejet të kufizuar sidomos në administratën publike dhe, së dyti: gjuha shqipe, përveçse në Ulqin e Tuz, është gjuhë me përdorim shumë të reduktuar zyrtar - në Guci e Plavë, kurse në Tivar e Rozhajë - në përdorimin publik, është e përjashtuar”.

“Duhet të hartohen e realizohen fushata e projekte me përfshirje të gjerë, në mënyrë që shqiptarët në Malin e Zi të binden se përpjekjet për përdorimin e gjuhës shqipe, sidomos në situatat publike janë të drejta të tyre kushtetuese e ligjore të pranuara nga Mali i Zi zyrtar si dhe në nivel ndërkombëtar, që duhet të zbatohen në praktikë, sepse gjuha është thesari i tyre më i rëndësishëm kulturor e shpirtëror, përkatësisht tipari i tyre themelor kombëtar”, ka thënë udhëheqësi i projektit, Dr. Haxhi Shabani.

Projekti është mbështetur nga Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve në Malin e Zi. Kryetari i KKSH-së, Faik Nika, e ka vlerësuar projektin shumë të rëndësishëm për identitetin kombëtar të shqiptarëve në Malin e Zi. Ai ka thënë se KKSH është institucioni të cilit i takon përgjegjësia të monitorojë dhe të nxisë përdorimin e elementeve të cilat bëjnë dallimin e kombësisë shqiptare në krahasim me kombet tjera në Mal të Zi, që përbëjnë indin kryesor të identitetit tonë kombëtar, siç janë simbolet kombëtare dhe gjuha shqipe.

Nika ka nënvizuar se neni 13 i Kushtetutës së Malit të Zi sanksionon se gjuha shqipe është në përdorim zyrtar në Mal të Zi, ndërsa në Ligjin për të drejtat dhe liritë e pakicave, neni 11, paragrafi 2, thuhet se “Në njësitë e vetëqeverisjes lokale në të cilat pjesëtarët e popujve pakicë dhe

të komuniteteve të tjera të pakicave nacionale përbëjnë shumicën ose një numër të konsideruar të popullsisë, sipas rezultateve të regjistrimit të fundit, në përdorim zyrtar është edhe gjuha e këtyre popujve pakicë dhe komuniteteve të tjera të pakicave nacionale”.

Sipas tij, normat kushtetuese dhe ligjore ua mundësojnë shqiptarëve në Malin e Zi përdorimin zyrtar të gjuhës amtare, por çështja është se sa përdoret ajo.

Projekti “Pozita zyrtare e gjuhës shqipe në Malin e Zi” është realizuar në periudhën kohore mars-qershor 2022, ku një kujdes i veçantë i është kushtuar punës në terren, e cila është realizuar gjatë periudhës 15 maj - 25 qershor 2022. Në fokus të projektit ka qenë vëzhgimi i përdorimit, i pozitës, i statusit, i situatave të ndryshme gjuhësore të shqipes në Malin e Zi, përkatësisht i përdorimeve të saj publike e zyrtare. Në këtë kuadër janë hulumtuar situatat e ndryshme gjuhësore në stukturat e ndryshme të qeverisjes vendore në komunat: Ulqin, Tuz, Guci, Plavë, Tivar e Rozhajë.

Po ashtu hulumtimi ka përfshirë edhe nga një shkollë fillore dhe të mesme ku mësimi zhvillohet edhe në gjuhën shqipe në komunat: Ulqin, Tuz, Plavë dhe në shkollat fillore në Ostros (komuna e Tivarit) dhe në Dacaj (komuna e Rozhajës). Hulumtuesit kanë përdorur metoda, teknika e strategji të cilat janë konsideruar më të përshatatshme për realizimin e këtij projekti (studimi), si: studimi i situatave gjuhësore në dokumentet zyrtare në institucionet e qeverisjeve vendore, të shkollave dhe mbishkrimeve publike,janë anketuar zyrtarët në këto institucione, është realizuar intervistimi me nëpunës të zgjedhur, është bërë vëzhgimi i mbishkrimeve publike dhe faqeve zyrtare të komunave përi. k. katëse.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

19

KULTURË

Përkthimi i poezisë

Sfidat dhe mjetet gjuhë dhe letrare që e bëjnë

Përkthyesit e përgjithshëm mund të kuptojnë çdo fjalë të vetme në përmbajtjen burimore, por mënyra se kuptimet dhe strukturat e veçanta është pengesa kryesore që ata vështirë se mund ta kapërcejnë. Për idiomat dhe gjendjet shpirtërore janë të gjitha mjete që i shtojnë bukurinë një poezie dhe këto nuk mun përveç nëse vetë përkthyesi (ose vetë) është gjithashtu poet ose ka një botë artistike

Donika Lulgjuraj

Fjala poezi/a vjen nga greqishtja poeisis, që do të thotë krijimtari.

Krijimtari me fjalë ,art për të shprehur në mënyrë figurative mendimin me anë të fjalës. Shpesh- herë poezi me dallim nga veprat letrare në prozë e quajmë krijimtarinë letrare në formë të vjershës. Poezia ka qenë e pranishme në çdo periudhë të qytetëruar të botës; si mjet komunikimi por jo vetëm . Poezia ka një fjalor shumë më të pasur se edhe vetë gjuha e përdorur për ta shkruar atë! Mjetet e ndryshme të përdorura për të ngjallur

“ 20

emocione ato që e bëjnë poezinë atë që është, janë të njëjtit ‘shkaktues të emocioneve ‘ato që e bëjnë poezinë një sfidë masive për përkthyesit.

Metrika, rimat, aliteracionet, metaforat dhe mjetet e tjera që e bëjnë një poezi të vlefshme për t’u lexuar, janë pothuajse të pamundura të përkthehen me saktësi në një gjuhë tjetër ose të përkthehen pikë për pikë . Kjo nuk do të thotë se përkthimi i poezisë është I pamundur dhe i pakuptimtë. Poezitë e shkrimtarëve të famshëm nga e gjithë bota tani janë të disponueshme përveç gjuhës së shkruar origjinale edhe në një mori gjuhësh të tjera falë përkthimeve. Po të mos ishte përkthimi, të gjithë ne do të duhej të studionim një gjuhë të re dhe të arrinim një nivel aftësie të një folësi amtare sa herë që do të dëshironim të lexonim një poezi në një gjuhë të panjohur për ne. Nëse

muzika është ushqimi i për trupin , atëherë poezia është sigurisht ushqim për shpirtin.

Sfidat kryesore në përkthimin e poezisë, janë mjetet gjuhësore dhe letrare që përdorën dhe nuancat që e bëjnë poezinë të quhet poezi.

Rima, për shembull, është një nga mjetet më të lehta për t’u imituar në një gjuhë tjetër. Pothuajse çdo gjuhë ka fjalë të rimuara që janë bashkuar në një formë. Sidoqoftë, në përkthim, ruajtja e rimës së një poezie shpesh nënkupton interpretimin e saj në një mënyrë tjetër - por pa humbur thelbin e pjesës origjinale. Kufizimet gjuhësore shpesh e bëjnë këtë një detyrë stimuluese. Për shembull, disa rrokje nuk janë të zakonshme për të gjitha gjuhët; në raste të tilla, përkthyesi do të duhet të zgjedhë një rrokje alternative që ka një efekt të ngjashëm te dëgjuesi - si p.sh.

Sfidat kryesore në përkthimin e poezisë, janë mjetet gjuhësore dhe letrare që përdorën dhe nuancat që e bëjnë poezinë të quhet poezi. Rima, për shembull, është një nga mjetet më të lehta për t’u imituar në një gjuhë tjetër. Pothuajse çdo gjuhë ka fjalë të rimuara që janë bashkuar në një formë. Sidoqoftë, në përkthim, ruajtja e rimës së një poezie shpesh nënkupton interpretimin e saj në një mënyrë tjetër - por pa humbur thelbin e pjesës origjinale. Kufizimet gjuhësore shpesh e bëjnë këtë një detyrë stimuluese. Për shembull, disa rrokje nuk janë të zakonshme për të gjitha gjuhët; në raste të tilla, përkthyesi do të duhet të zgjedhë një rrokje alternative që ka një efekt të ngjashëm te dëgjuesi - si p.sh. përdorimi i bashkëtingëlloreve ose zanoreve me tinguj të ngjashëm nga gjuha e synuar

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

“

KULTURË

ësore poezinë

e si t’i mbajnë të paprekura shprehjet, rngjasimet, aliteracionet, simboliket, nd të përkthehen kurrë me besnikëri,

përdorimi i bashkëtingëlloreve ose zanoreve me tinguj të ngjashëm nga gjuha e synuar. Cilësitë ritmike të poezisë janë më të lehta për t’u përkthyer, sepse është thjesht një çështje e përputhjes së numrit të rrokjeve në çdo rresht. Megjithatë, kur në të vërtetë përkthen poezi, edhe ritmi mund ta sfidojë përkthyesin që të gjejë fjalë kuptimplota që përputhen si në aspektin e ritmit ashtu edhe të rimës. Një ndryshim i thjeshtë në metër mund të ketë një efekt shkatërrues në rrjedhën e një poezie dhe është sfida e përkthyesit të gjejë fjalë që do t’i përshtaten në mënyrë të përkryer vendit të tyre. Për këtë arsye, vetëm një folës i dy gjuhëve të nivelit amtare mund të shpresojë të bëjë drejtësi kur përkthen poezi.

Ndër mjetet më djallëzore për përkthyesit e poezisë është metafora.

Vetë cilësia e metaforave i bën ato jashtëzakonisht të vështira për t’u përkthyer. Metaforat zakonisht janë specifike për gjuhët individuale dhe nuk janë të përshtatshme për interpretim. Për shembull, shprehja “aq e shpejtë sa një blic”, nuk mund të përkthehet në mënyrë të kënaqshme ashtu siç është; në varësi të gjuhës së synuar, mund të duhet të përdoret një alternativë përkatëse. Metaforat përdoren gjithashtu për të krijuar imazhe në mendjen e dëgjuesit; për t’i dhënë drejtësi një vepre poezie, këto imazhe duhet t’i dorëzohen me besnikëri mendjes së një dëgjuesi në një gjuhë tjetër. Duke përdorur të

njëjtin shembull, fjala “flesh” mund të përshkruajë bukur shpejtësinë në anglisht për shkak të lidhjes së saj me vetëtimën, por të thuash “i shpejtë si rrufeja” në një gjuhë tjetër mund të mos ketë të njëjtin ndikim vizual. Ashtu si rima, ritmi dhe metafora sfidojnë çdo përkthyes të poezive, ka disa mjete të tjera që mund të përdoren në një gjuhë që mund të mos përkthehen mirë në një tjetër. Përdorimi i onomatopeja - fjalë që imitojnë tinguj - është vetëm një shembull: një ‘gurgullimë’ ose një ‘plonk’ nuk është tamam miku më i mirë i një përkthyesi! Hiperbola të tilla si “për pak sa nuk pata një atak në zemër” në lidhje me përjetimin e traumës ose shokut mund të bëjnë dikë të thërrasë për ndihmë mjekësore te një tjetër!. Përk-

thyesit e përgjithshëm mund të kuptojnë çdo fjalë të vetme në përmbajtjen burimore, por mënyra se si t’i mbajnë të paprekura shprehjet, kuptimet dhe strukturat e veçanta është pengesa kryesore që ata vështirë se mund ta kapërcejnë. Përngjasimet, aliteracionet, simboliket, idiomat dhe gjendjet shpirtërore janë të gjitha mjete që i shtojnë bukurinë një poezie dhe këto nuk mund të përkthehen kurrë me besnikëri, përveç nëse vetë përkthyesi (ose vetë) është gjithashtu poet ose ka një botë artistike. Dhe ta pranojmë që jo pak herë i kemi urryer përkthimet të ndonjë vepre poetike dhe jo pak herë jemi dashuruar me përkthimin më shumë se origjinalin, kjo gjithmonë është varur nga puna e përkthyesit.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

21

KULTURË

Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Ilir Meta, dekoroi me titullin “Mjeshtër i Madh” tre këngëtarë të muzikës popullore nga trevat shqiptare në Malin e Zi

Dekorohen këngëtarët Shaban Gjekaj, Nikollë Nikprelaj dhe Gëzim Salaj

Presidenti Meta ka vlerësuar karrierën dhe kontributin e tyre shumëvjeçar në kultivimin e këngës popullore në trevat shqiptare në Malin e Zi dhe tërë hapësirën shqiptare

Shkodër – Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Ilir Meta, ka vlerësuar me titullin “Mjeshtër i Madh” tre këngëtarë të muzikës popullore nga trevat shqiptare në Malin e Zi – Shaban Gjekaj, Nikollë Nikprelaj dhe Gëzim Salaj.

Presidenti Meta ka vlerësuar karrierën dhe kontributin e tyre shumëvjeçar në kultivimin e këngës popullore në trevat shqiptare në Malin e Zi dhe tërë hapësirën shqiptare.

Në motivacionin e titullit dhënë këngëtarit Shaban Gjekaj thuhet: “Në vlerësim të kontributit të tij 54-vjeçar për ruajtjen e trashëgimisë kombëtare jomateriale në fushën e muzikës shqiptare, si këngëtar i shquar i këngës popullore qytetare të Shkodrës e të Ulqinit. Me mirënjohje për kontributin në njohjen e këngës tradicionale popullore jashtë kufijve të Shqipërisë, sidomos në trevat shqip-

22

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

tare në Malin e Zi dhe në diasporë”.

Në motivacionin e titullit dhënë këngëtarit Nikollë Nikprelaj thuhet: “Në vlerësim të kontributeve të tij të çmuara si krijues dhe interpretues i shumë këngëve e melodive popullore të trevës së veriut. Me mirënjohje për interpretimet dhe përfaqësimin e denjë të Shqipërisë në shumë vende të botës, ku edhe është vlerësuar dhe nderuar maksimalisht”.

Në motivacionin e titullit dhënë këngëtarit Gëzim Salaj thuhet: “Në vlerësim të kontributit të tij të veçantë për promovimin, mbrojtjen dhe trashëgiminë e vlerave tona kombëtare, si këngëtar i mirënjohur popullor. Me mirënjohje për përfaqësimin artistik të trevave autoktone shqiptare, përmes këngës popullore, në festivale të ndryshme brenda dhe jashtë vendit”.

Në emër të Presidentit të Repub-

likës, atyre ua kanë ndarë titujt Prof. dr. Edmond Panariti, drejtor i kabinetit të Presidentit, dhe Flamur Gashi, këshilltar i Presidentit për çështjet e rajonit.

Krahas këngëtarëve Gjekaj, Nikprelaj dhe Salaj, janë ndarë dekorata edhe për disa personalitete të shquara nga Shkodra dhe Vlora.

Në bazë të Ligjit për dekoratat, titujt e nderit, medaljet dhe titujt vendor të nderit në Republikën e Shqipërisë, titulli “Mjeshtër i madh” u jepet punonjësve të fushave të ndryshme të shkencës, artit, sportit, drejtimit, prodhimit dhe biznesit për punë të shquara dhe kontribut thelbësor në zhvillimin e sektorit.

Ceremonia e dorëzimit të titujve është zhvilluar të martën, më 12 korrik 2022, në sallën e konferencave të Hotelit “Grand Europa” në Shkodër. i. k.

KULTURË

Qyteti i Plavës

Së shpejti me galeri të artit figurativ Plavë – Duke pasur parasysh faktin se Plavës dhe Gucisë, si qendra komunale, u ka munguar ambienti adekuat për prezantimin, përkatësisht ekspozimin e punimeve të krijuesve të artit figurativ (piktorëve) vendas dhe të jashtëm, të cilat kryesisht janë bërë në ballinat e mureve të hollëve të qendrave për kulturë në Plavë e Guci dhe në shtëpitë e kulturës në Murinë dhe Vuthaj, piktorja dhe poetja e mirënjohur nga Hoti i Kujit, i Komunës së Plavës, Kaltrina Hoti, e cila një kohë të gjatë të jetës dhe punës së vet e ka kaluar në SHBA, ku edhe është shkolluar, ka vendosur që me mjetet vetanake ta financojë përgatitjen, hapjen dhe mirëmbajtjen e galerisë së artit figurativ, e cila në mënyrë të përhershme dhe destinative do të zgjidhë problemin e sipërpërmendur.

Në ambientin e katit të parë të objektit, me hapësirë të mjaftueshme për funksionimin e galerisë, i cili gjendet

në qendër të qytetit të Plavës, ideatorja Hoti, punët përgatitore i ka filluar para 10 ditësh dhe ato janë në vlugun më të madh. Punët kryesisht janë të orientuara në aftësimin higjeniko teknik, si dhe në renditjen dhe vendosjen e orendive dhe pajisjeve adekuate të punës së galerisë.

Në vizitën që para pak ditësh ia bëmë ideatores Hoti në lokalin e galerisë së ardhshme, ajo për gazetën “Koha Javore” u prononcua: “Në Plavë, së shpejti do të hapet galeria e pikturave. Në të shumtën e rasteve gjatë udhëtimeve të mia, kam cekë, dhe gjatë ekspozitave individuale që i kam hapur në vende të ndryshme, se një ndër elementet kryesore të kulturës është arti. Në trevën e Plavë-Gucisë është ende në shprehje kuptimi se në të njëjtën kohë edhe artin duhet njohur si art”.

“Lokali në të cilin gjendemi, ka dy qëllime: bashkimin e të gjithë kri-

juesve të artit figurativ (piktorëve) nga treva e Plavë-Gucisë, pa marrë parasysh përkatësinë kombëtare, fetare e politike, fjalën e kam për piktorët e gjeneratave të 60-ta dhe 70ta. Në këtë drejtim përmendi piktorët e mirënjohur vendës, Ismet Çekiqin dhe Hilmo Feratoviqin, po asht e kam edhe listën e piktorëve të tjerë që janë nga kjo trevë, e njëkohësisht jam duke përcjellur edhe gjeneratat e reja të krijuesve të artit figurativ”, është shprehur zonja Kaltrina Hoti, dhe në vazhdim ka shtuar “Qëllimi esencial i hapjes së galerisë, është që turistët tanë, por edhe ata të huaj, kur të vizitojnë trevën tonë mos të thonë ‘erdhëm në Plavë e Guci, ku gjetëm bukë dhe mazë të mirë’, por të thonë ‘gjetëm bukë e mazë të mirë, por edhe piktura dhe libra’, për këtë arsye dua të them që kur flitet për kulturë, nuk është fjala vetëm për një valle, për një këngë, por edhe për shumëçka tjetër, ndër të cilat edhe për atë që po flas unë – për pikturën.

Në galeri do të bëhet prezantimi i artit modern. Në ballinat e mureve të saj, tërë kohën do të gjenden të ekspozuara nga dy piktura të artistëve (piktorëve) nga këto treva. Galeria do të jetë e hapur tërë kohën, ashtu që çdo njeri i jonë apo i huaj përmes saj do të sheh pasqyrën e historisë së trevave tona. Pikturat do të paraqesin realizëm, por edhe modernizëm – një rrymë të re të artit”.

Zonja Kaltrina Hoti, nuk hezitoi për të konfirmuar të dhënën se “meqë jemi në fazën e përgatitjes së galerisë për funksionim, kam nderin dhe kënaqësinë të ceki se para pak ditësh në ndihmë papritmas më erdhi një mysafire e respektuar nga Uruguai, e cila quhet Karen Godoy, dhe me profesion është profesoreshë e gjuhës angleze, por intensivisht merret edhe me pikturë, si amatore. Ajo do të qëndrojë një javë ditë, dhe do të jepe kontributin e vet në punën përgatitore, por edhe në atë logjistike të galerisë”.

Nëse punët përgatitore mbarëvajnë dhe përfundojnë sipas planit të hartuar, pritet që galeria e artit figurativ në Plavë solemnisht të hapet brenda afatit dymujor.

Sh. Hasangjekaj

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

23

FEJTON

Çarmatimi dhe kalimi me dhunë i shqiptarëve në Mal të Zi në fenë ortodokse sipas dokumenteve

Konvertimi me dhunë i popullatës së Plavës dhe Gucisë

Presioni (ndaj popullatës katolike të Plavës dhe Gucisë) gjithsesi ekzistonte dhe mund të dokumentohet lehtë me veprimet e ushtrisë malazeze në terren. Vrasja e priftit katolik, patër Luigj Palajt, paraqet rastin më tragjik të presionit pasi kur një komuniteti, pa asnjë arsye, i pushkatohet prijësi shpirtëror, presioni është edhe më i madh dhe shndërrohet në frikë

Hajrullah Hajdari

(vijon nga numri i kaluar) Edhe popullata katolike e krahinës së Plavës dhe Gucisë ishte detyruar që pa dëshirën e saj të konvertohej në fenë ortodokse. Gjithsesi, pushteti i Malit të Zi ishte i kujdesshëm dhe nuk dëshironte që me veprimet e tij të linte të kuptohet se po bënte presion mbi katolikët. Për këtë dëshmon telegrami nr. 974, i Ministrisë së Punëve të Brendshme në Cetinë (DACG, MUD, 1913, tel. 974 / 14 mars 1913) dërguar më 1/14 mars 1913 krahinarit të Gjakovës, z. Jovan Pllamenac, në të cilin thuhej: TELEGRAM Nr. 974 1 mars 1913 Nga Gjakova në Cetinë “Sa i përket kalimit të familjeve katolike në fenë ortodokse, së pari le të plotësohen formalitetet e nevojshme, që të mos mendohet se u bëhet ndonjë presion”.

Presioni gjithsesi ekzistonte dhe mund të dokumentohet lehtë me veprimet e ushtrisë malazeze në terren. Vrasja e priftit katolik, patër Lu-

24

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

igj Palajt, paraqet rastin më tragjik të presionit pasi kur një komuniteti, pa asnjë arsye, i pushkatohet prijësi shpirtëror, presioni është edhe më i madh dhe shndërrohet në frikë.

Në lidhje me ndërrimin e fesë me dhunë të katolikëve, Ministria Fuqiplote e Austro-Hungarisë, më 22 mars 1913, i dërgoi një notë verbale Ministrisë së Jashtme të Malit të Zi, në të cilën ndër të tjera thuhej: “Pas raporteve të komunikuara për ndërrimin e fesë me dhunë nga autoritetet malazeze në Gjakovë dhe në rrethinën e tij, imzot Mjeda (Lazër) dhe administratori i Konsullatës Perandorake në Prizren, zoti Pecel, do të shkojnë së bashku në Gjakovë kur autoritetet tuaja da të na lejojnë.

Qëllimi i këtij udhëtimi është që të rivendoset status-kuoja konfesionale, jo vetëm për katolikët e dërguar në kishat ortodokse nga malazezët, më 15 të këtij muaji, por edhe për të gjitha konvertimet e tjera me dhunë, për të cilat administratori perandorak dhe mbretëror e bën përgjegjës adminstratorin RL (të Malit të Zi)”.

(DACG, MV – Kabinet, 1913, f. 7).

Paritë e Plavës, Gucisë e Podgoricës i dërguan telegramin nr. 1894, më 22 qershor 1913, Lartëmadhërisë së Tij, Mbretit në Cetinë, për largimin nga ky qark të administratës dhe policisë së Vasojeviqëve, sepse janë ata që e

kanë vrarë këtë popull pa drejtësinë e Zotit, janë ata që kanë shkelur fenë tonë dhe e kanë ndërruar me dhunë.

Të nënshkruar në emër të Qarkut të Plavë-Gucisë: Myftiu i Gucisë, Smajl efendiu, Adem Aga, Shaban beg Plava, Emrullah beg Rexhepagiqi, bajraktari i Martinajve, Mustafa Kuçi i Vuthajve, Mulla Aso Çekiqi, Sheqo Alil Radonçiqi. (DACG, MUD, 1913, tel. 1894 / 29 qershor 1913) Ushtria

FEJTON

e arkivore të Arkivit Shtetëror të Malit të Zi në Cetinë (6) malazeze vazhdonte me sjellje arrogante ndaj shqiptarëve të pafajshëm.

Kështu kapiteni Gj. Vujosheviq, më 20 gusht 1913, me telegramin nr.

917, lajmëron ministrin e Brendshëm, z. Gojniq, se dje (19 gusht, v. j. H.H.) rreth orës 11:30, ushtarët e garnizonit të Gucisë vranë tre kolendarë e pesë vuthjanë, pa treguar motivin e vrasjes.

Po i njëjti zyrtar, më 21 gusht 1913, me telegram, të shënuar si urgjent, njofton ministrin e Brendshëm, se përveç tetë turqve të vrarë, edhe mbrëmë në orën 9:00, kur turqit hynë në xhami për t’u falur, dikush nga tanët i gjuajti me gurë. Populli është shumë i indinjuar, vazhdonte ai, dhe në qoftë se nuk urdhëroni që të mënjanohen ata që veprojnë kështu, heq nga vetja çdo përgjegjësi.

Letra e kapitenit të Gucisë, nr. 1140, 29 gusht 1913, dërguar ministrit të Punëve të Brendshme në Cetinë, z.

Labud Gojniq, vërteton padrejtësitë ndaj muhamedanëve që u bëhet nga ana e serbëve vendas, disave nga kufiri i vjetër dhe më së shumti nga ana e ushtarëve të trupës së këtushme. Ndër të tjera shkruan: “Zoti Ministër, duke e quajtur betimin ndaj Mbretit si të shenjtë dhe duke dashur ta përmbush këtë për aq sa mundem, Ju them: popullata e këtushme muhamedane nuk gëzon kurrfarë të dre-

“

Duke parë se aktiviteti i konvertimit në fenë ortodokse po i del nga kontrolli dhe se i gjithë ky veprim mund të hasë në kundërshtimin e autoriteteve evropiane, Krajl Nikolla urdhëroi që të njoftohet populli i krahinës së Plavës dhe Gucisë se janë të lirë të zgjedhin besimin e tyre

jtash dhe lirie, madje as lirinë e jetës.

Ja pse: sepse i nxjerrin natën nga shtëpitë e veta dhe i rrahin për vdekje me pushkë e bajoneta nëpër rrugët e fshatrave; sepse ua zënë rrugën dhe duke shtënë me pushkë mbi kokat e tyre, i plaçkisin dhe i grabisin; sepse natën gjuhen shtëpitë dhe faltoret e tyre (xhamitë); sepse, nga ana e ushtarëve të trupës së këtushme u bëhen dëme në drithë, sanë, pemë dhe bagëti; sepse jo vetëm që nuk mund të flasin lirisht, por edhe kërcënohen, u mbillet frika gjithnjë më e fortë dhe u bëhen padrejtësi gjithnjë më të mëdha.” (Po aty, telegram nr. 1140 / 29 gusht 1913) Nga procesverbali nr. 499, datë 11/24 mars 1913, i mbajtur në zyrën e kapetanisë së Gucisë, në lidhje me lutjen e Alil Hysenbegoviqit dhe shokëve të tij nga Plava, dërguar Lartëmadhërisë së Tij Krajlit, ku thuhet se ata po pësojnë zullume dhe padrejtësi nga disa autoritete zyrtare të Plavës, del se ai ishte konvertuar në ortodoks dhe e kishte marrë emrin Danillo. Pra, Emrullah Begu ishte bërë Ivan beg Rexhepagiq, Mulla Cana ishte bërë Jovan Ivanoviq dhe hoxhë Rexhepagiqi ishte bërë Urosh Rexhepagiq. Në emër të tyre, deklaratat në procesverbalin i nënshkroi Millovan Raiçeviqi, i cili ishte edhe sekretar i kapetanisë. Procesverbali u përfundua dhe u nënshkrua nga kapiteni Milivoje Dragoviq dhe sekretari Raiçeviq (DACG, fondi IKPL, 1913, procesverbal nr. 499), sipas parimit “vetë shkruaj e vetë vulos”.

Duke parë se aktiviteti i konvertimit në fenë ortodokse po i del nga kontrolli dhe se i gjithë ky veprim mund të hasë në kundërshtimin e autoriteteve evropiane, Krajl Nikolla urdhëroi që të njoftohet populli i krahinës së Plavës dhe Gucisë se janë të lirë të zgjedhin besimin e tyre. Në lidhje me këtë, komandant Bozhoviqi i dërgoi Ministrisë së Punëve të Brendshme tele-

gramin nr. 4051/841, datë 8 shkurt 1913, në të cilin ndër të tjerat thuhet: “Dje, sipas urdhëresës suaj nr. 2792, i kam mbledhur të gjithë guciasit e pastaj edhe të gjithë plavjanët e u kam thënë se janë të lirë të zgjedhin besimin e tyre dhe se janë të lirë të shkojnë në cilëndo xhami apo kishë.

Vërehet se shumë pak kanë mbetur pa shkuar në xhami”, çka pa dyshim e fundos tezën e konvertimit të myslimanëve dhe shqiptarëve në fenë ortodokse me vullnet.

Se konvertimi nuk ishte me vullnet, por i imponuar dhe i dhunshëm, vërtetohet edhe me faktin se popullata, të ikurit dhe të tjerët, pas deklarimit të pushtetit se çdokush mund të predikojë lirisht fenë e vet, po ktheheshin në shtëpitë e tyre për të vazhduar jetën. Mashan Bozhoviqi, komandant i Qarkut Ushtarak të Plavës dhe Gucisë, më 23 maj 1913, duke njoftuar kryetarin e Qeverisë dhe ministrin e Luftës, Janko Vukotiqin, për qëndrimin e myslimanëve të cilët me “vullnet” kishin kaluar në fenë ortodokse, ndër të tjera theksonte: “Sot u vërtetova se shumë pak do të mbesin në fenë ortodokse, pasi në mëngjes, pashë në masë njerëz që dilnin nga xhamia duke thirrur rroftë krajli që na dha lirinë. I njëjti rast është edhe në Plavë dhe krejt rrethinën dhe menjëherë do të kalojnë në muhamedanë dhe se gjithkund thirret rroftë krajli. Në përgjithësi këtu mbretëron qetësia dhe rendi dhe populli me kënaqësi ka filluar të punojë punët e veta. Tre vetë që kishin ikur në Valbonë, sot janë kthyer dhe thonë se të gjithë të ikurit presin me padurim të kthehen.

Ata thonë se në Curaj të Valbonës dhe në Krasniqe ka dy deri në tri mijë të ikur, që aty janë grumbulluar nga të gjitha vendet përreth”. (DACG, MUD, 1913, Raporti i komandantit të Zonës Ushtarake të Plavës dhe Gucisë, dërguar kryetarit të qeverisë Janko Vukotiqit. (vijon) E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

25

HISTORI

Afro-ulqinakët (2)

Komuniteti që u integrua në mënyrë të shkëlqyeshme në përditshmërinë ulqinake Ulqini ka qenë porti kryesor i ardhjes së këtij komuniteti në trevat tona, andaj sado që i kemi dashur dhe jemi munduar të jemi të kujdesshëm e njerëzorë me këtë komunitet, në fund kemi dështuar, sepse sot ata janë vetëm pjesë e trashëgimisë sonë kulturore që i përket të kaluarës.

Me keqardhje do të kujtojmë zhbërjen e afro-ulqinakëve, një komuniteti ekzotik, i cili shkëlqyeshëm ishte kombinuar në të gjitha poret e jetës ulqinake

Gazmend Çitaku

(vijon nga numri i kaluar) Familjet më të mëdha afro-ulqinake ishin: Shurdha, Brashnja, Shepeteja, Ukoshata, Fici, Kalija etj, kurse emrat më të shpeshtë: Said, Nuho, Daut, Riza, Ali, Maksud, File, Sele, Zehra, Bude, Zonja, Bibe etj. Në kohën e Malit të Zi në Ulqin numërojmë këta kapedanë ulqinakë që kanë sjellë komunitetin negro: Selim Shurdha, Tahir Shurdha, Hasan Shepeteja, Hasan Beqiraga, Jusuf Kapllanbegu etj. Komuniteti afro-ulqinak është integruar në mënyrë të shkëlqyeshme në përditshmërinë ulqinake. Ata

“ 26

madje përveç pronave si shtëpi, tokë, ullishtë etj., ishin edhe pronarë anijesh apo lokalesh. Kështu, ka qenë i njohur lokali “Trumo” apo siç e quanin edhe “Ke harapi”, pastaj edhe dy lokale të tjera, ku punëtorë dhe pronarë ishin afro-ulqinakët. Këto kafene ndodheshin njëra përballë Xhamisë së Mezgjahut, kurse tjetra pranë Xhamisë së Krypazarit. Vlen të theksohet se në këto lokale nuk shërbehej alkooli dhe se frekuentoheshin nga të gjithë, pa dallim ngjyre. Kemi të dhëna edhe për pronarë anijesh si: Daut Kalija me anijet “Murg Baher”, e regjistruar në vitin 1871 dhe “Caval Marino”, regjistruar më 1873; Mehmed Arapi në mes të viteve 1815-1880 kishte anijen e quajtur “Oralfi”, tipi skundë, 37T; Mustafa Arapi në mes të viteve 1815-1880 kishte anijen e quajtur “Rondinella” e tipit barkë, 9T; Ali Guçi Harapi në vitin 1893 ka pasur anijen “Due

Martesat e përziera ishin shumë të rralla, përkundër harmonisë dhe bashkëjetesës perfekte në Ulqin. Përmenden disa martesa të shqiptarëve me vajza të zeza dhe si rezultat i këtyre martesave janë fëmijët me ngjyrë të përzier. Gjithashtu kanë qenë edhe dy martesa në mes të burrit afro-ulqinak dhe vajzës së bardhë, mirëpo nuk kanë lënë trashëgimtarë

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Fratelli”, tipi skundë, 39T (viti i ndërtimit 1886); Mehmed Arapi paraqitet si pronar anijeje në periudhën kohore 1854-1918, e regjistruar në Tivar me emrin “Sv. Nikola”, tipi gajuc, 5T; si dhe Ahmet Jusuf Shepeteja, të cilin si pronar anijesh e përmend Lopaçiqi.

Një të dhënë interesante na sjell avokati Sami Misherri, i cili në librin e tatimit (“Dacis”) të vitit 1897 has në një tatimpagues me emrin Harapesha e Haxhi Dautit, e cila në pronë private kishte të regjistruar një ullishtë.

Lopaçiqi na sjell një të dhënë interesante lidhur me tatuazhet apo vragat.

Ai në Ulqin konstaton afro-ulqinakë me një vragë në ballë dhe shpjegon se këta i takonin nivelit urban (Muhamed Shurdha), pastaj ata me dy vraga ishin ruralë (Abdullah Brashnja), kurse ai që nuk kishte fare ishte i rangut më të ulët.

Një autoritet të veçantë në Ulqin gëzonte Maksut Harapi, i cili ishte djali i një prijësi të një fisi afrikan, i cili gjatë një konflikti zihet rob nga fisi rival dhe si 12-vjeçar shitet në Tripoli, ku e blen ulqinaku Beqir Jusufi apo siç ishte i njohur në Ulqin, Jusuf Begu. Maksut Harapi krijon familje në Ulqin dhe lidhur me të tregohen disa kuriozitete prej të cilave më interesanti është ai që Krajl Nikolla i Malit të Zi dëshiron ta bëjë Perjanik të ushtrisë së tij. Ky me elegancë e refuzon, duke iu arsy-

HISTORI

etuar se nuk e di gjuhën zyrtare mirë dhe kjo do të shkaktonte përqeshje te të tjerët. Por, dhe në muajt që ky nuk do të kishte rrogën shtetërore do të detyrohet të punojë si karrocier e kjo nuk do të ishte e mirë për mbretin. Ai duke e kuptuar, e liron Maksutin nga kjo detyrë. Një kohë Maksut Harapi shkon në Stamboll me Jusuf Beun, pasi që ai kishte vendosur që të jetonte atje. Në ndërkohë Maksutit i kishin vdekur gruaja dhe vajza, por ai nuk mundi të qëndrojë shumë në Stamboll dhe kthehet në Ulqin, në vendin që ai e donte më së shumti, ku edhe vdes në tetor të vitit 1923.

Në Ulqin ka qenë i njohur edhe Musto Arapi, i cili ka jetuar 124 vjet e që për të tregohej se kishte qenë pjesë e ekuipazhit të anijes “Sokolesha” dhe si 14-vjeçar ishte i vetmi i mbijetuar nga një përleshje në mes të anijes ulqinake dhe një tjetre. Ai ndodhinë e tregonte me nota humori duke thënë se ishte kthyer nga ajo botë.

Daut Kalija, përveçse ishte pronar anieje, ai ishte edhe shumë i pasur, kështu që përmendet se kishte porositur një tavan luksoz prej druri të punohej enkas për të sipas modelit të pasanikut tjetër ulqinak, Nuro Duli, e për këtë dëshmojnë edhe vargjet: Daut Kalija e Smajl Mezuri, marojn odat si Nuro Duli. Meshkujt afro-ulqinakë janë martuar vetëm me femra afro-ulqinake dhe kjo ka bërë që edhe nataliteti të jetë i ulët.

Martesat e përziera ishin shumë të rralla, përkundër harmonisë dhe bashkëjetesës perfekte në Ulqin.

Përmenden disa martesa të shqiptarëve me vajza të zeza dhe si rezultat i këtyre martesave janë fëmijët me ngjyrë të përzier. Gjithashtu kanë qenë edhe dy martesa në mes të burrit afro-ulqinak dhe vajzës së bardhë, mirëpo nuk kanë lënë trashëgimtarë. I pari që merr grua të bardhë sllave është Rizo Shurdha, i cili edhe e ndërpret zinxhirin e martesave afro-ulqinake në mes vete.

Deri atëherë të gjithë afro-ulqinakët

ishin pa diskutim shqipfolës dhe të besimit islam. Kur përmendim Rizo Shurdhën, ai ishte një ulqinak shumë i respektuar në qytet dhe shumë i dashur për turistët e ndryshëm, pasi që aktiviteti me të cilin merrej ishte fotografia. Rizo Shurdha ishte djali i Said Shurdhës, të cilin në Ulqin nga Tripoli e kishte sjellë Tahir Shurdha në vitin 1905. Saidi krijon familje në Ulqin dhe fiton tetë fëmijë, prej të cilëve pesë djem – Nuho, Rizo, Xhemo, Dasho dhe Mustafa, si dhe tri vajza Xhemile (e martuar për Rizo Brashnjën), Dela (e pamartuar) dhe Sela (e martuar në familjen Stankaj).

Lopaçiqi tërheq vëmendjen duke thënë se Shurdha ka qenë familja më e madhe afro-ulqinake dhe ishin tipikë me ngjyrë të zezë, buzë mishore dhe flokë kaçurrela. Rizo Brashnja, i cili kishte baba afro-ulqinakun Abdulla Brashnja dhe nënën shqiptare Amida e që jetonte në Shtoj, tani kishte ngjyrën e tenit më të bardhë dhe flokë më të drejtë.

Pa dyshim se me rënien e Ulqinit nën Malin e Zi ky komunitet ka filluar të zhduket. Së pari duke u shpërngulur për në Shkodër e pastaj edhe me rënien e natalitetit dhe mospasjen e vazhdimësisë së martesave me femra afro-ulqinake. Këtë mungesë së pari e ka shkaktuar moslundrimi për në vendet tradicionale të Afrikës së Veriut, si dhe ndërprerja e blerjes apo formës tjetër të prurjes së tyre në Ulqin.

Se nënat afro-ulqinake kanë qenë të njohura si punëtore të mëdha dhe amvise të shkëlqyera, i lavdëron tradita jonë gojore, ku gjejmë këngë kushtuar mjeshtërive të tyre kulinare.

Pastaj, edhe pse shqipfolës, thellë në shpirtin e tyre ata kanë ruajtur ritmin e temperamentit afrikan duke e transmetuar atë përmes këngëve e valleve të kombinuara me nota ulqinako-afrikane: Gusharaveli, jaraveli Gusharavata, jaravata Gusharaveli, mos u ngërdhesh

Se ta fus një flakaresh!

Ha, ha, ha (2x) Ose Gerre, gerre, pipigerre Fyrgo peshkun në filtere Fyrgo mirë e mos e diq Po na vinë mrama da miq...

Afro-ulqinakët kanë pasur edhe një vendtakim të vetin tradicional të quajtur Fusha e harapve në Pinjesh. Këtu ata një herë në vit mblidheshin dhe së bashku argëtoheshin tërë ditën duke kënduar, vallëzuar dhe duke bërë lojëra të ndryshme. Të gjitha këto përcilleshin me ushqime shumë të shijshme dhe pije joalkoolike. Si toponim në Ulqin përmendet edhe Vorri i harapit, por si kuriozitet edhe në Krajë ekziston Vorri i harapit, i cili është një varr i madh afro 3 m.

Autori i këtyre rreshtave kujton Said Harapin, i cili ka jetuar në Mëhallë të Re, në një shtëpi të vogël pranë shtëpisë së Haxhi Kollarit. Pastaj dy pjesëtarët e fundit puro afro-ulqinakë, Rizo Shurdhën (1922-2003) dhe File Kastratin (1933-2022) dhe për habi, tash vonë në një barnatore të Shkodrës takova një farmaciste me rrënjë afro-ulqinake. E them këtë, sepse Ulqini ka qenë porti kryesor i ardhjes së këtij komuniteti në trevat tona, andaj sado që i kemi dashur dhe jemi munduar të jemi të kujdesshëm e njerëzorë me këtë komunitet, në fund kemi dështuar, sepse sot ata janë vetëm pjesë e trashëgimisë sonë kulturore që i përket të kaluarës. Me keqardhje do të kujtojmë zhbërjen e afro-ulqinakëve, një komuniteti ekzotik, i cili shkëlqyeshëm ishte kombinuar në të gjitha poret e jetës ulqinake.

Ulqinakët, edhe pse i kanë sjellë në fillim si robër, pa dyshim se i kanë liruar dhe u kanë dhënë mbiemrat e vet, madje edhe pak pasuri që të vazhdojnë jetën e tyre. Ky komunitet i shkathët ia arriti që me punë të ndërtojë jetën në tokën e re, të krijojë pasuri, madje edhe shumë prej tyre të bëhen pasanikë kohe, si pronarë anijesh, lokalesh dhe pronash të ndryshme.

Pra, komuniteti afro-ulqinak, që e vërtetojnë të gjithë studiuesit nga terreni, kanë qenë shqipfolës dhe i kanë takuar besimit islam. Kanë qenë të respektuar dhe rrethanat kohore kanë rezultuar që ata sot të mos jenë më si komunitet, por i hasim vetëm përmes disa pasardhësve nga martesat e përziera.

(Fund) E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

27

MOZAIK

Aktiviteti kulturor Në nderim të veprës dhe emrit të mbledhësit të folklorit Gjergj Hasanaj, SHKA GRUDA organizoi aktivitetin letrar. Ky aktivitet ishte planifikuar për vitin e kaluar, po situata e COVID-19, nuk e mundësoi që në 50 vjetorin e botimit të veprës së tij të nderohej puna dhe vepra e tij.

Ky aktivitet u realizua më 10 korrik, në Tërgajë, në kuadër të aktiviteti kulturor “Vera në Cem” për vitin 2022.

Ky manifestimi kulturor, tashmë tradicional, ”Takimet letrare në Tërgajë” (edicioni i tretë) është aktiviteti i parë për këtë vit. Në aktivitet morën pjesë familjarë dhe adhurues të veprës së Gjergj Hasanajt.

Aktiviteti u mbajt në lokalin e z. Prof.

Dr. Palokë Berishaj , prandaj SHKA “Gruda” e falënderon përzemërsisht.

Aktivitetin e përshëndeti dhe e udhëhoqi Kristina Lulgjuraj, kryetare e SHKA “Gruda”.

Për jetën dhe veprimtarinë e Gjergj Hasanajt, në fillim krytarja bëri bisedë me mësuesin në pension

28

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

zotëri Tomë Dedivanaj, kurse kumtesën për veprën “ Malësori këndon” e mbajti ish drejtori i shkollës fillore në Triesh, zotëri Zef Gjuravçaj. Vargje nga vepra interpretoi Teuta Lulgjuraj, anëtare e Shoqatës.

Nga vështrimi shumë serioz i z. Zef Gjuravçaj, po veçojmë: Mirënjohja është virtyt, dhe njerëzit e nderuar si Gjergj Hasanaj, meritojnë t’ju jemi mirënjohës për kontributet e tyre që dhanë në mjedisin tonë.

Historia e Malësisë, e në kuadër të saj edhe ajo e Trieshit, ka pse të krenohet, se në mesin e saj lindi mësuesi, edukatori, drejtori i parë i shkollës tetëvjeçare në Triesh, mbledhësi dhe botuesi i folklorit shqiptar, Gjergj Hasanaj.

Rritja dhe marrja e diturisë në këto troje, ka shenjat e mësuesit të nderuar, pishtarit të dalluar të arsimit dhe kulturës, që më nderon sa herë kujtoj se nxënës i kujt isha. Profesionalizmin dhe dashurinë për dijen, mësues Gjergji i kishte atribute të

personalitetit të tij që i transmetonte me një thjeshtësi të admirueshme.

Si autor i veprës ‘’Malësori këndon’’, Gjergj Hasanaj, do mbetet pishtari që ndriçon trojet tona për atdhetarin dhe atdhetarizmin që e karakterizon, për njeriun e pa fjalë, që punën dhe veprën i kryen me mençuri, se ai e di se punët e mira nuk kanë nevojë për zhurmë, ato mjafton t’i bësh për vendin tënd, dhe atëherë ky vend herët o vonë gjurmët e një pune të admirueshme do të dijë si ti nderojë.

Gjergj Marash Hasanaj, siç e njihnin bashkëvendësit e tij, ishte shpirtërisht i lidhur me Malësinë, me traditën e saj, me kulturën shpirtërore e materiale, me atdhetarizëm. Kjo, njëherë, ishte edhe pikësynim e shtytje nxitëse që të merret në mënyrë serioze me albanologji, duke vendosur gurëthemelet e mbledhësit e publikuesit të visareve tona popullore.

Folkloristika dhe pasuria e pashembullt me traditat e malësorëve, ndërgjegjësoi vetëdijen e studi-

MOZAIK

r “Vera në Cem” uesit dhe bëri që gjithë këtë pasuri shpirtërore jo vetëm ta mbledhë po dhe ta botojë. Vlerat e trashëgimisë kulturore, Gjergj nuk mund t’i linte t’i merrte harresa, në detyrën e shenjtë të mbledhësit e gjithë krijimtaria gojore e hapësirës shqiptare në Mal të Zi nga Trieshi ku lindi, Gruda, Hoti, Koja, Luhari, Kraja, Ulqini, Plavë Guci e Malësi të Rozhajës, do jenë hapësira që ai i shkeli në statusin e mbledhësit.

Vepra e Gjergj Hasanajt ‘’Malësori këndon’’, botuar gjysmë shekulli më parë, në Cetinë në vitin 1971, përfshin pothuajse të gjitha llojet e poezisë popullore të shqiptarëve në Mal të Zi, si: - Këngë epiko - lirike, balada dhe romanca; Këngë legjendare – epike; Këngë epiko – historike; Këngë mbi hakmarrjen gjatë epokave të ndryshme historike; Këngë gjatë periudhës së regjimit monarkist; Këngë gjatë Revolucionit popullor të ndërtimit socialist.

- Këngë lirike popullore; Këngë djepi – ninullat; Këngë dasme; Ritet e vdekjes dhe këngët e vajtimit; Vajtime meshkujsh; Vajtime femrash; Këngë baritore; Këngë dashurie; Këngë satirike; Këngë lojërash; Këngë pune.

Përfshi dhe përmbajtje shtesë që e bën këtë vëllim sa të rëndësishëm për folkloristikën shqiptare aq dhe të veçantë.

Në këtë orë letrare përkujtimore kushtuar veprës së autorit, bashkëbisedimi me Tomë Dedivanaj, mësuesin në pension, ish nxënësin e Gjergjit e më vonë kolegun e bashkëpunëtorin i tij në shkollën fillore në Triesh, do sillte në një plan tjetër njerëzor përmes kujtimeve të bukura, kohët e vështira që të dy bashkëpunëtorët ndeshën gjatë mbledhjes së trashëgimisë shpirtërore të Malësisë.

Tom Dedivanaj u ndal veçanërisht në tri kontributet e Gjergj Hasanajt: - Gjergji ishte ai që shkollës fillore

në Triesh, në vitin 1968, i dha emrin Gjergj Kastrioti – Skënderbeu me ndihmën dhe mbështetjen e trupit arsimor të kësaj shkolle.

- Në vitin 1971, botimi i librit me këngë popullore me titull “Malësori këndon” do e fusë në historinë e Malësisë dhe në mbarë kulturën kombëtarë.

- Në vitin 1972, Gjergji ishte pjesëmarrës në Kongresin e drejtshkrimit në Tiranë (dhe pse deri më sot nuk është botuar ndonjë e dhënë për këtë kontribut të Gjergj Hasanajt), bashkëpunëtori i tij Tomë Dedivani dëshmoi për saktësinë e informacionit.

Ajo që gjithë Malësia i detyrohet Gjergj Hasanajt, është studimi dhe interpretimi i veprës së tij në të ardhmen nga studiuesit tanë kudo që janë në hapësirat shqiptare e më gjerë, përfundoi Dedivanaj.

Rrok Gjolaj

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

29

MOZAIK

Presidenti Meta nderon Patër Andrea Gjekaj (pas vdekjes) me titullin “Kalorës i Urdhrit të Flamu

Vlerësim i kontributit fetar dhe atdhetar Gjekë Gjonaj

Në vazhdën e nderimeve, Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Ilir Meta ka vlerësuar pas vdekjes edhe martirin e kishës dhe të kombit, Patër Andre Gjekaj me titullin e lartë “ Kalorës i Urdhrit të Flamurit”, për vlerat e tij të jashtëzakonshme kombëtare dhe fetare, i cili jetoi për të mirën e kombit tonë dhe të kishës, të cilës ia ka kushtuar dhe dhuruar jetën e tij. “ Në vlerësim të kontributit të dhënë për lidhjet e tij me arbëreshët e Italisë, ndihmën për krijimin e shoqatës “ Flamuri” në Triesh të Malësisë 1906, përkushtimin ndaj fesë si dhe shërbimin ndaj malësorëve të Tuzit dhe më gjerë”, thuhet në dekoratën e nënshkruar nga presidenti Meta.

Në emër të familjarëve të këtij meshtari françeskan të Malësisë dekoratën e mori më 11 korrik 2022 në Washington të Shteteve të Bashkuara të Amerikës stërnipi i tij Nikollë Dedë Gjurashaj. Ky vlerësim për Patër Andrenë, me rastin e 110-vjetorit të vrasjes së tij nga ushtarët turq, ka një simbolikë mishëruese, sepse përkon me 110-vjetorin e ngritjes së flamurit tonë kombëtar në Vlorë dhe shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë .

Patër Andrea Gjekaj ( Lul Vuksani Gjurashaj) , ishte bir i familjes së mirënjohur nga shtëpia e Mal Vuksanit nga fshati Nikmarash në Triesh - Malësi e Madhe. Për këtë meshtar françeskan nuk kemi dokument zyrtar i cili dëshmon datën e saktë të lindjes. Por, mendohet se erdhi në këtë jetë si një dhuratë e Atit tonë qiellor rreth viteve 1874, nga babai

30

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Vuksan dhe nëna Mirja, nga një familje me vlera të trashëguara kombëtare, e cila që në kohën e Perandorisë Osmane kishte dëshmuar përkatësinë e tyre fetare dhe kombëtare, të cilët ruajtën brez mbas brezi doket dhe zakonet e lashta shqiptare.

Atdhedashuria, edukimi i shëndosh familjar (edhe me rruzare të përditshme në dorë) madje nga rrethi ku jetonte me një traditë të lashtë e nxitën Lulin e ri të dëgjonte zërin e Zotit , thirrjen e tij të meshtarisë, për t’u bërë meshtar. Dhe kështu

edhe ndodhi! Qëndrimi i tij ishte tejet i guximshëm dhe mjaft i vendosur profetik “ për hir të Zotit jam katolik, siç ishin edhe etërit tanë”. Me sa dihet përfundoi shkollën e mesme për meshtari në Zarë të Kroacisë , që gjithnjë i kishte në kujtime të mira për njohuri të përgjithshme, për edukim dhe përshpirteni të çiltër. Në saje të këtyre virtyteve që i posedonte, do t’i mundësohet vazhdimi i shkollimit të mëtutjeshëm në Fakultetin Filologjik dhe Teologjik në Romë - Itali të cilin e përfundon me sukses, në vendin

MOZAIK

urit “ ku kishin studiuar shekuj me radhë edhe shumë priftërinj tashmë të njohur nga bota shqiptare. Si meshtar i ri me përgatitje të lartë shkollore dhe me kulturë të jashtëzakonshme evropiane filloi detyrën misionare të përcjelljes së fjalës së Zotit tek besimtarët katolikë shqiptarë. Kthimi i tij në Triesh, në një vend të vogël kufitar nën pushtetin malazez, pranë kufirit të sotëm me shtetin amë – Shqipërinë, ekonomikisht të varfër dhe me arsimim të ulët ishte në vetvete një gëzim i madh për të gjithë popullatën vendore. Sepse ishte njeriu më i ditur që kishte Trieshi dhe njëri ndër njerëzit më të kulturuar që kishte asokohe Malësia.

Prandaj trieshjanët kishin nevojë për këshillat dhe predikimet e tij të mrekullueshme fetare, në zbatimin e virtyteve të krishtera, fesë, shpresës dhe dashurisë, bamirësisë, punës së zellshme gjatë ditës, ndërsa urata

gjatë natës.

Ardhja e tij në Triesh, si meshtari i parë i kësaj pjese të Malësisë së Madhe, tingëlloi fort edhe për të zgjuar zemrat dhe mendjet e popullatës vendore nëpërmjet predikimeve fetare, për ruajtjen e anës fetare dhe kombëtare, ruajtjen e gjuhës, traditës, kulturës dhe shqiptarizmit, me të gjitha konotacionet që përfshihen në këtë emërtim. Kështu frati i ri u bë i dashur dhe njeri i çmuar dhe i nderuar në Triesh dhe në rrethinë aq sa zëri i mirë i trieshjanëve dhe fama përhapej dhe rritej dita-ditës.

Ishte me jetë dhe me shembull vërtet i krishterë, nxënës i Krishtit.

Popullata vendore, me vëmendje dhe interesim të madh, ndiqnin meshat e tij dhe e admironin fratin e tyre të ditur për vlerat e mëdha kulturore e shpirtërore Patër Andrea për të përçuar dhe rritur atdhedashurinë tek trieshjanët në fillimet e shekullit

njëzet në Triesh themelon Shoqërinë “ Flamuri”, kryetar i parë i së cilës u zgjodh Prëlë Lucë Hasi. Ky burrë patriot bashkë me trieshjanët e tjerë atdhetarë ngriti flamurin shqiptar në fshatin Nikmarash, në vitin 1906 , duke i paraprirë kështu ngritjes së flamurit në Deçiq, në vitin 1911.

Dokumentet kishtare të Kishës së Ljares të cilat i zbuloi patër Mirash Marinaj, famullitar i famullisë së sotme të Tuzit, tregojnë dhe dëshmojnë së Patër Andrea ka shërbyer një kohë të gjatë, prej tetë vitesh ( (1904-1912) në famullinë e Ljares në Krajë dhe famulli të tjera të Argjipeshkvisë së Tivarit, mes të cilave edhe në Kishën e Shën Pjetrit në fshatin Salç të Ulqinit. Po ashtu ka shërbyer si meshtar edhe në Shkodër.

Bazuar në dokumentacionin që disponuam dhe në kronikat e kohës Patër Andrenë e vranë të pafajshëm ushtarët turq, në Shkodër në vitin 1912, në misionin e meshtarit, e jo të luftëtarit, kur ishte 38 vjeçar. Arma e vetme që kishte në dorë ishte Kryqi me të cilin qëndroi me vullnetin e tij të palëkundur dhe vendimin e tij të guximshëm bashkë me besimtarët e vet në fushën e betejës për të çliruar Shkodrën nga turqit. Nuk kishte për qëllim të luftonte me armë, por në rast vdekje t’u jepte besimtarëve sakramendet. Me këtë Patër Andrea dëshmoi se nuk deshi t’i nënshtrohet regjimit, por Krishtit, nuk deshi të njohë pushtues as pushtetarë tokësorë përveç Zotit në qiell dhe mbretërinë e tij qiellore. Flijoi jetën për Krishtin, duke i shërbyer popullit. Si shumë klerikë ( fretër) të tjerë shqiptarë para dhe pas tij Nga të dhënat e hulumtuara deri më tani rezulton se Patër Andrea u varros në Kukël, fshat i vogël në afërsi të Bushatit, jo larg Lezhës, ku shërbesat i mbajti famullitari dhe poeti i madh i letrave shqipe Ndre Mjeda, me të cilin ai bashkëpunoi, sikurse edhe me Atë Gjergj Fishtën dhe me Patër Anton Harapin. Më vonë, siç thonë, disa të afërm të tij e rivarrosin në mënyrë të denjë në oborrin e Kishës në Pulaj (Velipojë), në afërsi të Shkodrës, duke besuar e shpresuar se pikërisht atje pushojnë eshtrat e tij.

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

31

KULTURË

Mbi studimin “Sanxhakët e Pazarit të Ri dhe Nishit, dy treva të lashta të qytetërimit iliro-dardan që nuk shuhen”, të Azgan Haklajt (1)

Reflektim i identitetit mbarëkombëtar ndër shekuj Shaban Hasangjekaj Me pushtimin romak të Ballkanit, që u pasua me rënien e mbretërive ilire-dardane e të asaj maqedonase, Nishi e Pazari i Ri u shndërruan në provinca romake, shkruan autori Haklaj dhe shton se struktura e fortë etnike, historia e lashtë dhe madhështore e qytetërimit Pellazgo-ilir dhe kryengritjet e fuqishme ndaj Romës perandorake, e bën të pamundur romanizimin e trojeve tona etnike.

Përballë fuqisë së kësaj perandorie me kapacitete kolosale ushtarake, teknike e ideologjiko-kulturore, ilirët rezistuan heroikisht duke ruajtur gjuhën, doket dhe zakonet e mënyrës së jetesës, thekson autori Haklaj dhe në vazhdim shton se e kundërta ndodhi me dakët (romunët e sotëm), u romanizuan apo Kartagjena e fuqishme e Hanibalit të madh u shemb me themele, e toka e saj u lërua me parmendë.

Nishi është toka që rriti Konstandinin, themeluesin e Konstandinopojës, Perandorinë e ndritur, i cili i dha jetë njëmijëvjeçare “Rajhut” bizantin, duke e shndërruar në Perandorinë më jetëgjatë e më të lulëzuar europiane të të gjitha kohërave.

Autori Haklaj në shënimin e vet, në vazhdim të tekstit shkruan se Dardania pjesë e ilirikut, u kthyer në faktor

32

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

në kohën e Bizantit. “Këtu janë rrënjët e tre identiteteve administrativ me Dioklecianin, kishtar, me Konstandinin e madh, politik, me Justinianin”, shprehet ai.

“I theksova këto fakte, për të treguar fuqinë kolosale që mbartë në vetvete Geni iliro-arbëror, fuqi e cila demonstrohet në mënyrë gjeniale sa herë e kërkojnë kohërat e vështira dhe udhëkryqet e mëdha të historisë së njerëzimit”, bën me dije autori Azgan Haklaj.

Dyndjet sllave në Ballkan të shekujve V-VI-VII, ishin një tërmet shkatërrimtar për banorët e lashtë të gadishullit. Ilirët u gjendën në epiqendër të ciklonit. Kujtesa historike është certifikata e shpirtit dhe identitetit të një populli.

Sanxhaku i Pazarit të Ri dhe ai i Nishit, kanë pasur nëpër shekuj reprezalje, gjenocid shfarosës, shpërngulje masive etnike, por njëkohësisht, kanë lënë aty vulën e pashlyeshme të identitetit dhe qytetërimit të tyre, thotë në shënimin e vet, vërtetë me peshë dhe vlerë të lartë autori Haklaj, duke shtuar në vazhdim se aty akoma flet shqip toka e qielli, guri dhe druri, përmes rrënojave të kështjellave, të tempujve, përmes varreve të antikitetit dhe të mesjetës, përmes tokës së tyre, që fsheh e ruan me fanatizëm në gjirin e saj margaritarë të shumtë, që i dëshmojnë botës, një kulturë e qytetërim të nivelit botëror, produkt i shekujve, e mijëvjeçarëve të banorëve autoktonë, të cilët bota perëndimore i quan albanezë dhe vendin e tyre Albani.

Me përkushtim dhe dinjitet, autori Haklaj, në shënimin e vet shkru-

an se kur erdhën hordhitë sllave në këto zona mes lumenjve Ibër, Rashkë e Lim në shekujt VI-VII pas Krishtit, shkatërruan gjithçka. Ata ishin konglomerat popujsh barbarë që sulmuan ilirikun dhe Dardaninë. Ishin njerëz barbarë të egër dhe pabesim.

Përqafimi i kristanizmit nga ana e tyre, ka ndodhur rreth viteve nëntëqind.

Të gjitha të dhënat historike flasin se Lugina e Lumit Rashka, ishte e banuar nga ilirët dhe se sllavët janë përballur me banorët autokton aty.

Veçon në shënimin e vet autori Haklaj. Këtu u krijua Mbretëria e Rashkës nga një fis tribal pellazg, i lidhur me dardanët, ku sundoi Dinastia e Nemanjiqve në shekujt XII-XIV-të.

Ata janë me origjinë shqiptare, dhe i takojnë fisit Nimani.

Nemanjiqët ishin katolikë, pastaj ortodoksë, pas skizmës, ndarjes së kishave në vitin 1054. Me pushtimin turk janë myslimanizuar. Mbretëria e Rashkës nuk është serbe, por e krijuar nga feudalë shqiptare të ortodoksizuar pas skizmës, në vitet 1165-1195, Shtefjen Nimani (Stefan Nemanja) Zhupani, thotë autori në tekstin e shënimit të vet.

Historiografia serbe shtrembëron të vërtetën edhe për Car Dushanin dhe Krajl Millutinin. Të dy ishin feudal ortodoks arbëror, thotë autori Haklaj.

“Por, të analizosh në dritën e historisë gjenocidin e Perandorisë që morri emrin sllav të Stefan Dushanit, të mbretërisë së Karagjorgjeviqëve, Obrenoviqëve, të Mbretërisë serbo-kroate-sllovene, e të Jugosllavisë Titiste mbi shqiptarët, duhen volume të reja”, konfirmon autori dhe në tekstin e shënimit shton “E shoh të arsyeshme t’i referohem periudhës nga Kongresi i Berlinit në luftërat ballkanike, shpërbërjen e Jugosllavisë dhe kapitullimin e regjimit gjakatar të Millosheviqit”.

Krijimi i provincës serbe pas Kryengritjes së parë 1804-1813, udhëhequr nga Karagjorgji (Gjergji i Zi), shqiptar me origjinë nga Kelmendi, ishte produkt i mbështetjes së Rusisë Cariste, që kishte filluar që në kohën e Katerinës së madhe, mbështetjen e lëvizjes ortodokse në Ballkan, e cila

KULTURË

synonte të shkatërronte Perandorinë Otomane, me qëllimin final, për të futur Ballkanin nën protektoratin e saj, sipas modelit të fuqive të mëdha koloniale të kohës së Francës, Anglisë, Spanjës e Portugalisë.

Rusia cariste, tërhoqi mbështetjen për rebelët serb, pas Traktatit të Bukureshtit, maj 1812, dhe pushtimit të territorit të saj, qershor 1812, nga Franca. Mbi njëqindmijë kryengritës së bashku me Gjergjin e Zi, u internuan në Perandorinë e Habsburgve.

Turqit e ripushtuan Beogradin në vitin 1813, duke kryer masakra të mëdha, shkruan autori Haklaj, dhe në vazhdim të tekstit të shënimit të vet, me të dhëna me fjalë e shifra konfirmon: “Në prill të vitit 1815, Millosh Obrenoviqi u zgjodh udhëheqës i kryengritjes së dytë dhe udhëheqës suprem i revolucionit. Periudha 1817-1835, dëshmoi një konsolidim paqësor të fuqisë politike të një Serbie autonome, e cila fitoi të drejtën e trashëgueshme të pushtetit të princërve serb, në vitin 1830 dhe zgjerimin e territorit të Monarkisë së re në vitin 1833”.

Autori Haklaj në vazhdimin e tekstit të shënimit shkruan se Rusia filloi në frontin lindor beteja të përgjakshme kundër turqve. Në vitet 1877-1878, Perandoria Otomane pësoi disfatë të rëndë në të gjitha frontet. Në orga-

nizimin e ri të vitit 1864, Perandoria Otomane, Nishin e kishte kaluar në Vilajetin e Kosovës, kurse Sanxhakun e Pazarit të Zi me Pashallëkun e Bosnjës. Pas luftës ruso-turke, Nishi e rrethinat përjetuan një pushtim të egër e një barbarizëm të tillë nga serbo-sllavët, të panjohur kurrë më parë në historinë e Europës. Gjatë krizës së madhe lindore të viteve 18751878, Sanxhaku i Pazarit të Ri morri rëndësi, sepse zgjoi interesin e Austro-Hungarisë. Ajo donte të mbante të ndarë Serbinë e Malin e Zi dhe të mbante të okupuar Bosnjën.

“Duhet të theksojmë faktin se shqiptarët përbënin shumicën në Sanxhak”, shprehet autori Haklaj në shkrimin e vet dhe shton “Shqiptarët e Pazarit të Ri kanë kundërshtuar me forcë vendimet e Traktatit të Shën Stefanit, që kërcënonte trojet shqiptare, dhe Sanxhakun synonte ta ndanin mes Serbisë dhe Malit të Zi. Me të njëjtën forcë kundërshtuan Kongresin e Berlinit. Edhe pse morën pavarësinë në Kongresin e Berlinit, Serbia dhe Mali i Zi, serbët dhe malazezët ishin pakicë në këto vende, shumicës e bënin shqiptarët dhe vllehtë, sipas burimeve austro-hungareze dhe osmane.

Në shënimin e vet autori Haklaj shkruan se Hapsburgët nuk kundërshtuan në Kongres mbetjen e Pazarit

të Ri nën Perandorinë Osmane, por nën Vilajetin e Kosovës. Për ta kishte rëndësi të mos i përkiste Serbisë.

Shqiptarët e Sanxhakut të Pazarit të Ri, u shquan për trimëri të pashoqe në ushtrinë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në Betejnë e Nokshiqit, të udhëhequr nga Jakup Ferri dhe Ali Pashë Gucia, për mbrojtjen e Plavë-Gucisë, 142 vjet më parë, 1879-1880. Aq të tmerrshme e të përgjakshme ishin betejat, sa që lumi Limë u skuq nga gjaku sa që krenat e të vrarëve rrokulliseshin si gurë nëpër ujë, veçon në shënimin e vet autori Azgan Haklaj, dhe thekson se është fakt i pamohueshëm, i pranuar edhe nga historianët sllav se në vitet 18771884 nga rajonet e Nishit, Prokuplës, Kurshumllisë, Vranjës, Toplicës e Jabllanicës, veç vrasjes barbare të mijëra shqiptarëve të pambrojtur e të pafajshëm shqiptarë, burra dhe gra, pleq e fëmijë, janë shpërngulur nga vatrat e shtëpitë e tyre 170 mijë shqiptarë, janë zbrazur 800 fshatra të pastra etnike, duke i zëvendësuar me kolon serb.

“Ideologjia kriminale e Ilija Garashaninit për shfarosjen e shqiptarëve si popull, apo teza e Vukë Karaxhiqit ‘deri aty ku është, qoftë një serb i vetëm, quhet Serbi’ dhe ‘të zhdukim çdo qenie njerëzore që në damarë nuk ka gjak serb’, u vunë kështu me ngut në jetë”, veçon në shënimin e vet autori Haklaj dhe në vazhdim shton: “Kundër kësaj ideologjie e platforme, e cila u ripërserit vetëm nga Hitleri e Gebëlsi në Luftën e Dytë Botërore ndaj popullit Hebre, shqiptarët reaguan si komb i bashkuar”.

Mijëra muhaxhir të dëbuar nga pushtuesi i ri, u pritën nga vëllezërit e Kosovës e u vendosën aty. Vala e kësaj shpërngulje biblike, ashtu si e asaj të Millosheviqit në vitin 1999, mbërriti deri në brigjet e Adriatikut e të Jonit. Kundër kësaj politike gjenocidale të Serbisë nga njëra anë e synimeve grabitqarë të Malit të Zi, nga ana tjetër kundër Perandorisë Obskurantiste Osmane, e cila e konsideronte Shqipërinë si plaçkë tregu, në prag të shembjes së saj, u ngritën shqiptarët të udhëhequr nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, ku ata startuan për herë të parë me platformë të qartë politike që nga Epoka e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut. (vijon) E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

33

MOZAIK

Në Komunën e Plavës

Filloi manifestimi tradicional “Ditët e Boronicës” Plavë – Nën patronazhin e Ministrisë së bujqësisë, pylltarisë dhe ekonomisë së ujërave në Qeverinë e Malit të Zi, në organizim të Qendrës për kulturë “Husein Bashiq” të Plavës, dhe në mbështetje të Komunës së Plavës, të shtunën, më 16 korrik 2022, filloi manifestimi tradicional gjithëpërfshirës, bujqësor, kulturor, letrar, artistik, teatral, muzikor dhe sportiv “Ditët e Boronicës” (i 22 me radhë), i cili do të zgjasë deri më 29 korrik 2022.

Gjatë 14 ditëve me radhë, sa do të zgjasë manifestimi në fjalë, në am-

34

Javore KOHA

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

bientet e Qendrës për kulturë “Husein Bashiq” në Plavë, Shtëpisë së kulturës në Murinë, sheshit të qytetit të Plavës, si dhe të hapësirave të parapara të natyrës, në nënqiellin e hapur, do të organizohen dhe mbahen aktivitete gjithëpërfshirëse: vjelja e boronicës në malin Kofilaça, ekspozita të pikturave dhe vizatimeve, shfaqje teatrale për fëmijë dhe të rritur, përurime librash, programe të larmishme të muzikës popullore dhe asaj zbavitëse, revista të folklorit dhe valleve burimore autoktone, prezantimit të lahutarëve, garave simultane

në shah, turneut në futboll të vogël, prezantimit të kuzhinës me specialitete vendore, etj.

Në ditën e fundit të manifestimin, të premten më 29 korrik, Këshilli organizativ në mënyrë solemne do të shpallë misin (bukuroshen) e boronicës, vjelësen më të re dhe atë më të shpejtë të boronicës, me ç’rast do të ndahen edhe fletëfalënderime dhe plaketa për pjesëmarrësit e suksesshëm, nën përcjelljen e programit të larmishëm argëtues muzikor, në platoun e Qendrës për kulturë “HuSh. Hasangjekaj sein Bashiq”.

MARKETING

E ENJTE, 21 KORRIK 2022

Javore KOHA

35

kohajavore.me