Bæjarhólar, bæjarstæði og býli

6. Fornleifar og byggð

Seltjarnarneskaupstaður nær nú yfir svæði sem var vestasti og ysti hluti hins gamla Seltjarnarneshrepps. Flatarmál kaupstaðarlandsins er um 2,9 km2. Umfang fjara á Seltjarnarnesi er, eins og gefur að skilja, mikið og er áætlað flatarmál þeirra um 0,93 km2. Seltjarnarnes er láglent og er stærstur hluti þess undir 15 m hæðarlínu. Á nesinu ber Valhúsahæð hæst og er hún 31 m.y.s. Á nesinu eru þrjár tjarnir (Bakkatjörn, Búðatjörn og Tjörn í Dal) en enginn lækur rennur á svæðinu. Inn í strönd Seltjarnarness skerast víkur og varir. Fjörurnar eru að jafnaði sendnar að sunnan- og vestanverðu en stórgrýttara er við norðurströndina. Landbrot við Seltjarnarnes er talsvert og hefur nesið oft orðið illa úti í óveðrum vegna sjávargangs og flóða. Ásýnd nessins breyttist talsvert í einu því minnisstæðasta, Básendaflóðinu 1799, þegar sjór gekk yfir nesið á rúmlega 500 m breiðu belti. Afleiðingar þessa flóðs urðu að Grótta rofnaði frá landi og fleiri jarðir á nesinu urðu aldrei aftur jafn byggilegar og áður. Landslag og umhverfi á Seltjarnarnesi hafa tekið miklum breytingum á síðustu 100 árum eftir að þéttbýli fór að myndast. Nú er svo komið að allt austanvert svæðið, allt að Nesi, er þéttbýlt. Óbyggð svæði á Seltjarnarnesi eru nú um 1 km2 að flatarmáli og einkennast þau mest af túnum og graslendi þótt þar megi einnig finna móa, mela, votlendi og strandagróður. Á Seltjarnarnesi eru tvö svæði sem eru friðlýst náttúrusvæði, annars vegar Grótta og hins vegar kollur Valhúsahæðar. Auk þessa eru Suðurnes og Seltjarnarnesfjörur í kringum nesið frá Bakka að Bygggarði, Suðurnes allt, Kotagrandi, Bakkagrandi og Bakkatjörn á Náttúruminjaskrá.28

Bæjarhólar, bæjarstæði og býli

Bæjarhólar myndast þar sem bæir hafa staðið á sama stað um aldir. Hólarnir verða til úr gólflögum sem hafa hlaðist upp í tímans rás, byggingarefni, torfi og grjóti og öskuhaugum. Í bæjarhólum er helst að leita upplýsinga um húsakost, fæðu og almenn lífsskilyrði til forna og þar eru mestar líkur á að finnist merkir gripir. Bæjarhólar eru því mikilvægir minjastaðir en jafnframt eru þeir sá minjaflokkur sem einna verst hefur farið í uppbyggingu í landbúnaði á þessari öld. Alls sjást enn leifar 6 bæjarhóla á Seltjarnarnesi, á helmingi af lögbýlunum átta (á Lambastöðum, í Nesi, í Gróttu og Bygggarði) og á tveimur hjáleigum sem tilheyrðu Nesi,

28 Samantektin hér að ofan byggir á upplýsingum úr útgefinni skýrslu um Náttúrufar á Setljarnarnesi.

þ.e. í Móakoti (224:004) og í Knútsborgum (224:023). Víða á svæðinu hafa uppsafnaðar mannvistarleifar undir bæjum og býlum horfið vegna yngri bygginga, enda er stærstur hluti þess svæðiss sem skráður var á Seltjarnarnesi horfinn í þéttbýli. Bæjarhólar hafa þó horfið af öðrum orsökum, t.d. er bæjarhóll Eiðis löngu horfinn í sjó. Ástand þeirra bæjarhóla sem enn sjást er að jafnaði nokkuð gott, sér í lagi ef haft er í huga að svæðið er allt innan bæjarmarka þéttbýlis þar sem landrými er mjög takmarkað. Undir gamla bænum á Lambastöðum (221:001) er talsverð hæð. Líklegt er þó að bærinn hafi verið byggður á náttúrulegri hæð en sökum bygginga, gatna og annara mannvirkja á svæðinu er nær ógjörningur að leggja mat á það á yfirborði hvort uppsafnaðar mannvistarleifar kunni að reynast undir sverði á Lambastöðum eða í næsta nágrenni. Líklegt verður þó að teljast að svo kunni að vera og því ber að fylgjast vel með öllu jarðraski á þessum slóðum. Í Gróttu (225:001) er greinilegur bæjarhóll á um 30 X 30 m svæði. Hóllinn er lágur (0,5 m á hæð) en ætla má að undir sverði sé að finna talsverðar mannvistarleifar. Í Bygggarði (226:001) voru síðustu leifar bæjarins brenndar árið 1984 og rústunum svo ýtt út. Ætla má að í þessum framkvæmdum hafi mannvistarleifum undir sverði verið raskað mikið. Á þessum stað er þó enn svolítil hæð (25 X 20 m stór en mest um 0,4 m á hæð). Ljóst er að þar eru mannvistarleifar undir sverði þótt þær séu sjálfsagt mikið raskaðar. Því ber að forðast frekara umrótrask á þessum stað. Sá bæjarhóll sem ber höfuð og herðar yfir aðra hóla á svæðinu, og þó að víðar væri leitað, er bæjarhóllinn í Nesi (224:001) sem er 100 X 105-125 m stór. Árið 1989 voru gerðar takmarkaðar fornleifarannsóknir á bæjarhólnum eins og áður var getið í kafla 3. Grafnar voru tvær holur austan við Nesstofu og skurður vestan við hana. Komu þar í ljós mörg byggingarstig og mannvistarlög allt niður á 2,55 m frá yfirborði. Líkur benda til að í hólnum séu minjar um mannvist allt frá fyrstu byggð í Nesi eða um 900. Við uppgröftinn kom í ljós að allur hóllinn ofan við 11,50 m.y.s. væri manngerður og að fyrstu byggingarnar á þessum slóðum hefði verið reistar á lágum hrygg eða hæð. Vestan við stofuna komu í ljós þykk ösku- og úrgangslög og má ætla að þau nái allt að 40 m til vesturs frá stofunni. Skurður sem grafinn var 1995 sýndi að ösku- og úrgangslög ná a.m.k. 35 m í austur frá stofunni. Á seinni öldum stóð bærinn austantil á hólnum og var Nesstofa vestan við bæinn. Síðasti torfbærinn mun hafa staðið fram á 19. öld.

Auk þeirra 8 bæja sem voru lögbýli árið 1847 og fjallað var um hér að ofan voru skráðir 40 bústaðir/býli. Í flestum tilfellum voru öll ummerki um býlin horfin en frá því voru þó nokkrar undantekningar. Myndarlegir bæjarhólar sáust á tveimur stöðum, í Móakoti (224:004) og í Knútsborg (224:023) í Neslandi. Elstu heimildir um Móakot eru úr Jarðabók

Árna og Páls frá 1703 en líklegt er að saga býlisins nái eitthvað lengra aftur. Móakot var fór í eyði um 1770. Greinilegur hóll (um 25 X 29 m stór og mest um 1 m á hæð) er í túninu þar sem Móakot stóð. Gera má ráð fyrir að hóllinn sé að mestu uppsafnaðar mannvistarleifar. Samkvæmt Seltirningabók byggði Thomas Knopf hús timburhús í Knútsborg 1730-1734. Af frásögninni að dæma mætti ætla að hús Thomasara væri fyrsta

Númer Nafn Fyrst byggt /getið í ritheimild Í eyði Staðsetning Ástand

GK-221:006 Tjarnarhús GK-221:007 Melhús GK-221:012 Melstaður GK-221:013 Vegamót GK-221:014 Melskot GK-222:002 Hrólfskáli II GK-222:005 Vesturhús GK-223:002 Bakki eldri

fyrir 1703 1898 þekkt horfin fyrir 1703 á 20. öld þekkt horfin á 19. öld á 20. öld þekkt horfin 1903 hús stendur þekkt stendur rétt fyrir 1785 1786 týnd horfin á 19. öld hús stendur þekkt stendur 1880 á 20. öld þekkt horfin óvíst óvíst óviss horfin GK-223:006 Bakkakot 1870-1880 hús stendur þekkt stendur GK-223:007 Steinsholt/Bakkakot rétt fyrir 1900 á 20. öld þekkt horfin GK-223:008 Pálshús um 1900 á 20. öld þekkt horfin GK-223:013 Litla-Bakkakot fyrir 1870 um 1900 týnd horfin GK-224:004 Móakot fyrir 1703 1779 þekkt bæjarhóll GK-224:018 Litlibær fyrir 1900* 1930 þekkt þúst síðari hluta 19. GK-224:022 Knútsborg nyrðri aldar 1925 þekkt horfin GK-224:023 Knútsborg syðri 1730* 1925 þekkt bæjarhóll GK-224:028 Gestshús fyrir 1703 1902 þekkt horfin GK-224:033 Ráðagerði fyrir 1703 hús stendur þekkt stendur GK-224:035 Nýibær 1630-1559** um 1980 þekkt horfin GK-224:038 Nýlenda 1766* 1902 þekkt horfin

GK-224:042 Bollagarðar 19. öld* hús stendur þekkt

torfbær horfinn GK-224:043 Þorsteinskot 1845 fyrir 1900 þekkt horfin GK-224:060 ónafngreindur bær fyrir 1703 fyrir 1703 týnd horfin GK-224:061 ónafngreindur bær fyrir 1730 fyrir 1703 týnd horfin GK-224:063 Jónshús fyrir 1703 1786 týnd horfin GK-224:064 Þýskhús fyrir 1703 1771 týnd horfin GK-224:066 Kot fyrir 1703 óvíst týnd horfin GK-224:067 Bakrangur fyrir 1703 óvíst óviss horfin GK-224:068 Norðurbær fyrir 1703 eftir 1755 óviss horfin GK-224:069 Jacobshús fyrir 1703 óvíst óviss horfin GK-224:070 Dugguhús fyrir 1703 óvíst týnd horfin GK-224:092 Eiríkskot 1845 fyrir 1900 þekkt horfin GK-224:143 Smiðshús fyrir 1703 óvíst týnd horfin GK-225:002 ónafngreindur bær 1904 1970 þekkt stendur GK-226:009 ónafngreindur bær fyrir 1703 óvíst þekkt horfin GK-226:010 ónafngreindur bær fyrir 1703 óvíst týnd horfin GK-226:011 ónafngreindur bær fyrir 1703 óvíst týnd horfin GK-226:012 ónafngreindur bær fyrir 1703 óvíst týnd horfin GK-227:004 Pálsbær 1852-1858 hús stendur þekkt stendur GK-227:007 Mýrarhús yngri 1905 1970 þekkt horfin