da
ÖÊÂÍ‚‡ðڇθÌ˚È ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚È ÍÛθÚÛðÌÓ-ËÌÚÂÎÎÂÍÚۇθÌ˚È ÊÛð̇Π/ 3 ayl›k uluslararas› düflünce ve kültür dergisi
åÛÒÚ‡Ù‡ òÓ͇È: «é·flÁ‡ÌÌÓÒÚË ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË Ò‚flÚ˚»
ÑðÛÊ·‡ ·ÂÁ „ð‡Ìˈ: 凉ʇıÂθ…
Mustafa Çokay: Ayd›n›n görevi kutsald›r
S›n›rlar› aflan dostluk: Macahel
diyalog avrasya
èÂðÂÒÚðÓÈ͇: ÌÂÔÓ‚ÚÓðËÏ˚È ÙÂÌÓÏÂÌ ËÒÚÓðËË 20 ‚Â͇ 20. asr›n emsalsiz fenomeni: Perestroyka ÑÂ̸ èӷ‰˚: Ôð‡Á‰ÌËÍ ÒÓ ÒÎÂÁ‡ÏË Ì‡ „·Á‡ı Gözyafllar› içinde Zafer Bayram› ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓ ÍËÌÓ: ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËÂ Í ÍÓðÌflÏ
ISSN: 1302-5686
BCP SAMPLE
Azerbaycan sinemas›nda köklere dönüfl
Türkiye fiyat› 7.500.000 TL. 7.50 YTL.
da ãÂÚÓ / Yaz 2005
diyalog avrasya
17
èêéèÄÇòÄü àçîéêåÄñàü:
ÖÇêÄáàü KAYIP HABER:
AVRASYA
17
da
ꉇÍÚÓð
Editör
èÓÎËÚË͇
Gelece¤i sevgi kuracak 6 ÅÛ‰Û˘Â ‚ ðÛ͇ı β·‚Ë... ÉÎÓ·‡Î¸Ì˚È ‚Á„Îfl‰
diyalog avrasya
“Diyalog ‘evet’le bafllar” DA dergisi bir Diyalog Avrasya Platformu yay›n›d›r. Üç ayl›k uluslararas› düflünce ve kültür dergisi Yayg›n Süreli Yay›n
Global Bak›fl
óàçÉàá ÄâíåÄíéÇ / CENG‹Z AYTMATOV
Yaz› ‹flleri Müdürü Yay›n Editörü: Nevval SEV‹ND‹
Sorumlu Yaz› ‹flleri Müdürü: Cengiz fi‹MfiEK
Yazar-Bafldan›flman: Mustafa ARMA⁄AN
SELÇUK TEPEL‹ ëÖãúóìä íÖèÖãà
èÓÎËÚË͇
Siyaset
Å·ðÛÒ¸: ÏÓÎÓ‰‡fl ÒÚð‡Ì‡ 46 ̇ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏ ÔÂðÂÍðÂÒÚÍ Avrupa kavfla¤›nda genç bir ülke: Beyaz Rusya
‹mtiyaz Sahibi: Fon Da Ajans Hizm. San ve Tic. Afi. ad›na Erkam Tufan AYTAV Sayfa Editörü Genel Koordinatör: Ali TOKUL
Ukrayna AB kap›s›nda ìÍð‡Ë̇ ̇ ÔÓðÓ„Â Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡
38
èÂðÂÒÚðÓÈ͇: ÌÂÔÓ‚ÚÓðËÏ˚È 8 ÙÂÌÓÏÂÌ ËÒÚÓðËË 20 ‚Â͇ 20. asr›n emsalsiz fenomeni: Perestroyka
Siyaset
ãÖéçàÑ ãéïåÄçÖçäé / LEON‹D LOHMANENKO
Yaz› ‹flleri Müdür Yard›mc›s› Liliya YAK‹MOVA
Rusça Redaktörleri Aleksandr POLEfiUK, Marina MELAN‹NA Alan Editörleri: Siyaset Bilimi: Büflra ERSANLI Sosyoloji: Ümit MER‹Ç Kültür: Cemal UfiAK Ekonomi: Kadir D‹KBAfi Dan›flma Kurulu: ANAR, (Azerbaycan), Abifl KEK‹LBAYEV, Muhtar fiAHANOV (Kazakistan), Cengiz AYTMATOV (K›rg›zistan), Rostislav B. RIBAKOV (Rusya Federasyonu), Halil ‹NALCIK, Kemal KARPAT, fierif MARD‹N, ‹lber ORTAYLI, Halit REF‹⁄, Mete TUNÇAY (Türkiye)
àÌÚÂÎÎÂÍÚۇθÌ˚È ‚Á„Îfl‰ Entelektüel Bak›fl
àÒ·ÏÒÍËÂ Ë Á‡Ô‡‰Ì˚ Ôð‡‚Ó‚˚ ˆÂÌÌÓÒÚË: 14 ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌË ËÎË ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚ËÂ? ‹slâm ve Bat› hukuk de¤erleri: Çat›flma ya da iflbirli¤i ãÖéçàÑ ëûäàüâçÖç / LEON‹D SÜK‹YA‹NEN
O·ð‡ÁÓ‚‡ÌËe
Yay›n Kurulu: Arnavutluk Cevahir S‹PAH‹
Moldova Petr DEL‹BALTOV, Boris MARIAN
Azerbaycan Bahtiyar VAHAPZADE, Arif EMRAHO⁄LU, ‹sa HAB‹PBEYL‹, Tevfik ‹SMA‹LOV
Romanya Mihail MIRON
Bosna Hersek Enes PEL‹D‹JA Gürcistan Giuli ALASAN‹A, Tamaz GAMKREL‹DZE, Ramaz Buba KHOT‹VAR‹, Nona GAMBAfi‹DZE, Tato LASHIfiV‹L‹ Kazakistan fierhan MURTAZA, Nurlan OROZAL‹N, Olcas SÜLEYMENOV K›rg›zistan Temirbek AKMATAL‹YEV, K›yas MOLDOKASIMOV Makedonya Enver ÇEL‹K Mo¤olistan Ts. DAfiDANDOV
E¤itim
Karadeniz’in iki yakas› bir araya geldi 52 ÇÒÚðÂÚËÎËÒ¸ ‰‚‡ ·Âð„‡ óÂðÌÓ„Ó ÏÓðfl CENG‹Z fi‹MfiEK / ÑÜÖçÉàá òàåòÖä
Rusya Federasyonu Mihail MEYER, Dimitriy VASILIYEV, Meri TR‹FONENKO, (Da¤›stan: Murtzali DUGRICILOV, Tataristan: Fuat GALIMULLIN, Razil VALEYEV, Baflk›rdistan: Ravil BIKBAYEV) Tacikistan Muminflo KANOATOV Türkiye Mehmet ALTAN, Toktam›fl ATEfi, Beflir AYVAZO⁄LU, Ege CANSEN, Talat Sait HALMAN, Mehmet Ali KILIÇBAY, Niyazi ÖKTEM, Avni ÖZGÜREL, Mehmet SARAY, Edibe SÖZEN, Türkmenistan Cemil YILDIZ Ukrayna Vladimir KAZAR‹N, ‹smail KER‹MOV, Viktor KODUN, Pavlo ZAGREBELN‹Y
DOSYA/ÉãÄÇçÄü íÖåÄ Ö‚ð‡ÁËfl ‚ ÁÂð͇Πëåà Medya aynas›nda Avrasya 18
Dolmayan havuz: Türk bas›n›nda Avrasya Ö‚ð‡ÁËfl ‚ ÚÛðˆÍÓÈ Ô˜‡ÚË: ·‡ÒÒÂÈÌ ·ÂÁ ‚Ó‰˚...
24
Azerbaycan bas›n›nda Türkiye’nin AB üyeli¤i óÎÂÌÒÚ‚Ó íÛðˆËË ‚ Öë Ë ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl ÔðÂÒÒ‡
Yaz›lar›n sorumlulu¤u yazarlar›na aittir, dergiyi ba¤lamaz. Yönetim Koordinatörü: ‹smail Birol KONUK Rusya Federasyonu Koordinatörü: Ali Sami YILDIRIM Ankara Koordinatörü: Faruk ERB‹LG‹N Reklam: Nedim Ç‹VR‹LL‹ (reklam@da.com.tr) Abone ve Da¤›t›m: Leyla SAKA (abone@da.com.tr) Görsel Tasar›m: Murat ACAR Tercümeler: Tamara GREBENN‹KOVA Yönetim Yeri, ‹mtiyaz Sahibi ve Sorumlu Müdür Adresi: Cumhuriyet Cad. No: 209/4 Harbiye-‹stanbul/Türkiye Tel: +90 (212) 232 17 51 Faks: +90 (212) 231 82 34 Bask›: Ege Bas›m Esatpafla Mah. Ege Plaza No: 9 Kad›köy/‹stanbul Temsilcilikler: Arnavutluk-Makedonya-Romanya-Bosna Hersek-Türkiye +90 (212) 232 17 51 Azerbaycan (azerbaycan@da.com.tr) (412) 98 2346 Gürcistan (gurcistan@da.com.tr) (99532) 934376 Kazakistan (kazakistan@da.com.tr) (73272) 581571 K›rg›zistan (kirgizistan@da.com.tr) (996312) 665838 Moldova (moldova@da.com.tr) (37322) 233608 Mo¤olistan (mogolistan@da.com.tr) 0034 29 66 32 54 63 Nahç›van (nahcivan@da.com.tr) (994) 502 12 02 17 Rusya Federasyonu (rusya@da.com.tr) (095) 5141383 Da¤›stan (dagistan@da.com.tr) (8722) 650066 Tataristan (tataristan@da.com.tr) (8432) 924441 Baflkurdistan (baskurdistan@da.com.tr) (996312)665838 Tuva (tuva@da.com.tr) (39422) 51884 Novosibirsk (novosibirsk@da.com.tr) (3832) 211767 Tacikistan (tacikistan@da.com.tr) (992) 372249183 Türkmenistan (turkmenistan@da.com.tr) (99312) 396795 Ukrayna (ukrayna@da.com.tr) (38044) 2686406 Türkiye’de fiyat›: 7.50 YTL/7.500.000 TL KKTC’de fiyat›: 8.50 YTL/8.500.000 TL. Y›ll›k abone bedeli: 28 YTL/28 milyon TL, ö¤renciler için: 25 YTL/25 milyon TL Avrupa: 30 EURO, ABD: 35 USD Abone hesap numaralar›: Asya Finans fiiflli fiubesi, TL: 5-186593-1 USD: 186593-2 EURO: 186593-7 www.da.com.tr • da@da.com.tr
B. ULUSOY NALCIO⁄LU Å. ìãìëéâ çÄãÑÜàéÉãì
28
ëð‰ÒÚ‚‡ χÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË Ë ÚÛðˆÍÓðÓÒÒËÈÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Medya aynas›nda Rus ve Türk iliflkileri åÄêàü Åàí MAR‹A BEAT
34 Kazak bas›n›n›n de¤iflen gündemi: Türkiye íÛðˆËfl – Á‡‚Ò„‰‡Ú‡È ̇ ÒÚð‡Ìˈ‡ı ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ˚
àÌÚÂð‚¸˛ Ò Í·ÒÒËÍÓÏ Klasiklerle Söylefli Mustafa Çokay: 58 Ayd›n›n görevi kutsald›r åÛÒÚ‡Ù‡ òÓ͇È: «é·flÁ‡ÌÌÓÒÚË ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË Ò‚flÚ˚»
åÛÁ˚Ía
ÄÌÁÓð ùðÍÓχ˯‚ËÎË: «èÂÒÌfl ·Û‰ÂÚ 92 ÊËÚ¸, ÂÒÎË Â ÔÓ˛Ú ‰ÂÚË» Anzor Erkomaiflvili: Çocuklar söylüyorsa, o flark› hep yaflayacakt›r íÄíúüçÄ åÄêÉàÖÇÄ / TATYANA MARG‹YEVA
ì˜ð‰ËÚÂÎË: éÚ ËÏÂÌË Äé «îÓÌ Ñ‡ ÄʇÌÒ ïËÁÏ. ë‡Ì. ‚ íˉÊ.» ùðÍ‡Ï íÛÙ‡Ì ÄÈÚ‡‚ Ë çÂÍÓÏÏÂð˜ÂÒ͇fl Óð„‡ÌËÁ‡ˆËfl «îÓ̉ ÒÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ð‡Á‚ËÚ˲ ñÂÌÚð‡ ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ·Ë·ÎËÓÚÂÍË»
Aktüel ÑÂ̸ èӷ‰˚: Ôð‡Á‰ÌËÍ ÒÓ ÒÎÂÁ‡ÏË Ì‡ „·Á‡ı Gözyafllar› içinde Zafer Bayram›
66
ÄãÖäëÄçÑê èéãÖôìä ALEKSANDR POLEfiUK
íð‡‰ËˆËË
é·˘ÂÒÚ‚Ó
diyalog avrasya
ÑˇÎÓ„ ̇˜Ë̇ÂÚÒfl Ò «‰‡» ÜÛð̇Π«ÑÄ» – ËÁ‰‡ÌË è·ÚÙÓðÏ˚ ÑˇÎÓ„ Ö‚ð‡ÁËfl ÖÊÂÍ‚‡ðڇθÌ˚È ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚È ÍÛθÚÛðÌÓ-ËÌÚÂÎÎÂÍÚۇθÌ˚È ÊÛð̇Î
ABDULVAHAP KARA ÄÅÑìãÇÄïÄè äÄêÄ
ÄÍÚۇθÌÓ
da
Müzik
Toplum
Ruslar› nas›l bilirsiniz? 72 ä‡ÍËÏË ‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ Ò· ðÛÒÒÍËı? HAKAN AKSAY / ïÄäÄç ÄäëÄâ
Gelenekler
äð‡È, „‰Â ˆ‡ðËÚ 98 Íð‡ÒÓÚ‡: íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì Güzellikler ülkesi: Türkmenistan ÑÜÖåàãú âõãÑõá CEM‹L YILDIZ
é·˘ÂÒÚ‚Ó
Toplum
Orda, uzakta bir Macahel var... 104 í‡Ï, ‰‡ÎÂÍÓ, ÂÒÚ¸ ÌÂÍËÈ å‡‰Ê‡ıÂθ… DAVUT DURSUN / ÑÄÇìí Ñìêëìç
ÉÂÌÂð‡Î¸Ì˚È ‰ËðÂÍÚÓð: ÄÎË íéäìã
É·‚Ì˚È ð‰‡ÍÚÓð: ç‚‚‡Î¸ ëÖÇàçÑà
éÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌ˚È ð‰‡ÍÚÓð: ÑÊÂÌ„ËÁ òàåòÖä
É·‚Ì˚È ÍÓÌÒÛθڇÌÚ: åÛÒÚ‡Ù‡ ÄêåÄÉÄç
á‡Ï. ð‰‡ÍÚÓð‡: ãËÎËfl üäàåéÇÄ
ꉇÍÚÓð˚ ðÛÒÒÍËı ÚÂÍÒÚÓ‚: ÄÎÂÍ҇̉ð èéãÖôìä, å‡ðË̇ åÖãÄçúàçÄ ê‰‡ÍÚÓð˚ ÓÚ‰ÂÎÓ‚: èÓÎËÚË͇: ÅÛ¯ð‡ ùêëÄçãõ CÓˆËÓÎÓ„Ëfl: ìÏËÚ åÖêàó KÛθÚÛð‡: ÑÊÂχθ ìòÄä ùÍÓÌÓÏË͇: 䇉Ëð ÑàäÅÄò äÓÌÒÛθڇÚË‚Ì˚È ÒÓ‚ÂÚ: ÄçÄê (ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì), ķ˯ äÖäàãúÅÄÖÇ, åÛıÚ‡ð òÄïÄçéÇ (ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì), óËÌ„ËÁ ÄâíåÄíéÇ (ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì), êÓÒÚËÒ·‚ êõÅÄäéÇ (êÓÒÒËÈÒ͇fl î‰Âð‡ˆËfl), ï‡ÎËθ àçÄãÑÜàä, äÂχθ äÄêèÄí, òÂðËÙ åÄêÑàç, àθ·Âð éêíÄâãõ, ï‡ÎËÚ êÖîàÉ, åÂÚ íìçóÄâ (íÛðˆËfl)
ê‰ÍÓÎ΄Ëfl:
èÓðÚðÂÚ
78
ãÖéçàÑ üäàåéÇàó LEON‹D YAK‹MOV‹Ç
Mekân
äðÓ‚
Zo¤rafyon’da Velichkin’i dinlemek... 83 ëÎÛ¯‡Ú¸ ÇÂ΢ÍË̇ ‚ «á‡„ð‡ÙÓÌ»...
åÓΉӂ‡ ÅÓðËÒ åÄêàAç, èÂÚð ÑÖãàÅÄãíéÇ
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì ŇıÚËflð ÇÄïÄÅáÄÑÖ, ÄðËÙ ùåêÄïéÉãì, àÒ‡ ïÄÅàÅÅÖâãà, íÓÙËÍ àëåÄàãéÇ
êÛÏ˚ÌËfl åËı‡ËÎ åàêéç
ÅÓÒÌËfl-ÉÂðˆÂ„Ó‚Ë̇ ùÌÂÒ èÖãàÑàÑÜÄ
Portre ÑÏËÚðËÈ ÑÛ‰ÌËÍÓ‚: ëËÒÚÂχ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ ÔÓÏÂÌfl·Ҹ Dmitri Dudnikov: De¤erler sistemi de¤iflti
Äη‡ÌËfl ÑÊ‚‡ıËð ëèÄïõâ
ÉÓðÓ‰ Ë „ÓðÓʇÌÂ
Kent ve Kentliler
‹pekyolunun üç güzeli: 112 Semerkant, Buhara ve Hiva èÎÂÌËÚÂθÌ˚ ÊÂϘÛÊËÌ˚ ¯ÂÎÍÓ‚Ó„Ó ÔÛÚË: ë‡Ï‡ð͇̉, ÅÛı‡ð‡ Ë ïË‚‡ NEVVAL SEV‹ND‹ / çÖÇÇÄãú ëÖÇàçÑà
ÉðÛÁËfl ÉËÛÎË ÄãÄëÄçàÄ, í‡Ï‡Á ÉÄåäêÖãàÑáÖ, ê‡Ï‡Á ÅÛ·‡ äïéíàÇÄêà, çÓ̇ ÉÄåÅÄòàÑáÖ, í‡ÚÓ ãÄëïõòÇàãà ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì òeðı‡Ì åìêíÄáÄ, çÛðÎ‡Ì éêéáÄãàç, éÎÊ‡Ò ëìãÖâåÖçéÇ ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì íÂÏËð·ÂÍ ÄäåÄíÄãàÖÇ, ä˚flÒ åéãÑéäÄëõåéÇ å‡Í‰ÓÌËfl ùÌ‚Âð óÖãàä åÓÌ„ÓÎËfl ñ‰ẨÓðÊ ÑÄòÑéçÑéÇ
CEMAL UfiAK / ÑÜÖåÄãú ìòÄä
êÓÒÒËÈÒ͇fl î‰Âð‡ˆËfl ÑÏËÚðËÈ ÇÄëàãúÖÇ, åËı‡ËÎ åÖâÖê, åÂðË íêàîéçÖçäé, åÛðÚ‡Á‡ÎË ÑìÉêàóàãéÇ (ч„ÂÒÚ‡Ì), ê‡ÁËθ ÇÄãÖÖÇ, îÓ‡Ú ÉÄãàåìããàç (í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì), ꇂËθ ÅàäÅÄÖÇ (Ň¯ÍÓðÚÓÒÚ‡Ì) 퇉ÊËÍËÒÚ‡Ì åÛÏËÌ¯Ó äÄçéÄíéÇ íÛðˆËfl íÓÍÚ‡Ï˚¯ ÄíÖò, ůËð ÄâÇÄáéÉãì, ù„ ÑÜÄçëÖç, ÅÛ¯ð‡ ùêëÄçãõ, í‡Î‡Ú ë‡ËÚ ïÄãåÄç, åÂıÏÂÚ ÄÎË äõãõóÅÄâ, çËflÁË éäíÖå, åÂıÏÂÚ ëÄêÄâ, ç‚‚‡Î¸ ëÖÇàçÑà, ìÏËÚ åÖêàó íÛðÍÏÂÌËcÚ‡Ì ÑÊÂÏËθ âõãÑõá ìÍð‡Ë̇ 臂ÎÓ áÄÉêÖÅÖãúçõâ, ÇËÍÚÓð äéÑìç, Ç·‰ËÏËð äÄáÄêàç, àÒχËÎ äÖêàåéÇ
éÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸ Á‡ ÒÚ‡Ú¸Ë, ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌ˚ ‚ ÊÛð̇ÎÂ, ÌÂÒÛÚ ‡‚ÚÓð˚ ĉÏËÌËÒÚð‡ÚÓð ÔÓ ıÓÁflÈÒÚ‚Û: àÒχËÎ ÅËðÓÎ äéçìä äÓÓð‰Ë̇ÚÓð ÊÛð̇· ‚ êî: ÄÎË ë‡ÏË âõãÑõêõå á‡Ï. ÍÓÓð‰Ë̇ÚÓð‡ ‚ êî: ùð‰Ó„‡Ì éáÑÖåàê äÓÓð‰Ë̇ÚÓð ÊÛð̇· ‚ ÄÌ͇ðÂ: î‡ðÛÍ ùêÅàãúÉàç êÂÍ·ÏÌ˚È ÓÚ‰ÂÎ: ç‰ËÏ óàÇêàããà éÚ‰ÂΠχðÍÂÚËÌ„‡: ãÂÈ· ëÄäÄ ÑËÁ‡ÈÌÂð: åÛð‡Ú ÄÑÜÄê èÂð‚Ӊ˜ËÍ: í‡Ï‡ð‡ ÉêÖÅÖççàäéÇÄ Ä‰ðÂÒ: Cumhuriyet Cad. No: 209/4 Harbiye-Istanbul/Turkiye íÂÎ: +90 212 232 17 51 î‡ÍÒ: +90 212 231 82 34
äËÌÂχÚÓ„ð‡Ù
Sinema
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓ ÍËÌÓ: 87 ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËÂ Í ÍÓðÌflÏ Azerbaycan sinemas›nda köklere dönüfl ÄâÉûãú ïìëÖàçéÇÄ AYGÜL HÜSEYNOVA
íÂıÌÓÎÓ„Ëfl
Teknoloji
Orta Asya’dan uzaya aç›lan pencere: Baykonur 117 ŇÈÍÓÌÛð: ‚ð‡Ú‡ ‚ ÍÓÒÏÓÒ ËÁ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË KAD‹R D‹KBAfi / äÄÑàê ÑàäÅÄò
èð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡: êÓÒÒËÈÒ͇fl î‰Âð‡ˆËfl (rusya@da.com.tr) (095) 5141383 ч„ÂÒÚ‡Ì (dagistan@da.com.tr) (8722) 621242 í‡Ú‡ðÒÚ‡Ì (tataristan@da.com.tr) (8432) 924441 Ň¯ÍÓðÚÓÒÚ‡Ì (baskurdistan@da.com.tr) (996312) 665838 TÛ‚‡ (tuva@da.com.tr) (39422) 51884 çÓ‚ÓÒË·ËðÒÍ (novosibirsk@da.com.tr) (3832) 211767 ìÍð‡Ë̇ (ukrayna@da.com.tr) (38044) 2906217 åÓΉӂ‡ (moldova@da.com.tr) (37322) 716944 ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì (azerbaycan@da.com.tr) (412) 981724 åÓÌ„ÓÎËfl (mogolistan@da.com.tr) 0034 29 66 32 54 63 ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì (kazakistan@da.com.tr) (73272) 581571 ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì (kirgizistan@da.com.tr) (996312) 665838 퇉ÊËÍËÒÚ‡Ì (tacikistan@da.com.tr) (992) 372249183 íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì (turkmenistan@da.com.tr) (99312) 396795 ÉðÛÁËfl (gurcistan@da.com.tr) (99532) 934376 Äη‡ÌËfl-å‡Í‰ÓÌËfl-êÛÏ˚ÌËfl-ÅÓÒÌËfl-ÉÂðˆÂ„Ó‚Ë̇-íÛðˆËfl (+90 212) 2406198 èÓ‰ÔËÒÌÓÈ Ë̉ÂÍÒ: Ë̉ÂÍÒ 83156 ä‡Ú‡ÎÓ„ èðÂÒÒ‡ êÓÒÒËË ÜÛð̇Π«ÑÄ» Á‡ð„ËÒÚðËðÓ‚‡Ì ‚ åËÌËÒÚÂðÒÚ‚Â ÔÓ ‰ÂÎ‡Ï Ô˜‡ÚË, ÚÂÎÂð‡‰Ëӂ¢‡ÌËfl Ë Òð‰ÒÚ‚ χÒÒÓ‚˚ı ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËÈ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË ë‚ˉÂÚÂθÒÚ‚Ó Ó ð„ËÒÚð‡ˆËË: èà ‹ 77-5826 ÓÚ 07.12. 2000 Ç êÓÒÒËË Ë ÒÚð‡Ì‡ı ëçÉ ˆÂ̇ ‰Ó„Ó‚Óð̇fl www.da.com.tr • da@da.com.tr
ꉇÍÚÓð Editör
Gelece¤i sevgi kuracak
ÅÛ‰Û˘Â ‚ ðÛ͇ı β·‚Ë...
2
ç
0. yüzy›lda bafllayan iletiflimin emekleme dönemini muhteflem bir teknolojik devrim tamamlad›. ‹letiflim hayat›m›z›n her an›na etki eden bir güçe dönüfltü. “4. güç” tan›m› bile ona yetmedi, zaman zaman “5. güc” e oynad›. ‹letiflim milyonlarca bilgiyi binlerce kilometre uza¤a götüren araç oldu. Bu say›m›zda dosya konumuz “Medya aynas›nda Avrasya”. Birbirimize çok yak›n kültür, ekonomi ya da s›n›rlara sahip olsak da, birbirimizi yeterince tan›d›¤›m›z› iddia edemeyiz. Medya araflt›rmalar›na bak›nca, ilgilendi¤imiz haberlerin sporda birleflti¤ini görüyoruz. Ülkeler bir di¤eri hakk›nda derinlikli, gerçek bilgiye sahip de¤il. Rusya, Kazakistan, K›rg›zistan ve Özbekistan gibi ülkeler aç›s›ndan de¤erlendirmeler bulacaks›n›z. Haber stratejisinde sporu kullanamayan gazete, Zaman gazetesi. Bölge hakk›nda belirlenmifl bir siyasi-kültürel stratejiye sahip olan Cumhuriyet gazetesi gibi Zaman gazetesi de Türk Cumhuriyetleri konusunda bir haber politikas›na sahip. Biz bu haber ak›fl›n› zenginlefltirmek ve kültürel, sosyal, ekonomik alanda da ço¤altmak zorunday›z. Birbirimizi hissetmemiz laz›m. Yüre¤imize dokunmakla bafllar her fley. Beyaz Rusya da, bir Sovyetler k›r›nt›s› olarak de¤erlendirilen ve bilinmeyen kocaman bir ülke. Beyaz Rusya Sovyetler sonras› ortaya ç›kan bir cumhuriyet olarak biliniyor. 1991’den beri özgür olan bu ülkeyi daha yak›ndan tan›may› istedik. Yüzeysel de¤erlendirme ve önyarg›lar›n bilgi yerine geçti¤ini, RUTAM’›n yapt›¤› “Ruslar› nas›l bilirsiniz?” araflt›rmas›nda da görüyoruz. Medya üstüne düflen görevi yapmay›p olaylara sansasyonel yaklafl›rsa hiçbirimiz di¤eri hakk›nda ciddi bilgiye sahip olamaz; ancak yarg›lar edinebiliriz. Yarg›lar› yok etmek de bilim adam› Einstein’›n dedi¤i gibi “atomu parçalamaktan zor” dur. Biz DA olarak hep bu gerçe¤in peflindeyiz. RUTAM araflt›rmas›na göre, Ruslarla Türklerin birbirine hiç benzemeyen iki kültür oldu¤umuzu sananlar›n oran› yüksek. Oysa Do¤u-Bat› ekseninde bir geçifl platformu olan Rusya ve Türkiye birbirine kültürel geçifllilik aç›s›ndan çok benziyor. Ayd›n sorunlar› ve tavr›, halk›n kültürel tutum ve davran›fllar›, siyasi etkilenme tarihte aç›kça görülen benzerlikler. Ortak sözcükler var dillerimizde. Birinci S›n›f Deniz Yüzbafl›s›, Ukrayna Subaylar Birli¤i Baflkan Yard›mc›s› Yevgeniy Lupakov’un dedi¤i de bu aç›dan çok anlaml›: “Ben bir askerî görevli olarak flunu belirtebilirim ki, bize Türkiye’nin “düflman ülke” oldu¤u ö¤retildi. Bugün SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte düflman bildiklerimiz, dost oldular.” ‹deolojik yap›n›n birbirinden ay›rd›¤› biz insanlar›n, dostlu¤u keflfe ç›kma zaman›. Bir yemekte ya da sohbette nas›l h›zla kaynaflt›¤›m›z› biliyorum. Siz de birçok defa bunu yaflam›fls›n›zd›r. Daha çok yüz yüze gelmemiz gerekiyor. Yani insanî iliflki ve kültür-sanat vas›tas›yla kaynaflma demektir bu. ‹ngilizce Ö¤retmeni Necmettin Koç’un dilinden de farkl›l›klar›n dostlu¤a dönüflmesini okuyacaks›n›z: Her milletin bir sevgi, e¤lence, üzüntü ve heyecan anlay›fl› var, mesuliyet anlay›fl› var. Bir çocu¤u severken onlar gibi sevmiyorsunuz elbette. Bir Türk gibi bafl›n› okfluyor veya kucakl›yorsunuz. Bir yabanc›n›n, sadece hofluna gitti diye çocu¤unuza sar›lmas›n› siz nas›l karfl›lard›n›z? Elbette endifleyle… Biz de burada bunlar› yafl›yoruz. Zamanla insanlar birbiriyle tan›fl›nca bunun size ait bir sevgi gösterisi oldu¤u ve asla bir tehlike arz etmedi¤iniz anlafl›l›yor.” Dmitri Dudnikov’un öyküsünde yeni de¤erler sisteminde yaflayan Rus gençli¤inin de¤iflimden nas›l etkilendi¤ini anlayacaks›n›z. Bu de¤iflim sanc›lar› herkese tan›d›k gelecek. Çünkü dünya de¤ifliyor ve durmadan dönüyor. Bizler daha esnek olup uyum sa¤lamak zorunday›z. Burada de¤erlerin alt üst olufluna da flahit oluyoruz. Paran›n en büyük güce dönüflmesinin getirdi¤i iç boflluk, manevi de¤ersizlik hissini çok iyi kavr›yor insan. Para bizi insan yapmaya yetmiyor, sadece zengin ediyor. Güven duygusuna ve bir misyona ihtiyac›m›z var. Aleksandr Polefluk’un yazd›¤› II. Dünya Savafl› y›ldönümüne iliflkin yaz›, bizim neden birbirimizi tan›y›p sevmemiz gerekti¤ine en ideal cevap. Nefret, savafl›n kardefli, sevgi ise bar›fl›n. Biz birbirimize sevgi, bilgi ve hoflgörü sunal›m ve karfl›l›¤›nda bar›fl içinde birlikte yaflayal›m. Hepiniz sevgiyle kal›n. Nevval Sevindi Yay›n Editörü
ÂÛ‚ÂðÂÌÌ˚ ¯‡„Ë ÔÂð‚˚ı Òð‰ÒÚ‚ χÒÒÓ‚ÓÈ ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËË ‚ ̇˜‡Î XX ‚. ÔðË‚ÂÎË Í „ð‡Ì‰ËÓÁÌÓÈ ÚÂıÌÓÎӄ˘ÂÒÍÓÈ ð‚ÓβˆËË. ä‡Ê‰˚È ÏË„ ̇¯ÂÈ ÊËÁÌË Ò‚flÁ‡Ì ÒÓ Òð‰ÒÚ‚‡ÏË ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËË. éÌË Ì ‚ÏÂÒÚËÎËÒ¸ ‚ ÓÔð‰ÂÎÂÌË «˜ÂÚ‚ÂðÚÓÈ ‚·ÒÚË», ÓÌË ÔÓ¯ÎË ‰‡Î¸¯Â, ÒÚ‡ÌÓ‚flÒ¸ «ÔflÚÓÈ ‚·ÒÚ¸˛». éÌË ÒÔÓÒÓ·Ì˚ Á‡ Ó‰ËÌ ÏË„ ‰ÓÒÚ‡‚ÎflÚ¸ ËÌÙÓðχˆË˛ ̇ ð‡ÒÒÚÓflÌËfl, ËÁÏÂðflÂÏ˚ ÏËÎÎËÓ̇ÏË ÍËÎÓÏÂÚðÓ‚. íÂχ ‰ÓҸ ˝ÚÓ„Ó ÌÓÏÂð‡: «Ö‚ð‡ÁËfl ‚ ÁÂð͇Πëåà». ì Ì‡Ò ÏÓ„ÛÚ ·˚Ú¸ Ó·˘Ë „ð‡Ìˈ˚, ÔÓıÓʇfl ÍÛθÚÛð‡ ËÎË ˝ÍÓÌÓÏË͇, ÌÓ ˝ÚÓ Ì ‰‡ÂÚ Ì‡Ï Ôð‡‚‡ ÛÚ‚Âðʉ‡Ú¸, ˜ÚÓ Ï˚ ıÓðÓ¯Ó Á̇ÂÏ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡. àÌÙÓðχˆËfl, ÔÂð‰‡‚‡Âχfl ëåà, ÔÓ͇Á˚‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ Ì‡Ò Ó·˙‰ËÌflÂÚ „·‚Ì˚Ï Ó·ð‡ÁÓÏ ÒÔÓðÚ. ÉÎÛ·Ó͇fl, Ó·˙ÂÍÚ˂̇fl ËÌÙÓðχˆËfl ‰ðÛ„ Ó ‰ðÛ„Â Ì‡Ï Ì‰ÓÒÚÛÔ̇. ç‡ ÒÚð‡Ìˈ‡ı ÊÛð̇· ‚˚ ̇ȉÂÚ ‡Ì‡ÎËÁ ëåà ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ, ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÂ, ä˚ð„˚ÁÒÚ‡ÌÂ Ë ìÁ·ÂÍËÒÚ‡ÌÂ. Ö‰ËÌÒÚ‚ÂÌ̇fl ÚÛðˆ͇fl „‡ÁÂÚ‡, ÍÓÚÓð‡fl Ì ËÒÔÓθÁÛÂÚ ÒÔÓðÚ ‚ Ò‚ÓÂÈ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÓÈ ÒÚð‡Ú„ËË, Zaman. ɇÁÂÚ‡ Cumhuriyet, Ú‡Í ÊÂ Í‡Í Ë Zaman, ÔðÓ‚Ó‰ËÚ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÛ˛ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÛ˛ ÔÓÎËÚËÍÛ ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË ˆÂÌÚð‡Î¸ÌÓ‡ÁˇÚÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚. 燯‡ Á‡‰‡˜‡ – Û‚Â΢ËÚ¸ Ë ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËÚ¸ ÔÓÚÓÍ ËÌÙÓðχˆËË ‚ ÍÛθÚÛðÌÓÈ, ÒӈˇθÌÓÈ, ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ ÒÙÂð‡ı. ç‡Ï ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ Ì‡Û˜ËÚ¸Òfl ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡. ÇÒ ̇˜Ë̇ÂÚÒfl Ò ÒÂð‰ˆ‡... Ç ÒÚ‡Ú¸Â Ó Å·ðÛÒË ‡‚ÚÓð ̇Á˚‚‡ÂÚ Ò‚Ó˛ ÒÚð‡ÌÛ «ÓÒÍÓÎÍÓÏ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡». é Å·ðÛÒË ËÁ‚ÂÒÚÌÓ ÒÓ‚ÒÂÏ ÌÂÏÌÓ„Ó. å˚ ҉·ÎË ÔÓÔ˚ÚÍÛ ·ÎËÊ ÔÓÁ̇ÍÓÏËÚ¸Òfl Ò ˝ÚËÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ, ÍÓÚÓðÓ ڇÍÊ ÒÚ‡ÎÓ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚Ï ‚ 1991 „. ëÓˆËÓÎӄ˘ÂÒÍËÈ ÓÔðÓÒ «ä‡ÍËÏË ‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ Ò· ðÛÒÒÍËı?», Ôðӂ‰ÂÌÌ˚È RUTAM (êÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍËÈ ËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍËÈ ˆÂÌÚð), fl‚ÎflÂÚÒfl ¢ ӉÌËÏ ‰Ó͇Á‡ÚÂθÒÚ‚ÓÏ ÔÓ‚ÂðıÌÓÒÚÌÓ„Ó ‡Ì‡ÎËÁ‡ Ù‡ÍÚÓ‚ Ë ÔðËÌflÚËfl Ôð‰ð‡ÒÒÛ‰ÍÓ‚ Á‡ ËÒÚËÌÛ. àÒÍÛÒÒÚ‚ÂÌÌÓ ÒÓÁ‰‡ÌË ÒÂÌÒ‡ˆËÈ Òð‰ÒÚ‚‡ÏË Ï‡ÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË Î˯‡ÂÚ Ì‡Ò ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ÔÓÎÛ˜ÂÌËfl ‰ÓÒÚÓ‚ÂðÌÓ„Ó Á̇ÌËfl. çÓ Û‚Â΢˂‡ÂÚÒfl ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó Ôð‰ð‡ÒÒÛ‰ÍÓ‚, ÔÓ·ÓðÓÚ¸ ÍÓÚÓð˚Â, ÔÓ ÒÎÓ‚‡Ï ùÈ̯ÚÂÈ̇, «ÚðÛ‰ÌÂÂ, ˜ÂÏ ð‡Á‰ÂÎËÚ¸ ̇ ˜‡ÒÚË ‡ÚÓÏ». ÑÄ ÔðÓ‰ÓÎʇÂÚ ·ÓðÓÚ¸Òfl Ò Ôð‰ð‡ÒÒۉ͇ÏË. ëӄ·ÒÌÓ ðÂÁÛÎ¸Ú‡Ú‡Ï ËÒÒΉӂ‡ÌËfl RUTAM, ·Óθ¯‡fl ˜‡ÒÚ¸ ̇ÒÂÎÂÌËfl íÛðˆËË Ò˜ËÚ‡ÂÚ, ˜ÚÓ ÏÂÊ‰Û ðÛÒÒÍÓÈ Ë ÚÛðˆÍÓÈ ÍÛθÚÛðÓÈ ÌÂÚ ÌË˜Â„Ó Ó·˘Â„Ó. íÓ„‰‡ Í‡Í Ë êÓÒÒËfl, Ë íÛðˆËfl Ôð‰ÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÒÓ·ÓÈ ÔÂðÂıÓ‰Ì˚ ÍÛθÚÛð˚ ÓÚ ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ Í Á‡Ô‡‰ÌÓÈ, ˜ÚÓ ‰Â·ÂÚ Ëı Ó˜Â̸ ·ÎËÁÍËÏË. èðÓ·ÎÂÏ˚ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË Ë Ëı ÔðÓfl‚ÎÂÌËÂ, ÍÛθÚÛðÌÓ ÒÓÁ̇ÌË ̇ðÓ‰‡, ÒÚËθ Ôӂ‰ÂÌËfl, ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ‚ÓÁ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl – Î˯¸ ÌÂÍÓÚÓð˚ ËÁ Ó·˘Ëı fl‚ÎÂÌËÈ, ÓÚ˜ÂÚÎË‚Ó ÔðÓfl‚Ë‚¯Ëı Ò·fl ‚ ËÒÚÓðËË Í‡Í íÛðˆËË, Ú‡Í Ë êÓÒÒËË. Ç Ì‡¯Ëı flÁ˚͇ı ÏÌÓ„Ó Ó‰Ë̇ÍÓ‚˚ı ÒÎÓ‚. «ä‡Í ‚ÓÂÌÌ˚È ˜ËÌÓ‚ÌËÍ ÏÓ„Û Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ÔðÂÔÓ‰ÌÓÒË·Ҹ Ì‡Ï Í‡Í ‚ð‡Ê‰Â·ÌÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó. ë„ӉÌfl, ‚ÏÂÒÚÂ Ò ð‡Á‚‡ÎÓÏ ëëëê, ÏÌËÏ˚ ‚ð‡„Ë ÒÚ‡ÎË Ì‡¯ËÏË ‰ðÛÁ¸flÏË. å˚ Ë ·˚ÎË ‰ðÛÁ¸flÏË, ÌÓ, ÍÓ̘ÌÓ ÊÂ, ‚ ËÒÚÓðËË ÔðÓËÒıÓ‰ËÎË ð‡Á΢Ì˚ ÒÓ·˚ÚËfl. åÌÓ„Ë ËÁ ÌËı ËÏÂÎË ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË Ôð˘ËÌ˚. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ˝ÚÓ, ‚ ̇¯ÂÈ ËÒÚÓðËË ÒÓıð‡ÌËÎËÒ¸ ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌË ‰ðÛÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ҂flÁË», – „Ó‚ÓðËÚ Í‡ÔËÚ‡Ì ÔÂð‚Ó„Ó ð‡Ì„‡, Á‡ÏÂÒÚËÚÂθ Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl ëÓ˛Á‡ ÓÙˈÂðÓ‚ ìÍð‡ËÌ˚ Ö‚„ÂÌËÈ ãÛÔ‡ÍÓ‚. ùÚË ÒÎÓ‚‡ ̇ÔÓÎÌÂÌ˚ „ÎÛ·ÓÍËÏ ÒÏ˚ÒÎÓÏ. èð˯ÎÓ ‚ðÂÏfl ‰Îfl ‰ðÛÊ·˚, ÍÓÚÓð‡fl ·˚· Ì‚ÓÁÏÓÊ̇ ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË ÏÌÓ„Ëı ÎÂÚ, ÍÓ„‰‡ ̇¯Ë ̇ðÓ‰˚ ·˚ÎË ð‡Á‰ÂÎÂÌ˚ ÒÚÂ̇ÏË Ë‰ÂÓÎÓ„ËÈ. ü ÔðÂÍð‡ÒÌÓ Á̇˛, Í‡Í ·˚ÒÚðÓ Ï˚ Ò·ÎËʇÂÏÒfl ‚Ó ‚ðÂÏfl ‰ðÛÊÂÒÍÓÈ ·ÂÒ‰˚ ËÎË Ó·Â‰‡. à ‚‡Ï, fl Û‚ÂðÂ̇, ÔðËıÓ‰ËÎÓÒ¸ ·˚Ú¸ ҂ˉÂÚÂÎflÏË Ë Û˜‡ÒÚÌË͇ÏË ˝ÚÓ„Ó ·˚ÒÚðÓ„Ó Ò·ÎËÊÂÌËfl. ç‡Ï ÔðÓÒÚÓ ÌÛÊÌÓ ˜‡˘Â ·˚Ú¸ ‚ÏÂÒÚÂ. àÌ˚ÏË ÒÎÓ‚‡ÏË, ÍÛθÚÛð‡, ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó Ë ÔðÓÒÚÓ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÍÓ ӷ˘ÂÌË ÔÓÏÓ„ÛÚ ÛÍðÂÔÎÂÌ˲ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û Ì‡¯ËÏË Ì‡ðÓ‰‡ÏË. èðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂθ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓ„Ó flÁ˚͇ ç‰ÊÏÂÚÚËÌ äÓ˜ Ú‡ÍÊ ð‡ÒÒ͇Á‡Î Ó ÚÓÏ, Í‡Í ð‡Á΢Ëfl ÏÓ„ÛÚ ÒÚ‡Ú¸ ÓÒÌÓ‚ÓÈ ÍðÂÔÍÓÈ ‰ðÛÊ·˚: «ì Í‡Ê‰Ó„Ó Ì‡ðÓ‰‡ ÂÒÚ¸ Ò‚Ó Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó Î˛·‚Ë, ð‡‰ÓÒÚË Ë Ô˜‡ÎË, Ò‚Ó Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó ‰Ó΄Â. äÓ̘ÌÓ ÊÂ, Ú˚ β·Ë¯¸ ð·ÂÌ͇ Ì ڇÍ, Í‡Í ÓÌË. É·‰Ë¯¸ ÔÓ „ÓÎÓ‚Í ËÎË Ó·ÌËχ¯¸, Í‡Í ÚÛðÓÍ. ä‡Í ·˚ ‚˚ ÓÚÌÂÒÎËÒ¸ Í ÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Í‡ÍÓÈÚÓ ËÌÓÒÚð‡Ìˆ Ó·ÌËχÂÚ ‚‡¯Â„Ó ð·ÂÌ͇ ÚÓθÍÓ ÔÓÚÓÏÛ, ˜ÚÓ ÓÌ ÂÏÛ ÔÓÌð‡‚ËÎÒfl? äÓ̘ÌÓ ÊÂ, Ò ÔÓ‰ÓÁðÂÌËÂÏ. å˚ ÚÓÊ ÔÂðÂÊË‚‡ÂÏ ˝ÚÓ Á‰ÂÒ¸. ëÓ ‚ðÂÏÂÌÂÏ, ÔÓÒΠ·ÓΠ·ÎËÁÍÓ„Ó Á̇ÍÓÏÒÚ‚‡ β‰Ë ̇˜Ë̇˛Ú ÔÓÌËχڸ, ˜ÚÓ ˝ÚÓ ÔðËÒÛ˘ÂÂ Ì‡Ï ‚˚ð‡ÊÂÌË β·‚Ë, ‚ ÍÓÚÓðÓÏ ÌÂÚ ÌË͇ÍÓÈ ÓÔ‡ÒÌÓÒÚË». ÑÏËÚðËÈ ÑÛ‰ÌËÍÓ‚ – Ó‰ËÌ ËÁ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ ÔÓÍÓÎÂÌËfl ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË, ÍÓÚÓð‡fl ÊË‚ÂÚ ‚ ÌÓ‚ÓÈ ÒËÒÚÂÏ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ. ä‡Í ÔÂðÂÏÂÌ˚ ‚ ÒÚð‡Ì ÓÚð‡Ê‡˛ÚÒfl ̇ ÏÓÎÓ‰ÂÊË? ÅÓθ ÔÂðÂÏÂÌ Á̇ÍÓχ ‚ÒÂÏ Ì‡Ï. åËð ÏÂÌflÂÚÒfl ͇ʉ˚È ÏË„. ç‡Ï ÌÛÊÌÓ ÔðÓfl‚ÎflÚ¸ „Ë·ÍÓÒÚ¸ Ë Ì‡Û˜ËÚ¸Òfl ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ Ò ÔÂðÂÏÂ̇ÏË. åÂÌfl˛ÚÒfl ˆÂÌÌÓÒÚË. ÑÂ̸„Ë ÓÔÛÒÚÓ¯‡˛Ú ‚ÌÛÚðÂÌÌËÈ ÏËð ˜ÂÎÓ‚Â͇, ˜ÂÎÓ‚ÂÍ ÒÚ‡ÎÍË‚‡ÂÚÒfl Ò ·ÂÁ‰ÛıÓ‚ÌÓÒÚ¸˛. ÑÂ̸„Ë ‰‡˛Ú ˜ÂÎÓ‚ÂÍÛ ·Ó„‡ÚÒÚ‚Ó, ÌÓ Ì ‰Â·˛Ú «˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÏ». å˚ ıÓÚËÏ ‚ÂðËÚ¸, Ì‡Ï ÌÛÊ̇ ‚˚ÒÓ͇fl ˆÂθ, Í ÍÓÚÓðÓÈ Ï˚ ‰ÓÎÊÌ˚ ˉÚË. ëÚ‡Ú¸fl ÄÎÂÍ҇̉ð‡ èÓ΢Û͇, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌ̇fl ÇÚÓðÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌÂ, Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ Ë‰Â‡Î¸Ì˚È ÓÚ‚ÂÚ Ì‡ ‚ÓÔðÓÒ Ó ÚÓÏ, ÔÓ˜ÂÏÛ Ï˚ ‰ÓÎÊÌ˚ β·ËÚ¸ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡. çÂ̇‚ËÒÚ¸ – ÒÂÒÚð‡ ‚ÓÈÌ˚, β·Ó‚¸ Ê – ðӉ̇fl ÒÂÒÚð‡ ÏËð‡. èÛÒÚ¸ ̇¯ËÏ ‚Á‡ËÏÌ˚Ï Û„Ó˘ÂÌËÂÏ ÒÚ‡ÌÛÚ Î˛·Ó‚¸, Á̇ÌËÂ Ë ÚÂðÔËÏÓÒÚ¸, ‡ ‚ ·Î‡„Ó‰‡ðÌÓÒÚ¸ Á‡ ˝ÚÓ Ï˚ ÔÓÎÛ˜ËÏ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ÊËÚ¸ ‚ ÏËðÂ Ë Òӄ·ÒËË. éÒÚ‡‚‡ÈÚÂÒ¸ Ò Î˛·Ó‚¸˛. ç‚‚‡Î¸ ë‚ËÌ‰Ë É·‚Ì˚È ð‰‡ÍÚÓð
ÉÎÓ·‡Î¸Ì˚È ‚Á„Îfl‰ Global Bak›fl
èÖêÖëíêéâäÄ ÌÂÔÓ‚ÚÓðËÏ˚È ÙÂÌÓÏÂÌ ËÒÚÓðËË 20 ‚Â͇ 20. asr›n emsalsiz fenomeni
PE RE S T R OY KA èÂðÂÒÚðÓÈ͇ Ó͇Á‡Î‡Ò¸ ÒÔ‡ÒËÚÂθÌÓÈ ‡ÍˆËÂÈ ‚Â͇ – ËÌÓ„Ó ð‡Áð¯ÂÌËfl ÔðÓ·ÎÂÏ 80-ı „Ó‰Ó‚ ËÒÚÓðËfl Ì Ôð‰ÎÓÊË·. Perestroyka asr›n kurtar›c› bir faaliyeti oldu; tarih seksenli y›llar›n problemlerine daha baflka bir çözüm yolu sunamam›flt›.
8
óËÌ„ËÁ ÄÈÚχÚÓ‚
Cengiz Aytmatov
óðÂÁ‚˚˜‡ÈÌ˚È Ë ÔÓÎÌÓÏÓ˜Ì˚È ÔÓÒÓÎ ä˚ð„˚ÁÒڇ̇ ‚ ÒÚð‡Ì‡ı ÅÂÌËβÍÒ‡, ÔËÒ‡ÚÂθ.
Benelux ülkeleri K›rg›zistan Büyükelçisi, yazar.
ï
ÓÚfl ‚ÓÍðÛ„ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË ÔÓ ÒÂÈ ‰Â̸ Ì ÒÚËı‡ÂÚ ÔÓ‚‡Î¸Ì‡fl ÔÓÎÂÏË͇, ÒΉÛÂÚ Á‡fl‚ËÚ¸: Ú‡ÍÓÈ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ‡ÍˆËË, Ú‡ÍÓ„Ó ˝ÔÓı‡Î¸ÌÓ„Ó Ò‰‚Ë„‡, ‚ÓÁÌËÍ¯Â„Ó ‚ ÓÚ‰ÂθÌÓ ‚ÁflÚÓÈ ÒÚð‡ÌÂ Ë ÔÓÁËÚË‚ÌÓ ÔÓ‚ÎËfl‚¯Â„Ó Ì‡ ‚ÂÒ¸ ÓÍðÛʇ˛˘ËÈ ÏËð ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÒÚË, ÌËÍÓ„‰‡ Ì ·˚ÎÓ Ë, ‚ÓÁÏÓÊÌÓ, ÌËÍÓ„‰‡ Ì ·Û‰ÂÚ… ч, ÔÂðÂÒÚðÓÈ͇ – ÌÂÔÓ‚ÚÓðËÏ˚È ÙÂÌÓÏÂÌ ËÒÚÓðËË XX ‚Â͇. èÂðÂÒÚðÓÈ͇ Ó͇Á‡Î‡Ò¸ ÒÔ‡ÒËÚÂθÌÓÈ ‡ÍˆËÂÈ ‚Â͇ – ËÌÓ„Ó ð‡Áð¯ÂÌËfl ÔðÓ·ÎÂÏ 80-ı „Ó‰Ó‚ ËÒÚÓðËfl Ì Ôð‰ÎÓÊË·. à ·ÓΠÚÓ„Ó: Ì ·Û‰¸ ÔÂðÂÒÚðÓ˜ÌÓ„Ó Ù‡ÍÚÓð‡ ‚ ÔðÂÓ‰ÓÎÂÌËË ıðÓÌ˘ÂÒÍÓ„Ó Á‡ÒÚÓfl ‚ ÒÚð‡ÌÂ Ë Ì‡ÔðflÊÂÌÌÓÒÚË «ıÓÎÓ‰ÌÓÈ ‚ÓÈÌ˚», ‚ð‡Ê‰Â·ÌÓÈ ð‡Á‰ÂÎÂÌÌÓÒÚË ·ËÔÓÎflðÌÓ„Ó ÏËð‡, ÍÚÓ Á̇ÂÚ, Ì Ôð˯ÎÓ ·˚ ̘ÚÓ ËÌÓ ‚ ðfl‰Û ÒÓ·˚ÚËÈ ÚÂı ‰ÌÂÈ, ̘ÚÓ ð‡‰Ë͇θÌÓ‡„ðÂÒÒË‚ÌÓÂ, ˜ÚÓ fl‚ÎflÎÓÒ¸ ‚ ÚÛ ÔÓðÛ ‰ÂÊÛðÌ˚Ï ÒÔÓÒÓ·ÓÏ ·Óð¸·˚ Á‡ ÏËðÓ‚Ó ÎˉÂðÒÚ‚Ó. ç ÏÓ„ÎÓ ·˚ ˝ÚÓ ÒÚ‡Ú¸ Ôð˘ËÌÓÈ Ô·ÌÂÚ‡ðÌ˚ı ͇ڇÍÎËÁÏÓ‚ XX ‚.? Ç ÚÛ ÔÓðÛ ÏÓ„ ·˚Ú¸ Ë Ú‡ÍÓÈ ÔÓ‚ÓðÓÚ „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı ÒÓ·˚ÚËÈ, Ì fl‚ËÒ¸ ÔÂðÂÒÚðÓÈ͇ Ò Â ‡Î¸ÚÂð̇ÚË‚ÌÓÈ ÏËÒÒËÂÈ. ê‡ÁÛÏÂÂÚÒfl, ÔÂðÂÒÚðÓÈ͇ Ì fl‚Îfl· ÒÓ·ÓÈ ·ÂÁÛÔð˜ÌÓÂ, ˉ‡θÌÓÂ, ·ÂÁӯ˷ӘÌÓ ‰ÂÈÒÚ‚Ó. ì Ì ·˚ÎË Ò‚ÓË ÚðÛ‰ÌÓÒÚË, Ò‚ÓË Ó¯Ë·ÍË, Ò‚ÓË ÔÂð„˷˚, ÒÓÔÛÚÒÚ‚Ó‚‡‚¯Ë ÔÓÒÚÓflÌÌ˚Ï ÛÒÎÓÊÌÂÌËflÏ ‚ ð¯ÂÌËË ÏÌÓ„Ëı ÚÓ„‰‡¯ÌËı Á‡‰‡˜. ê¯ÂÌË ÚÓ„‰‡¯ÌËı ÔðÓ·ÎÂÏ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË ÓÚ „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı ‰Ó Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ-ÒӈˇθÌ˚ı, Ë ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËı ÔðËÓ·ðÂÚÂÌËÈ ˜ÂðÂÁ „·ÒÌÓÒÚ¸, ˝ıÓ ÍÓÚÓðÓÈ ‰ÓÌÓÒËÚÒfl ÔÓ ÒÂÈ ‰Â̸, ˜ÂðÂÁ Ó·ðÂÚÂÌË ҂ӷӉÓÏ˚ÒÎËfl Ë
B
ugün Perestroyka hakk›ndaki endifleli polemikler hâlâ dinmek bilmiyor. Çünkü böyle bir tarihî olay, sadece bir ülkede ortaya ç›kan ça¤ aç›c› ve hemen her alanda olumlu etki gösteren böyle bir olay hiç yaflanmad› ve yaflanmayacak da… Gerçekten de, perestroyka 20. yüzy›l tarihinin en önemli olay›d›r. Perestroyka asr›n kurtar›c› bir faaliyeti oldu; tarih, seksenli y›llar›n problemlerine bundan baflka bir çözüm yolu sunamam›flt›. Ayr›ca, ülkedeki kaotik durgunlu¤u, So¤uk Savafl ve düflmanca ayr›flan çift kutuplu dünyan›n gerginli¤ini ortadan kald›racak niteli¤e sahip perestroyka faktörü olmasayd›, kim bilir belki de, o günlerde dünya liderli¤i için yeni bir sald›rgan olay daha yaflanabilirdi. Bu da, 20. yüzy›l›n evrensel çat›flmalar›n›n bir sebebi olabilirdi. Belki perestroykan›n “alternatif bir misyon” olarak görülemeyece¤i, jeopolitik olaylar dönemi de yaflanabilirdi. Elbette, perestroyka pürüzsüz, ideal ve hatas›z bir hareket de¤ildi. Onun da, o zamanlar›n birçok problemin çözümünü sürekli engelleyebilecek kendine ait zorluklar›, hatalar›, çeliflkileri vard›. Jeopolitik, toplumsal ve sosyal, öncelikle yank›s› bugüne kadar devam eden “fleffafl›k ve düflünce-ifade özgürlü¤ü yoluyla demokrasiye ulaflma” gibi perestroykan›n o zamanki problemlerinin çözümü, Stalinizmin miras›ndan, totalitarizmden, ideolojik kölelefltirmeden dramatik bir flekilde vazgeçme fonunda devam etti ve h›zla geliflen Bat› karfl›s›nda yetersizlik kompleksinden kurtulmay› sa¤lad›. Nihayet, modernleflmenin reformcu
Ò‚Ó·Ó‰˚ ÒÎÓ‚‡ ÔðÓÚÂ͇ÎÓ Ì‡ ÙÓÌ ‰ð‡Ï‡Ú˘Ì˚ı Ò‡ÏÓÓÚð˜ÂÌËÈ ÓÚ ÒÚ‡ÎËÌÒÍÓ„Ó Ì‡ÒΉËfl, ÓÚ ÚÓÚ‡ÎËÚ‡ðËÁχ Ë Ë‰ÂÓÎӄ˘ÂÒÍÓÈ Á‡ÍðÂÔÓ˘ÂÌÌÓÒÚË, ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡ÎÓ ËÁ·‡‚ÎÂÌ˲ ÓÚ ÍÓÏÔÎÂÍÒ‡ ÌÂÔÓÎÌÓˆÂÌÌÓÒÚË ÔÂð‰ ÎˈÓÏ ‡‚‡Ì„‡ð‰ÌÓ ð‡Á‚Ë‚‡˛˘Â„ÓÒfl á‡Ô‡‰‡. à ¯ÂÎ ÍÓð‡·Î¸ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË ÔÓ‰ ðÂÙÓðÏËÒÚÒÍËÏ Ù·„ÓÏ ÏÓ‰ÂðÌËÁ‡ˆËË ÔÓ Ó͇ÌÛ XX ‚. ÒÍ‚ÓÁ¸ ‚ÂÚð˚ Ë ÍðÛÚ˚ ‚ÓÎÌ˚, ÔÓ ÍÛðÒÛ ÌÓ‚ÓÈ ËÒÚÓðËË, Í Ôӷ‰ ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËı ÒËÎ. íÓ Ë ‰ÂÎÓ ÔÓ‰ÔÎ˚‚‡ÎË Í Â„Ó ·ÓðÚ‡Ï, ‰‡·˚ Û‰‡ðËÚ¸ ÍÓðÔÛÒÓÏ Ë ‚ÂÒÓÏ ËÌ˚ ÍÓð‡·ÎË ÔÓ‰ ËÌ˚ÏË Ù·„‡ÏË ÚÓÚ‡ÎËÚ‡ðËÁχ Ë ÒÓÔÛÚÒÚ‚Û˛˘ËÏË ÚÓÏÛ ¯Ó‚ËÌËÁχ Ë Ì‡ˆËÓ̇ÎËÁχ, Ô˚Ú‡flÒ¸ Ò·ËÚ¸ ÍÓð‡·Î¸ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË Ò ÔÛÚË… çÓ ÓÌ ÔÎ˚Î… àÁ‚ËÌËÚÂ, ˜ÚÓ fl Ôð˷„‡˛ Í Ú‡ÍÓÏÛ ÚËÔÛ Òð‡‚ÌÂÌËÈ, ÍÓ„‰‡ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Û˛Ú ÒÂð¸ÂÁÌ˚ ̇ۘÌÓ-‡Ì‡ÎËÚ˘ÂÒÍËÂ Ë ËÒÚÓð˘ÂÒÍË ÚðÛ‰˚, „ÎÛ·ÓÍÓ Ë ‡ÍÚۇθÌÓ ÓÚÓ·ð‡Ê‡˛˘Ë Á‡ðÓʉÂÌËÂ Ë Á‡‚Âð¯ÂÌË ÔðÓˆÂÒÒ‡ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË, ÛðÓ‚Â̸  ӷ˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ-ÒӈˇθÌ˚ı Á̇˜ËÏÓÒÚÂÈ, ÛðÓ‚Â̸ ðÂÙÓðÏ, ÔÓðӉ˂¯Ëı „·ÒÌÓÒÚ¸, ÏÌÓ„ÓÔ‡ðÚËÈÌÓÒÚ¸, ‡Î¸ÚÂð̇ÚË‚ÌÓÒÚ¸, Ôβð‡ÎËÁÏ, ıÓÁð‡Ò˜ÂÚÌ˚È ÒӈˇÎËÁÏ, ÛıÓ‰ ÒÓ ÒˆÂÌ˚ äèëë Ë ‰ðÛ„Ë ÒÓÔÛÚÒÚ‚Û˛˘Ë ÚÓÏÛ ÌÂÁ‡·˚‚‡ÂÏ˚ ÒÓ·˚ÚËfl. çÓ ‚ ˝ÚÓÏ ÍÓÌÚÂÍÒÚÂ, ÔÓ ÏÓÂÏÛ Û·ÂʉÂÌ˲, ‰ÓÎÊÌÓ ·˚Ú¸ Ë ÏÂÒÚÓ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï, ΢Ì˚Ï ‚˚‚Ó‰‡Ï, ‚Ô˜‡ÚÎÂÌËflÏ Ë ð‡ÁÏ˚¯ÎÂÌËflÏ, ‚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË ÚÂı β‰ÂÈ, ÍÓÚÓð˚Ï ‚˚ԇ· Û˜‡ÒÚ¸ ·˚Ú¸ ‚ӂΘÂÌÌ˚ÏË ‚ ıÓ‰ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË. ä Ú‡ÍËÏ Î˛‰flÏ ÏÓ„Û Ôð˘ËÒÎËÚ¸ Ë Ò·fl. ч, ÏÌ ‰Ó‚ÂÎÓÒ¸ ÌÂÔÓÒð‰ÒÚ‚ÂÌÌÓ ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡Ú¸ Ò å.ë. ÉÓ𷇘‚˚Ï, Ë ‰Îfl ÏÂÌfl ˝ÚÓ ‚‡ÊÌÂȯËÈ ˝Ú‡Ô ÊËÁÌË. à ‚ Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚Â ÚÓ Ê ҇ÏÓ – ÚÓ ·˚Î ÔËÍ… íÂÔÂð¸ ˝ÚÓ ˝ÔÓÒ ÔðÓÊËÚ˚ı ÎÂÚ…
ᇠÏËð ‚Ó ‚ÒÂÏ ÏËð èÂð‚ÓÂ, ˜ÚÓ ÏÌ ıÓÚÂÎÓÒ¸ ·˚ ‚˚‰ÂÎËÚ¸ ‚ ˝ÚÓÏ ðfl‰Û, ÏÓ ۷ÂʉÂÌËÂ, ˜ÚÓ, ÔðÂÓ‰Ó΂‡fl ‚ ÒÚð‡Ì ‰ÛıÓ‚ÌÓÌð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÍðËÁËÒ, ÏÓÌÓÔÓθÌÛ˛ ˉÂÓÎӄ˲ äèëë, „ÌÂÚ ÚÓÚ‡ÎËÚ‡ðËÁχ, ÔÓðӉ˂ ÌÓ‚˚È ‡Î¸ÚÂð̇ÚË‚Ì˚È ÚËÔ Ï˚¯ÎÂÌËfl, ÔÂðÂÒÚðÓÈ͇ ÒÍÓ̈ÂÌÚðËðÓ‚‡Î‡ ÒËÎÛ Ë ‚Óβ Ó·˘ÂÒÚ‚‡ ̇ ÓÍÓ̘‡ÚÂθÌÓ ÓÒ‚Ó·ÓʉÂÌËÂ Ë ËÁ·‡‚ÎÂÌË ÓÚ ·ðÂÏÂÌË ÚËð‡ÌËË, ÓÚ ÍÛθڇ ΢ÌÓÒÚË ëÚ‡ÎË̇ Ë ‰ÓÎ„Ó Ì ÒıӉ˂¯Â„Ó ÒÓ ÒˆÂÌ˚ ÔÒËıÓÎӄ˘ÂÒÍË Á‡ÍÓÏÔÎÂÍÒÓ‚‡‚¯Â„Ó Ï‡ÒÒÓ‚Ó ÒÓÁ̇ÌË ˝ÙÙÂÍÚ‡ ÒÚð‡ı‡. ëÚ‡ÎËÌ ÏÓ„ ÛÌ˘ÚÓÊËÚ¸ ÏËÎÎËÓÌ˚ β‰ÂÈ, Ë ÌËÍÚÓ Ì ÏÓ„ ÛÔðÂÍÌÛÚ¸ Â„Ó ÌË Â‰ËÌ˚Ï ÒÎÓ‚ÓÏ, ˜ÚÓ·˚ ‚˚ÊËÚ¸ Ò‡ÏÓÏÛ. èÂðÂÒÚðÓÈ͇ ÒÛÏ· ð‡ÁÓÏ ÔÓ‰ÌflÚ¸ ‡ÍÚۇθÌÓÒÚ¸ „·ÒÌÓÒÚË, ÔÓðӉ˂ ‚ÂÎËÍËÈ ÔÓ‰˙ÂÏ ‰Ûı‡. à ÒÎÛ˜ËÎÓÒ¸ Ì‚ÂðÓflÚÌÓ – ̇ÔðËÏÂð, ÚËð‡ÊË ÔÓÔÛÎflðÌ˚ı ÎËÚÂð‡ÚÛðÌÓ-ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÊÛð̇ÎÓ‚ ÔÂð‚‡ÎËÎË Á‡ ÏËÎÎËÓÌ ˝ÍÁÂÏÔÎflðÓ‚.
bayra¤› alt›nda “yeni bir tarih” rotas›yla yüzen perestroyka gemisi, rüzgara karfl›, büyük dalgalar aras›nda demokratik gücün zaferine gidiyordu. Arada bir, totalitarizm ve ona efllik eden flovenizm ve milliyetçilik bayra¤› alt›nda yüzen, ona çarparak rotas›ndan sapt›rmak için karfl›dan gelen baflka gemiler de vard›. Fakat o yoluna devam etti… Ba¤›fllay›n beni… Perestroyka sürecinin bafllang›ç ve sonunu, toplumsal ve sosyal anlam seviyesini, fleffafl›k, çok partililik, alternatiflik, ço¤ulculuk, sosyalizm ve SSKP’nin s›n›rlar›n› aflmay› ve di¤er benzer birçok olay› do¤uran reform seviyesini derinlemesine yans›tan çok ciddi bilimselanalitik ve tarihî çal›flmalar›n varl›¤›n› ortaya koyarak bir k›yaslama yapmakta acele ediyorum. Özellikle perestroyka süreciyle ilgilenen kiflilerin kendi ç›kar›m ve fikirleri olmal›. Bu kifliler aras›na kendimi de sayabilirim. M.S. Gorbaçev ile birlikte çal›flma flans›m oldu. Bu, hayat›m›n önemli bir dönemi. Meslek hayat›mda da
åËı‡ËÎ ÉÓ𷇘‚
Mihail Gorbaçev
9
öyle, bu, bir zirveydi. fiimdi ise, yaflanan hayat›n bir efsanesi…
Bütün dünyada bar›fl
èÂðÂÒÚðÓÈ͇ fl‚Ë·Ҹ ËÒÚÓ˜ÌËÍÓÏ, ‚ÓÁ„·ÒË‚¯ËÏ „ÎÓ·‡Î¸Ì˚È ÔðËÁ˚‚ Í ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚Û ‚ Ú „Ó‰˚ XX ‚., – ÔðËÁ˚‚ Í ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓÏÛ ‰‚ËÊÂÌ˲ «á‡ ÏËð ‚Ó ‚ÒÂÏ ÏËð», Í ·Óð¸·Â Á‡ ÔðÂÍð‡˘ÂÌË „ÓÌÍË ‚ÓÓðÛÊÂÌËÈ. Perestroykan›n 20. yüzy›lda insanl›¤a küresel bir ça¤r›n›n kayna¤› olmufltur; “bütün dünyada bar›fl” için stratejik harekete, silahlanma yar›fl›n›n durdurulmas›na ça¤r›n›n kayna¤›d›r.
ëÚð‡Ì‡ ·ðÓÒË·Ҹ ̇‚ÂðÒÚ˚‚‡Ú¸ ÛÔÛ˘ÂÌÌÓÂ, ˜ËÚ‡Ú¸ ÚÓ, ˜ÚÓ Û Ì ·˚ÎÓ ÓÚÌflÚÓ ‚ ÔðÂÊÌË ÔðÓÒÚ‡ÎËÌÒÍË „Ó‰˚. èÂðÂÒÚðÓÈ͇ ËÁ·‡‚Ë· Ì‡Ò ÓÚ Ë‰ÂÓÎӄ˘ÂÒÍÓÈ ÓÍÓΉӂ‡ÌÌÓÒÚË, ÓÚ Í‡·‡Î˚ ÒÚ‡ÎËÌËÁχ. à ·ÓΠÚÓ„Ó, Û˜ËÚ˚‚‡fl ÔÓ‰ÚÂÍÒÚ „ÎÓ·‡Î¸ÌÓ„Ó ÔðÓÚË‚ÓÒÚÓflÌËfl, Ì ÒÍÎÓÌfl‚¯ÂÈÒfl Í ÍÓÏÔðÓÏËÒÒ‡Ï ‚ð‡Ê‰Â·ÌÓÈ ·ËÔÓÎflðÌÓÒÚË ÏËð‡ ÚÓÈ ÔÓð˚, Ì ·Û‰ÂÚ ÔðÂÛ‚Â΢ÂÌËÂÏ Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ ÔÂðÂÒÚðÓÈ͇ ÒÔ‡Ò· ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚Ó ÓÚ ÌÓ‚ÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌ˚. à·Ó Ï˚ ‚Á„ÎflÌÛÎË Ì‡ ÏËð, Ë ÏËð ‚Á„ÎflÌÛΠ̇ Ì‡Ò ‚ ËÌÓÏ Ò‚ÂÚ ÔÂðÂÒÚðÓ˜Ì˚ı, „ÛχÌËÒÚ˘ÂÒÍËı ˉÂÈ.
‹lk olarak flunu belirtmek isterim: Kanaatime göre, perestroyka ülkede manevi-ahlaki krizi, SSKP’nin tek ideolojik idaresini ve totalitarizmin tahakkümünü ortadan kald›rarak, yeni bir alternatif düflünce yap›s› oluflturup toplumun güç ve iradesini ebedi özgürlükte, tirandan, Stalin’in kiflisel kültünden, toplum bilincinden uzun süre ç›kmayan psikolojik korkudan kurtulma üzerinde toplam›flt›r. Stalin milyonlarca insan› yok edebiliyor ve kimse de kalk›p kendi hayat›n› kurtarmak için onu yalanlayam›yordu. Perestroyka aya¤a kalkma iste¤i do¤urarak bir anda fleffafl›¤› gündeme getirdi ve umulmad›k bir fley oldu; edebi ve sanatsal yay›n yapan dergilerin tirajlar› milyonlar› aflt›. Ülke ihmal edilenleri telafi etmeye ve Stalin y›llar›nda yasaklananlar› yeniden okumaya bafllad›. Bu anlamda Perestroyka bizi ideolojik büyüden, Stalinizmin esaretinden kurtard›. Dönemin birbirine düflman çift bafll›l›¤›n› uzlaflt›rmayan küresel bir karfl› duruflun sat›r aralar›n› da dikkate alarak, perestroykan›n insanl›¤› yeni bir dünya savafl›ndan kurtard›¤›n› söylemekle meseleyi abartm›fl say›lmay›z. Zira dünya bize, biz dünyaya farkl›, yeniden yap›lanma ve hümanist düflünceler ›fl›¤›nda bakt›k. Bu ba¤lamda perestroyka 20. yüzy›lda insanl›¤a küresel bir ça¤r›n›n kayna¤› olmufltur; “bütün dünyada bar›fl” için stratejik harekete, silahlanma yar›fl›n›n durdurulmas›na ça¤r›n›n kayna¤› olmufltur. Hepimiz, Do¤u ve Bat›’daki birçok ülkenin askerî seferberli¤ini, durmak bilmeyen silahlanmaya, insano¤lunu her ne sebeple olursa olsun kökten yok etmeyi durdurmaya yönelik bir harekete
à ‚ ˝ÚÓÈ Ò‚flÁË ÏÌ ıÓÚÂÎÓÒ¸ ·˚ ̇ÔÓÏÌËÚ¸ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÔÂðÂÒÚðÓÈ͇ fl‚Ë·Ҹ ËÒÚÓ˜ÌËÍÓÏ, ‚ÓÁ„·ÒË‚¯ËÏ „ÎÓ·‡Î¸Ì˚È ÔðËÁ˚‚ Í ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚Û ‚ Ú „Ó‰˚ XX ‚., – ÔðËÁ˚‚ Í ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓÏÛ ‰‚ËÊÂÌ˲ «á‡ ÏËð ‚Ó ‚ÒÂÏ ÏËð», Í ·Óð¸·Â Á‡ ÔðÂÍð‡˘ÂÌË „ÓÌÍË ‚ÓÓðÛÊÂÌËÈ. å˚ ‚Ò ·˚ÎË ‚ӂΘÂÌ˚ ‚ ‰‚ËÊÂÌË ÔðÓÚË‚ ÏËÎËÚ‡ðËÒÚÒÍËı ÔÓÁˈËÈ ðfl‰‡ ÒÚð‡Ì á‡Ô‡‰‡ Ë ÇÓÒÚÓ͇, ÔðÓÚË‚ ÌÂÔðÂÒÚ‡ÌÌÓ„Ó Ì‡ÍÓÔÎÂÌËfl ÓðÛÊÂÈÌ˚ı Òð‰ÒÚ‚, ËÒÚÓ˜ÌË͇ ÙËÁ˘ÂÒÍÓ„Ó ÔÓ„ÓÎÓ‚ÌÓ„Ó ÛÌ˘ÚÓÊÂÌËfl ‚ χÒÒÓ‚˚ı ÍÓ΢ÂÒÚ‚‡ı Ò· ÔÓ‰Ó·Ì˚ı, ˜ÂÏ ·˚ ˝ÚÓ ÌË ‡ð„ÛÏÂÌÚËðÓ‚‡ÎÓÒ¸. ç ·Û‰ÂÏ „Ó‚ÓðËÚ¸ ÛÊÂ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ‚ β·ÓÏ ÒÎÛ˜‡Â „ÓÌ͇ ‚ÓÓðÛÊÂÌËÈ ÂÒÚ¸ Ó·ÂÁ‰ÓÎË‚‡ÌËÂ, Î˯ÂÌË ˝ÎÂÏÂÌÚ‡ðÌ˚ı Òð‰ÒÚ‚ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ̇ÒÂÎÂÌËfl ‚ÒÂı ð„ËÓÌÓ‚ ÏËð‡, ‚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË Ì‡ÒÂÎÂÌËfl ·Â‰Ì˚ı ÒÚð‡Ì. à ÚÓ, ˜ÚÓ Ì˚̯ÌËÈ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚È ÚÂððÓðËÁÏ Ó·Î‡‰‡ÂÚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚Ï ÓðÛÊËÂÏ Ò ÎËı‚ÓÈ, ˝ÚÓ ÚÓÊ ÓÚÚÛ‰‡.
àÓÒËÙ ëÚ‡ÎËÌ Joseph Stalin
ÜÂðÚ‚ÓÔðËÌÓ¯ÂÌËfl ·Ó„Û ‚ÓÈÌ˚ ãÂÚ ‰ÂÒflÚ¸ ÚÓÏÛ Ì‡Á‡‰, Ôð·˚‚‡fl ‚ÒÂ Â˘Â Ì‡ ‚ÓÎÌ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË, ÏÌ ‰Ó‚ÂÎÓÒ¸ ‚˚Ò͇Á‡Ú¸ Ë ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Ú¸ Ò‚ÓË ÒÛʉÂÌËfl ÔÓ ÔÓ‚Ó‰Û „ÓÌÍË ‚ÓÓðÛÊÂÌËÈ ‚ ÏËðÂ, Ó·ÓÁ̇˜Ë‚ ˝ÚÛ ÚÂÏÛ «ÜÂðÚ‚ÓÔðËÌÓ¯ÂÌËfl ·Ó„Û ‚ÓÈÌ˚». à ‚ Ò‚ÓËı ÓÚÍðÓ‚ÂÌËflı ̇ ˝ÚÛ ÚÂÏÛ fl Ô˚Ú‡ÎÒfl Ó·ð‡ÚËÚ¸ ‚ÌËχÌË ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ ÏÂÌfl ÔÓÚðflÒ‡ÂÚ Ë Ò ˜ÂÏ fl ÌËÍ‡Í Ì ̇ıÓÊÛ ‚ÌÛÚðÂÌÌÂ„Ó ÔðËÏËðÂÌËfl. ùÚÓ ÚÓ, ͇ÍËÏ ˆËÌËÁÏÓÏ, ÎËıÓÒÚ¸˛ Ë Ó‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ ‰ÂÎÓ‚ËÚÓÒÚ¸˛ Ë ¯ËðÓ˜‡È¯ÂÈ «Ï‡Í‰Ó̇θ‰ÒÍÓÈ» ðÂÍ·ÏÓÈ ÒÓÔðÓ‚Óʉ‡ÂÚÒfl Ì˚Ì ·ËÁÌÂÒ ÚÓð„Ó‚ÎË ÓðÛÊËÂÏ. ëÛ˘ÂÒÚ‚Û˛Ú ÛÊ „ðÓÏӄ·ÒÌ˚ ÍÓðÔÓð‡ˆËË, Á‡ÌËχ˛˘ËÂÒfl ˝ÚËÏ ËÒÍβ˜ËÚÂθÌÓ ‰ÓıÓ‰Ì˚Ï ‰ÂÎÓÏ, ÓÔÂðËðÛfl ̇ ÒÛ¯Â, ̇ ÏÓðÂ, ‚ ‚ÓÁ‰Ûı Ë, ÍÓ̘ÌÓ, ‚ «ÔðÂËÒÔÓ‰ÌÂÈ»… èÓÌËχ˛, ̇ÍÓ̈ – Ï˚ ‚ÒÂ, ‚ÂÒ¸ ðÓ‰ β‰ÒÍÓÈ, ‚ÒÂ, Í‡Í Ó‰ËÌ, Á‡ÎÓÊÌËÍË ·Ó„‡ ‚ÓÈÌ˚, ‡ ÓÌ ‚ÒÂ-Ú‡ÍË ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ, ÚðÂÍÎflÚ˚È, ÒÓ ‰ÌÂÈ Ú‚ÓðÂÌËfl… à ‚ÓÚ ÒÂȘ‡Ò ‚ Û„Ó‰Û ÂÏÛ ÔðÓËÒıÓ‰ËÚ Ì‡ ÁÂÏΠÛÒËÎÂÌÌÓ ‚Á‡ËÏÓ‚ÓÓðÛÊÂÌËÂ. à Ï˚ ‚Ò ̇ Íð˛˜ÍÂ: Ó‰ÌË ÔðÓ‰‡˛Ú ÓðÛÊËÂ, ‰ðÛ„Ë ÔÓÍÛÔ‡˛Ú, ‚ÓÓðÛʇ˛ÚÒfl Ë ‰‡˛Ú ‰Â̸„Ë Ì‡ ‰‡Î¸ÌÂÈ¯Û˛ ˝Ò͇·ˆË˛, ̇ ÌÂÓÒÚ‡ÌÓ‚ËÏÛ˛ „ÓÌÍÛ ‚ÓÒÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚‡ ˝ÚÓÈ ‚˜ÌÓÈ Ô‡„Û·˚. à ÚÛÚ Ì‡fl‚Û ‚ÒÂÎÂÌÒÍËÈ ‡·ÒÛð‰: ËÎË Ï˚ Ò ÌËÏ, ‰Â·fl ÂÏÛ, ·Ó„Û ‚ÓÈÌ˚, ÍðÓ‚‡‚˚ ÊÂðÚ‚ÓÔðËÌÓ¯ÂÌËfl, – ‡ ·ÂÒÔð˘ËÌÌ˚ı ‚ÓÈÌ ÌÂÚ, ÚÓÏÛ ÏËÎÎËÓÌ˚ Ôð˘ËÌ Ë ÓÔð‡‚‰‡ÌËÈ – ËÎË Ï˚ ·ÂÁ ÌÂ„Ó Ë, Á̇˜ËÚ, ·ÂÁ ÓðÛÊËfl – Ë ÚÓ„‰‡ Ï˚ Í‡Í ·ÂÁ ðÛÍ, Ï˚ ·ÂÒÔÓÏÓ˘Ì˚, Ó·ð˜ÂÌ˚ Ò„ËÌÛÚ¸, Ì ÛÏÂfl ÊËÚ¸ ‚ ÏËðÂ. çÓ ‚‰¸ ·˚ÎÓ ÛÊ ̇ ̇¯ÂÏ ‚ÂÍÛ ËÌÓÂ, ۉ˂ËÚÂθÌ˚È ÔÓð˚‚ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡, ‚ÒÂÏËðÌÓ ‰‚ËÊÂÌË Á‡ ÏËð, ÔðÂÓ‰Ó΂¯Â ԇð‡‰Ë„ÏÛ ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓÒÚË Ë
itilmifltik. Silahlanma yar›fl›n›n yaflamdan mahrum etme, dünyan›n bütün bölgelerinde var olan topluluklar›n, özellikle fakir ülkelerin hayat kaynaklar›n›n ellerinden al›nmas› anlam›na geldi¤ini belirtmeye gerek yok. Bugünkü uluslararas› terörizm modern silahlara fazlas›yla sahip; bunu da bir tür silahlanma saymak mümkün.
èÂðÂÒÚðÓÈ͇ ËÁ·‡‚Ë· Ì‡Ò ÓÚ Ë‰ÂÓÎӄ˘ÂÒÍÓÈ ÓÍÓΉӂ‡ÌÌÓÒÚË, ÓÚ Í‡·‡Î˚ ÒÚ‡ÎËÌËÁχ.
Savafl Tanr›s›na kurban
Perestroyka bizi ideolojik büyüden, Stalin’in esaretinden kurtard›.
Bundan on y›l önce, hâlâ perestroyka döneminin dalgalar› devam ederken, dünyadaki silahlanma yar›fl›yla ilgili düflüncelerimi ve de¤erlendirmelerimi yazmak ve yay›nlamak imkan› elde etmifl ve yaz›m›n bafll›¤›n› “Savafl Tanr›s›na kurban!” diye koymufltum. Bu konudaki
11
Ó·flÁ‡ÚÂθÌÓÒÚË ‚ÓÈÌ˚ Í‡Í Ú‡ÍÓ‚ÓÈ. ëÔ‡ÒÂÌË ÒÓ‚Âð¯ËÎÓÒ¸. çÓ ÍÓðÓÚ͇ ̇¯‡ „ð¯̇fl Ô‡ÏflÚ¸. íÂÔÂð¸ ˝ÚÓ ÏËÙ, ÓÚÒËfl‚¯ËÈ Ô˚·˛˘ÂÈ ÍÓÏÂÚÓÈ, ÔðÓÌÂÒ¯ÂÈÒfl ̇‰ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚ÓÏ, ÓÁ‡ðË‚¯ËÈ ÚðËÛÏÙ ð‡ÁÛχ. ë‡Ï‡ ˉÂfl Ë ‰‡Ê Ùð‡Á‡ «ÅÓ𸷇 ÔðÓÚË‚ „ÓÌÍË ‚ÓÓðÛÊÂÌËÈ» ̇˜ËÒÚÓ ËÒÍβ˜Â̇ Ì˚Ì ËÁ ÛÔÓÚð·ÎÂÌËfl Ë ÔÓÎËÚË͇ÏË, Ë ·˚‚¯ËÏË ·Óðˆ‡ÏË Á‡ ÏËð. Ö ӷıÓ‰ËÏ ËÁ‰‡ÎË ‰‡ ÔÓÒÍÓðÂÈ, ÔÓÚÓÏÛ Í‡Í ‚Ò ·Óθ¯Â Ó·‚¯˂‡ÂÏÒfl Ï˚ Ò‡Ï˚Ï ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÌ˚Ï ÓðÛÊËÂÏ, ÔÛÒÚ¸ Ì ‡ÚÓÏÌ˚Ï, ıÓÚfl Ë ˝ÚÓ „‰Â-ÚÓ ÔÓ‰ ‚ÓÔðÓÒÓÏ, χÎÓ ÎË Ú‡ÍËı, ˜ÚÓ ıÓÚÂÎË ·˚ ËÏÂÚ¸ Â„Ó ‚ Á‡Ì‡˜ÍÂ, Ë ÚÂÔÂ𸠷ðflˆ‡ÌË ÓðÛÊËÂÏ – Í‡Í ·ðflˆ‡ÌË ÏÓÌÂÚ‡ÏË ‚ ÔðË„Óð¯ÌÂ. à ÚÓ Ë ‰ðÛ„Ó ‚Á‡ËÏÓÒ‚flÁ‡ÌÓ… à ÒÌÓ‚‡ ‚ÂðÌÛÎËÒ¸ Ï˚ ÓÔÚÓÏ Ì‡ ÍðÛ„Ë Ò‚Ófl, ËÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl ÔÓ˜ÂÏÛ-ÚÓ ÏÓΘËÚ Ë
12
düflüncelerimde, bir iç huzur bulamad›¤›ma, bir flaflk›nl›¤a u¤rad›¤›ma dikkat çekmifltim. Yaflananlar, bir tür ars›zl›k, yamanl›k, iflgüzarl›k ve bugün genifl bir Mc-Donald’s reklamc›l›¤›yla silah ticareti yap›lmas›d›r. Art›k karada, havada, denizde ve “cehennemde” muazzam paralar kazanan büyük flirketler var… Nihayetinde birimiz ne ise, hepimizin de birer insano¤lu olarak savafl Tanr›s›n›n tutsaklar› oldu¤umuzu, onun yarat›l›fl gününden beri lanetli oldu¤unu anl›yorum... ‹flte, bizler onun sevincine yard›m etmek için yeryüzünde silahlanma devam ediyor. Hepimiz de bir girdaptay›z; kimimiz silah sat›yor, kimimiz sat›n al›yor, silahlan›yor ve bir sonraki yar›fla, durdurulamayan bu sonsuz flerlik yar›fl›na para veriyoruz. Ortada evrensel bir çeliflkinin var oldu¤unu vurgulamak istiyorum: Ya savafl Tanr›s›na kanl› bir kurban vererek onunla birlikte olaca¤›z (kald› ki sebepsiz hiçbir savafl yok; milyonlarca sebep ve kendini hakl› ç›karma yolu var), ya da onsuz, yani ilahs›z olaca¤›z. Bu da bizim için “eli, kolu olmamak”, bir yard›mc›ya sahip olmamak, dünya yaflam›n› bilmeden içine kapan›k olmak demek. Fakat bizim ça¤›m›zda daha farkl› olmufltu; insan ruhunun inan›lmaz at›l›m›, böyle bir savafl›n gereklili¤i ve zorunlulu¤u paradigmas›n› ortadan kald›ran “bar›fl için evrensel bir hareket” bafllat›lm›flt›. Yine de haf›zam›z çok zay›f. fiimdi ise bu, kayan bir kuyruklu y›ld›zdan yay›l›p insanl›k üzerine da¤›lan ve akl›n zaferini ayd›nlatan bir mit oldu. Düflüncenin kendisi ve hatta “silahlanma yar›fl›na karfl› savafl” ifadesi bugün politikac› ve bir zamanlar›n bar›fl savaflç›lar› taraf›ndan kullan›lmas› tamamen ortadan kald›r›ld›. Elimizden geldi¤ince nükleer silahla olmasa da, -gerçi gizli sakl› bir yerimizde olsun isteyen az de¤ildirçeflitli silahlarla silahlanmaya ama bu arada ondan hiç bahsetmemeye çal›fl›yoruz. Bugün silah çat›rt›s›, elimizdeki metal para sesi gibi. Bu da, di¤eri de birbiriyle ba¤lant›l›… Tekrar kendimize döndük. Entelektüeller nedense hem Bat›’da ve hem de Do¤u’da susuyorlar: Gördü¤ünüz gibi burada milli ç›karlar var ama bunu kim nas›l isterse öyle yorumluyor. Her fleyden önemli bir konuma gelen bu “milli ç›karlarla” ani de¤ifliklikler insanl›¤›n özü ve kaderindeki büyük bir çeliflkidir. Her yerde bir felaket var. Biz iflte böyleyiz: Günahkar, basit ölümlüler, kendi hatalar› yüzünden suçlu, kendi fetiflli¤ini anlayan ve ondan s›k›nt› çeken, savaflta ölen ve yeniden aya¤a kalk›p savaflanlar›z… Büyük dinlerin dedi¤i gibi, e¤er Tanr› insan› kendine benzer bir flekilde yaratt›ysa, ona o kadar da imrenmemek gerek. Tanr›
̇ á‡Ô‡‰Â, Ë Ì‡ ÇÓÒÚÓÍÂ: ‚ˉËÚ ÎË, ÚÛÚ Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ ËÌÚÂðÂÒ˚, ‡ Ëı ÏÓÊÌÓ ËÒÚÓÎÍÓ‚‡Ú¸ ÍÚÓ Í‡Í ÛÏÂÂÚ. é͇Á‡‚¯ËÒ¸ Ôð‚˚¯Â Ë ‚‡ÊÌ ‚Ò„Ó, ˝ÚË ÔÂðËÔÂÚËË Ò «Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ÏË ËÌÚÂðÂÒ‡ÏË» ÂÒÚ¸ ÍðÛÔÌÂȯ ÔðÓÚË‚Óð˜Ë ‚ ðÓ‰Û Ë ÒÛ‰¸·Â ‚ÒÂ„Ó ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚‡. ʼn‡ ̇ ÍðÛ„. ÇÓÚ Ú‡Í Ï˚ ÛÒÚðÓÂÌ˚ – β‰Ë „ð¯Ì˚Â Ë ÔðÓÒÚ˚ ÒÏÂðÚÌ˚Â, ÔÓ‚ËÌÌ˚ ‚ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ·Â‰‡ı, ÔÓÌËχ˛˘ËÂ Ë ÒÚð‡‰‡˛˘Ë ÓÚ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÙÂÚ˯ÂÈ, „Ë·ÌÛ˘Ë ‚ ‚ÓÈ̇ı Ë ÒÌÓ‚‡ ‚Ó˛˛˘ËÂ… Ä ÂÒÎË ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ ÅÓ„ ÒÓÚ‚ÓðËÎ ˜ÂÎÓ‚Â͇ ÔÓ Ò‚ÓÂÏÛ ÔӉӷ˲, Í‡Í ÛÚ‚Âðʉ‡˛Ú ‚ÂÎËÍË ðÂÎË„ËË, ÚÓ Ì ӘÂ̸-ÚÓ ÔÓÁ‡‚ˉÛ¯¸ Ë ÖÏÛ. åÓ„ ·˚ ÔðˉÛχڸ ˜ÚÓ-ÌË·Û‰¸ ÔÓËÌÚÂðÂÒÌÂÂ, ‚Ó ‚ÒflÍÓÏ ÒÎÛ˜‡Â, ˜ÚÓ-ÌË·Û‰¸ ÔÓÎӄ˘ÌÂÂ… çÓ ˜ÚÓ ÂÒÚ¸ – ÚÓ ÂÒÚ¸. àÚ‡Í, ˜ÚÓ Ê ÂÒÚ¸? ÇÓÁÏÓÊ̇ ÎË Ú‡Í‡fl ˉËÎÎËfl, Ú‡ÍÓ ˜Û‰Ó, ˜ÚÓ ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚Ó ÒÛÏÂÂÚ ÊËÚ¸ ̇ Ô·ÌÂÚ ·ÂÁ ·ðÂÏÂÌË ÓðÛÊËfl Í‡Í ÛÒÚð‡¯‡˛˘Â„Ó Ù‡ÍÚÓð‡ Ôð‰̇ÏÂðÂÌÌÓ„Ó ÔðÂËÏÛ˘ÂÒÚ‚‡? çÂÚ, ÍÓ̘ÌÓ, ÔÓ ‚ÒÂÏ Ô‡ð‡ÏÂÚð‡Ï ˝ÚÓ„Ó Ì ÏÓÊÂÚ ·˚Ú¸, ð‡Á‚ ˜ÚÓ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚Ó Ó·ðÂÚÂÚ Ú‡ÍÓÈ ÙÓðÏ‡Ú ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ÒÚð‡Ì Ë Ì‡ðÓ‰Ó‚ ̇ Ô·ÌÂÚÂ, ÔÓ‰Ó·Ì˚È ÚÓÏÛ, ͇ÍËÏ fl‚ÎflÂÚÒfl Ì˚̯ÌËÈ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ ëÓ˛Á ‚ ð‡θÌÓÒÚË Ì‡ Ò„ӉÌfl¯ÌËÈ ‰Â̸… ч, ˝ÚÓ Ï˜ڇ, ·ÂÁ ϘÚ˚ ÊËÚ¸ ÚÓÊ ·ÂÒÔÂðÒÔÂÍÚË‚ÌÓ. ÅÛ‰ÂÏ Ï˜ڇڸ…
daha ilgi çekici, en az›ndan daha mant›kl› bir fley yaratsayd›… Fakat yine de olan olur. Peki, olan ne? Acaba gelecekte insanl›¤›n silaha ihtiyaç duymadan ve birisini öldürme gereksinimi duymadan yaflayabilece¤i böyle bir huzur ve harikuladelik mümkün mü? Hay›r, hangi parametreye göre bak›l›rsa bak›ls›n, insano¤lunun bugünkü Avrupa Birli¤i’ne benzer bir ülke, bir halk biçimine sahip olabilece¤i böyle bir fley mümkün de¤il. Evet, bu bir hayal, hayalsiz de yaflam›n anlam› yok. O halde hayal edelim…
à ‚Ò ·Óθ¯Â ̇ÔËð‡ÂÚ, ̇„ÎÂÂÚ ÚÓð„Ó‚Îfl ÓðÛÊËÂÏ ‚ ÏËðÂ… áÎÓð‡‰ÒÚ‚ÛÂÚ, ÚÓðÊÂÒÚ‚ÛÂÚ, ÏÒÚËÚ Á‡ ̉‡‚ÌËÈ ÏÓð‡ÚÓðËÈ ‚Â͇… Silah sat›fllar› gittikçe daha da fazlalafl›yor... Öç al›yor, bayram ediyor, bir önceki asr›n rövanfl›n›n öcünü al›yor…
13
àÌÚÂÎÎÂÍÚۇθÌ˚È ‚Á„Îfl‰ Entelektüel Bak›fl
àëãÄåëäàÖ à áÄèÄÑçõÖ èêÄÇéÇõÖ ñÖççéëíà:
ëÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌË ËÎË ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚ËÂ? ‹SLÂM VE BATI HUKUK DE⁄ERLER‹:
Çat›flma ya da iflbirli¤i ãÂÓÌˉ ë˛ÍËflÈÌÂÌ
Leonid Sükiyainen
ÑÓÍÚÓð ˛ðˉ˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ, ÔðÓÙÂÒÒÓð àÌÒÚËÚÛÚ‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ Ë Ôð‡‚‡ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ ‡Í‡‰ÂÏËË Ì‡ÛÍ (åÓÒÍ‚‡).
Profesör, Hukuk Bilimleri Doktoru, Rusya Bilimler Akademisi Devlet ve Hukuk Enstitüsü (Moskova)
Ç
S
on zamanlarda sadece gazeteciler, politikac›lar ve sivil ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl Ì ÚÓθÍÓ ÊÛð̇ÎËÒÚ˚, ÔÓÎËÚËÍË Ë toplumda faaliyet yürüten kifliler de¤il, bilim adamlar› Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ‰ÂflÚÂÎË, ÌÓ Ë Û˜ÂÌ˚ ÏÌÓ„Ó „Ó‚ÓðflÚ Ó bile ‹slâm ve Bat› de¤erleri aras›ndaki çat›flmadan, 11 ÍÓÌÙÎËÍÚÂ Ë ‰‡ÊÂ Ó ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌËË Á‡Ô‡‰Ì˚ı Ë Eylül 2001’de yaflanan olay›n iflaret etti¤i ‹slâm ve Bat› ËÒ·ÏÒÍËı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ, Ôð‰Ò͇Á˚‚‡˛Ú ·ÎËÁÍÓ ̇˜‡ÎÓ ÓÚð˚ÚÓÈ ‚ÓÈÌ˚ ÏÂÊ‰Û á‡Ô‡‰ÓÏ Ë ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏ ÏËðÓÏ, dünyas› aras›nda muhtemel bir savafl›n çok yak›n gelecekte ÓÚ˜ÂÚÎË‚˚ ÔðËÁ̇ÍË ÍÓÚÓðÓÈ ÛÒχÚðË‚‡˛Ú ‚ ÒÓ·˚ÚËflı 11 bafllayaca¤›ndan bahsetmekteler. Uluslararas› terörizme karfl› ÒÂÌÚfl·ðfl 2001 „. èð˘ÂÏ ÂÒÎË Òð‡ÁÛ ÔÓÒΠÌËı ÎˉÂð˚ bir araya gelen dünya liderleri bu olaydan hemen sonra, bu ÏËðÓ‚ÓÈ ÍÓ‡ÎˈËË ÔðÓÚË‚ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓ„Ó ÚÂððÓðËÁχ tehlikenin bir de¤erler sistemi olarak ‹slâm’la do¤rudan ÓÒÓ·Ó ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡ÎË ÓÚÒÛÚÒÚ‚Ë ÔðflÏÓÈ Ò‚flÁË ˝ÚÓÈ Û„ðÓÁ˚ Ò iliflkisinin olmad›¤›n› vurgulamalar›na ra¤men, Endonezya ve ËÒ·ÏÓÏ Í‡Í ÒËÒÚÂÏÓÈ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ, ÚÓ ‚ÒΉ Á‡ Rusya’da yaflanan terörist faaliyetlerden sonra insanlar tekrar ÚÂððÓðËÒÚ˘ÂÒÍËÏË ‡ÍÚ‡ÏË ‚ à̉ÓÌÂÁËË Ë êÓÒÒËË ‚ÌÓ‚¸ ‹slâmî afl›r›l›k ve kimi Müslüman merkezlerce finanse edilen Á‡„Ó‚ÓðËÎË ËÏÂÌÌÓ Ó· ËÒ·ÏÒÍÓÏ ˝ÍÒÚðÂÏËÁÏÂ Ë terörizmden bahsetmeye bafllad›lar. ÚÂððÓðËÁÏÂ, ÒÔÓÌÒËðÛÂÏ˚ÏË ÌÂÍÓÚÓð˚ÏË ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏË Bütün bunlar, Bat› medeniyetinin temel de¤erleri ile ‹slâmî ˆÂÌÚð‡ÏË. görüfl ve yaflam biçiminin öz de¤erlerinin birbiriyle ÇÒ ˝ÚÓ ‰‡ÂÚ ‰ÓÔÓÎÌËÚÂθÌ˚ ‡ð„ÛÏÂÌÚ˚ ÚÂÏ, ÍÚÓ Ë˘ÂÚ uyuflmazl›klar›n› ortaya koymak isteyenler β·˚ ÔÓ‚Ó‰˚ ‰Îfl Ó·ÓÒÌÓ‚‡ÌËfl için ek bir materyal sa¤lamaktad›r. E¤er, ÌÂÒÓ‚ÏÂÒÚËÏÓÒÚË Íð‡ÂÛ„ÓθÌ˚ı hukukun Bat›-liberal de¤erler sisteminde ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ Á‡Ô‡‰ÌÓÈ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË Ò Avrupa’n›n hukukun oynad›¤› ana rolden ve fieriat›n ‹slâm’da ËÒıÓ‰Ì˚ÏË Ì‡˜‡Î‡ÏË ËÒ·ÏÒÍÓ„Ó önemli bir yere sahip oldu¤undan ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌËfl Ë Ó·ð‡Á‡ ÊËÁÌË. ÖÒÎË üstünlü¤ü teorisi ve bahsedecek olursak, ‹slâm ve Bat› de¤erler ÔðËÌflÚ¸ ‚Ó ‚ÌËχÌË ‚Â‰Û˘Û˛ ðÓθ ‹slâm’daki fieriat›n sistemi aras›ndaki iliflkileri konu alan Ôð‡‚‡ ‚ ÒËÒÚÂÏ Á‡Ô‡‰Ì˚ı ÎË·Âð‡Î¸Ì˚ı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ, ‡ Ú‡ÍÊ ÓÒÓ·Ó ÏÂÒÚÓ tart›flmalarda neden özellikle hukuki ba¤›ms›zl›¤› anlam ¯‡ðˇڇ ‚ ËÒ·ÏÂ, ÚÓ ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl problemlerin yer ald›¤› daha iyi olarak birbirine gayet ÔÓÌflÚÌ˚Ï, ÔÓ˜ÂÏÛ ‚ ˆÂÌÚð ‰ËÒÍÛÒÒËË Ó anlafl›lacakt›r. ÒÓÓÚÌÓ¯ÂÌËË Á‡Ô‡‰Ì˚ı Ë ËÒ·ÏÒÍËı yak›nlar. ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ Ó͇Á˚‚‡˛ÚÒfl ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó Yap›sal Avrupa anayasas›: Mecelle Ôð‡‚Ó‚˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚. Hukuku, devlet faaliyetinin bir sonucu olarak de¤erlendiren Bat› kaynakl› teori ve Yüce Allah’›n èÓ ÙÓðÏ å‰ʇη – ‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ ÍÓ‰ÂÍÒ yaratt›¤› fieriatla ilgili teoriler, d›flardan bak›ld›¤›nda gerçekten ÑÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ, Á‡Ô‡‰Ì‡fl ÚÂÓðËfl, ð‡ÒÒχÚðË‚‡˛˘‡fl Ôð‡‚Ó de birbiriyle hiç benzeflmemektedir. Fakat, e¤er Avrupal› Í‡Í ðÂÁÛÎ¸Ú‡Ú ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, Ë ËÒ·ÏÒ͇fl liberal yaklafl›m›n devlet anayasas›ndan, hükümetten ba¤›ms›z ÍÓ̈ÂÔˆËfl, ÍÓÚÓð‡fl ÓÚÌÓÒËÚÒfl Í ¯‡ðˇÚÛ Í‡Í Í Ú‚ÓðÂÌ˲ olarak do¤al insan haklar›na uymas›n› istemesinden ve ‹slâm ÇÒ‚˚¯ÌÂ„Ó Äηı‡, ‚̯̠̠Òӄ·ÒÛ˛ÚÒfl ÏÂÊ‰Û ÒÓ·ÓÈ. düflünürlerinin fieriat prensiplerini anayasan›n kayna¤› olarak çÓ ÂÒÎË Û˜ÂÒÚ¸, ˜ÚÓ Â‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ ÎË·Âð‡Î¸Ì˚È ÔÓ‰ıÓ‰ de¤erlendirdikleri hesaba kat›l›rsa, bu iki teori aras›nda bir Úð·ÛÂÚ ÓÚ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó Á‡ÍÓÌÓ‰‡ÚÂθÒÚ‚‡ ayr›l›k kalmayacakt›r. Bat›l› ve Müslüman hukukçular›n›n Ó·flÁ‡ÚÂθÌÓÈ ÓðËÂÌÚ‡ˆËË Ì‡ ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌ˚Â Ë ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ hukukun özü ve devletle iliflkisi ile ilgili karfl›laflt›rmal› 14
ÓÚ ‚·ÒÚË Ôð‡‚‡ ˜ÂÎÓ‚Â͇, ‡ ÒÓ‚ðÂÏÂÌ̇fl ËÒ·ÏÒ͇fl Ôð‡‚Ó‚‡fl Ï˚Òθ Ò˜ËÚ‡ÂÚ ÔðË̈ËÔ˚ ¯‡ðˇڇ ËÒÚÓ˜ÌËÍÓÏ Á‡ÍÓÌÓ‰‡ÚÂθÒÚ‚‡, ÚÓ ð‡Á΢Ëfl ÏÂÊ‰Û ˝ÚËÏË ‰‚ÛÏfl ÚÂÓðËflÏË Ì ͇ÊÛÚÒfl ÌÂÔðÂÓ‰ÓÎËÏ˚ÏË. é· ˝ÚÓÏ Ê „Ó‚ÓðËÚ ÒÓÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌË ‚Á„Îfl‰Ó‚ Á‡Ô‡‰Ì˚ı Ë ÏÛÒÛθχÌÒÍËı ˛ðËÒÚÓ‚ ̇ ËÒıÓ‰ÌÓ ̇Á̇˜ÂÌË Ôð‡‚‡ Ë Â„Ó ÒÓÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Ò „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ: ‚ðÓÔÂÈÒ͇fl ÍÓ̈ÂÔˆËfl „ÓÒÔÓ‰ÒÚ‚‡ Ôð‡‚‡ Ë ËÒ·ÏÒ͇fl ÚÂÓðËfl ÒÛ‚ÂðÂÌËÚÂÚ‡ ¯‡ðˇڇ Ó˜Â̸ ·ÎËÁÍË ÔÓ Ò‚ÓÂÏÛ ÒÏ˚ÒÎÛ. í‡ÍÓÈ ‚˚‚Ó‰ ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl ¢ ·ÓΠӷÓÒÌÓ‚‡ÌÌ˚Ï ÔðË Òð‡‚ÌÂÌËË ÍÓÌÍðÂÚÌ˚ı ÔðË̈ËÔÓ‚ Ë ÌÓðÏ Á‡Ô‡‰ÌÓ„Ó Ë ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó Ôð‡‚‡, ‡ Ú‡ÍÊ ËÒÚÓðËË Ëı ‚Á‡ËÏÓÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ. åÛÒÛθχÌÒÍÓ Ôð‡‚Ó ‚ ͇˜ÂÒÚ‚Â ˛ðˉ˘ÂÒÍÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ¯‡ðˇڇ – Ӊ̇ ËÁ ÓÒÌÓ‚Ì˚ı Ôð‡‚Ó‚˚ı ÒËÒÚÂÏ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó ÏËð‡. éÌÓ Ó·Î‡‰‡ÂÚ ðfl‰ÓÏ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ, ÓÚ΢‡˛˘Ëı Â„Ó ÓÚ Á‡Ô‡‰ÌÓÈ Ôð‡‚Ó‚ÓÈ ÍÛθÚÛð˚. Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl Ó·˘Ë ÔðË̈ËÔ˚ Ë ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó ÍÓÌÍðÂÚÌ˚ı ÌÓðÏ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó Ôð‡‚‡ ÒıÓ‰Ì˚ Ò ÙÛ̉‡ÏÂÌڇθÌ˚ÏË Ë‰ÂflÏË Ë ˜‡ÒÚÌ˚ÏË ÔÓÎÓÊÂÌËflÏË ‰ðÛ„Ëı Ôð‡‚Ó‚˚ı ÒËÒÚÂÏ. ç ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ ‰Îfl ËÒÚÓðËË ¯‡ðˇڇ ‚Ò„‰‡ ·˚ÎÓ ı‡ð‡ÍÚÂðÌÓ Â„Ó ÚÂÒÌÓ ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚ËÂ Ò ËÌ˚ÏË Ôð‡‚Ó‚˚ÏË ÒËÒÚÂχÏË. ÇÓÒÔðËflÚËÂ, ̇˜Ë̇fl Ò XIX ‚., ÏÌÓ„ËÏË ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏË ÒÚð‡Ì‡ÏË Â‚ðÓÔÂÈÒÍËı Ôð‡‚Ó‚˚ı ÏÓ‰ÂÎÂÈ ·˚ÎÓ ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÎÂÌÓ Ôð‰¯ÂÒÚ‚Û˛˘ÂÈ ËÒÚÓðËÂÈ Ôð‡‚Ó‚Ó„Ó ð‡Á‚ËÚËfl ËÒ·ÏÒÍÓ„Ó ÏËð‡ Ë Ó·˙flÒÌflÎÓÒ¸ ‚ Á̇˜ËÚÂθÌÓÈ ÏÂð ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚflÏË Ò‡ÏÓ„Ó ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó Ôð‡‚‡, ÍÓÚÓðÓÂ, Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, ÓÚÍð˚ÚÓ Í ‚ÓÒÔðËflÚ˲ ˜ÛÊÓ„Ó ÓÔ˚Ú‡, ‡ Ò ‰ðÛ„ÓÈ – ÒÔÓÒÓ·ÌÓ Ó·Ó„‡˘‡Ú¸ ËÌ˚ Ôð‡‚Ó‚˚ ÍÛθÚÛð˚. í‡Í, ‚ Òð‰ÌË ‚Â͇ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓ Ôð‡‚Ó Á‡ËÏÒÚ‚Ó‚‡ÎÓ ËÁ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÈ Ôð‡‚Ó‚ÓÈ ÍÛθÚÛð˚ ˆÂÎ˚È ðfl‰ ËÌÒÚËÚÛÚÓ‚ Ë ÍÓÌÍðÂÚÌ˚ı ð¯ÂÌËÈ – ‚ÂÍÒÂθ, ÔÂð‚Ӊ ‰Ó΄‡,
görüflleri de bunu göstermektedir: Avrupa’n›n hukukun üstünlü¤ü teorisi ve ‹slâm’daki fieriat›n ba¤›ms›zl›¤› anlam olarak birbirine gayet yak›nlar. Bat› ve Müslüman hukuk sistemindeki normlarla somut prensipler ve hatta aralar›ndaki etkileflim tarihleri daha iyi bir flekilde k›yasland›¤›nda, elde edilen sonuç daha ikna edici olacakt›r. fieriat›n hukuki niteli¤ini de¤erlendirdi¤imizde Müslüman anayasas›, günümüzün en temel hukuk sistemlerinden biridir. Kendine has özelliklerinin yan›nda Bat› hukuk kültüründen ayr›flan bir tak›m özellikleri de vard›r. Bununla birlikte, ‹slâm hukuunun genel prensipleri ve somut birçok normlar›, di¤er temel hukuk sistemlerinin ana fikirleri ve özel durumlar› ile benzerlik tafl›maktad›r. Burada fieriat tarihini di¤er hukuk sistemleriyle s›k› bir iliflki içinde olmas›n›n onun karakteristik özelli¤i oldu¤unu belirtmek bir rastlant› de¤ildir. 19. yüzy›ldan bafllamak üzere birçok Müslüman ülkenin Avrupa hukuk modelini kabul etmesine, bir önceki dönemde ‹slâm hukuk sistemi kat etti¤i geliflimle zemin haz›rlanm›flt›r. Bu durum, hem yabanc› tecrübeye aç›k ve hem de di¤er hukuk kültürlerini zenginlefltirme niteli¤ine sahip ‹slâm hukuk sisteminin kendine has özelli¤iyle aç›klanmaktad›r. Böylece, Ortaça¤da Avrupa hukuku birçok kurum ve kimi somut problemlerin çözümünü ‹slâm kültüründen alm›flt›r: Senet, borç devri, deniz kazalar›yla ortaya ç›kan hukuki sonuçlar›n ve esirlerin hukuki statülerinin düzenlenmesi. Bununla birlikte, 19-20. yüzy›lda ‹slâm hukuk sistemi büyük oranda Avrupa hukuk gelene¤inin etkisinde kald›. Osmanl› ‹mparatorl¤u’nun 1869-1876 y›llar›nda kabul etti¤i, içerik itibariyle Hanefi mezhebinin f›kh›, yap›sal olarak ise bir Avrupa anayasas› olan “Mecelle” buna en iyi örnektir.
Ö‚ðÓÔÂÈÒ͇fl ÍÓ̈ÂÔˆËfl „ÓÒÔÓ‰ÒÚ‚‡ Ôð‡‚‡ Ë ËÒ·ÏÒ͇fl ÚÂÓðËfl ÒÛ‚ÂðÂÌËÚÂÚ‡ ¯‡ðˇڇ Ó˜Â̸ ·ÎËÁÍË ÔÓ Ò‚ÓÂÏÛ ÒÏ˚ÒÎÛ.
15
ð„ÛÎËðÓ‚‡ÌË Ôð‡‚Ó‚˚ı ÔÓÒΉÒÚ‚ËÈ ÏÓðÒÍÓÈ ‡‚‡ðËË Ë Ôð‡‚Ó‚Ó„Ó ÒÚ‡ÚÛÒ‡ ÔÎÂÌÌ˚ı. Ç Ò‚Ó˛ Ó˜Âð‰¸ ðÂÙÓðÏ˚ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó Ôð‡‚‡ XIX-XX ‚‚. ËÒÔ˚Ú‡ÎË ÔðflÏÓ ‚ÎËflÌË ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÈ Ôð‡‚Ó‚ÓÈ Úð‡‰ËˆËË. üðÍËÏ ÔðËÏÂðÓÏ ‚ ˝ÚÓÏ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË fl‚ÎflÂÚÒfl ÔðËÌflÚ‡fl ‚ 1869-1876 „„. ‚ éÒχÌÒÍÓÈ ËÏÔÂðËË å‰ʇη, ÍÓÚÓð‡fl ÔÓ Ò‚ÓÂÏÛ ÒÓ‰ÂðʇÌ˲ ·˚· Ó·ð‡ÁˆÓÏ ı‡Ì‡ÙËÚÒÍÓ„Ó ÙËÍı‡, ‡ ÔÓ ÙÓðÏ – ÍÓ‰ÂÍÒÓÏ ‚ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏ ÔÓÌËχÌËË. àÒ·ÏÒ͇fl Ë Á‡Ô‡‰Ì‡fl Ôð‡‚Ó‚˚ ÍÛθÚÛð˚ ¢ ·ÓΠÚÂÒÌÓ ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Û˛Ú ‚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ ÏËðÂ. èð˘ÂÏ ˝ÚÓ ÔðÓËÒıÓ‰ËÚ Ì ÚÓθÍÓ ‚ ÒÙÂð ÚÓð„Ó‚Ó-˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡, ÙË̇ÌÒÓ‚, ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl ËÎË ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ, ÌÓ Ë ‚ Ú‡ÍËı ˜Û‚ÒÚ‚ËÚÂθÌ˚ı ӷ·ÒÚflı, Í‡Í Ôð‡‚‡ ˜ÂÎÓ‚Â͇. çÂÒÓÏÌÂÌÌÓ, ðfl‰ ÔðË̈ËÔˇθÌ˚ı ÔÓÎÓÊÂÌËÈ ¯‡ðˇڇ ÔÓ ˝ÚÓÈ ÚÂÏ ð‡ÒıÓ‰ËÚÒfl Ò ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓ ÔðËÁ̇ÌÌ˚ÏË ÔÓ‰ıÓ‰‡ÏË. ÇÏÂÒÚÂ Ò ÚÂÏ, ÒÓ‚ðÂÏÂÌ̇fl ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ-Ôð‡‚Ó‚‡fl Ï˚Òθ Ì ÒÚÓËÚ Ì‡ ÏÂÒÚÂ, ÓÚð‡Ê‡fl ÔðÓËÒıÓ‰fl˘Ë ‚ ÏËð ËÁÏÂÌÂÌËfl, ˜ÚÓ, ÍÒÚ‡ÚË, Óڂ˜‡ÂÚ ËÒıÓ‰Ì˚Ï Ì‡˜‡Î‡Ï Ò‡ÏÓ„Ó ¯‡ðˇڇ. Ç ðÂÁÛθڇÚÂ, ÌÂÒÏÓÚðfl ̇ ÓÒÓ·Û˛ ÔÓÁËˆË˛ ÔÓ ÌÂÍÓÚÓð˚Ï ÒÂð¸ÂÁÌ˚Ï ÏÓÏÂÌÚ‡Ï, ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚È ËÒ·ÏÒÍËÈ ÔÓ‰ıÓ‰ Í Ôð‡‚‡Ï ˜ÂÎÓ‚Â͇ ‚ ˆÂÎÓÏ ÔÂðÂÍÎË͇ÂÚÒfl Ò ð‡Á‰ÂÎflÂÏ˚ÏË ÏËðÓ‚˚Ï ÒÓÓ·˘ÂÒÚ‚ÓÏ Òڇ̉‡ðÚ‡ÏË. é· ˝ÚÓÏ Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚ÛÂÚ Ë ÒÓÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌË ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ı ‡ÍÚÓ‚ Ò ‰ÓÍÛÏÂÌÚ‡ÏË, ÔðËÌflÚ˚ÏË ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏË ÒÚð‡Ì‡ÏË. ëðÂ‰Ë ÌËı ÓÒÓ·Ó ÏÂÒÚÓ Á‡ÌËχÂÚ àÒ·ÏÒ͇fl ÑÂÍ·ð‡ˆËfl Ôð‡‚ ˜ÂÎÓ‚Â͇, Ó‰Ó·ðÂÌ̇fl ̇ XIX Òӂ¢‡ÌËË ÏËÌËÒÚðÓ‚ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ ÒÚð‡Ì-˜ÎÂÌÓ‚ éð„‡ÌËÁ‡ˆËË àÒ·ÏÒ͇fl äÓÌÙÂðÂ̈Ëfl ‚ ä‡Ëð ‚ 1990 „. èð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ÌË Ó‰ÌÓ ËÁ ÔÓÎÓÊÂÌËÈ ‰‡ÌÌÓ„Ó ‰ÓÍÛÏÂÌÚ‡ Ì ‚ÒÚÛÔ‡ÂÚ ‚ ÔðÓÚË‚Óð˜ËÂ Ò ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓ-Ôð‡‚Ó‚˚ÏË ‡ÍÚ‡ÏË ÔÓ Ôð‡‚‡Ï ˜ÂÎÓ‚Â͇, ÍÓÚÓð˚ Ì ÚÓθÍÓ Ì ËÒÍβ˜‡˛Ú, ‡ ̇ӷÓðÓÚ Ôð‰ÔÓ·„‡˛Ú ÒÔˆËÙËÍÛ ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌËfl ˝ÚËı Ôð‡‚ Ò Û˜ÂÚÓÏ Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ı Ë ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ ð‡ÁÌ˚ı ÒÚð‡Ì. Ö‰ËÌ˚ ‚ Ò‚ÓÂÈ ÓÒÌÓ‚Â Òڇ̉‡ðÚ˚ Ôð‡‚ ˜ÂÎÓ‚Â͇ ÏÓ„ÛÚ ·˚Ú¸ ð‡ÎËÁÓ‚‡Ì˚ ÔÓ-ð‡ÁÌÓÏÛ. èð˘ÂÏ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚ ð‡Á΢Ëfl ÏÂÊ‰Û Á‡Ô‡‰Ì˚ÏË Ë ËÒ·ÏÒÍËÏË ˆÂÌÌÓÒÚflÏË Î˯¸ Ó·Ó„‡˘‡˛Ú ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚È ‚Á„Îfl‰ ̇ ˝ÚÛ ÔðÓ·ÎÂÏÛ.
á‡Ô‡‰ Ì ÔðÓÚË‚Óð˜ËÚ ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏ ˆÂÌÌÓÒÚflÏ èÓÁËÚË‚ÌÓ ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ë ‚ðÓÔÂÈÒÍËı Ë ËÒ·ÏÒÍËı Ôð‡‚Ó‚˚ı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ Ì ӄð‡Ì˘˂‡ÂÚÒfl ÒÛ„Û·Ó ˛ðˉ˘ÂÒÍËÏË ‚ÓÔðÓÒ‡ÏË. éÌÓ ÏÓÊÂÚ Ë ‰ÓÎÊÌÓ Ò˚„ð‡Ú¸ ‚‡ÊÌÛ˛ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÛ˛ ðÓθ ‚ ð¯ÂÌËË ·ÓΠ¯ËðÓÍËı, ‰‡Ê „ÎÓ·‡Î¸Ì˚ı ÔðÓ·ÎÂÏ. Ç ˜‡ÒÚÌÓÒÚË, Û͇Á‡ÌÌ˚ ˆÂÌÌÓÒÚË ÏÓ„ÛÚ ÔÓÏÓ˜¸ ‚ ̇·ÊË‚‡ÌËË ÔðÓ‰ÛÍÚË‚ÌÓ„Ó ‰Ë‡ÎÓ„‡ ÏÂÊ‰Û ËÒ·ÏÒÍËÏ ÏËðÓÏ Ë á‡Ô‡‰ÓÏ, ‚ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â ÏÂÊ‰Û ÌËÏË Ì ÚÓθÍÓ ‚ Ûð„ÛÎËðÓ‚‡ÌËË Ú‡ÍËı ÒÎÓÊÌ˚ı ‚ÓÔðÓÒÓ‚, Í‡Í „ÎÓ·‡ÎËÁ‡ˆËfl Ë Ôð‡‚‡ ˜ÂÎÓ‚Â͇, ÌÓ Ë ‚ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ı ÛÒËÎËflı ÔÓ ·Óð¸·Â Ò ˝ÍÒÚðÂÏËÁÏÓÏ Ë ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚Ï ÚÂððÓðËÁÏÓÏ. Ä̇ÎËÁ Ôð˘ËÌ ˝ÚÓÈ „ÎÓ·‡Î¸ÌÓÈ Û„ðÓÁ˚ Ë ÒÔÓÒÓ·Ó‚ ÔðÓÚË‚Ó‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ÂÈ Û·Âʉ‡ÂÚ ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÓÒÌÓ‚ÌÓÈ ÍÓÌÙÎËÍÚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË Á‡Íβ˜‡ÂÚÒfl Ì ‚ ÔðÓÚË‚Óð˜Ëflı ÏÂÊ‰Û Á‡Ô‡‰Ì˚ÏË Ë ËÒ·ÏÒÍËÏË ˆÂÌÌÓÒÚflÏË, ‡ ‚ ÔðÓÚË‚Óð˜ËË ÏÂÊ‰Û ˆË‚ËÎËÁÓ‚‡ÌÌ˚Ï, ÛÏÂðÂÌÌ˚Ï, ÔðÓÒ‚Â˘ÂÌÌ˚Ï, ‚Á‚¯ÂÌÌ˚Ï, ÚÓÎÂð‡ÌÚÌ˚Ï ÔÓ‰ıÓ‰ÓÏ Í ð¯ÂÌ˲ ÔðÓ·ÎÂÏ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ„Ó ÏËð‡, Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, Ë ÌÂÚÂðÔËÏÓÈ Í ËÌ˚Ï ‚Á„Îfl‰‡Ï, ð‡‰Ë͇θÌÓÈ, Ó„ð‡Ì˘ÂÌÌÓÈ ÌÂÚÂðÔËÏÓÈ ÔÓÁˈËÂÈ ÔÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌ˲ Í ˝ÚËÏ ÍðËÁËÒ‡Ï Ë ÒÎÓÊÌÓÒÚflÏ Ò ‰ðÛ„ÓÈ. èð˘ÂÏ Ó·Â ÓÚϘÂÌÌ˚ Íð‡ÈÌË ÎËÌËË ı‡ð‡ÍÚÂðÌ˚ Í‡Í ‰Îfl á‡Ô‡‰‡, Ú‡Í Ë ‰Îfl ÏÛÒÛθχÌÒÍÓ„Ó ÏËð‡. èÓ˝ÚÓÏÛ ‚ ·Óð¸·Â Ò ˝ÍÒÚðÂÏËÁÏÓÏ Ë ÚÂððÓðËÁÏÓÏ ËÒÚËÌÌ˚ Á‡Ô‡‰Ì˚Â Ë ËÒ·ÏÒÍË ˆÂÌÌÓÒÚË – Ì ÔðÓÚË‚ÌËÍË, ‡ ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÒÓ˛ÁÌËÍË.
16
‹slâm ve Bat› hukuk medeniyeti günümüzde birbiriyle daha fazla etkileflim içindedirler. Üstelik bu sadece ticari-ekonomik, mâli, idarî veya uluslararas› iliflkiler alan›nda de¤il, insan haklar› gibi daha hassas konularda da gerçekleflmektedir. Elbette, fieriat›n bu konuyla ilgili kimi prensibî durumlar› uluslararas› kabul görmüfl yaklafl›mlardan ayr›flmaktad›r. Bununla birlikte, ‹slâm hukuk anlay›fl› dünyada meydana gelen de¤iflikliklere özü gere¤i uyum sa¤lamakta ve asla yerinde durmamaktad›r. Sonuç olarak, kimi ciddi konular›n kendine has bir özelli¤i olmas›na karfl›l›k, insan haklar› karfl›s›nda günümüz ‹slâmî yaklafl›m› dünyada kabul görmüfl standartlar› ça¤r›flt›rmaktad›r. Müslüman ülkelerce kabul edilen belgelerle uluslararas› anlaflmalar karfl›laflt›r›ld›¤›nda bu konu daha iyi görülecektir. Bunlar aras›nda 1990’da Kahire’de toplanan ‹slâm Konferans› Örgütü üyesi olan ülkelerin D›fliflleri Bakanlar›n›n kat›l›m›yla gerçekleflen ‹slâm Konferans› Örgütü’nün 19. oturumunda kabul edilen “‹nsan Haklar› Bildirgesi” önemli bir yere sahiptir.
Avrupa ve ‹slâm hukuk de¤erlerinin olumlu etkileflimleri sadece hukukî alanlarla s›n›rl› de¤ildir. Bu etkileflim, bugün oldukça karmafl›k ve derin problemlerin çözümünde önemli bir rol de oynayabilir.
èÓÁËÚË‚ÌÓ ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ë ‚ðÓÔÂÈÒÍËı Ë ËÒ·ÏÒÍËı Ôð‡‚Ó‚˚ı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ Ì ӄð‡Ì˘˂‡ÂÚÒfl ÒÛ„Û·Ó ˛ðˉ˘ÂÒÍËÏË ‚ÓÔðÓÒ‡ÏË. éÌÓ ÏÓÊÂÚ Ë ‰ÓÎÊÌÓ Ò˚„ð‡Ú¸ ‚‡ÊÌÛ˛ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÛ˛ ðÓθ ‚ ð¯ÂÌËË ·ÓΠ¯ËðÓÍËı, ‰‡Ê „ÎÓ·‡Î¸Ì˚ı ÔðÓ·ÎÂÏ. Bu belgenin hemen hemen hiçbir k›sm›, farkl› ülkelerin millî ve dinî özelliklerini göz önünde bulundurarak kanunlar›n iflletilmesine dair bir özellik ortaya koyacak nitelikte insan haklar›yla ilgili uluslararas› hukuk anlaflmalar›yla çeliflmemektedir. ‹nsan haklar›yla ilgili ortak standartlar farkl› flekillerde de uygulanabilir. Üstelik kimi farkl› Bat› ve ‹slâm de¤erleri bu gibi problemlere bugünkü bak›fl aç›m›z› zenginlefltirir.
‹slâmi de¤erlerle çat›flmayan Bat› Avrupa ve ‹slâm hukuk de¤erlerinin olumlu etkileflimleri sadece hukukî alanlarla s›n›rl› de¤ildir. Bu etkileflim, bugün oldukça karmafl›k ve derin problemlerin çözümünde önemli bir rol de oynayabilir. Bununla birlikte, ifade edilen bu de¤erler ‹slâm ve Bat› aras›nda bir diyalog ortam›n›n oluflturulmas›nda, sadece küreselleflme ve insan haklar› gibi karmafl›k problemlerin giderilmesinde de¤il, afl›r›l›k ve uluslararas› terörizme karfl› ortak mücadelede de yard›mc› olabilir. Bu küresel tehlikenin sebeplerinin ve buna karfl› mücadelenin analizi günümüz medeniyetlerinin çat›flmalar›ndaki temel esas›n Bat› ve ‹slâmî de¤erlerin birbiriyle çeliflmesinde de¤il, bir yönden günümüz problemlerinin çözümüne, medeni, ›l›ml›, müreffeh, geliflmifl ve hoflgörülü yaklafl›mlarda, di¤er yönden ise, farkl› görüfllere karfl› hoflgörüsüzlük, bu gibi kriz ve s›k›nt›lara karfl› radikal ve
lj¸ ‚ ̇¯ÂÏ ÏËð ÙðÓÌÚ ÔðÓıÓ‰ËÚ Ì ÔÓ ÎËÌËË á‡Ô‡‰-ËÒ·Ï, ‡ ÔÓ ðÛ·ÂÊÛ, ð‡Á‰ÂÎfl˛˘ÂÏÛ ˆË‚ËÎËÁÓ‚‡ÌÌ˚Â Ë ‚‡ð‚‡ðÒÍË Ú˜ÂÌËfl Ë ÒËÎ˚ ‚ÌÛÚðË Í‡Ê‰ÓÈ ÒÚð‡Ì˚, Í‡Ê‰Ó„Ó Ó·˘ÂÒÚ‚‡. ÖÒÎË ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û Á‡Ô‡‰Ì˚ÏË Ë ÏÛÒÛθχÌÒÍËÏË ÒÚð‡Ì‡ÏË Ë ‚ÓÁÌË͇˛Ú, ÚÓ Ëı Ôð˘ËÌ˚ ÍÓðÂÌflÚÒfl Ì ‚ ÔðÓÚË‚ÓÒÚÓflÌËË ð‡Á‰ÂÎflÂÏ˚ı ËÏË ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ, ‡ ‚ ÌÂð¯ÂÌÌÓÒÚË ÒÂð¸ÂÁÌ˚ı ÔðÓ·ÎÂÏ, Ò ÍÓÚÓð˚ÏË ÒÚ‡ÎÍË‚‡ÂÚÒfl ̇¯ ÏËð. ÅÓΠÚÓ„Ó, ÓÚ‚ÂÚ˚ ̇ ˝ÚË ‚˚ÁÓ‚˚ ÏÓ„ÛÚ ·˚Ú¸ ‰‡Ì˚ ÚÓθÍÓ ÔðË ÛÒÎÓ‚ËË ÚÂÒÌÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ÏÂÊ‰Û Á‡Ô‡‰Ì˚ÏË Ë ËÒ·ÏÒÍËÏË ˆÂÌÌÓÒÚflÏË, ‡ Ì ÔÛÚÂÏ Ì‡‚flÁ˚‚‡ÌËfl Ò‚ÓËı Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÈ ‰ðÛ„ËÏ. Ç˚‚Ó‰ Ó ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË Ë ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓÒÚË ‰Ë‡ÎÓ„‡ Ë ÔÓÁËÚË‚ÌÓ„Ó ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl Á‡Ô‡‰Ì˚ı Ë ËÒ·ÏÒÍËı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ ‚ ð‡Á΢Ì˚ı ӷ·ÒÚflı, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠÔÓ ‚ÓÔðÓÒ‡Ï Ôð‡‚‡ Ë ÔÓÎËÚËÍË, ËÏÂÂÚ Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍÓ Á̇˜ÂÌËÂ Í‡Í ‰Îfl êÓÒÒËË, Ú‡Í Ë ‰Îfl íÛðˆËË. Ç ˜‡ÒÚÌÓÒÚË, ð¯ÂÌË ÏÌÓ„Ëı ÔðÓ·ÎÂÏ ‚ ÏÛÒÛθχÌÒÍËı ð„ËÓ̇ı êÓÒÒËË Ì‡ÒÚÓflÚÂθÌÓ Úð·ÛÂÚ ÚÂÒÌÓ„Ó ÒÓ˛Á‡ Á‡Ô‡‰Ì˚ı Òڇ̉‡ðÚÓ‚ Ë ËÒ·ÏÒÍËı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ. Ç ˝ÚÓÏ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË ÓÒÓ·˚È ËÌÚÂðÂÒ ‰Îfl êÓÒÒËË Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÔðËÏÂð íÛðˆËË, ̇ÍÓÔË‚¯ÂÈ ·Ó„‡Ú˚È ÓÔ˚Ú ÔÎÓ‰ÓÚ‚ÓðÌÓ„Ó ÒÓ˜ÂÚ‡ÌËfl Á‡Ô‡‰Ì˚ı ÔÓ‰ıÓ‰Ó‚ Í ÔÓÎËÚËÍÂ Ë Ôð‡‚Û Ò ËÒ·ÏÒÍËÏË ËÒıÓ‰Ì˚ÏË ÔÓ‰ıÓ‰‡ÏË Ë ÔðË̈ËÔ‡ÏË. çÓ Ë ‰Îfl ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì˚ ÔðÓ·ÎÂχ Ëı ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ‡ÍÚۇθÌÓÈ, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ Ò Û˜ÂÚÓÏ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚ ‚ÒÚÛÔÎÂÌËfl  ‚ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ ÒÓ˛Á. äÓ̘ÌÓ, ÏÂÊ‰Û Á‡Ô‡‰Ì˚Ï Ë ËÒ·ÏÒÍËÏ ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌËÂÏ ÒÓıð‡Ìfl˛ÚÒfl ð‡ÒıÓʉÂÌËfl ÔÓ ðfl‰Û ÓÒÚð˚ı ‚ÓÔðÓÒÓ‚. ÑÎfl ̇·ÊË‚‡ÌËfl ‰Ë‡ÎÓ„‡ Ò ˆÂθ˛ ÒÏfl„˜ÂÌËfl ð‡Á΢ËÈ, ÔÓÁËÚË‚ÌÓ„Ó ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl Ë ‰‡Ê ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ÌÛÊÂÌ ˝ÙÙÂÍÚË‚Ì˚È ËÌÒÚðÛÏÂÌÚ. àÏ fl‚ÎflÂÚÒfl Ôð‡‚Ó, flÁ˚Í ÍÓÚÓðÓ„Ó – ÛÌË‚ÂðÒ‡ÎÂÌ ‚ Ì˚̯ÌÂÏ ÏËðÂ. èÓ˝ÚÓÏÛ ÒÓ‚ðÂÏÂÌ̇fl ÏÛÒÛθχÌÒ͇fl ÍÛθÚÛð‡ ‰ÓÎÊ̇ ‡ÍÚË‚Ì ‚Íβ˜‡Ú¸Òfl ‚ ˝ÚÓÚ ‰Ë‡ÎÓ„ Ë ð‡Á‚ËÚË ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË ‚ ˆÂÎÓÏ. èðË Ú‡ÍÓÏ ÛÒÎÓ‚ËË Ì‡ ‚ÓÔðÓÒ, ÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚È ‚ ̇Á‚‡ÌËË ˝ÚÓÈ ÒÚ‡Ú¸Ë, ÏÓÊÌÓ ·Û‰ÂÚ ‰‡Ú¸ ÓÔÚËÏËÒÚ˘ÂÒÍËÈ ÓÚ‚ÂÚ.
s›n›rl› hoflgörüsüzlükte yatt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Bu bahsedilen iki yaklafl›m hem Bat› ve hem de Müslüman dünya için geçerlidir. Bu nedenle afl›r›l›k ve terörle mücadelede, bu hakiki ‹slâmi de¤erler gerçekte çeliflik de¤il, do¤al bir iflbirli¤i içindedirler. Zira günümüzde cepheleflme Bat›-‹slâm hatt› boyunca de¤il de, her bir toplum ve ülkenin içinde yer alan medeni ve barbar ak›m ve güçler hatt› boyundad›r. Yine de, e¤er Bat› ve Müslüman ülkeler aras›nda bir çat›flma meydana gelirse, bunun sebebi onlar› de¤erler olarak ayr›flt›ran köklerde de¤il, dünyan›n önündeki çözülmemifl ciddi problemlerde olacakt›r. Bu durumda bu tehlikelere karfl› durma, birinin di¤eri üzerinde hakimiyet kurma yoluyla de¤il, Bat›l› ve ‹slâm de¤erlerinin s›k› bir iflbirli¤i içine girmesiyle mümkün olacakt›r. Bat› ve ‹slâmî de¤erlerin hukuk ve politik alanlarla birlikte farkl› konularda diyalog ve olumlu etkileflim gere¤i ve imkan›ndan elde edilecek sonuç, Rusya için oldu¤u kadar Türkiye için de önemlidir. Üstelik, Rusya’n›n Müslüman bölgelerinde ortaya ç›kan birçok problemin çözümü Bat› standartlar›yla ‹slâm de¤erlerin s›k› iflbirli¤ine ihtiyaç duymaktad›r. Bu konuda, Bat›’n›n politika ve hukuka yaklafl›m›yla ‹slâm yaklafl›m ve prensiplerini verimli bir flekilde birlefltirme tecrübesine sahip Türkiye, Rusya için iyi bir örnektir. Fakat bu ülke için, bu iki kültür alan›n›n etkileflimi, özellikle AB’ye girme planlar› nedeniyle güncelli¤ini koruyacakt›r. Elbette, Bat› ve ‹slâmî dünya görüflü aras›nda kimi ciddi konularda ayr›flma da söz konusu. Farkl›l›klar› yumuflatmak amac›yla diyalog kurmak, olumlu etkileflim ve hatta iflbirli¤i için etkili bir araç gereklidir. O da, bugün evrensel bir dile sahip hukuktur. Bu nedenle ça¤dafl Müslüman kültürü bu diyalo¤a ve nihayet ça¤dafl medeniyetin geliflimine dahil olmak için daha aktif bir çaba sarf etmelidir. Bu durumda makalenin bafll›¤›nda ortaya konulan soruya iyimser bir cevap verilecektir. 17
Ö
Ç
ê
Ä
á
à
ü
Ç
á
Ö
ê
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
à
Dolmayan havuz: Türk bas›n›nda Avrasya Ö‚ð‡ÁËfl ‚ ÚÛðˆÍÓÈ Ô˜‡ÚË: ·‡ÒÒÂÈÌ ·ÂÁ ‚Ó‰˚... An›l Ural, Suat Sungur, Ahsen Morva, Feride Aetbaeva
ÄÌ˚Î ìð‡Î, ëÛ‡Ú ëÛÌ„Ûð, ÄxÒÂÌ åÓð‚‡, îÂðˉ ÄÂÚ·‡Â‚‡
‹stanbul Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi Radyo-Tv Bölümü doktora semineri olarak haz›rlanan bu çal›flma Prof. Dr. Edibe Sözen baflkanl›¤›nda, Korhan Mavnac›o¤lu’nun istatistik katk›s› ile gerçekleflmifltir.
àÒÒΉӂ‡ÌË ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÎÂÌÓ ÔÓ‰ ðÛÍÓ‚Ó‰ÒÚ‚ÓÏ ÔðÓÙÂÒÒÓð‡ ù‰Ë·Â ëÓÁÂÌ ‚ ð‡Ï͇ı ÒÂÏËÌ‡ð‡ ‰Îfl ‡ÒÔËð‡ÌÚÓ‚ éÚ‰ÂÎÂÌËfl ð‡‰ËÓ Ë ÚÂ΂ˉÂÌËfl Ù‡ÍÛθÚÂÚ‡ Òð‰ÒÚ‚ χÒÒÓ‚ÓÈ ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËË ëڇϷÛθÒÍÓ„Ó ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡. ëÚ‡ÚËÒÚ˘ÂÒÍË ‰‡ÌÌ˚Â, ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÌÌ˚ ‚ ‰‡ÌÌÓÈ ð‡·ÓÚÂ, ˜‡ÒÚ˘ÌÓ Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌ˚ äÓðı‡ÌÓÏ å‡‚Ì‡‰ÊËÓ„ÎÛ.
nlü flair-yazar Necip F. K›sakürek bir fliirinde “her fley akar” der; “ su, tarih, y›ld›z, insan ve fikir…” Günümüz dünyas›nda en ak›flkan fley haberdir. Haberler de su gibi, tarih gibi akar. Haberi de¤erli k›lan, onun ak›flkanl›¤›d›r. E¤er bir haber yerel, ulusal veya küresel havuza akm›yorsa, o haberin de¤eri sorgulan›r. Ak›flkanl›k ayn› zamanda insanlar üzerinde psikolojik etkileri olan bir süreçtir. Bir haber izlenirken ya da okunurken, okur ya da izler haberin geçti¤i yerde kendini hissedebiliyorsa o haber etkinli¤e sahiptir. Haberin etkisi, “orada olmak” hissini vermesiyle belirlenir. Haberin de¤eri “ak›flkan olmas›” ve insanlara “orada olma” hissini vermesiyle ölçümlenebilir. Bu çal›flma, haber ak›fl›n› görmek amac›yla Türk ulusal bas›n›nda yer alan Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetlerindeki haberleri incelemeye alm›flt›r. 2004 y›l›n›n son üç ay›; Ekim, Kas›m ve Aral›k Aylar›nda Cumhuriyet, Sabah, Zaman ve Milliyet gazetelerinde yer alan haberler taranm›fl ve (SPSS program›) içeriklerine göre incelenmifltir. Ekim, Kas›m, Aral›k aylar›na göre, Orta Asya ve Kafkasya ile ilgili 4 gazetede verilen haberlerin toplam› 282’dir. Aylara göre haber say›lar›n›n da¤›l›m› % 30 ile % 36 aras›ndad›r ve bu oran dengelidir.
Ü
Türk gazetelerinde Avrasya’dan Kazakistan ve Azerbaycan haberlerinin daha fazla oldu¤u, bunu K›rg›zistan, Özbekistan ve Türkmenistan’›n izledi¤i görülmektedir.
íÛðˆÍË „‡ÁÂÚ˚ ˜‡˘Â ‚ÒÂ„Ó Ô˜‡Ú‡˛Ú χÚÂðˇÎ˚ ËÁ ä‡Á‡ıÒڇ̇ Ë ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡. ᇠÌËÏË ÒÎÂ‰Û˛Ú ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì, ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì Ë íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì. 18
Tablo 1. Haberlerin gazetelere göre da¤›l›m› 퇷Î. 1. ê‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ÔÓ ËÁ‰‡ÌËflÏ Haber say›s› äÓÎ-‚Ó ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ
%
Cumhuriyet
133
47,2
Sabah
27
9,6
Zaman
99
35,1
Milliyet
23
8,2
Toplam / ÇÒ„Ó
282
100
à
Á‚ÂÒÚÌ˚È ÚÛðˆÍËÈ ÔÓ˝Ú ç‡‰ÊËÔ î‡Á˚Î ä˚Ò‡ÍÛðÂÍ ‚ Ó‰ÌÓÏ ÒÚËıÓÚ‚ÓðÂÌËË „Ó‚ÓðËÚ: «ÇÒ Ú˜ÂÚ: ‚Ó‰‡, ËÒÚÓðËfl, Á‚ÂÁ‰˚, β‰Ë, Ï˚ÒÎË...». Ç ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ ÏËð ÓÒÓ·ÓÈ «ÚÂÍÛ˜ÂÒÚ¸˛» ËÎË «ÔÓ‰‚ËÊÌÓÒÚ¸˛» ӷ·‰‡ÂÚ ËÌÙÓðχˆËfl. àÌÙÓðχˆËfl Ú˜ÂÚ, Í‡Í Ú˜ÂÚ ‚Ó‰‡, Í‡Í Ú˜ÂÚ ËÒÚÓðËfl. àÏÂÌÌÓ ÚÂÍÛ˜ÂÒÚ¸ ‰Â·ÂÚ ËÌÙÓðχˆË˛ ˆÂÌÌÓÈ. á̇˜ÂÌË ËÌÙÓðχˆËË, ÍÓÚÓð‡fl Ì ÔÓÔ‡‰‡ÂÚ ‚ ÏÂÒÚÌ˚È, ̇ˆËÓ̇θÌ˚È ËÎË „ÎÓ·‡Î¸Ì˚È ·‡ÒÒÂÈÌ, ‚˚Á˚‚‡ÂÚ ÒÓÏÌÂÌËÂ. èðË‚˚˜Í‡ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ ÔðÓˆÂÒÒ, ÍÓÚÓð˚È Ó͇Á˚‚‡ÂÚ ÔÒËıÓÎӄ˘ÂÒÍÓ ‚ÎËflÌË ̇ ˜ÂÎÓ‚Â͇. íð‡ÌÒÎËðÛÂχfl ÔÓ ÚÂ΂ˉÂÌ˲ ËÎË Ì‡Ô˜‡Ú‡Ì̇fl ‚ ÔðÂÒÒ ËÌÙÓðχˆËfl ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl ˝ÙÙÂÍÚË‚ÌÓÈ ‚ ÚÓÏ ÒÎÛ˜‡Â, ÂÒÎË ‚˚Á˚‚‡ÂÚ ˜Û‚ÒÚ‚Ó ÒÓÔð˘‡ÒÚÌÓÒÚË. ëË· ‚ÎËflÌËfl ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÓ„Ó ÒÓÓ·˘ÂÌËfl ÓÔð‰ÂÎflÂÚÒfl Â„Ó ÒÔÓÒÓ·ÌÓÒÚ¸˛ ‚˚Á‚‡Ú¸ ‚ ÁðËÚÂΠËÎË ˜ËÚ‡ÚÂΠÓÚÍÎËÍ, ‰‡Ú¸ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ Ó˘ÛÚËÚ¸ Ò·fl ̇ ÏÂÒÚ ÒÓ·˚ÚËfl. àÌ˚ÏË ÒÎÓ‚‡ÏË, ͇˜ÂÒÚ‚ÂÌ̇fl ËÌÙÓðχˆËfl ‰ÓÎÊ̇ ӷ·‰‡Ú¸ «ÚÂÍÛ˜ÂÒÚ¸˛» Ë ‚˚Á˚‚‡Ú¸ ˜Û‚ÒÚ‚Ó ÒÓÔð˘‡ÒÚÌÓÒÚË. ç‡ÒÚÓfl˘‡fl ð‡·ÓÚ‡ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ ËÒÒΉӂ‡ÌË «ÚÂÍÛ˜ÂÒÚË» ËÌÙÓðχˆËË ËÁ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl ‚ ÚÛðˆÍÓÈ ÔðÂÒÒÂ. Ç ð‡·ÓÚ ·˚ÎË ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ì˚ ÚÛðˆÍË „‡ÁÂÚ˚ Cumhuriyet, Sabah, Milliyet, Zaman Á‡ ÓÍÚfl·ð¸, ÌÓfl·ð¸ Ë ‰Â͇·ð¸ 2004 „. Å˚Î Ôðӂ‰ÂÌ ‡Ì‡ÎËÁ ÍÓ΢ÂÒÚ‚‡ Ë ÒÓ‰ÂðʇÌËfl ‚ÒÂÈ ËÌÙÓðχˆËË. Ç Ú˜ÂÌË ÚðÂı ÏÂÒflˆÂ‚ ‚ Û͇Á‡ÌÌ˚ı ˜ÂÚ˚ðÂı „‡ÁÂÚ‡ı ·˚ÎÓ ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÓ 282 ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ÒÓÓ·˘ÂÌËfl ËÁ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl. äÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ËÁ ˝ÚËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÔðË·ÎËÁËÚÂθÌÓ 30-36% Ó·˘Â„Ó Ó·˙Âχ ËÌÙÓðχˆËË. ùÚÓÚ ÔÓ͇Á‡ÚÂθ ÔðËÏÂðÌÓ Ó‰Ë̇ÍÓ‚ ‰Îfl
M
E
D
Y
A
A
Y
N
Ulusal sol görüflü temsil eden Cumhuriyet gazetesi % 47,2 ile Orta Asya ve Kafkasya ile ilgili haberlerde ilk s›rada yer al›rken, liberal sa¤ Zaman gazetesi % 35,1 ile ikinci s›ray›, birer kitle gazetesi olan Sabah ve Milliyet gazeteleri de % 27 ve % 23 oranlar›yla 3. ve 4. s›ray› almaktad›rlar. Cumhuriyet gazetesi % 48,9 ile en çok Kazakistan; Sabah gazetesi % 48,1 ile Kazakistan; Zaman gazetesi % 44,4 ile Azerbaycan; Milliyet gazetesi % 69,6 ile Azerbaycan haberlerine yer vermifltir. Cumhuriyet ve Sabah gazeteleri, en çok Kazakistan haberlerine yer verirken, Zaman ve Milliyet Azerbaycan haberlerine a¤›rl›k vermifltir. ‹ncelemeye al›nan gazetelerde Avrasya haberlerinde Kazakistan ve Azerbaycan haberlerinin daha fazla oldu¤u, bunu K›rg›zistan, Özbekistan ve Türkmenistan’›n izledi¤i görülmektedir. (Dünya Kupas› elemelerinde Kazakistan ile Türkiye ayn› grupta olmas› nedeniyle, Ekim ay›ndaki Kazakistan ile yap›lan maça iliflkin olarak spor haberlerinde Kazakistan haberlerinin oran› oldukça yüksek ç›km›flt›r). Gazetelere bak›ld›¤›nda (Tablo 3), Türk Cumhuriyetleri ile ilgili haberlerin % 84 ile “haber” a¤›rl›kl› oldu¤u, bunu % 13.1 ile “köfle yaz›lar›”n›n; % 2.8 ile de “söylefliler”in izledi¤i görülür.
A
S
I
N
D
A
A
V
R
A
S
Y
A
ËÒÒΉÛÂÏ˚ı „‡ÁÂÚ Á‡ ͇ʉ˚È ËÁ Û͇Á‡ÌÌ˚ı ÏÂÒflˆÂ‚. àÁ Ú‡·Îˈ˚ 1 ‚ˉÌÓ, ˜ÚÓ ÔÂð‚Ó ÏÂÒÚÓ ÔÓ ˜ËÒÎÛ ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ Á‡ÌËχÂÚ «Î‚‡fl» „‡ÁÂÚ‡ Cumhuriyet, ‚ ÍÓÚÓðÓÈ 47,2% ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌ˚ı ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ËÌÙÓðχˆËfl ËÁ ëð‰Ì‡ÁˇÚÒÍÓ„Ó ð„ËÓ̇ Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl. ç‡ ‚ÚÓðÓÏ ÏÂÒÚ – ÎË·Âð‡Î¸Ì‡fl «Ôð‡‚‡fl» „‡ÁÂÚ‡ Zaman, ‚ ÍÓÚÓðÓÈ ÌÓ‚ÓÒÚË ËÁ ËÒÒΉÛÂÏÓ„Ó ð„ËÓ̇ ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú 35,1%. Ç „‡ÁÂÚ‡ı Sabah Ë Milliyet, ˜ËÚ‡ÂÏ˚ı Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎflÏË ð‡Á΢Ì˚ı ‚Á„Îfl‰Ó‚ Ë ÒӈˇθÌ˚ı ÒÎÓ‚, ÌÓ‚ÓÒÚË ËÁ ËÁÛ˜‡ÂÏÓ„Ó Tablo 2. Haberlerin Ülkelere göre da¤›l›m›
퇷Î. 2. ê‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ÔÓ ÒÚð‡Ì‡Ï
Özbekistan
ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì K›rg›zistan
ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì Kazakistan
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì
Türkmenistan
íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì Azerbaycan
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì Toplam
ÇÒ„Ó
Haber say›s› äÓÎ-‚Ó ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ
%
18
6,4
45
16
103
36,5
13
4,6
103
36,5
282
100
19
Ö
Ç
ê
Ä
á
à
ü
Ç
á
Ö
ê
ä
Tablo 3. Haber Türlerine göre da¤›l›m
퇷Î. 3. ܇ÌðÓ‚Ó ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË
Haber
çÓ‚ÓÒÚË Köfle yaz›s›
Zaman ve Cumhuriyet gazetelerinin habercilik oda¤›na Avrasya’y› yerlefltirmeleri, her iki gazetenin de “kamuoyu” oluflturmaya yönelik Avrasya politikalar›n›n oldu¤unu göstermektedir.
éÚ‰‡‚‡fl Ôð‰ÔÓ˜ÚÂÌË ÌÓ‚ÓÒÚflÏ, „‡ÁÂÚ˚ Zaman Ë Cumhuriyet ‰ÂÏÓÌÒÚðËðÛ˛Ú ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í Â‚ð‡ÁËÈÒÍËÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡Ï, ÒÚðÂÏflÒ¸ ÙÓðÏËðÓ‚‡Ú¸ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Û˛˘Â ӷ˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ÏÌÂÌËÂ. 20
äÓÎÓÌ͇ Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎfl Söylefli
àÌÚÂð‚¸˛ Toplam
ÇÒ„Ó
Ä
Ö
ë
å
Tablo4. Haber içeriklerine göre da¤›l›m
%
237
84
37
13,1
Ekonomik
8
2,8
Kültürel
282
100
Spor
Haber say›s› äÓÎ-‚Ó ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ
%
96
34
60
21,3
55
19,5
59
20,9
6
2,1
6
2,1
282
100
Siyasi
èÓÎËÚË͇ ùÍÓÌÓÏË͇ äÛθÚÛð‡ ëÔÓðÚ Olay / ÄÍÚۇθÌ˚ ÒÓ·˚ÚËfl
E¤itim
é·ð‡ÁÓ‚‡ÌË Toplam
ÇÒ„Ó
ð„ËÓ̇ ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓ 9,6% Ë 8,2% Ó·˘Â„Ó Ó·˙Âχ ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ. ɇÁÂÚ‡ Cumhuriyet Ôðˉ‡ÂÚ ÓÒÓ·Ó Á̇˜ÂÌË ÌÓ‚ÓÒÚflÏ ËÁ ä‡Á‡ıÒڇ̇ (48,9%), „‡ÁÂÚ‡ Sabah Ú‡ÍÊ ÓÚ‚Ó‰ËÚ Ì‡Ë·Óθ¯Â ÏÂÒÚÓ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÛ (48,1%), Zaman Ë Milliyet – ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÛ (44,4% Ë 69,1% ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓ). ùÚË ‰‡ÌÌ˚ ÔÓ͇Á˚‚‡˛Ú, ˜ÚÓ ÚÛðˆÍË „‡ÁÂÚ˚ ˜‡˘Â ‚ÒÂ„Ó Ô˜‡Ú‡˛Ú χÚÂðˇÎ˚ ËÁ ä‡Á‡ıÒڇ̇ Ë ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡. ᇠÌËÏË ÒÎÂ‰Û˛Ú ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì, ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì Ë íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì. (Ç ÓÚ·ÓðÓ˜ÌÓÏ ÚÛð ä۷͇ ÏËð‡ ÔÓ ÙÛÚ·ÓÎÛ íÛðˆËfl Ë ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Ë„ð‡ÎË ‚ Ó‰ÌÓÈ „ðÛÔÔÂ, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ‚ ÓÍÚfl·ð „‡ÁÂÚ˚ ÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÎË ÏÌÓ„Ó Ï‡ÚÂðˇÎÓ‚ Ó ÙÛÚ·ÓθÌÓÏ Ï‡Ú˜Â Ò ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ, ˜ÚÓ Ë ÒÚ‡ÎÓ Ôð˘ËÌÓÈ ÎˉËðÓ‚‡ÌËfl ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì˚ ÔÓ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Û ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ‚ Òð‡‚ÌÂÌËË Ò ‰ðÛ„ËÏË). àÁ Ú‡·Îˈ˚ 3 ‚ˉÌÓ, ˜ÚÓ 84% ËÌÙÓðχˆËË Ó ÒÚð‡Ì‡ı ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÌÂÔÓÒð‰ÒÚ‚ÂÌÌÓ ÌÓ‚ÓÒÚË, 13,1% «ÍÓÎÓÌ͇ Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎfl» Ë 2,8% ËÌÚÂð‚¸˛. ëӄ·ÒÌÓ Ú‡·Îˈ 4, 34% ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ËÌÙÓðχˆËfl Ó ÔÓÎËÚËÍÂ, 21,3% ËÌÙÓðχˆËfl ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ı‡ð‡ÍÚÂð‡, 20,9% χÚÂðˇÎÓ‚ ÔÓÒ‚fl˘ÂÌ˚ ÒÔÓðÚË‚Ì˚Ï ÚÂχÏ,
Tablo 5. Haber türlerinin gazetelere göre da¤›l›m›
퇷Î. 5. íÂχÚ˘ÂÒÍÓ ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË ÔÓ ËÁ‰‡ÌËflÏ Gazeteler ç‡Á‚‡ÌË „‡ÁÂÚ˚
Cumhuriyet Sabah Zaman Milliyet Toplam
Siyasi
Ekonomik
Kültürel
èÓÎËÚË͇
ùÍÓÌÓÏË͇
äÛθÚÛð‡
29 21,8 % 6 22,2 % 50 50,5 % 11 47,8 % 96 34 %
20 15 % 9 33,3 % 23 23,2 % 8 34,8 % 60 21,3 %
35 26,3 % 2 7,4 % 17 17,2 % 1 4,3 % 55 19,5 %
à
퇷Î. 4. íÂχÚ˘ÂÒÍÓ ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË
Haber say›s› äÓÎ-‚Ó ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ
Haber içeriklerine bak›ld›¤›nda (Tablo 4) siyasi haberler % 34; ekonomi haberleri % 21,3; spor haberleri % 20,9; kültür haberleri % 19,5’dir. Türkiye’nin, Orta Asya ve Kafkasya ile ilgili haber anlay›fl›nda “siyaset-ekonomispor-kültür”den (spor de¤iflkenlik arz etse de) oluflan bir yap›lanma mevcuttur. Bu yap›, gazeteler tek tek incelendi¤inde de görülecektir. Haber türlerinin gazetelere göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda (Tablo 5), Cumhuriyet gazetesinde % 35,3 spor, % 26,3 ile kültür , % 21,8 ile siyasi haberlerin; Sabah gazetesinde % 33,3 ile ekonomi, % 29,6 ile spor, % 22,2 ile siyasi haberlerin; Zaman gazetesinde % 50,5 siyasi, % 23,2 ekonomi, % 17,2 kültür haberlerinin; Milliyet gazetesinde % 47,8 ile siyasi, % 34,8 ile ekonomi, % 13 ile spor haberlerinin yer ald›¤› görülmektedir. Türk bas›n›nda Orta Asya Cumhuriyetleri ve Kafkasya ile ilgili haberlerin verilifl biçiminde Cumhuriyet gazetesinin “spor, kültür ve siyaset”, Sabah gazetesinin “ekonomi, spor ve siyaset”, Zaman gazetesinin “siyaset, ekonomi ve kültür”; Milliyet gazetesinin “siyaset, ekonomi ve spor” haberleri yap›lanmas› içinde oldu¤u görülür. Haber stratejisinde sporu kullanamayan gazete, Zaman gazetesidir. Zaman gazetesi, bölge hakk›nda belirlenmifl bir siyasi- kültürel stratejiye sahiptir. Cumhuriyet gazetesi de, Türk Cumhuriyetleri konusunda bir haber politikas›na sahiptir. Cumhuriyet gazetesinin spora yer vermesinin sebebi, özellikle futbolun
ã
‹çerik / íÂχÚË͇ Spor
ëÔÓðÚ
E¤itim
é·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ
Toplam
ÄÍÚۇθÌ˚ ÒÓ·˚ÚËfl
47 35,3 % 8 29,6 % 1 1% 3 13 % 59 20,9 %
1 0,8 % 0 0 5 5,1 % 0 0 6 2,1 %
1 0,8 % 2 7,4 % 3 3% 0 0 6 2,1 %
133 100 % 27 100 % 99 100 % 23 100 % 282 100 %
Olay
àÚÓ„Ó
M
E
D
Y
A
A
Y
N
“ulusalc›l›k” vurgusunu tafl›mas›yla iliflkilendirilebilir. Sabah ve Milliyet gazeteleri ise okuyucumerkezli ya da kitle-merkezli yaklafl›mlar›yla, haberlerini vermektedir. Belirlenmifl ya da belirlenmemifl strateji ya da haber politikas› her iki gazetede belirsizdir. Zaman gazetesi % 99,0 ile Avrasya habercili¤i yapan gazetedir. Bunu ikinci s›rada Cumhuriyet; 3. s›rada % 73,9 ile Milliyet, 4. s›rada % 66,7 ile Sabah gazetesi izlemektedir. Zaman ve Cumhuriyet gazetelerinin habercilik oda¤›na Avrasya’y› yerlefltirmeleri, her iki gazetenin de “kamuoyu” oluflturmaya yönelik Avrasya politikalar›n›n oldu¤unu göstermektedir. Sabah ve Milliyet gazeteleri ise, Avrasya’y› kiflimerkezli konularla gündeme getirmektedir. Bölgesel dünyay› tan›ma anlam›nda Zaman ve Cumhuriyet d›fl habercilik konusunda duyarl› bir yay›n politikas› izlemektedir. Sabah ve Milliyet gazeteleri ise kitlesel kayg›lardan hareketle, zay›f bir bölgesel politika ya da uluslararas› habercilik anlay›fl› içindedir. Haber biçimleri ülkelere göre de¤erlendirildi¤inde, köfle yaz›lar›na en fazla konu edinilen ülke Kazakistan, söyleflilere konu edinilen ülke ise K›rg›zistan’d›r. 4 ülkenin haberleri de¤erlendirildi¤inde, siyasi-ekonomik ve kültürel haberlerin a¤›rl›kl› oldu¤u görülür. Bölgesel habercilik de herhangi bir spor müsabakas› haber dengesini sars›c› bir özellik gösterecek kadar güçlüdür.
Sonuç Türk ulusal bas›n›n› temsilen seçilmifl 4 gazetede Orta Asya Cumhuriyetleri ve Kafkasya ile ilgili haber incelemelerine göre, haberler ayl›k ortalama % 30-36 oran›nda “ak›flkan”l›¤a sahiptir. Bu oran haber ak›flkanl›¤›n›n, haber havuzunun oldukça bofl olan k›sm›na iflaret etmektedir. Rutin izlenen haberler, siyasidir. Ülkeler ve haberleri vard›r. Global ya da bölgesel bir habercilik anlay›fl›ndan çok, haberler “münferit” olma özelli¤i göstermektedir. Zaman gazetesi d›fl›nda, Türk bas›n›n›n Avrasya’ya iliflkin haber stratejileri oldukça zay›ft›r. Haber ak›flkanl›¤›n›n düflük oran›ndan dolay› bölgesel haber havuzu halihaz›rda oluflturulamam›flt›r. Haberlerin psikolojik etkisi, “orada olma hissi”ne gelince, Türk bas›n›, Türk okurlar›na, Türk Cumhuriyetleriyle ilgili böylesi bir psikolojiyi sunamamaktad›r. Zira bas›nda yer alan haberler “sivil” habercilik anlay›fl›n›n çok uza¤›ndad›r. Haber yap›lanmalar› siyasidir. Siyaset a¤›rl›kl› haberler, farkl› toplumlardan haberdar olmaya yeterli de¤ildir. Farkl› co¤rafyalarda yaflayan insanlara dair yap›lacak haberler/sivil haberler artt›kça ilgiler artabilir ve orada olma hissi sa¤lanabilir. Haberin de¤eri ya da haberin baflar›s› olan bu psikoloji sa¤lanmad›¤› sürece haberler, salt haber olarak kalacakt›r.
A
S
I
N
D
A
A
V
R
A
S
Y
A
Tablo 6. Haber biçimlerinin gazetelere göre da¤›l›m›
퇷Î. 6. ܇ÌðÓ‚Ó ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË ÔÓ ËÁ‰‡ÌËflÏ Gazeteler/ ɇÁÂÚ˚ Cumhuriyet Sabah Zaman Milliyet Toplam
ÇÒ„Ó
Haber çÓ‚ÓÒÚË 104 78,2 % 18 66,7 % 98 99 % 17 73,9 % 237 84 %
Haber biçimleri / ܇Ìð Söylefli / àÌÚÂð‚¸˛ 24 5 18 % 3,8 % 7 2 25,9 % 7,4 % 1 0 1% 0 5 1 21,7 % 4,3 % 37 8 13,1 % 2,8 %
Köfle yaz›s› äÓÎÓÌ͇ Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎfl
ÌÓ‚ÓÒÚË ÍÛθÚÛð˚ ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú 19,5%. ëÚðÛÍÚÛð‡ ËÌÙÓðχˆËË ËÁ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl, ÔÛ·ÎËÍÛÂχfl ‚ ÚÛðˆÍËı ÔÂðËӉ˘ÂÒÍËı ËÁ‰‡ÌËflı, Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ ÒÎÂ‰Û˛˘Û˛ ˆÂÔÓ˜ÍÛ ÔðËÓðËÚÂÚÓ‚: ÔÓÎËÚË͇ – ˝ÍÓÌÓÏË͇ – ÒÔÓðÚ – ÍÛθÚÛð‡ (ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ ÏÂÌflÂÚÒfl ‚ Á‡‚ËÒËÏÓÒÚË ÓÚ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ı ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı ÒÓð‚ÌÓ‚‡ÌËÈ). í‡Í‡fl ÒÚðÛÍÚÛð‡ ı‡ð‡ÍÚÂð̇ ‰Îfl ‚ÒÂı ð‡ÒÒχÚðË‚‡ÂÏ˚ı ÚÛðˆÍËı „‡ÁÂÚ. 퇷Îˈ‡ 5 ÚÂχÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌËfl ËÌÙÓðχˆËË ‚ ð‡ÁÌ˚ı ËÁ‰‡ÌËflı ÔÓ͇Á˚‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ „‡ÁÂÚ‡ Cumhuriyet 35,3% ËÌÙÓðχˆËË ÔÓÒ‚fl˘‡ÂÚ ÒÔÓðÚÛ, 26,3% ÍÛθÚÛðÂ, 21,8% Á‡ÌËχ˛Ú ‚ ÌÂÈ ÌÓ‚ÓÒÚË ËÁ ÏËð‡ ÔÓÎËÚËÍË: ‚ „‡ÁÂÚ Sabah 33,3% Ó·˘Â„Ó ÍÓ΢ÂÒÚ‚‡ ËÌÙÓðχˆËË ËÁ ÒÚð‡Ì ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl ÔÓÒ‚fl˘ÂÌ˚ ˝ÍÓÌÓÏËÍÂ, 29,6% ÒÔÓðÚÛ, 22,2% ÔÓÎËÚËÍÂ; ‚ „‡ÁÂÚ Zaman 50,5% ËÌÙÓðχˆËË ð‡ÒÒ͇Á˚‚‡ÂÚ Ó ÔÓÎËÚËÍÂ, 23,2% Ó· ˝ÍÓÌÓÏËÍÂ, 17,2% Ó ÍÛθÚÛðÂ; ‚ „‡ÁÂÚ Milliyet 47,8% ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÔÓÎËÚ˘ÂÒ͇fl ËÌÙÓðχˆËfl, 34.8% ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒ͇fl Ë 13% ÒÔÓðÚ˂̇fl ËÌÙÓðχˆËfl. ùÚË ÔÓ͇Á‡ÚÂÎË ‰‡˛Ú Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó ÔðËÓðËÚÂÚ‡ı ð‡Á΢Ì˚ı ËÁ‰‡ÌËÈ. ÑÎfl „‡ÁÂÚ˚ Cumhuriyet ı‡ð‡ÍÚÂð̇ „ð‡‰‡ˆËfl: ÒÔÓðÚÍÛθÚÛð‡-ÔÓÎËÚË͇, ‰Îfl „‡ÁÂÚ˚ Sabah – ˝ÍÓÌÓÏË͇-ÒÔÓðÚ-ÔÓÎËÚË͇, „‡ÁÂÚ‡ Zaman
Toplam ÇÒÂ„Ó 133 100 % 27 100 % 99 100 % 23 100 % 82 100 %
Bas›nda yer alan haberler “sivil” habercilik anlay›fl›n›n çok uza¤›ndad›r. Haber yap›lanmalar› siyasidir.
àÌÙÓðχˆËfl, Ô˜‡Ú‡Âχfl ‚ „‡ÁÂÚ‡ı, ‰‡ÎÂ͇ ÓÚ ÔÓÁ̇‚‡ÚÂθÌÓÈ. é̇ ÔÓÎËÚËÁËðÓ‚‡Ì‡.
Tablo 7. Ülkelere göre Haber biçimleri
퇷Î. 7. ܇ÌðÓ‚Ó ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË ÔÓ ÒÚð‡Ì‡Ï Türü / ܇Ìð Haber / çÓ‚ÓÒÚË 15 Özbekistan ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì 83,3 % 42 K›rg›zistan ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì 93,3 % 80 Kazakistan ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì 77,7 % 10 Türkmenistan íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì 76,9 % 90 Azerbaycan ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì 87,4 % 237 Toplam ÇÒÂ„Ó 84 %
Köfle yaz›s›/äÓÎÓÌ͇ Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎfl
Söylefli / àÌÚÂð‚¸˛
1 5,6 % 3 6,7 % 20 19,4 % 2 15,4 % 11 10,7 % 37 13,1 %
2 11,1 % 0 0 3 2,9 % 1 7,7 % 2 1,9 % 8 2,8 %
Toplam / ÇÒÂ„Ó 18 100 % 45 100 % 103 100 % 13 100 % 103 100 % 282 100 %
21
Ö
Ç
ê
Ä
Tablo 3’e bak›ld›¤›nda, Türk Cumhuriyetleri ile ilgili haberlerin % 84 ile “haber” a¤›rl›kl› oldu¤u, bunu % 13.1 ile “köfle yaz›lar›”n›n; % 2.8 ile de “söylefliler”in izledi¤i görülür.
àÁ Ú‡·Îˈ˚ 3 ‚ˉÌÓ, ˜ÚÓ 84% ËÌÙÓðχˆËË Ó ÒÚð‡Ì‡ı ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÌÂÔÓÒð‰ÒÚ‚ÂÌÌÓ ÌÓ‚ÓÒÚË, 13,1% «ÍÓÎÓÌ͇ Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎfl» Ë 2,8% ËÌÚÂð‚¸˛.
á
à
Ç
á
Ö
ê
ÓÚ‰‡ÂÚ Ôð‰ÔÓ˜ÚÂÌË ÌÓ‚ÓÒÚflÏ ËÁ ÏËð‡ ÔÓÎËÚËÍË, ̇ ‚ÚÓðÓÏ ÏÂÒÚ – ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍË ÌÓ‚ÓÒÚË, ̇ ÚðÂÚ¸ÂÏ – ÌÓ‚ÓÒÚË ÍÛθÚÛð˚. óÚÓ Í‡Ò‡ÂÚÒfl „‡ÁÂÚ˚ Milliyet, ÚÓ ‚ ÌÂÈ ÎˉËðÛ˛Ú ÌÓ‚ÓÒÚË ÔÓÎËÚËÍË, Á‡ ÌËÏË ÒΉÛÂÚ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒ͇fl ËÌÙÓðχˆËfl, ̇ ÚðÂÚ¸ÂÏ ÏÂÒÚ – ËÌÙÓðχˆËfl Ó ÒÔÓðÚÂ. ëðÂ‰Ë ‚ÒÂı ð‡ÒÒχÚðË‚‡ÂÏ˚ı ̇ÏË ËÁ‰‡ÌËÈ Â‰ËÌÒÚ‚ÂÌ̇fl „‡ÁÂÚ‡, ÍÓÚÓð‡fl Ó·ıÓ‰ËÚ ‚ Ò‚ÓÂÈ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÓÈ ÒÚð‡Ú„ËË ÒÔÓðÚ, – „‡ÁÂÚ‡ Zaman. ùÚÓ ËÁ‰‡ÌË ÓðËÂÌÚËðÛÂÚÒfl ̇ ÔÓÎËÚËÍÓ-ÍÛθÚÛðÌÛ˛ ËÌÙÓðχˆË˛ Ó ð„ËÓÌÂ. ɇÁÂÚ‡ Cumhuriyet Ôð‰ÔÓ˜ËÚ‡ÂÚ «„Óðfl˜Ë ÌÓ‚ÓÒÚË» ËÁ Ú˛ðÍÒÍËı ðÂÒÔÛ·ÎËÍ. èðÂӷ·‰‡˛˘Â ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ÓÚð‡Ê‡ÂÚ «Ì‡ˆËÓ̇θÌÛ˛ β·Ó‚¸» Í ÙÛÚ·ÓÎÛ ‚ íÛðˆËË. Sabah Ë Milliyet ÔðË ÔÓ‰‡˜Â ËÌÙÓðχˆËË ÓðËÂÌÚËðÛ˛ÚÒfl ‚ ÔÂð‚Û˛ Ó˜Âð‰¸ ̇ χÒÒÓ‚Ó„Ó ˜ËÚ‡ÚÂÎfl. èÓ˝ÚÓÏÛ Û ˝ÚËı ‰‚Ûı „‡ÁÂÚ ÌÂÚ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓÈ ÒÚð‡Ú„ËË ÔðË ‚˚·Óð ËÌÙÓðχˆËË. Ç „‡ÁÂÚ Zaman 99% ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ËÁ ÒÚð‡Ì ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÌÓ‚ÓÒÚË. ç‡ ‚ÚÓðÓÏ ÏÂÒÚ ÔÓ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Û ÌÓ‚ÓÒÚÌÓÈ ËÌÙÓðχˆËË Cumhuriyet; ̇ ÚðÂÚ¸ÂÏ – Milliyet (73,9%), Á‡ÚÂÏ ÒΉÛÂÚ Sabah (66,7%). éÚ‰‡‚‡fl Ôð‰ÔÓ˜ÚÂÌË ÌÓ‚ÓÒÚflÏ, „‡ÁÂÚ˚ Zaman Ë Cumhuriyet ‰ÂÏÓÌÒÚðËðÛ˛Ú ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í Â‚ð‡ÁËÈÒÍËÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡Ï, ÒÚðÂÏflÒ¸ ÙÓðÏËðÓ‚‡Ú¸ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Û˛˘Â ӷ˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ÏÌÂÌËÂ. Sabah Ë Milliyet ÓÚ‰‡˛Ú Ôð‰ÔÓ˜ÚÂÌË ËÌÙÓðχˆËË, ‚ ÍÓÚÓðÓÈ ÓÒÌÓ‚ÌÛ˛ ðÓθ Ë„ð‡ÂÚ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÍËÈ Ù‡ÍÚÓð. ëðÂ‰Ë ð‡ÒÒχÚðË‚‡ÂÏ˚ı ËÁ‰‡ÌËÈ Ì‡Ë·Óθ¯ËÈ ËÌÚÂðÂÒ Í ÌÓ‚ÓÒÚflÏ ËÁ-Á‡ „ð‡Ìˈ˚ ÔðÓfl‚Îfl˛Ú „‡ÁÂÚ˚ Zaman Ë Cumhuriyet, ˜ÚÓ ÓÚð‡Ê‡ÂÚ Ëı ð‰‡ÍˆËÓÌÌÛ˛ ÔÓÎËÚËÍÛ. Sabah Ë Milliyet, ÓðËÂÌÚËðÛ˛˘ËÂÒfl ̇ χÒÒÓ‚˚È ÒÔðÓÒ, ð‰ÍÓ Ó·ð‡˘‡˛ÚÒfl Í ð„ËÓ̇θÌ˚Ï ÌÓ‚ÓÒÚflÏ, ÏÂʉÛ̇ðӉ̇fl ÚÂχÚË͇ ‚ ˝ÚËı „‡ÁÂÚ‡ı ð‡Áð‡·‡Ú˚‚‡ÂÚÒfl ̇ ÌËÁÍÓÏ ÛðÓ‚ÌÂ. ê‡ÒÒχÚðË‚‡fl ʇÌðÓ‚Ó ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË ÔÓ ÒÚð‡Ì‡Ï, ÏÓÊÌÓ Ò‰Â·ڸ
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
Ç˚‚Ó‰ ç·Óθ¯Ó ËÒÒΉӂ‡ÌË ÔÓ͇Á‡ÎÓ, ˜ÚÓ ÔðË·ÎËÁËÚÂθ̇fl «ÚÂÍÛ˜ÂÒÚ¸» ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ 30-36%. ùÚÓÚ ÔÓ͇Á‡ÚÂθ «ÚÂÍÛ˜ÂÒÚË» ËÌÙÓðχˆËË „Ó‚ÓðËÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚È ·‡ÒÒÂÈÌ ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ÌÂÁ‡ÔÓÎÌÂÌÌ˚Ï. ëËÒÚÂχÚ˘ÂÒÍËÈ ı‡ð‡ÍÚÂð ÌÓÒËÚ ÔÓÎËÚ˘ÂÒ͇fl ËÌÙÓðχˆËfl. àÌÙÓðχˆËfl Ì ð‡Á„ð‡Ì˘˂‡ÂÚÒfl ̇ „ÎÓ·‡Î¸ÌÛ˛ Ë ð„ËÓ̇θÌÛ˛, ÌÓ‚ÓÒÚË ËÏÂ˛Ú Â‰ËÌ˘Ì˚È, ÏÓÊÌÓ Ò͇Á‡Ú¸, ÒÎÛ˜‡ÈÌ˚È ı‡ð‡ÍÚÂð. íÛðˆÍË „‡ÁÂÚ˚, Á‡ ËÒÍβ˜ÂÌËÂÏ „‡ÁÂÚ˚ Zaman, ÔðÓ‚Ó‰flÚ Ó˜Â̸ Ò··Û˛ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÛ˛ ÔÓÎËÚËÍÛ ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË Ö‚ð‡ÁËË. ÇÒΉÒÚ‚Ë ÌËÁÍÓÈ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÓÈ ÚÂÍÛ˜ÂÒÚË ð„ËÓ̇θÌ˚È ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚È ·‡ÒÒÂÈÌ ‚ ̇ÒÚÓfl˘Â ‚ðÂÏfl ‚Ò ¢ Ì Á‡ÔÓÎÌÂÌ. óÚÓ Í‡Ò‡ÂÚÒfl ˜Û‚ÒÚ‚‡ ÒÓÔð˘‡ÒÚÌÓÒÚË ÒÓ·˚ÚËflÏ, ÚÓ ÚÛðˆ͇fl ÔðÂÒÒ‡ Ì ‰‡ÂÚ Ò‚ÓËÏ ˜ËÚ‡ÚÂÎflÏ Ú‡ÍÓÈ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË. àÌÙÓðχˆËfl, Ô˜‡Ú‡Âχfl ‚ „‡ÁÂÚ‡ı, ‰‡ÎÂ͇ ÓÚ ÔÓÁ̇‚‡ÚÂθÌÓÈ. é̇ ÔÓÎËÚËÁËðÓ‚‡Ì‡, Ì ÌÂÒÂÚ Á̇ÌËÂ Ó ÒÓÒ‰ÌËı Ó·˘ÂÒÚ‚‡ı Ë Ì‡ðÓ‰‡ı, Ì ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚ÛÂÚ ÔÓÌËχÌ˲ Ëı ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ. ì‚Â΢ÂÌË ͇˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ËÌÙÓðχˆËË Ó ‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì‡ı Ë Ì‡ðÓ‰‡ı ÔðÓ·Û‰ËÚ ËÌÚÂðÂÒ Í ÌËÏ Ë ‰‡ÒÚ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ˜ËÚ‡ÚÂβ ÔÓ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ Ò‚Ó˛ ÒÓÔð˘‡ÒÚÌÓÒÚ¸ Í Ëı ÔðÓ·ÎÂχÏ. ÑÓ ÚÂı ÔÓð, ÔÓ͇ ËÌÙÓðχˆËfl Ì ·Û‰ÂÚ Ó·Î‡‰‡Ú¸ ˝ÚËÏ Ò‚ÓÈÒÚ‚ÓÏ, ÌÂθÁfl „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ˆÂÌÌÓÒÚË Ë ÛÒÔÂı ËÌÙÓðχˆËË, ÍÓÚÓð‡fl Ú‡Í Ë ÓÒÚ‡ÌÂÚÒfl ÔÓ‚ÂðıÌÓÒÚÌÓÈ.
Tablo 8. Ülkelere göre haber içerikleri
Ülke
ëÚð‡Ì‡ Özbekistan
ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì K›rg›zistan
ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì Kazakistan
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì
Türkmenistan
íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì Azerbaycan
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì Toplam
Siyasi
Ekonomik
Kültürel
èÓÎËÚË͇ ùÍÓÌÓÏË͇ äÛθÚÛð‡ 9 50 % 16 35,6 % 17 16,5 % 4 30,8 % 50 48,5 % 96 34 %
3 16,7 % 13 28,9 % 18 17,5 % 4 30,8 % 22 21,4 % 60 21,3 %
6 33,3 % 11 24,4 % 13 12,6 % 4 30,8 % 21 20,4 % 55 19,5 %
à
‚˚‚Ó‰, ˜ÚÓ Ì‡Ë·Óθ¯ËÏ ËÌÚÂðÂÒÓÏ Û Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎÂÈ ÔÓθÁÛÂÚÒfl ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì. ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì Ê ˜‡˘Â ‰ðÛ„Ëı ÔÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÚÂÏ˚ ‰Îfl ËÌÚÂð‚¸˛. 퇷Îˈ‡ ÔÓ͇Á˚‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ ÔðÂӷ·‰‡˛˘ÂÈ fl‚ÎflÂÚÒfl ËÌÙÓðχˆËfl ÔÓÎËÚËÍÓ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó Ë ÍÛθÚÛðÌÓ„Ó ı‡ð‡ÍÚÂð‡. ùÚÓ ı‡ð‡ÍÚÂðÌÓ ‰Îfl ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ËÁ ‚ÒÂı ˜ÂÚ˚ðÂı ÒÚð‡Ì. ê„ËÓ̇θÌÓ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÓ ð‡‚ÌÓ‚ÂÒË ̇ðÛ¯‡ÂÚÒfl ‚ ÔÂðËÓ‰ ÒÔÓðÚË‚Ì˚ı ÒÓ·˚ÚËÈ, ÍÓÚÓð˚ ÌÂð‰ÍÓ ÒÚ‡ÌÓ‚flÚÒfl Ù‡‚ÓðËÚ‡ÏË „‡ÁÂÚÌ˚ı ÔÓÎÓÒ.
퇷Î. 8. íÂχÚ˘ÂÒÍÓ ð‡ÒÔð‰ÂÎÂÌË ËÌÙÓðχˆËË ÔÓ ÒÚð‡Ì‡Ï
ÇÒ„Ó
22
ü
‹çerik / íÂχ Spor
ëÔÓðÚ
Olay
E¤itim
ëÓ·˚ÚËfl
é·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ
Toplam ÇÒ„Ó
0 0 2 4,4 % 48 46,6 % 1 7,7 % 8 7,8 % 59 20,9 %
0 0 0 0 5 4,9 % 0 0 1 1% 6 2,1 %
0 0 3 6,7 % 2 1,9 % 0 0 1 1% 6 2,1 %
18 100 % 45 100 % 103 100 % 13 100 % 103 100 % 282 100 %
Ö
Ç
ê
Ä
á
à
ü
Ç
Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne olas› üyeli¤i ile ilgili olarak Azerbaycan ayd›nlar›nda genel kanaat; Türkiye’nin AB’ye tam üye olmas› durumunda, yaln›z Türkiye’nin de¤il, Azerbaycan’›n da pek çok sorununun geride kalaca¤› yönündedir. Hallolaca¤› düflünülen sorunlar›n bafl›nda da, Ermenistan’›n Azerbaycan topraklar›n› haks›z iflgali meselesi gelmektedir. Azerbaycan ayd›nlar›n›n genel düflüncesine göre; Türkiye’nin AB’ye tam üye olmas› ve konuyu AB gündemine tafl›mas›yla, Ermenistan’›n Azerbaycan topraklar›nda gerçeklefltirdi¤i bir k›s›m askerî harekât neticesi oluflan bu durum, resmen iflgal olarak nitelenebilecek, di¤er bir deyiflle iflgal ispatlanm›fl olacak ve durum Ermenistan aleyhine çok k›sa zamanda hallolabilecektir.
á
Ö
ê
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
à
ëðÂ‰Ë ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌÓ ÏÌÂÌËÂ, ˜ÚÓ ‚ÂðÓflÚÌÓ ˜ÎÂÌÒÚ‚Ó íÛðˆËË ‚ Öë ÒÚ‡ÌÂÚ ð¯ÂÌËÂÏ ÏÌÓ„Ëı ÔðÓ·ÎÂÏ Ì ÚÓθÍÓ ‰Îfl Ò‡ÏÓÈ íÛðˆËË, ÌÓ Ë ‰Îfl ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡. é‰ÌÓÈ ËÁ Ú‡ÍËı ÔðÓ·ÎÂÏ fl‚ÎflÂÚÒfl ÌÂÒÔð‡‚‰ÎË‚‡fl ÓÍÍÛÔ‡ˆËfl ÄðÏÂÌËÂÈ ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ ÚÂððËÚÓðËË. ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl ËÚÂÎÎË„Â̈Ëfl Ò˜ËÚ‡ÂÚ, ˜ÚÓ ‚ ÒÎÛ˜‡Â ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌËfl ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓ„Ó ˜ÎÂÌÒÚ‚‡ íÛðˆËË ‚ Öë ÓÍÍÛÔ‡ˆËfl ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ ÚÂððÚÓðËË, ÒÚ‡‚¯‡fl ðÂÁÛθڇÚÓÏ ‚ÓÓðÛÊÂÌÌÓÈ ‡ÍˆËË, Ôð‰ÔðËÌflÚÓÈ ÄðÏÂÌËÂÈ, ÔÓÎÛ˜ËÚ ÓÙˈˇθÌÓ ÔðËÁ̇ÌËÂ, ÔÓÒΠ˜Â„Ó ‚ ÍÓðÓÚÍËÈ ÒðÓÍ ÔðÓ·ÎÂχ ·Û‰ÂÚ ð¯Â̇ ‚ ÔÓθÁÛ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡.
Azerbaycan bas›n›nda Türkiye’nin AB üyeli¤i
Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤e kabulü yolunda bölge ülkeleri taraf›ndan Türkiye’ye tam destek sa¤lanmas›n›n gerekli oldu¤u yorumlar› Azerbaycan bas›n›nda yer almaktad›r.
Ç ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ Ô˜‡ÚË ÌÂð‰ÍÓ ÏÓÊÌÓ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸ ÒÛʉÂÌËfl Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ì‡ ÔÛÚË íÛðˆËË ‚ Öë ÒÚð‡Ì˚ ð„ËÓ̇ Ó·flÁ‡Ì˚ Ó͇Á˚‚‡Ú¸ íÛðˆËË ‚Òfl˜ÂÒÍÛ˛ ÔÓ‰‰ÂðÊÍÛ ‚ ˝ÚÓÏ ‚ÓÔðÓÒÂ. 24
óÎÂÌÒÚ‚Ó íÛðˆËË ‚ Öë Ë ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl ÔðÂÒÒ‡ Belk›s Ulusoy Nalc›o¤lu
ÅÂÎÍËÒ ìÎÛÒÓÈ ç‡Î‰ÊËÓ„ÎÛ
Yrd. Doç. Dr. ‹stanbul Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi Gazetecilik Bölümü
å·‰¯ËÈ ‰ÓˆÂÌÚ éÚ‰ÂÎÂÌËfl ÊÛð̇ÎËÒÚËÍË Ù‡ÍÛθÚÂÚ‡ ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËÈ ëڇϷÛθÒÍÓ„Ó ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡.
A
vrupa Ekonomik Toplulu¤u’na (AET) 31 Temmuz 1959’da “ ortak üye” olmak üzere baflvuran Türkiye’nin ortak üyelik baflvurusu, 12 Eylül 1963’de imzalanan ve 1 Aral›k 1964’de yürürlü¤e giren Ankara Anlaflmas›yla kabul edilmifltir. Türkiye, Nisan 1987’de yeni ad›yla Avrupa Toplulu¤u’na (AT) tam üyelik için baflvuruda bulunmuflsa da, o günden bugüne tam üyelik için Avrupa’n›n kap›s›nda beklemektedir. Türkiye’nin, en son ad›yla, Avrupa Birli¤i (AB) yolundaki bu maceral› yolculu¤u, yaln›zca Türkiye kamuoyunca de¤il, AB üyesi di¤er ülkelerin kamuoyu ve Türkiye ile ortak siyasî, ekonomik menfaatleri, iliflkileri olan bir k›s›m Avrasya ülkesinin kamuoyunca da takip edilmektedir. Bu Avrasya ülkelerinin Türk dilli olanlar›ndan Azerbaycan’da konuya ilgi biraz daha fazlad›r. Özellikle, toplulu¤a tam üyelik kabulüne iliflkin müzakerelerin bafllang›ç tarihinin al›nmas› konusunda 17 Aral›k 2004’de Brüksel’de gerçekleflen görüflmeler, burada Türkiye’nin önüne getirilen engeller ve Türkiye’den yerine getirmesi istenen yeni
31
˲Îfl 1959 „. íÛðˆËfl ÔÓ‰‡Î‡ ÔðÓ¯ÂÌË ӷ ‡ÒÒÓˆËËðÓ‚‡ÌÌÓÏ ˜ÎÂÌÒÚ‚Â ‚ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏ ùÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÏ ëÓÓ·˘ÂÒÚ‚Â, ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ð¯ÂÌË ÔÓ ÍÓÚÓðÓÏÛ ·˚ÎÓ ÔÓ‰ÔËÒ‡ÌÓ 12 ÒÂÌÚfl·ðfl 1963 „. ëӄ·ÒÌÓ ÄÌ͇ðÒÍÓÏÛ ‰Ó„Ó‚ÓðÛ, Ò 1 ‰Â͇·ðfl 1964 „. ð¯ÂÌË ‚ÒÚÛÔËÎÓ ‚ ÒËÎÛ. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ Â˘Â ‚ ‡ÔðÂΠ1987 „. íÛðˆËfl ÔÓ‰‡Î‡ ÔðÓ¯ÂÌËÂ Ó ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓÏ ˜ÎÂÌÒÚ‚Â ‚ Öë, Ó̇ ‚Ò ¢ ‚˚ÌÛʉÂ̇ ʉ‡Ú¸ Û ‚ÓðÓÚ Ö‚ðÓÔ˚. ᇠ«ÔðËÍβ˜ÂÌËflÏË» íÛðˆËË Ì‡ ÔÛÚË ‚ Öë Ò ËÌÚÂðÂÒÓÏ ÒΉËÚ Ì ÚÓθÍÓ íÛðˆËfl, ÌÓ Ë ÒÚð‡Ì˚-˜ÎÂÌ˚ Öë, ‡ Ú‡ÍÊ ‚ð‡ÁËÈÒÍË ÒÚð‡Ì˚, ÍÓÚÓð˚ı Ò‚flÁ˚‚‡˛Ú Ò íÛðˆËÂÈ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËÂ Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ËÌÚÂðÂÒ˚ Ë ÔðÓÒÚÓ ·ÎËÁÍË ÒÓÒ‰ÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl. àÁ Ú˛ðÍÓ„Ó‚Óðfl˘Ëı ÒÚð‡Ì Ö‚ð‡ÁËË Ì‡Ë·Óθ¯ËÈ ÓÚÍÎËÍ ˝ÚÓÚ ÔðÓˆÂÒÒ Ì‡¯ÂÎ ‚ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÂ. Ö‚ð‡ÁËÈÒÍËÂ, Ë ‚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËÂ, Òð‰ÒÚ‚‡ χÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË ÒΉËÎË Á‡ ÔðÓˆÂÒÒÓÏ ÔÂð„ӂÓðÓ‚, ÍÓÚÓð˚ ÒÓÒÚÓflÎËÒ¸
M
E
D
Y
A
A
Y
N
koflullar, yine Türkiye’nin yan› s›ra sözünü etti¤imiz ülkelerin kamuoyu ve bu arada Azerbaycan kamuoyunca da, kitle iletiflim araçlar› vas›tas›yla yak›ndan takip edilmifltir.
Türkiye’nin AB üyeli¤i ve Da¤l›k Karaba¤ meselesi Azerbaycan’›n önemli gazetelerinden 525-ci Qezet’te; Türkiye’nin AB’ye tam üye olarak kabulüyle, yaln›zca Türkiye’nin de¤il, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin de, tam üye Türkiye arac›l›¤›yla Bat›l› ülkelerle yürütece¤i siyasi iliflkilerin daha adil ve daha verimli olaca¤› belirtilir. “41 y›ll›k maceran›n son hamlesi” bafll›¤›yla verilen makalede, tam üyeli¤in gerçekleflmesi durumunda, Türkiye’nin, Avrupa Parlamentosu’nda, Almanya’dan sonra en çok sandalyeye sahip ikinci üye ülke olaca¤›n›n alt› çizilerek, bu durumun, bölgenin problemlerinin Avrupa’n›n gündemine gelmesini süratlendirece¤i vurgulan›r.
AB yolunda Türkiye’nin önüne sürülen flartlar Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤e kabulü yolunda bölge ülkeleri taraf›ndan Türkiye’ye tam destek sa¤lanmas›n›n gerekli oldu¤u yolunda yorumlar da Azerbaycan bas›n›nda yer almaktad›r. Ancak Azerbaycan ayd›nlar›na göre, Türkiye’nin AB’ye girmesi için en az on y›l gereklidir. Fransa, Avusturya, Yunanistan gibibir k›s›m AB ülkesi Türkiye’nin bu kuruma dahil olmas›n› istememektedir. Xeber.net.az isimli haber sitesinde, Frans›z Le Figaro gazetesinde yay›nlanan bir araflt›rma sonucundan yap›lan
A
S
I
N
D
A
A
V
17 ‰Â͇·ðfl 2004 „. ‚ Åð˛ÒÒÂÎÂ, „‰Â Ó·ÒÛʉ‡ÎÒfl ‚ÓÔðÓÒ ÛÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌËfl ‰‡Ú˚ ̇˜‡Î‡ ÔÂð„ӂÓðÓ‚ ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë Öë Ó ÔðËÌflÚËË íÛðˆËË ÔÓÎÌÓÔð‡‚Ì˚Ï ˜ÎÂÌÓÏ ‚ Öë. ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl ÔðÂÒÒ‡ ÔÓ‰ðÓ·ÌÓ ÓÒ‚Â˘‡Î‡ ‚Ò ÏÓÏÂÌÚ˚ ÔÂð„ӂÓðÓ‚, ÔË҇· Ó ÔðÂ„ð‡‰‡ı ̇ ÔÛÚË íÛðˆËË ‚ Öë, Ó ÌÓ‚˚ı ÛÒÎÓ‚Ëflı, ‚˚ÔÓÎÌÂÌËfl ÍÓÚÓð˚ı Ö‚ðÓÔ‡ Úð·ÛÂÚ ÓÚ íÛðˆËË.
óÎÂÌÒÚ‚Ó íÛðˆËË ‚ Öë Ë ÔðÓ·ÎÂχ 燄ÓðÌÓ„Ó ä‡ð‡·‡ı‡ é‰Ì‡ ËÁ Ò‡Ï˚ı ‚ÎËflÚÂθÌ˚ı ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËı „‡ÁÂÚ 525-Qezet ÔË҇· Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÔðËÌflÚË íÛðˆËË ÔÓÎÌÓÔð‡‚Ì˚Ï ˜ÎÂÌÓÏ ‚ Öë ÔðËÌÂÒÂÚ ÔÓθÁÛ Ì ÚÓθÍÓ Ò‡ÏÓÈ íÛðˆËË, ÌÓ Ë ÓÔÓÒð‰ӂ‡ÌÌÓ Ó͇ÊÂÚ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ‚ÎËflÌË ̇ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û Öë Ë ÒÚð‡Ì‡ÏË ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl. éÊˉ‡ÂÚÒfl, ˜ÚÓ ˝ÚË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÒÏÓ„ÛÚ ÒÚ‡Ú¸ ·ÓΠÔðÓ‰ÛÍÚË‚Ì˚ÏË Ë ·ÓΠÒÔð‡‚‰ÎË‚˚ÏË. Ç Òڇڸ ÔÓ‰ ̇Á‚‡ÌËÂÏ «èÓÒΉÌËÈ ð˚‚ÓÍ ‡‚‡ÌÚ˛ð˚, ‰ÎË‚¯ÂÈÒfl 41 „Ó‰», „‡ÁÂÚ‡ ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓ ˜ÎÂÌÒÚ‚Ó íÛðˆËË ‚ Öë ÔÓÁ‚ÓÎËÚ ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì Á‡ÌflÚ¸ ‚ÚÓðÓ ÏÂÒÚÓ ÔÓÒΠÉÂðχÌËË ÔÓ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Û ÍðÂÒÂÎ ‚ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏ Ô‡ð·ÏÂÌÚÂ, ˜ÚÓ ÛÒÍÓðËÚ ð‡ÒÒÏÓÚðÂÌË ւðÓÔÓÈ ÏÌÓ„Ëı ‚ÓÔðÓÒÓ‚ ëð‰Ì‡ÁˇÚÒÍÓ„Ó ð„ËÓ̇ Ë á‡Í‡‚͇Á¸fl.
ìÒÎÓ‚Ëfl, ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚ ‰Îfl ‚ÒÚÛÔÎÂÌËfl íÛðˆËË ‚ Öë Ç ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ Ô˜‡ÚË Ú‡ÍÊ ÌÂð‰ÍÓ ÏÓÊÌÓ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸ ÒÛʉÂÌËfl Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ì‡ ÔÛÚË íÛðˆËË ‚ Öë ÒÚð‡Ì˚ ð„ËÓ̇ Ó·flÁ‡Ì˚ Ó͇Á˚‚‡Ú¸ íÛðˆËË ‚Òfl˜ÂÒÍÛ˛
R
A
S
Y
A
Azerbaycan’›n önemli gazetelerinden 525-ci Qezet’te; Türkiye’nin AB’ye tam üye olarak kabulüyle, yaln›zca Türkiye’nin de¤il, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin de, Türkiye arac›l›¤›yla Bat›l› ülkelerle yürütece¤i siyasi iliflkilerin daha adil ve daha verimli olaca¤› belirtilir.
é‰Ì‡ ËÁ Ò‡Ï˚ı ‚ÎËflÚÂθÌ˚ı ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËı „‡ÁÂÚ 525-Qezet ÔË҇· Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÔðËÌflÚË íÛðˆËË ÔÓÎÌÓÔð‡‚Ì˚Ï ˜ÎÂÌÓÏ ‚ Öë ÔðËÌÂÒÂÚ ÔÓθÁÛ Ì ÚÓθÍÓ Ò‡ÏÓÈ íÛðˆËË, ÌÓ Ë ÓÔÓÒð‰ӂ‡ÌÌÓ Ó͇ÊÂÚ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ‚ÎËflÌË ̇ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û Öë Ë ÒÚð‡Ì‡ÏË ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ë ä‡‚Í‡Á‡. 25
Ö
Ç
ê
Ä
Azerbaycan bas›n›nda Avrupal› parlamenterlerin, Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤e kabulünün 2014 y›l›ndan daha önce olamayaca¤›na iliflkin düflüncelerine yer verilmektedir.
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl Ô˜‡Ú¸ ÌÂð‰ÍÓ ˆËÚËðÓ‚‡Î‡ ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÌËfl ÌÂÍÓÚÓð˚ı ‚ðÓÔÂÈÒÍËı Ô‡ð·ÏÂÌÚ‡ðË‚, ÍÓÚÓð˚ ÛÚ‚Âðʉ‡ÎË, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ÒÏÓÊÂÚ ‚ÒÚÛÔËÚ¸ ‚ Öë Ì ð‡Ì¸¯Â 2014 „. 26
á
à
ü
Ç
á
Ö
ê
al›nt› do¤rultusunda, “Her üç Frans›zdan ikisi, her iki Almandan biri, Türkiye’yi Avrupa ailesinde görmek istememektedir. Türkiye’nin kabulüne karfl› ç›kan Frans›zlar›n yüzde 34’ü din ve kültür fark›n›, yüzde 25’i ise bu ülkenin Avrupa k›tas›nda yer almad›¤›n› ileri sürmekte ve bunu sebep göstermektedir” cümlelerine yer verilmektedir. Azerbaycan bas›n›nda Avrupal› parlamenterlerin, Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤e kabulünün 2014 y›l›ndan daha önce olamayaca¤›na iliflkin düflüncelerine yer verilmekte ve AB’nin Türkiye’nin tam üyeli¤ine karfl›n Türkiye’den yerine getirmesini bekledi¤i baz› flartlar›n varl›¤›na dikkat çekilmektedir. Türkiye’nin; komflu devletlerle problemlerini k›sa zamanda halletmesi, K›br›s (Yunan) bayra¤› alt›nda yüzen gemilere yönelik liman ambargosunu kald›rmas›, Heybeliada Ruhban Okulu’nun aç›l›fl›na engel olmamas›, Alevilere dinî az›nl›k statüsü vermeyi kabul etmesi, Ermenistan’la s›n›r kap›lar›n› açmas›, Türk ve Ermeni hükümetleri aras›ndaki
münasebetlerin iyilefltirilmesi bu flartlar aras›nda s›ralanmaktad›r. Ayn› haber portal›nda, Türkiye’nin Ermeni soyk›r›m›n› tan›mas› talep edilse de, bunun, müzakerelere bafllang›ç için esas flart olarak koflulmad›¤›na dikkat çekilmektedir. ‹ki Sahil gazetesinde yer alan bir haberde de ayn› konu üzerinde durulmakta, buna karfl›n Türkiye’nin Ermenistan’la s›n›r kap›lar›n›n aç›lmas› konusunun müzakerelerin bafllamas› için Türkiye’nin önüne flart kofluldu¤u vurgulanmaktad›r.
Türkiye’nin Ermenistan’la s›n›r kap›lar› sorunu Bu tarihteki Azerbaycan gazeteleri incelendi¤inde, Türkiye’nin, Ermenistan’›n
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
à
ÔÓ‰‰ÂðÊÍÛ. Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl ËÌÚÂÎÎÂÍÚۇθ̇fl ˝ÎËÚ‡ Û‚ÂðÂ̇, ˜ÚÓ ‰Îfl ‚ÒÚÛÔÎÂÌËfl íÛðˆËË ‚ Öë ÔÓÚð·ÛÂÚÒfl ÔÓ ÏÂ̸¯ÂÈ ÏÂð 10 ÎÂÚ. îð‡ÌˆËfl, Ä‚ÒÚðËfl, ÉðˆËfl Ë ÌÂÍÓÚÓð˚ ‰ðÛ„Ë ÒÚð‡Ì˚-˜ÎÂÌ˚ Öë ̇ÒÚðÓÂÌ˚ ÔðÓÚË‚ ÔðËÌflÚËfl íÛðˆËË ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛Á. ç‡ ÒÚð‡Ìˈ‡ı ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÓ„Ó ËÌÚÂðÌÂÚÔÓðڇ· Xeber.net ·˚ÎË ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Ì˚ ‚˚‰ÂðÊÍË ËÁ ÒÓˆËÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó ÓÔðÓÒ‡, Ôðӂ‰ÂÌÌÓ„Ó Ùð‡ÌˆÛÁÒÍÓÈ „‡ÁÂÚÓÈ Le Figaro, Òӄ·ÒÌÓ ÍÓÚÓðÓÏÛ «Í‡Ê‰˚È ‚ÚÓðÓÈ ÌÂψ Ë ‰‚ ÚðÂÚË Ùð‡ÌˆÛÁÓ‚ Ì ıÓÚflÚ ‚ˉÂÚ¸ íÛðˆË˛ ÒðÂ‰Ë ˜ÎÂÌÓ‚ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÈ ÒÂϸË. 34% Ùð‡ÌˆÛÁÓ‚ ÓÒÌÓ‚‡ÌËÂÏ ‰Îfl ˝ÚÓ„Ó Ò˜ËÚ‡˛Ú ðÂÎË„ËÓÁÌ˚Â Ë ÍÛθÚÛðÌ˚ ð‡Á΢Ëfl, 25% ÓÚ‚Âð„‡˛Ú íÛðˆË˛, ÔÓÒÍÓθÍÛ „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍË Ó̇ Ì fl‚ÎflÂÚÒfl ˜‡ÒÚ¸˛ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓ„Ó ÍÓÌÚËÌÂÌÚ‡». ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒ͇fl Ô˜‡Ú¸ ÌÂð‰ÍÓ ˆËÚËðÓ‚‡Î‡ ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÌËfl ÌÂÍÓÚÓð˚ı ‚ðÓÔÂÈÒÍËı Ô‡ð·ÏÂÌÚ‡ðË‚, ÍÓÚÓð˚ ÛÚ‚Âðʉ‡ÎË, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ÒÏÓÊÂÚ ‚ÒÚÛÔËÚ¸ ‚ Öë Ì ð‡Ì¸¯Â 2014 „. äðÓÏ ÚÓ„Ó, ÌÂð‰ÍÓ ‚ ÔðÂÒÒ ÏÓÊÌÓ ·˚ÎÓ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸ ËÌÙÓðχˆË˛ Ó· ÛÒÎÓ‚Ëflı, ÍÓÚÓð˚ íÛðˆËfl ‰ÓÎÊ̇ ‚˚ÔÓÎÌËÚ¸ ‰Îfl ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ ÒÚ‡Ú¸ ˜ÎÂÌÓÏ Öë. ëðÂ‰Ë ˝ÚËı ÛÒÎÓ‚ËÈ Ûð„ÛÎËðÓ‚‡ÌË ÔðÓ·ÎÂÏ Ò ÒÓÒ‰ÌËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË, ÓÚÏÂ̇ ˝Ï·‡ð„Ó ‰Îfl ÒÛ‰Ó‚, ÍÓÚÓð˚ ıÓ‰flÚ ÔÓ‰ Ù·„ÓÏ êÂÒÔÛ·ÎËÍË äËÔð, Ì ÔðÂÔflÚÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ÓÚÍð˚Ú˲ ̇ ÓÒÚðÓ‚Â ïÂÈ·ÂÎË ÏÓ̇ÒÚ˚ðfl, Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌË ‡Î‚ËÚ‡Ï ÒÚ‡ÚÛÒ‡ ðÂÎË„ËÓÁÌÓ„Ó ÏÂ̸¯ËÌÒÚ‚‡, ÓÚÍð˚ÚË „ð‡Ìˈ˚ Ò ÄðÏÂÌËÂÈ, ÛÎÛ˜¯ÂÌË ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ÏË íÛðˆËË Ë ÄðÏÂÌËË. íÓÚ Ê ÔÓðڇΠÌÓ‚ÓÒÚÂÈ „Ó‚ÓðËÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ, ÌÂÒÏÓÚðfl ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ ÔðËÁ̇ÌË íÛðˆËÂÈ „ÂÌӈˉ‡ ‡ðÏflÌ Ú‡ÍÊ fl‚ÎflÂÚÒfl Ó‰ÌËÏ ËÁ ÛÒÎÓ‚ËÈ ÔðËÌflÚËfl íÛðˆËË ‚ Öë, ˝ÚÓ ÛÒÎÓ‚Ë Ì fl‚ÎflÂÚÒfl Ó·flÁ‡ÚÂθÌ˚Ï ‰Îfl ̇˜‡Î‡ ÔÂð„ӂÓðÓ‚ Ò Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ. ùÚ‡ ÚÂχ Ó·ÒÛʉ‡Î‡Ò¸ Ú‡ÍÊ ̇ ÒÚð‡Ìˈ‡ı „‡ÁÂÚ˚ ‹ki Sahil. ɇÁÂÚ‡ ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡Î‡, ˜ÚÓ ‰Îfl ̇˜‡Î‡ ÔÂð„ӂÓðÓ‚ Ò Öë ÔÂð‰ íÛðˆËÂÈ ·˚ÎÓ ÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌÓ Ó·flÁ‡ÚÂθÌÓ ÛÒÎÓ‚Ë ӷ ÓÚÍð˚ÚËË „ð‡Ìˈ˚ Ò ÄðÏÂÌËÂÈ.
ÇÓÔðÓÒ ÓÚÍð˚ÚËfl „ð‡Ìˈ˚ íÛðˆËË Ò ÄðÏÂÌËÂÈ Ç ‰Â͇·ð¸ÒÍËı ‚˚ÔÛÒ͇ı ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËı „‡ÁÂÚ Á‡ 2004 „. ÏÓÊÌÓ Ú‡ÍÊ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸ ÓÔ‡ÒÂÌËfl ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË, ˜ÚÓ íÛðˆËfl, ÍÓÚÓð‡fl ‚ Ò‚Ó ‚ðÂÏfl ÓÚ͇Á‡Î‡Ò¸ ÓÚÍð˚‚‡Ú¸ „ð‡ÌËˆÛ Ò ÄðÏÂÌËÂÈ Ë Ó·flÁ‡Î‡Ò¸ ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡Ú¸ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Ò ÄðÏÂÌËÂÈ Ì‡ ÏËÌËχθÌÓÏ ÛðÓ‚Ì ‰Ó ÚÂı ÔÓð, ÔÓ͇ ‡ðÏflÌÒÍË ‚ÓÂÌÌ˚ ÔÓ‰ð‡Á‰ÂÎÂÌËfl Ì ÔÓÍËÌÛÚ ç‡„ÓðÌ˚È ä‡ð‡·‡ı Ë ‰ðÛ„Ë ÓÍÍÛÔËðÓ‚‡ÌÌ˚ ð‡ÈÓÌ˚, ÏÓÊÂÚ ÔÓ‰ ‰‡‚ÎÂÌËÂÏ Öë ËÁÏÂÌËÚ¸ Ò‚Ó˛ ÚÓ˜ÍÛ ÁðÂÌËfl. çÂχÎÓ
M
E
D
Y
A
A
Y
N
iflgal etti¤i Da¤l›k Karaba¤ ve di¤er Azerbaycan topraklar›ndan çekilmemesi durumunda bu ülkeyle s›n›r kap›lar›n› açmayaca¤› ve iliflkileri minimum düzeyde tutaca¤›n› önceden belirtmifl oldu¤u halde, AB üyeli¤ine karfl›n bu sözünden vazgeçebilmesi düflüncesinin Azerbaycan ayd›nlar›n› telafla sevk etmifl oldu¤u görülür. Konuyla ilgili pek çok haber ve makale bunu kan›tlar niteliktedir. ‹ki Sahil gazetesinde, “Türkiye’den Ermenistan’la serhaddi açmas› talep edilir” bafll›¤›yla verilen haberde, 17 Aral›k’taki görüflmelerde en dikkat çekici nokta olarak, Türkiye-Ermenistan s›n›r kap›s›n›n aç›lmas›n›n Türkiye’ye flart koflulmufl olmas› belirlenmifltir. Ayn› haberde, Türkiye Cumhuriyeti Baflbakan› R. Tayyip Erdo¤an’›n, Ermenistan’la s›n›rlar›n aç›lmas› yönündeki talebin yerine getirilmeyece¤i fleklindeki aç›klamas›na yer verilmifltir. Bir baflka haberde, Azerbaycan D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› Mahmut Mehmetkuliyev’in konuyla ilgili flu aç›klamalar› yer bulmufltur: “(AB dolay›s›yla Türkiye’nin) Ermenistan’la iliflkilerinde de¤iflikli¤in baflgöstermesi Karaba¤ sorununun çözümüne menfî tesir edebilir… (ama) narahatl›k için sebep yoktur, çünkü Türkiye defalarca duruflunu bildirmifltir”. Konuya iliflkin bir baflka haber olaylar.net.az isimli haber portal›nda yay›nlanm›flt›r. Haberde, “Azerbaycan’› dost-kardefl ülke gören 59. hükümet, bütün sahalarda Bakû’ye yard›mc› olmay› vacib sayar. Ankara, Da¤l›k Karaba¤ sorunu halloluncaya kadar Türkiye’nin Ermenistan’la hiçbir iliflki kurmayaca¤›n› beyan etmifltir” cümlelerine yer verilir. Bir baflka haber, “Türkiye Ermenistan’la serhatlar›n› açmayaca¤›n› bir daha beyan etti” bafll›¤›yla ve “Da¤l›k Karaba¤ münakaflas›nda her zaman Azerbaycan’› desteklemifl Türkiye mevkiini de¤iflmeyecektir” spotuyla xeber.net.az’de yer al›r. Kaynakça / àÒÔÓθÁÓ‚‡ÌÌ˚ ËÒÚÓ˜ÌËÍË “Türkiye Ermenistanla serhedlerini açmayaca¤›n› bir daha beyan etdi”, www. xeber.net.az, 14 Ocak/flÌ‚‡ðfl 2005. “Türkiye-Azerbaycan münasibetlerinde yeni merhele”, www.olaylar.net.az “Türkiyeye yafl›l ifl›q yand›r›ld›”, www.xeber.net.az, 16 Aral›k/‰Â͇·ðfl 2004. Abbas, Ceyhun: “Avropa Parlamenti Uydurma ‘Ermeni Soyq›r›m›’ ‹ddias›n› Tarixin Arxivine Atd› Teflkilat›n Ermenistanla Serhedlerin Aç›lmas› Telebini ise Resmi Ankara Redd Etdi”, ‹ki Sahil, 17 Aral›k/‰Â͇·ðfl 2004. Abbas, Ceyhun: “Türkiyeden Ermenistanla serhedi açmas› teleb edilir”, ‹ki Sahil, 17 Aral›k/‰Â͇·ðfl 2004. Çayhan, Esra: Dünden Bugüne Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri ve Siyasal Partilerin Konuya Bak›fl›, ‹stanbul, Boyut Yay›nlar›, 1997. Karluk, R›dvan: Avrupa Birli¤i ve Türkiye, 5. bs., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›, 1998. Mükabilo¤lu, Zabil: “Bu il Da¤l›q Qaraba¤ münaqiflesinin hellinde ciddi add›mlar at›la biler”, 525.ci Qezet, 12 Ocak/ flÌ‚‡ðfl 2005. Rüstemov, Rafiq: “41 illik maceran›n son hemlesi”, 525.ci Qezet, 15 Aral›k/‰Â͇·ðfl 2004.
A
S
I
N
D
A
A
V
ÒÚ‡ÚÂÈ Ë ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ÒÓ‰ÂðʇÎË ÔÓ‰Ó·Ì˚ ÓÔ‡ÒÂÌËfl. ɇÁÂÚ‡ ‹ki Sahil ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Î‡ ÒÚ‡Ú¸˛ ÔÓ‰ ̇Á‚‡ÌËÂÏ «éÚ íÛðˆËË ÚðÂ·Û˛Ú ÓÚÍð˚ÚËfl „ð‡Ìˈ˚ Ò ÄðÏÂÌËÂÈ», ‚ ÍÓÚÓðÓÈ ˝ÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ ·˚Π̇Á‚‡Ì Ò‡Ï˚Ï ‚‡ÊÌ˚Ï ÏÓÏÂÌÚÓÏ ÔÂð„ӂÓðÓ‚ 17 ‰Â͇·ðfl ‚ Åð˛ÒÒÂÎÂ. Ç ˝ÚÓÈ Ê Òڇڸ ÓÚϘ‡ÂÚÒfl, ˜ÚÓ ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð íÛðˆËË ê‰ÊÂÔ í‡ÈËÔ ùð‰Ó„‡Ì Á‡fl‚ËÎ Ó Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ËÒÔÓÎÌÂÌËfl ˝ÚÓ„Ó ÛÒÎÓ‚Ëfl. Ç ‰ðÛ„ÓÈ Òڇڸ ·˚ÎË Ó·Ì‡ðÓ‰Ó‚‡Ì˚ ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÌËfl ÔÓ ˝ÚÓÏÛ ‚ÓÔðÓÒÛ Á‡Ï. ÏËÌËÒÚð‡ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡ å‡ıÏÛ‰‡ åÂıÏÂÚÍÛÎË‚‡, ÍÓÚÓð˚È ÓÚÏÂÚËÎ, ˜ÚÓ «ËÁÏÂÌÂÌË ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë ÄðÏÂÌËÂÈ ÏÓÊÂÚ Ó͇Á‡Ú¸ ÓÚðˈ‡ÚÂθÌÓ ‚ÎËflÌË ̇ ÔðÓ·ÎÂÏÛ ç‡„ÓðÌÓ„Ó ä‡ð‡·‡ı‡, Ӊ̇ÍÓ ‰Îfl ·ÂÒÔÓÍÓÈÒÚ‚‡ ÌÂÚ Ôð˘ËÌ, ÔÓÒÍÓθÍÛ íÛðˆËfl ÌÂÓ‰ÌÓÍð‡ÚÌÓ ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡Î‡ Ò‚Ó˛ ÔÓÁËˆË˛ ÔÓ ˝ÚÓÏÛ ‚ÓÔðÓÒÛ». á‡ÒÎÛÊË‚‡ÂÚ ‚ÌËχÌËfl ÒÚ‡Ú¸fl, ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Ì̇fl ̇ ËÌÚÂðÌÂÚ-ÔÓðڇΠolaylar.net. Ç ÌÂÈ „Ó‚ÓðËÚÒfl Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ «59- Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó íÛðˆÍÓÈ êÂÒÔÛ·ÎËÍË ð‡ÒÒχÚðË‚‡ÂÚ ÒÓÒ‰ÌËÈ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì ‚ ͇˜ÂÒÚ‚Â ·ð‡ÚÒÍÓ„Ó Ë ‰ðÛÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, ÔÓ˝ÚÓÏÛ Ò˜ËÚ‡ÂÚ Ò‚ÓËÏ Ò‚flÚ˚Ï ‰Ó΄ÓÏ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ð¯ÂÌ˲ ‚ÒÂı ÔðÓ·ÎÂÏ Å‡ÍÛ. ÄÌ͇ð‡ Ó·˙fl‚Ë· Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ì ÔÓȉÂÚ Ì‡‚ÒÚðÂ˜Û ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı Ò ÄðÏÂÌËÂÈ ‰Ó ÚÂı ÔÓð, ÔÓ͇ Ì ·Û‰ÂÚ ð¯ÂÌ ‚ÓÔðÓÒ ç‡„ÓðÌÓ„Ó ä‡ð‡·‡ı‡». Ö˘Â Ó‰Ì‡ ÒÚ‡Ú¸fl ̇ ÔÓðڇΠxeber.net ÔÓ‰ ̇Á‚‡ÌËÂÏ «íÛðˆËfl ¢ ð‡Á Á‡fl‚Ë· Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ì ̇ÏÂð‚‡ÂÚÒfl ÓÚÍð˚‚‡Ú¸ „ð‡ÌËˆÛ Ò ÄðÏÂÌËÂÈ» „Ó‚ÓðËÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ «íÛðˆËfl, ÍÓÚÓð‡fl ‚Ò„‰‡ ·˚· ̇ ÒÚÓðÓÌ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡, Ì ÒÓ·Ëð‡ÂÚÒfl ÏÂÌflÚ¸ Ò‚Ó˛ ÔÓÁËˆË˛».
R
A
S
Y
A
D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› M. Mehmetkuliyev: Türkiye’nin Ermenistan’la iliflkilerinde de¤iflikli¤in baflgöstermesi, Karaba¤ sorununun çözümüne menfî tesir edebilir.
á‡Ï. ÏËÌËÒÚð‡ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡ å. åÂıÏÂÚÍÛÎË‚: «àÁÏÂÌÂÌË ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë ÄðÏÂÌËÂÈ ÏÓÊÂÚ Ó͇Á‡Ú¸ ÓÚðˈ‡ÚÂθÌÓ ‚ÎËflÌË ̇ ÔðÓ·ÎÂÏÛ ç‡„ÓðÌÓ„Ó ä‡ð‡·‡ı‡». 27
Ö
Ç
ê
Ä
á
à
ü
Ç
á
Ö
ê
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
à
ëð‰ÒÚ‚‡ χÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË Ë ÚÛðˆÍÓðÓÒÒËÈÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Medya aynas›nda Rus ve Türk iliflkileri
é·ÏÂÌ ‚ËÁËÚ‡ÏË ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÈ íÛðˆËË Ë êÓÒÒËË ¯ËðÓÍÓ ÓÒ‚Â˘‡ÎË ëåà Ó·ÓËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚, Ӊ̇ÍÓ ‚ Úð‡ÍÚÓ‚ÍÂ Ë ÔÓÌËχÌËË ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ ÔÂðÂÊË‚‡ÂÏÓ„Ó ÔÂðËÓ‰‡ ÔðÓfl‚ËÎËÒ¸ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚ ð‡Á΢Ëfl. Türk ve Rus liderlerin karfl›l›kl› ziyaretlerinin her iki ülkede bas›na yans›t›lmas›, gazetecilerin olaylar› farkl› anlama ve yorumlamalar›ndan dolay› biraz çeflitlilik gösterdi. 28
å‡ðËfl ÅËÚ
Maria Beat
ÜÛð̇ÎËÒÚ Ë ÔËÒ‡ÚÂθ (íÛðˆËfl).
Gazeteci, yazar (Türkiye).
Ñ
irminci yüzy›l, insanl›¤a sadece büyük bulufllar yoluyla konfor hediye etmemifl; gazete, dergi, radyo, televizyon ve son on y›lda internet arac›l›¤›yla muazzam bir bilgi çeflitlili¤i sa¤layarak ufkumuzu da zenginlefltirmifltir. Bugün bütün bu bas›n yay›n organlar›, bir yönden tafl›d›klar› bilgiye bütün insanlar›n eriflebilmesi, di¤er yönden ise insan zihni üzerinde yapt›¤› etki vurgulanarak “Medya” ismi alt›nda toplanmaktad›r. Medyan›n yirminci yüzy›l›n yar›s›nda devletleraras› iliflkilerin ayr›lmaz bir parças› haline gelmesinde, onun büyük bir güce ve çekicili¤e sahip olmas›n›n pay› büyüktür. Bugün, ça¤›m›z›n en güncel meseleleriyle ilgili toplumsal düflüncenin flekillendirilmesinde medya büyük bir rol oynamaktad›r. Buna göre ertesi gün dünyan›n nas›l olaca¤› fikri büyük bir oranda medyan›n olaylar› yans›tmas›na ba¤l›d›r. Her fleyden ziyade, bugün yak›nlaflan ve olumlu geliflme ivmesi gösteren Rus-Türk iliflkilerinde medyan›n büyük bir sorumluluk tafl›d›¤› kabul edilmektedir. Rusya-Türkiye aras›ndaki bu nitelikteki iliflkilere, son aylarda her iki ülke liderlerinin gerçeklefltirdi¤i karfl›l›kl› ziyaretler birer örnektir. Bu ba¤lamda, karfl›l›kl› ziyaretlerin her iki ülke gazetecilerince bas›na yans›t›lmas›, gazetecilerin olaylar› farkl› anlama ve yorumlamalar›ndan dolay› biraz çeflitlilik gösterdi. Rusya Cumhurbaflkan› Vladimir Putin’in Aral›k 2004’te Türkiye’yi, “öz itibariyle tarihsel” ve “Rus-Türk iliflkilerinin her alanda bir dönüm noktas›” niteli¤indeki ziyaretinin
‚‡‰ˆ‡ÚÓ ÒÚÓÎÂÚË ÔÓ‰‡ðËÎÓ ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚Û Ì ӉÌÓ ‚ÂÎËÍÓ ‰ÓÒÚËÊÂÌËÂ Ë ÓÚÍð˚ÚËÂ, Ì ӷӯÎÓ ‚ÌËχÌËÂÏ ÌË Ó‰ÌÛ Ó·Î‡ÒÚ¸ ÊËÁÌË. éÌÓ Ó·Ó„‡ÚËÎÓ Ì‡¯ ð‡ÁÛÏ ‚ÂÎËÍËÏ ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËÂÏ Á̇ÌËÈ, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠÔðË ÔÓÏÓ˘Ë „‡ÁÂÚ Ë ÊÛð̇ÎÓ‚, ð‡‰ËÓ, ÚÂ΂ˉÂÌËfl, ‡ ‚ ÔÓÒΉÌ ‰ÂÒflÚËÎÂÚËÂ Ë ÒÂÚË àÌÚÂðÌÂÚ. ë„ӉÌfl ‚Ò ˝ÚÓ Ï˚ ̇Á˚‚‡ÂÏ ‚ ÒÓ‚ÓÍÛÔÌÓÒÚË Òð‰ÒÚ‚‡ÏË Ï‡ÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË, ëåà, ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡fl ÚÂÏ Ò‡Ï˚Ï ‰ÓÒÚÛÔÌÓÒÚ¸ ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌflÂÏ˚ı ËÏË ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ Ë Á̇ÌËÈ ‰Îfl ‚ÒÂı Ë Í‡Ê‰Ó„Ó, Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, Ë Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ÌÂÓ„ð‡Ì˘ÂÌÌÛ˛ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ‚ÓÁ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ëåà ̇ ÛÏ˚ β‰ÂÈ Ò ‰ðÛ„ÓÈ. Ç ˝ÚÓÏ „·‚̇fl ÒË· Ë ÔðËÚfl„‡ÚÂθÌÓÒÚ¸ ëåà, Ôð‚ð‡ÚË‚¯ËıÒfl ‚Ó ‚ÚÓðÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ ïï ‚Â͇ ‚ ÌÂÓÚ˙ÂÏÎÂÏ˚È ˝ÎÂÏÂÌÚ ÏÂÊ„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ. ë„ӉÌfl ëåà Ë„ð‡˛Ú ‚‡ÊÌÂÈ¯Û˛ ðÓθ ‚ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËË Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ÏÌÂÌËfl ÔÓ Ò‡Ï˚Ï ‡ÍÚۇθÌ˚Ï ÔðÓ·ÎÂÏ‡Ï ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÒÚË, Ë ÓÚ ÓÚÓ·ð‡ÊÂÌËfl ËÏË ÔðÓËÒıÓ‰fl˘Ëı ÒÓ·˚ÚËÈ ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ Á‡‚ËÒËÚ, ͇ÍÓ‚ ·Û‰ÂÚ Ì‡¯ ÏËð Á‡‚Úð‡. éÌË ÔðËÁ‚‡Ì˚ Ò˚„ð‡Ú¸ ÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÛ˛ ðÓθ Ë ‚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ı ÚÛðˆÍÓ-ðÓÒÒËÈÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı, ÔÂðÂÊË‚‡˛˘Ëı ‚ ̇ÒÚÓfl˘ËÈ ÏÓÏÂÌÚ ÔÂðËÓ‰ ËÌÚÂÌÒË‚ÌÓ„Ó ÔÓÒÚÛÔ‡ÚÂθÌÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl. èðËÏÂðÓÏ ÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌËfl Ú‡ÍËı ͇˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ÌÓ‚˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÓÊÂÚ ÒÎÛÊËÚ¸ Ó·ÏÂÌ ‚ËÁËÚ‡ÏË ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÈ íÛðˆËË Ë êÓÒÒËË, ÒÓÒÚÓfl‚¯ËÈÒfl ÌÂ Ú‡Í ‰‡‚ÌÓ. ùÚË ÒÓ·˚ÚËfl ¯ËðÓÍÓ ÓÒ‚Â˘‡ÎË ëåà Ó·ÓËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚, Ӊ̇ÍÓ ‚ Úð‡ÍÚÓ‚ÍÂ Ë ÔÓÌËχÌËË ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚÂÈ ÔÂðÂÊË‚‡ÂÏÓ„Ó ÔÂðËÓ‰‡ ÔðÓfl‚ËÎËÒ¸ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚ ð‡Á΢Ëfl. ç ·Û‰ÂÚ ÔðÂÛ‚Â΢ÂÌËÂÏ Ì‡Á‚‡Ú¸ ‚ÓÒÚÓðÊÂÌÌ˚Ï ÚÓÌ ÔÛ·ÎË͇ˆËÈ ÚÛðˆÍÓÈ ÔðÂÒÒ˚ ͇̇ÌÛÌÂ Ë ‚Ó ‚ðÂÏfl ‚ËÁËÚ‡
Y
M
E
D
Y
A
A
Y
N
ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ èÛÚË̇ ‚ ‰Â͇·ð 2004 „. ÇËÁËÚ Ì‡Á˚‚‡ÎË «‚ÓËÒÚËÌÛ ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÏ ÒÓ·˚ÚËÂÏ», «ÔÓ‚ÓðÓÚÌ˚Ï ÏÓÏÂÌÚÓÏ ‚Ó ‚ÒÂı ‡ÒÔÂÍÚ‡ı ÚÛðˆÍÓ-ðÓÒÒËÈÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ». í‡Í, Cumhuriyet ÔË҇·: «íÛðˆËfl Ë êÓÒÒËfl Ôðˉ‡˛Ú ‚ËÁËÚÛ ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ èÛÚË̇ ÔÂð‚ÓÒÚÂÔÂÌÌÓ Á̇˜ÂÌËÂ, ÓÊˉ‡fl, ˜ÚÓ ÓÌ ÔÓÎÓÊËÚ Ì‡˜‡ÎÓ ÌÓ‚ÓÈ ˝ð ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı ÏÂÊ‰Û Ì‡¯ËÏË ÒÚð‡Ì‡ÏË». Turkish Daily News ı‡ð‡ÍÚÂðËÁÓ‚‡Î‡ ÔðËÂÁ‰ ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ êÓÒÒËË Ì‡ ÔÓÎÚÓð‡ ‰Ìfl ‚ ÄÌ͇ðÛ Í‡Í «·ÂÒÔðˆ‰ÂÌÚÌÓ ÒÓ·˚ÚË ‚ ËÒÚÓðËË ð‡Á‚ËÚËfl ÚÛðˆÍÓ-ðÓÒÒËÈÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ», ‚˚ð‡Ê‡fl ÒÓʇÎÂÌË ÔÓ ÔÓ‚Ó‰Û ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ‡„ÂÌÚÒÚ‚ ÓˆÂÌËÎË ‚ËÁËÚ Í‡Í «ÒËÏ‚Ó΢ÂÒÍËÈ». éÚ‰‡‚‡fl ‰ÓÎÊÌÓ ‚‡ÊÌÓÒÚË ‚ËÁËÚ‡ Ç·‰ËÏËð‡ èÛÚË̇ ‚ ÄÌ͇ðÛ, ðÓÒÒËÈÒ͇fl ÔðÂÒÒ‡ ÓˆÂÌË‚‡Î‡ ˝ÚÓ ÒÓ·˚ÚË ÌÂÒð‡‚ÌÂÌÌÓ ·ÓΠ‚Á‚¯ÂÌÌÓ, ‰Â·fl ‡ÍˆÂÌÚ Ì‡ Â„Ó Ì‡Ò˚˘ÂÌÌÓÈ ÔðÓ„ð‡ÏÏÂ, ÔÓÒÍÓθÍÛ „·‚‡ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ÔÓÒ¢‡Î ÒÓ҉̠„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó íÛðˆË˛ ˜ÂðÂÁ 30 ÎÂÚ ÔÓÒΠÔð‰˚‰Û˘Â„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ‚ËÁËÚ‡ ‚ íÛðˆË˛ Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl èðÂÁˉËÛχ ÇÂðıÓ‚ÌÓ„Ó ëÓ‚ÂÚ‡ ëëëê çËÍÓ·fl èÓ‰„ÓðÌÓ„Ó. êÓÒÒËÈÒÍË ëåà Ú‡ÍÊ ÓÚϘ‡ÎË, ˜ÚÓ ÒÚÓðÓÌ˚ ‰ÓÒÚË„ÎË ÔðÓ„ðÂÒÒ‡ Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ÔÓ ‚ÒÂÏ Ó·ÒÛʉ‡ÂÏ˚Ï ‚ÓÔðÓÒ‡Ï Á‡ ËÒÍβ˜ÂÌËÂÏ, Í‡Í ÔË҇· «êÓÒÒËÈÒ͇fl „‡ÁÂÚ‡», ÔðËÒÛÚÒÚ‚Ëfl Ë ·ÂÒÔðÂÔflÚÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ÔðÓÊË‚‡ÌËfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË íÛðˆËË «˜Â˜ÂÌÒÍËı ÒÂÔ‡ð‡ÚËÒÚÓ‚».
A
S
I
N
D
A
A
Türk bas›n›nca “coflkulu ziyaret” olarak tan›mlanmas› abart›l› bir yans›tma de¤ildi. Bu ba¤lamda Cumhuriyet gazetesi flöyle yaz›yor: “Türkiye ve Rusya, Cumhurbaflkan› Putin’in Türkiye’yi ziyaretine büyük de¤er veriyorlar. Bu ziyaret iki ülke iliflkilerinde yeni bir dönemin bafllang›c› niteli¤indedir.” Yine Turkish Daily News gazetesi Cumhurbaflkan›n›n bir buçuk günlük ziyaretini, ço¤u haber ajanslar›n›n “sembolik ziyaret” olarak tan›mlamas›na kat›lmayarak, Türk-Rus iliflkilerinde, “Tarihte bu zamana kadar efline rastlanmam›fl bir olay” olarak nitelendirdi. Rusya’da Vladimir Putin’in Ankara’y› ziyaretine gereken önem verilmifl; Rus bas›n› bu olay›, son 30 y›ld›r ilk kez bir Rus Devlet Baflkan›’n›n, komflu ülke Türkiye’yi ziyaret etmesini benzersiz büyük bir olay olarak de¤erlendirmifltir. Bundan önce devlet seviyesinde Türkiye’ye gerçeklefltirilen ziyaret, 1972’de SSCB Yüksek fiura Kurulu Baflkan› Nikolay Podgorn›y taraf›ndan yap›lm›flt›. Rusya bas›n› ayr›ca Rossiyskaya Gazeta’n›n da belirtti¤i gibi “Çeçen ayr›l›kç›lar›n” Türkiye topraklar›nda bulunmas› ve bir engelle karfl›laflmadan yaflamalar› hariç, gündemdeki hemen hemen bütün konularda taraflar›n anlaflt›klar›n› belirtti.
V
R
A
S
Y
A
ëåà ÔðËÁ‚‡Ì˚ Ò˚„ð‡Ú¸ ÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÛ˛ ðÓθ Ë ‚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ı ÚÛðˆÍÓðÓÒÒËÈÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı, ÔÂðÂÊË‚‡˛˘Ëı ‚ ̇ÒÚÓfl˘ËÈ ÏÓÏÂÌÚ ÔÂðËÓ‰ ËÌÚÂÌÒË‚ÌÓ„Ó ÔÓÒÚÛÔ‡ÚÂθÌÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl. Bugün yak›nlaflan ve olumlu geliflme ivmesi gösteren RusTürk iliflkilerinde medyan›n büyük bir sorumluluk tafl›d›¤› kabul edilmektedir. 29
Avrasya bas›nda yeteri kadar yans›t›l›yor mu?
ÑÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÎË ÓÒ‚Â˘‡ÂÚÒfl Ö‚ð‡ÁËfl ‚ ëåà? Oksana Voloflina ba¤›ms›z gazeteci (Ukrayna) E¤er bilgi çoklu¤u bak›m›ndan Ukrayna bas›n›n› Avrasya ve di¤er k›ta ülkelerinin bas›n›yla k›yaslayacak olursak, Avrasya daha ileride. Bunun tek sebebi var; Avrasya devletleri kültürel, ekonomik, politik ve dostluk ba¤lar›yla birbirine daha s›k› ba¤l›lar. Bu durum, sadece BDT ülkelerine has bir özellik olmay›p, Türkiye Do¤u Avrupa ve bölgedeki di¤er ülkeler için de geçerlidir. Bu olumlu tabloya ra¤men, Avrasya hakk›nda ç›kan haberler yetersiz. K›smen de olsa bunun sebebi Ukraynal› gazetecilerin her zaman yurt d›fl›na ç›kma imkanlar›n›n k›s›tl› olmas›d›r. Görmedi¤inizi yazmak ise hiç de uygun ve profesyonelce bir ifl de¤il. E¤er Türkiye’den bahsedecek olursak, bu ülkenin kültürel ve tarihî hayat›yla ilgili Ukrayna bas›n›nda ç›kan bilgi oldukça az. Gazeteciler ve halk bu ülkeyle ilgili bilgilerini Pavlo Zagrebelni’nin tarihî roman›ndan ve birçok yanl›fl ve kas›tl› bilgi dolu Sovyet dönemi yay›nlar›ndan ediniyorlar. Türkiye’ye giden herkes eski kanaatlerini tamamen de¤ifltirerek bu ülkeyi yeniden keflfediyor. Son y›llarda Türkiye ve Ukrayna aras›ndaki ekonomik iliflkiler daha da geliflti. Bu nedenle, önyarg›lar›n kald›r›lmas› ve Ukrayna’da Türk ticaretinin daha iyi gelifltirilmesi için Türkiye’nin hem Ukrayna ve hem de bütün dünyada olumlu bir imaj sa¤lamaya yönelik bilgi politikas› yürütmesi gerekiyor. éÍ҇̇ ÇÓÎÓ¯Ë̇, ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚È ÊÛð̇ÎËÒÚ (ìÍð‡Ë̇): èðË Òð‡‚ÌÂÌËË Ó·˙Âχ ËÌÙÓðχˆËË ‚ ÛÍð‡ËÌÒÍËı ëåà ËÁ Ö‚ð‡ÁËË Ë ‰ðÛ„Ëı ÍÓÌÚËÌÂÌÚÓ‚, ̇ ÏÓÈ ‚Á„Îfl‰, Ö‚ð‡ÁËfl ÔðÂӷ·‰‡ÂÚ. èð˘Ë̇ ˝ÚÓ„Ó Ó˜Â‚Ë‰Ì‡ – ‚ð‡ÁËÈÒÍË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ Ò‚flÁ˚‚‡˛Ú ÍðÂÔÍË ÛÁ˚ ‰ðÛÊ·˚ Ë ÍÛθÚÛðÌÓ„Ó, ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó, ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl. ùÚÓ ı‡ð‡ÍÚÂðÌÓ Ì ÚÓθÍÓ ‰Îfl ÒÚð‡Ì ëçÉ, ÌÓ Ë ‰Îfl íÛðˆËË, ÒÚð‡Ì ÇÓÒÚÓ˜ÌÓÈ Ö‚ðÓÔ˚ Ë ‰ðÛ„Ëı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ð„ËÓ̇. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ˝ÚÛ ÔÓÁËÚË‚ÌÛ˛ ͇ðÚËÌÛ, ËÌÙÓðχˆËË Ó Ö‚ð‡ÁËË Ì‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ. ó‡ÒÚ˘ÌÓ Ôð˘Ë̇ ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÛÍð‡ËÌÒÍË ÊÛð̇ÎËÒÚ˚ Ì ‚Ò„‰‡ ËÏÂ˛Ú ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ·˚‚‡Ú¸ Á‡ „ð‡ÌˈÂÈ. Ä ÔËÒ‡Ú¸ Ó ÚÓÏ, ˜Â„Ó Ú˚ Ì ‚ˉÂÎ, ÌÂËÌÚÂðÂÒÌÓ Ë ÌÂÔðÓÙÂÒÒËÓ̇θÌÓ. ÖÒÎË „Ó‚ÓðËÚ¸ ÌÂÔÓÒð‰ÒÚ‚ÂÌÌÓ Ó íÛðˆËË, ÚÓ, Í ÒÓʇÎÂÌ˲, ËÌÙÓðχˆËË Ó ÍÛθÚÛðÂ, ËÒÚÓðËË Ë ÊËÁÌË ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì˚ ‚ ÛÍð‡ËÌÒÍËı ëåà Ó˜Â̸ χÎÓ. à ÊÛð̇ÎËÒÚ˚, Ë Ó·˚˜Ì˚ „ð‡Ê‰‡Ì ‚Ò ¢ ÔðÓ‰ÓÎʇ˛Ú ÓðËÂÌÚËðÓ‚‡Ú¸Òfl ̇ ËÒÚÓð˘ÂÒÍË ðÓχÌ˚ 臂· ᇄð·ÂθÌÓ„Ó ËÎË ÔÛ·ÎË͇ˆËË ÒÓ‚ÂÚÒÍËı ‚ðÂÏÂÌ, ÍÓÚÓð˚ ÒÓ‰ÂðÊ‡Ú ‚ Ò· ÏÌÓ„Ó Ó¯Ë·ÓÍ Ë ËÒ͇ÊÂÌËÈ. íÂ, ÍÚÓ ·˚‚‡ÂÚ ‚ íÛðˆËË, ÓÚÍð˚‚‡˛Ú ˝ÚÛ ÒÚð‡ÌÛ ‰Îfl Ò·fl Á‡ÌÓ‚Ó, ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ ÏÂÌflfl Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó ÌÂÈ. Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‡ÍÚË‚ÌÓ ð‡Á‚Ë‚‡˛ÚÒfl ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û Ì‡¯ËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË. èÓ˝ÚÓÏÛ íÛðˆËË, ‰Îfl ÔðÂÓ‰ÓÎÂÌËfl Ôð‰ð‡ÒÒÛ‰ÍÓ‚ Ë ÒÓÁ‰‡ÌËfl ÓÔÚËχθÌ˚ı ÛÒÎÓ‚ËÈ ‰Îfl ð‡Á‚ËÚËfl ÚÛðˆÍÓ„Ó ·ËÁÌÂÒ‡ ‚ ìÍð‡ËÌÂ, ̇‰Ó ‚ÂÒÚË ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÛ˛ ÔÓÎËÚËÍÛ, ̇Ôð‡‚ÎÂÌÌÛ˛ ̇ ÒÓÁ‰‡ÌË ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ„Ó ËÏˉʇ Í‡Í ‚ ìÍð‡ËÌÂ, Ú‡Í Ë ‚ ÏËð ‚ ˆÂÎÓÏ. Andrey Baranov, Komsomolskaya Pravda gazetesi Siyaset bölümü Yaz› ‹flleri Müdürü (Rusya):
Rus bas›n›nda Avrasya yeterince ve objektif yans›t›lmakta. BDT ile ilgili haberler ise oldukça fazla ve çeflitlilik arz ediyor. Bu ülkelerle ilgili etnik-kültürel ve jeopolitik malzeme çok fazla. E¤er söz konusu bölge Yak›n Do¤u olursa, haberler daha az ve somut olaylarla ilgili. Di¤er bölgelerden oldu¤u gibi Avrasya’dan gelenlerin haberler daha çok jeopolitik niteliktedir. Ço¤unlukla BDT ülkelerinin eski etkisinin azald›¤› haberleri üzerinde durulmakta. Rusya bas›n›nda Türkiye ile ilgili haberler daha çok turizm, Türkiye’deki Rus turizminden bahsedilmekte. Bundan baflka, Türkiye bölgede istikrar sahibi bir ülke olarak belirtiliyor. Rus bas›n›nda Türkiye ile ilgili haberlerde genelde olumlu bir tablo çizilmektedir. Ä̉ðÂÈ Å‡ð‡ÌÓ‚, Á‡Ï. ð‰‡ÍÚÓð‡ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó Óډ· „‡ÁÂÚ˚ äÓÏÒÓÏÓθÒ͇fl Ôð‡‚‰‡ (êÓÒÒËfl):
Ç ðÓÒÒËÈÒÒÍËı ËÁ‰‡ÌËflı Ö‚ð‡ÁËfl ÓÒ‚Â˘‡ÂÚÒfl ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÔÓÎÌÓ Ë, ̇ ÏÓÈ ‚Á„Îfl‰, Ó·˙ÂÍÚË‚ÌÓ. óÚÓ Í‡Ò‡ÂÚÒfl ÒÚð‡Ì ëçÉ, ËÌÙÓðχˆËË Ó ÌËı ÏÌÓ„Ó, Ë Ó̇ ÌÓÒËÚ ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÌ˚È ı‡ð‡ÍÚÂð. åÌÓ„Ó Ï‡ÚÂðˇÎÓ‚, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌ˚ı ‚ÓÔðÓÒ‡Ï ˝ÚÌÓÍÛθÚÛð˚ Ë „ÂÓÔÓÎËÚËÍË ˝ÚËı ÒÚð‡Ì. ÖÒÎË „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ÅÎËÊÌÂÏ ÇÓÒÚÓÍÂ, ÚÓ ËÌÙÓðχˆËË ÌÂÒÍÓθÍÓ ÏÂ̸¯Â, Ó·˚˜ÌÓ Ó̇ ÔðË‚flÁ‡Ì‡ Í ÍÓÌÍðÂÚÌ˚Ï ÒÓ·˚ÚËflÏ. àÁ Ö‚ð‡ÁËË, Í‡Í ‚ÔðÓ˜ÂÏ Ë ËÁ ‰ðÛ„Ëı ð„ËÓÌÓ‚, ÔðÂӷ·‰‡ÂÚ ËÌÙÓðχˆËfl „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ı‡ð‡ÍÚÂð‡. åÌÓ„Ó Ô˯ÛÚ Ó ÒÓÍð‡˘ÂÌËË ·˚ÎÓ„Ó ‚ÎËflÌËfl ÒÚð‡Ì ëçÉ. óÚÓ Í‡Ò‡ÂÚÒfl ÓÒ‚Â˘ÂÌËfl íÛðˆËË ‚ ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ ÔðÂÒÒÂ, ÚÓ ˝ÚÓ ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó ËÌÙÓðχˆËfl Ó ÚÛðËÒÚ˘ÂÒÍÓÏ ·ËÁÌÂÒÂ, Ó ðÓÒÒËÈÒÍÓÏ ÚÛðËÁÏ ‚ íÛðˆË˛. äðÓÏ ˝ÚÓ„Ó, íÛðˆËfl ÙË„ÛðËðÛÂÚ ‚ χÚÂðˇ·ı Ó ÒÚ‡·ËθÌÓÒÚË ‚ ð„ËÓÌÂ. éÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í íÛðˆËË ‚ ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ ÌÂÈÚð‡Î¸ÌÓÂ Ò ÍðÂÌÓÏ ‚ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÛ˛ ÒÚÓðÓÌÛ.
Rusya’dan “gaz rahmeti” Ayn› konulardan farkl› sonuçlar elde eden her iki ülkenin bas›n›, özellikle do¤al gaz tafl›mac›l›¤›n›n ekonomiye kazand›rd›¤› büyük ivmeyi memnuniyetle dile getirmifllerdi. Türk bas›n›, Rus gaz› ihracat›nda bugün üçüncü s›rada yer alan önemli bir pazar olarak Türkiye’nin Rusya için önemini vurgulamaktad›r. Öte yandan Rus bas›n›, kendine ait do¤al gaz yataklar›na sahip olmayan Türkiye ekonomisi için Rus gaz›n›n Türkiye’ye naklinin hayatî bir öneme sahip oldu¤unu belirtmektedirler. Mavi Ak›m do¤al gaz nakil hatt›n›n inflas›ndan sonra Türkiye’nin Rus gaz›na ba¤›ml›l›¤› % 80 oran›nda bir art›fl göstermifltir. Rossiyskaya Gazeta, ziyaret çerçevesinde RAO Gazprom’un Türk pazar›nda yer alma imkân›n›n geniflletilmesiyle ilgili anlaflma sa¤lanmas›n› Türkiye için “gaz rahmeti” olarak de¤erlendirmifltir. Yine gaz nakliyle ilgili olarak her iki ülke bas›n›nda farkl› flekilde de¤erlendirilen konu, takas ya da di¤er bir ifadeyle “off-set” ile ilgili. 1984’te imzalanan bu anlaflmaya göre Türk taraf› ald›¤› gaz›n % 70’lik k›sm›n›n karfl›l›¤›n› baflka bir mal veya hizmetle ödeyecekti. Fakat Sovyetler Birli¤i bu sorumlulu¤unu, devletin ayn› zamanda Türkiye’ye gaz veren, karfl›l›¤›nda ald›¤› mal ve hizmeti kendi iç pazar›nda pazarlayan bir taraf olabildi¤i merkezî ekonomi flartlar›nda yerine getirilebilmifltir. Do¤al olarak Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra off-set veya takas usulü imkâns›z hale gelmifl ve 1994’ten itibaren de durdurulmufltur. Türkiye’ye do¤al gaz ihracat›n› Sovyetler Birli¤i yerine bugün bir devlet flirketi olan Rus Gazprom flirketi üstlenmifltir. Türk bas›n›nda de¤iflen Türk-Rus iliflkilerini de¤erlendirme de yüzeysel yaklafl›mlarla da karfl›laflabiliyoruz. Büyük bir esefle gördüm ki; Diyalog Avrasya dergisinin 16. say›s›nda “son zamanlarda 1984’te imzalanan anlaflmaya göre off-set flartlar› yerine getirilmiyor.”, “Mavi Ak›m anlaflmas› ise bu meyanda bir içeri¤e sahip de¤il.” gibi ifadelere yer verilmifl. Buna benzer ifadeler ayr›ca Türkiye’nin, off-set kurallar›n›n yenilenmesi yönünde ümit besleyen belirli baz› ifl çevrelerinin düflüncelerini de yans›t›yor.
Avrasya bas›nda yeteri kadar yans›t›l›yor mu?
ÑÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÎË ÓÒ‚Â˘‡ÂÚÒfl Ö‚ð‡ÁËfl ‚ ëåà? «É‡ÁÓ‚‡fl ·Î‡„Ó‰‡Ú¸» ËÁ êÓÒÒËË ëåà Ó·ÓËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ‰ðÛÊÌÓ ÓÚϘ‡ÎË ‚˚ÒÓÍËÈ ÛðÓ‚Â̸ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ÔðËÏÂÌËÚÂθÌÓ Í ÔÓÒÚ‡‚Í‡Ï ÔðËðÓ‰ÌÓ„Ó „‡Á‡, ÌÓ ‰Â·ÎË ð‡ÁÌ˚ ‚˚‚Ó‰˚ ËÁ Ó‰ÌËı Ë ÚÂı Ê هÍÚÓ‚. í‡Í, ÚÛðˆ͇fl ÔðÂÒÒ‡ ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡Î‡ ‚‡ÊÌÓÒÚ¸ ‰Îfl êÓÒÒËË ÚÛðˆÍÓ„Ó ð˚Ì͇ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó „‡Á‡, fl‚Îfl˛˘Â„ÓÒfl Ò„ӉÌfl ÚðÂÚ¸ËÏ ÔÓ Ó·˙ÂÏÛ ÔÓÒÚ‡‚ÓÍ, ‚ˉfl ‚ ˝ÚÓÏ ÒËθÌÛ˛ ÒÚÓðÓÌÛ ‰Îfl íÛðˆËË ‚ Ô·Ì ÔÂðÒÔÂÍÚË‚ ð‡Ò¯ËðÂÌËfl ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡. Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ðÓÒÒËÈÒÍË ëåà Ó·ð‡˘‡ÎË ‚ÌËχÌË ̇ ÊËÁÌÂÌÌÛ˛ ‚‡ÊÌÓÒÚ¸ ÔÓÒÚ‡‚ÓÍ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó „‡Á‡ ‰Îfl ˝ÍÓÌÓÏËÍË íÛðˆËË, ÍÓÚÓð‡fl Ì ËÏÂÂÚ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ð‡Áð‡·‡Ú˚‚‡ÂÏ˚ı ÏÂÒÚÓðÓʉÂÌËÈ ÔðËðÓ‰ÌÓ„Ó „‡Á‡ Ë ˆÂÎËÍÓÏ Á‡‚ËÒËÚ ÓÚ Â„Ó ˝ÍÒÔÓðÚ‡. èÓÒΠ‚ÒÚÛÔÎÂÌËfl ‚ ÒÚðÓÈ „‡ÁÓÔðÓ‚Ó‰‡ «ÉÓÎÛ·ÓÈ ÔÓÚÓÍ»  Á‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸ ÓÚ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó „‡Á‡ ‚ÓÁðÓÒ· ‰Ó 80 ÔðÓˆÂÌÚÓ‚. ÑÓÒÚË„ÌÛÚ˚ ‚ ıӉ ‚ËÁËÚ‡ ‰Ó„Ó‚ÓðÂÌÌÓÒÚË Ó ð‡Ò¯ËðÂÌËË ÔðËÒÛÚÒÚ‚Ëfl êÄé «É‡ÁÔðÓÏ» ̇ ÚÛðˆÍÓÏ ð˚ÌÍ «êÓÒÒËÈÒ͇fl „‡ÁÂÚ‡» ÓÚÍðÓ‚ÂÌÌÓ ı‡ð‡ÍÚÂðËÁÓ‚‡Î‡ «„‡ÁÓ‚ÓÈ ·Î‡„Ó‰‡Ú¸˛» ‰Îfl íÛðˆËË. ç‡Ë·Óθ¯Â ð‡Á΢ˠ̇·Î˛‰‡ÎÓÒ¸ ‚ ‚ÓÔðÓÒÂ Ó ·‡ðÚÂðÂ. ëӄ·ÒÌÓ ÚÛðˆÍÓÒÓ‚ÂÚÒÍËÏ Òӄ·¯ÂÌËflÏ 1984 „., ÚÛðˆ͇fl ÒÚÓðÓ̇ Ïӄ· ÓÔ·˜Ë‚‡Ú¸ ‰Ó 70 ÔðÓˆÂÌÚÓ‚ ÔÓÒÚ‡‚ÓÍ „‡Á‡ ÚÓ‚‡ð‡ÏË Ë ÛÒÎÛ„‡ÏË. чÌÌÓ ӷflÁ‡ÚÂθÒÚ‚Ó ÏÓ„ÎÓ ‚˚ÔÓÎÌflÚ¸Òfl ÚÓθÍÓ ‚ ÛÒÎÓ‚Ëflı ˆÂÌÚð‡ÎËÁÓ‚‡ÌÌÓÈ ˝ÍÓÌÓÏËÍË, ÍÓ„‰‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó Ë„ð‡ÎÓ ðÓθ Ó‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ ÔÓÒÚ‡‚˘Ë͇ „‡Á‡ Ë ð‡ÎËÁ‡ÚÓð‡ ÚÛðˆÍËı ÚÓ‚‡ðÓ‚ Ë ÛÒÎÛ„ ̇ Ò‚ÓÂÏ ‚ÌÛÚðÂÌÌÂÏ ð˚ÌÍÂ. ÖÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ, ÔÓÒΠð‡Á‚‡Î‡ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ·‡ðÚÂð ÒڇΠÌ‚ÓÁÏÓÊÂÌ Ë Ò 1994 „. ·˚Î ÔðÂÍð‡˘ÂÌ. èÓÒÚ‡‚˘ËÍÓÏ ÔðËðÓ‰ÌÓ„Ó „‡Á‡ ‚ íÛðˆË˛ ‚ÏÂÒÚÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ fl‚ÎflÂÚÒfl ÚÂÔÂ𸠇͈ËÓÌÂðÌÓ ӷ˘ÂÒÚ‚Ó «É‡ÁÔðÓÏ», ıÓÚfl ÓÌÓ Ë fl‚ÎflÂÚÒfl „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÍÓÏÔ‡ÌËÂÈ. íÂÏ Ì ÏÂÌÂÂ, Ì ‚Ò ÚÛðˆÍË ÊÛð̇ÎËÒÚ˚ ÔÓÌËχ˛Ú ËÁÏÂÌË‚¯ËÂÒfl ð‡ÎËË. í‡Í, ‚ ÔÓÒΉÌÂÏ ÌÓÏÂð ÊÛð̇· DiÛalog Avrasya ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÂÚÒfl ÒÓʇÎÂÌËÂ, ˜ÚÓ «‚ ÔÓÒΉÌËÈ ÔÂðËÓ‰ ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ‰Ó„Ó‚Óð‡ (ÓÚ 1984 „.) ˝ÚÓ ÛÒÎÓ‚Ë (·‡ðÚÂð. - Ä‚Ú.) Ì ‚˚ÔÓÎÌflÎÓÒ¸», ‡ «‰Ó„Ó‚Óð Ó «ÉÓÎÛ·ÓÏ ÔÓÚÓÍ» ... Ì ÒÓ‰ÂðʇΠڇÍÓ„Ó ÛÒÎÓ‚Ëfl». èÓ‰Ó·Ì˚ ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÌËfl ÓÚð‡Ê‡˛Ú ̇ÒÚðÓÂÌËfl ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚ı ‰ÂÎÓ‚˚ı ÍðÛ„Ó‚ íÛðˆËË, ‚Ò ¢ ÔËÚ‡˛˘Ëı ̇‰ÂÊ‰Û Ì‡ ‚ÓÁÓ·ÌÓ‚ÎÂÌË ·‡ðÚÂð‡. éÒ‚Â˘‡fl ‚ËÁËÚ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó ÔðÂÁˉÂÌÚ‡, „‡ÁÂÚ‡ äÓÏÒÓÏÓθÒ͇fl Ôð‡‚‰‡ Ì ·ÂÁ ˛ÏÓð‡ ı‡ð‡ÍÚÂðËÁÓ‚‡Î‡ ÔÓ‰Ó·ÌÛ˛ ÔÓÁËˆË˛ Í‡Í Ê·ÌË ÔÓÎÛ˜‡Ú¸ «„‡Á ‚ Ó·ÏÂÌ Ì‡ ‰Û·ÎÂÌÍË». êÓÒÒËÈÒ͇fl „‡ÁÂÚ‡ ‚ ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl Ò Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðÂÌËÂÏ ÓÚϘ‡Î‡ ‰ÓÒÚËÊÂÌË ‰Ó„Ó‚ÓðÂÌÌÓÒÚË Ó «ð‡Ò¯ËðÂÌËË ÔðËÒÛÚÒÚ‚Ëfl ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó «É‡ÁÔðÓχ» ̇ ÚÛðˆÍÓÏ ð˚ÌÍ», ð‡ÒˆÂÌË‚‡fl ˝ÚÓ Í‡Í ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÛ˛ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚Û ‰Îfl ‰ðÛ„Ëı ðÓÒÒËÈÒÍËı ÍÓÏÔ‡ÌËÈ.
ùð‰Ó„‡Ì ‚ êÓÒÒËË ÇËÁËÚ ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð‡ íÛðˆËË í‡ÈËÔ‡ ùð‰Ó„‡Ì‡ ‚ êÓÒÒ˲ ‚ ÒÂð‰ËÌ flÌ‚‡ðfl 2005 „. ÒÓÒÚÓflÎÒfl ‚ÒÂ„Ó Î˯¸ ÏÂÌ ˜ÂÏ ˜ÂðÂÁ ÏÂÒflˆ ÔÓÒΠÔðËÌflÚËfl Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ ðÂÁÓβˆËË Ó Ì‡˜‡Î ÔÂð„ӂÓðÓ‚ Ò íÛðˆËÂÈ ‚ ÒÎÛ˜‡Â
Zeynep Gö¤üfl (Hürriyet) Türk bas›n› genel olarak birkac “münferit vaka”n›n d›fl›nda Avrasya’y› pek sevemedi. Oradaki büyük aç›l›m›n önemini kavrayamad›k. Son olarak K›rg›zistan olaylar›n› Avrupa bas›n›ndan ve biraz da Moskova muhabirlerimiz arac›l›¤›yla izledik. K›rg›zistan’daki de¤iflimin olas› sonuçlar› üzerinde yaz›p çizen say›s› bir elin parmaklar›n› aflmad›. Türk dünyas› bir hayaldi, ama somut bir gerçe¤i de vard›. Bu gerçe¤i göremeden hayal k›sm› üzerine yo¤unlafl›ld›, bundan da çok çabuk b›k›ld›. Türkiye’nin Rusya ile iliflkilerinin stratejik, ticari ve sosyal önemini kavramaktan uza¤›z. Avrasya’n›n bütününü alg›lamak Rusya’s›z mümkün olamaz. Medyam›zda ABD uzmanlar› kadar Rusya ve Avrasya uzmanlar›na da ihtiyaç oldu¤u kesin. Avrasya bize her bak›mdan Amerika k›tas›ndan çok daha yak›n. áÂÈÌÂÔ ÉÓ„˛¯ („‡ÁÂÚ‡ ï˛ððËÂÚ): ᇠËÒÍβ˜ÂÌËÂÏ ÌÂÍÓÚÓð˚ı ÒÓ·˚ÚËÈ, ÚÛðˆ͇fl ÔðÂÒÒ‡ Ì ÓÒÓ·Ó Ê‡ÎÛÂÚ ‚ÌËχÌËÂÏ Ö‚ð‡Á˲. å˚ Ì ÒÏÓ„ÎË ‰Ó ÍÓ̈‡ ÓÒÓÁ̇ڸ Á̇˜ÂÌË ÔÂðÂÏÂÌ ‚ ˝ÚÓÏ ð„ËÓÌÂ. àÁ ÔÓÒΉÌËı ÒÓ·˚ÚËÈ Ï˚ ÔÓ‰ðÓ·ÌÓ ÒΉËÎË Á‡ ÔðÓËÒıÓ‰fl˘ËÏ ‚ ä˚ð„˚ÁÒڇ̠˜ÂðÂÁ ‚ðÓÔÂÈÒÍÛ˛ Ô˜‡Ú¸ Ë Ì‡¯Ëı ÏÓÒÍÓ‚ÒÍËı ÍÓððÂÒÔÓ̉ÂÌÚÓ‚. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ˝ÚÓ, ÏÓÊÌÓ ÔÓ Ô‡Î¸ˆ‡Ï ÔÂð˜ËÒÎËÚ¸ Ó·ÓÁð‚‡ÚÂÎÂÈ Ë ÊÛð̇ÎËÒÚÓ‚, ÍÓÚÓð˚ ‚ Ò‚ÓËı ÒÚ‡Ú¸flı ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÎË Ôð‰ÔÓÎÓÊÂÌËfl Ó ðÂÁÛθڇڇı «ð‚ÓβˆËË Ú˛Î¸Ô‡ÌÓ‚» Ë Â ÔÓÒΉÒÚ‚Ëflı. í˛ðÍÒÍËÈ ÏËð ·˚Î ·Óθ¯ÓÈ Ï˜ÚÓÈ, ÌÓ Ë ˝Ú‡ Ϙڇ ËÏ· ð‡θÌ˚ ÔðÓfl‚ÎÂÌËfl. å‡ÎÓ ÍÚÓ ·˚Î Á‡ËÌÚÂðÂÒÓ‚‡Ì ‚ ð‡θÌÓÒÚË, ‚Ò ÒËÎ˚ ·˚ÎË ÒÍÓ̈ÂÌÚðËðÓ‚‡Ì˚ ̇ ϘÚÂ, ÓÚ ÍÓÚÓðÓÈ ‚ÒÍÓð ‚Ò ÛÒÚ‡ÎË. å˚ Ó˜Â̸ ‰‡ÎÂÍË ÓÚ ÓÒÓÁ̇ÌËfl ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓ„Ó, ÍÓÏÏÂð˜ÂÒÍÓ„Ó Ë ÒӈˇθÌÓ„Ó Á̇˜ÂÌËfl ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë êÓÒÒËÂÈ. èð‰ÒÚ‡‚ËÚ¸ ˆÂÎÓÒÚÌÓÒÚ¸ Ö‚ð‡ÁËË ·ÂÁ êÓÒÒËË Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ. ëåà íÛðˆËË ÌÛʉ‡˛ÚÒfl ‚ ÒÔˆˇÎËÒÚ‡ı Ì ÚÓθÍÓ ÔÓ ëòÄ, ÌÓ Ë ÔÓ ÒÚð‡Ì‡Ï Ö‚ð‡ÁËË, ‚ Ú.˜. êÓÒÒËË. ë ͇ÍÓÈ ·˚ ÒÚÓðÓÌ˚ Ï˚ ÌË ÒÏÓÚðÂÎË, Ö‚ð‡ÁËfl, ÔÓ Òð‡‚ÌÂÌ˲ Ò ÄÏÂðËÍÓÈ, ̇ÏÌÓ„Ó ·ÎËÊ ̇Ï. Alican De¤er (Show TV) Avrasya’n›n bas›nda yeteri kadar yans›t›ld›¤›n› sanm›yorum. Bölgeden görüntü gelmiyor. Yaz›l› bas›nda bile haber ak›fl s›k›nt›s› var. Dünya d›fl kaynakl› haberleri Reuters ve EPTN ajanslar›ndan elde ediyor. Fakat onlar›n da dünyaya farkl› bakmalar›ndan kaynaklanana bir s›k›nt› yaflan›yor. Kendilerine göre önemliyi yay›yor, önemsizi eliyorlar. Kendi bak›fl aç›lar›na ve kendi önceliklerine göre haber yay›yorlar. Bunda kas›t oldu¤unu sanm›yorum. Biz bu konuda kendi ajanslar›m›zdan istifade edilebiliriz ama maliyet s›k›nt›s› ve hatta güvenlik s›k›nt›m›z bile var. Bir konuyu araflt›rmak için yola ç›k›yorsunuz ama siz olay mahalline var›ncaya kadar büyük bir zaman kaybetti¤iniz için, olay “haber de¤erini” yitiriyor. Dolay›s›yla da gündemi takip etmemifl oluyorsunuz. ÄÎË‰Ê‡Ì Ñ„Âð (Show TV): åÌ ͇ÊÂÚÒfl, ˜ÚÓ Ö‚ð‡ÁËfl Ì ÔÓÎÛ˜‡ÂÚ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ„Ó ÓÒ‚Â˘ÂÌËfl ‚ Òð‰ÒÚ‚‡ı χÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË. å˚ Ì ÔÓÎÛ˜‡ÂÏ ‚ˉÂÓχÚÂðˇÎÓ‚ ËÁ Ö‚ð‡ÁËË. à ‰‡Ê ÔðÂÒÒ‡ ËÒÔ˚Ú˚‚‡ÂÚ ÚðÛ‰ÌÓÒÚË ‚ Ï„ÌÓ‚ÂÌÌÓÏ ÔÓÎÛ˜ÂÌËË ËÌÙÓðχˆËË. àÌÙÓðχˆË˛ Ó ð‡ÁÌ˚ı ÒÚð‡Ì‡ı Ë ð„ËÓ̇ı ‚ÂÒ¸ ÏËð ˜ÂðÔ‡ÂÚ Ò ÎÂÌÚ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ‡„ÂÌÚÒÚ‚ Reuters Ë EPTN. èðÓ·ÎÂχ ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ Û ˝ÚËı ‡„ÂÌÚÒÚ‚ Ò‚ÓÈ ‚Á„Îfl‰ Ë Ò‚Ó ÔÓÌËχÌË ÒÛÚË ÏËðÓ‚˚ı ÔðÓˆÂÒÒÓ‚. éÌË ÓˆÂÌË‚‡˛Ú Ëı ‚ Ò‚ÓÂÈ ÒËÒÚÂÏ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ. èÓ˝ÚÓÏÛ Ï˚ Úð‡ÌÒÎËðÛÂÏ ËÌÙÓðχˆË˛, ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÎÂÌÌÛ˛ ‚ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ËË Ò Ëı ÔðËÓðËÚÂÚ‡ÏË. ü Ì ‰Ûχ˛, ˜ÚÓ ÓÌË ÔðÂÒÎÂ‰Û˛Ú ÔðË ˝ÚÓÏ Í‡ÍÛ˛-ÚÓ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÛ˛ ˆÂθ. äÓ̘ÌÓ, ‰Îfl ÒÓÁ‰‡ÌËfl ·ÓΠÔÓÎÌÓˆÂÌÌÓÈ Í‡ðÚËÌ˚ Ï˚ ÏÓÊÂÏ ‚ÓÒÔÓθÁÓ‚‡Ú¸Òfl ÛÒÎÛ„‡ÏË Ò‚ÓËı ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ‡„ÂÌÚÒÚ‚. çÓ Á‡˜‡ÒÚÛ˛ Ï˚ ËÒÔ˚Ú˚‚‡ÂÏ ÙË̇ÌÒÓ‚˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚ Ë ‰‡Ê ÔðÓ·ÎÂÏ˚, Ò‚flÁ‡ÌÌ˚Â Ò ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚ¸˛. Ç˚ ‚˚ıÓ‰ËÚ ‚ ÔÛÚ¸, ˜ÚÓ·˚ ÛÒÔÂÚ¸ Í ÏÂÒÚÛ ÔðÓËÒ¯ÂÒÚ‚Ëfl, ÌÓ Í ÚÓÏÛ ‚ðÂÏÂÌË, ÍÓ„‰‡ ‚˚ ÔðË·˚‚‡ÂÚ ÚÛ‰‡, ÒÓ·˚ÚË ÔÂðÂÒÚ‡ÂÚ ·˚Ú¸ ÌÓ‚ÓÒÚ¸˛, Á‡˜‡ÒÚÛ˛ ÛÚð‡˜Ë‚‡ÂÚ ‡ÍÚۇθÌÓÒÚ¸. í‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ, ‚˚ Ì ÔÓÎÛ˜‡ÂÚ ҂ÂÊÛ˛ ËÌÙÓðχˆË˛. Erdal fiafak (Sabah) Avrasya’n›n özellikle Türk medyas›nda daha fazla yans›mas› gerekiyor. Bugün Avrasya’daki geliflmeler, Turgut Özal dönemini bir tarafa b›rakal›m onun mirasç›s› Demirel zaman›ndaki kadar bile bas›na yans›m›yor, önemsenmiyor. Bunun elbette birtak›m nedenleri var. Türkiye’de gündem son zamanlarda oldukça yo¤un. Dolay›s›yla “Ankara’n›n bu co¤rafya ile yeteri kadar ilgilenememesi” gibi bir durum söz konusu. Mesela K›rg›zistan’da yaflanan olaylar yeteri kadar de¤erlendirilemedi. ùð‰‡Î ò‡Ù‡Í („‡ÁÂÚ‡ 뇷‡ı): Ö‚ð‡ÁËË ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ Û‰ÂÎflÚ¸ ·Óθ¯Â ‚ÌËχÌËfl, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ‚ ÚÛðˆÍÓÈ Ô˜‡ÚË. ìðÓ‚Â̸ ÓÒ‚Â˘ÂÌËfl ‚ ÔðÂÒÒÂ Ë Ì‡ ÚÂ΂ˉÂÌËË ÒÓ·˚ÚËÈ ‚ Ö‚ð‡ÁËË ÒÂȘ‡Ò ̇ÏÌÓ„Ó ÌËÊ ‚ Òð‡‚ÌÂÌËË Ì ÚÓθÍÓ Ò ÔÂðËÓ‰ÓÏ ÔðÂÁˉÂÌÚÒÚ‚‡ íÛð„ÛÚ‡ éÁ‡Î‡, ÌÓ Ë ÒÓ ‚ðÂÏÂÌÂÏ Â„Ó ÔðÂÂÏÌË͇ – ëÛÎÂÈχ̇ ÑÂÏËðÂÎfl. ùÚËÏ ÒÓ·˚ÚËflÏ Ì Ôðˉ‡ÂÚÒfl ÚÓ„Ó Á̇˜ÂÌËfl, ÍÓÚÓðÓ„Ó ÓÌË Á‡ÒÎÛÊË‚‡˛Ú. ç‡ ˝ÚÓ ÂÒÚ¸ Ò‚ÓË Ôð˘ËÌ˚. Ç ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl ÔÓ‚ÂÒÚ͇ ‰Ìfl ÚÛðˆÍÓÈ ÔÓÎËÚËÍË ÔÂðÂÔÓÎÌÂ̇ ð‡Á΢Ì˚ÏË ÒÓ·˚ÚËflÏË. èÓ˝ÚÓÏÛ ÄÌÍ‡ð‡ ‚ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓÏ ÒÏ˚ÒΠ̠ËÏÂÂÚ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ‚ÔÎÓÚÌÛ˛ Á‡ÌËχڸÒfl ˝ÚËÏ ð„ËÓÌÓÏ. ç‡ÔðËÏÂð, ÒÓ·˚ÚËflÏ ‚ ä˚ð„˚ÁÒڇ̠̠·˚ÎÓ Û‰ÂÎÂÌÓ ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ„Ó ‚ÌËχÌËfl.
Ö
Ç
ê
Ä
á
à
ü
Ç
á
Ö
ê
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
à
Bu ba¤lamda Rusya Cumhurbaflkan›’n›n ziyareti Komsomolskaya Pravda gazetesinde flakayla kar›fl›k bir üslupla, Türk taraf›n›n “gaza karfl›l›k deri kaban” verme istedi¤i fleklinde yans›t›ld›. Rossiyskaya Gazeta ise Rus gaz flirketi “Gazprom’un Türk pazar›nda bulunma imkân›n›n geniflletilmesi”yle ilgili var›lan noktan›n, di¤er Rus flirketleri için de olumlu bir perspektif sa¤layaca¤›n› ve bunun oldukça memnuniyet verici oldu¤unu yazd›.
Erdo¤an Rusya’da
ëåà Ó·ÓËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ‰ðÛÊÌÓ ÓÚϘ‡ÎË ‚˚ÒÓÍËÈ ÛðÓ‚Â̸ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ÔðËÏÂÌËÚÂθÌÓ Í ÔÓÒÚ‡‚Í‡Ï ÔðËðÓ‰ÌÓ„Ó „‡Á‡, ÌÓ ‰Â·ÎË ð‡ÁÌ˚ ‚˚‚Ó‰˚ ËÁ Ó‰ÌËı Ë ÚÂı Ê هÍÚÓ‚. Ayn› konulardan farkl› sonuçlar elde eden her iki ülkenin bas›n›, özellikle do¤al gaz tafl›mac›l›¤›n›n ekonomiye kazand›rd›¤› büyük ivmeyi memnuniyetle dile getirmifllerdi. 32
ð¯ÂÌËfl ÍËÔðÒÍÓ„Ó ‚ÓÔðÓÒ‡. Ç Ú‡ÍÓÏ ÍÓÌÚÂÍÒÚ ÚÛðˆÍË ëåà ‰ËÌÓ‰Û¯ÌÓ Ó·ð‡˘‡ÎË ‚ÌËχÌË ̇ ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÌË ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ èÛÚË̇ ÔÓ ë‚ÂðÌÓÏÛ äËÔðÛ. í‡Í, „‡ÁÂÚ‡ Radikal ÔË҇· Ó «ÊÂÒÚ åÓÒÍ‚˚ ÔÓ äËÔðÛ», ÔðË‚Ó‰fl ÒÎÓ‚‡ èÛÚË̇: «å˚ Ì ҘËÚ‡ÂÏ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÛ˛ ËÁÓÎflˆË˛ ë‚ÂðÌÓ„Ó äËÔð‡ ÒÔð‡‚‰ÎË‚ÓÈ». ç ÒΉÛÂÚ Á‡·˚‚‡Ú¸, ˜ÚÓ êÓÒÒËfl, Ëϲ˘‡fl Ôð‡‚Ó ‚ÂÚÓ ‚ ëÓ‚ÂÚ ÅÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚË ééç, Á‡·ÎÓÍËðÓ‚‡Î‡ ‚ ‡ÔðÂΠ2004 „. Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌÌÛ˛ ðÂÁÓβˆË˛ Ó ÏÂð‡ı ÔÓ Ó·˙‰ËÌÂÌ˲ äËÔð‡. éÒÓ·Ó ÓÚϘ‡Î‡Ò¸ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ı ðÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍËı ÔðÓÂÍÚÓ‚ ‚ àð‡ÍÂ. ɇÁÂÚ‡ Turkish Daily News ÔÓÏÂÒÚË· ÔÓ ˝ÚÓÏÛ ÔÓ‚Ó‰Û Ï‡ÚÂðˇΠÔÓ‰ Á‡„ÓÎÓ‚ÍÓÏ «ùð‰Ó„‡Ì Ò˜ËÚ‡ÂÚ ‚ÓÁÏÓÊÌ˚Ï ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó Ò êÓÒÒËÂÈ ‚ àð‡Í», ˆËÚËðÛfl Â„Ó ÒÎÓ‚‡ ‚Ó ‚ðÂÏfl ˆÂðÂÏÓÌËË ÓÚÍð˚ÚËfl íÛðˆÍÓ„Ó ÍÓÏÏÂð˜ÂÒÍÓ„Ó ˆÂÌÚð‡ ‚ åÓÒÍ‚Â: «íÛðˆËfl Ë êÓÒÒËfl ÏÓ„ÛÚ ÏÌÓ„Ó ҉·ڸ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ ‰Îfl ‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌËfl àð‡Í‡». Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl êÓÒÒËfl ð‡ÒÒχÚðË‚‡Î‡ ‚ËÁËÚ ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð‡ ‚ Ò‚ÂÚ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ‚̯ÌÂÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı ÔðËÓðËÚÂÚÓ‚ – ‚ ˜‡ÒÚÌÓÒÚË, Ôð‰ÒÚÓfl˘Â„Ó ‚ÒÚÛÔÎÂÌËfl ‚ Çíé, Û‰ÂÎflfl ‚ÓÔðÓÒ‡Ï ÔÓ àð‡ÍÛ Ë äËÔðÛ ‚ÚÓðÓÒÚÂÔÂÌÌÓ Á̇˜ÂÌËÂ. í‡Í, «êÓÒÒËÈÒ͇fl „‡ÁÂÚ‡» Ò Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðÂÌËÂÏ ÔË҇· Ó «ÔÓ‰‰ÂðÊÍ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÓÏ íÛðˆËË ÒÚðÂÏÎÂÌËfl êÓÒÒËË ÒÚ‡Ú¸ ˜ÎÂÌÓÏ ÇÒÂÏËðÌÓÈ ÚÓð„Ó‚ÓÈ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË». é̇ Ú‡ÍÊ Ôð˂Ӊ˷ ÒÎÓ‚‡ ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ èÛÚË̇, Ò͇Á‡ÌÌ˚ ËÏ ‚ ·ÂÒÂ‰Â Ò ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚðÓÏ ùð‰Ó„‡ÌÓÏ, ˜ÚÓ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Û˛˘Ë ‰ËÒ·‡Î‡ÌÒ˚ ‚ ðÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍÓÈ ‚̯ÌÂÈ ÚÓð„ӂΠ«ËÒ˜ÂÁÌÛÚ Ò‡ÏË ÒÓ·ÓÈ ÔÓÒΠ‚ÒÚÛÔÎÂÌËfl êÓÒÒËË ‚ Çíé». àÒÚÓðËfl ðÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ì‡Ò˜ËÚ˚‚‡ÂÚ ·ÓΠÔflÚË ÒÚÓÎÂÚËÈ, ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË ÍÓÚÓð˚ı ÌÂÔðÓ‰ÓÎÊËÚÂθÌ˚ ÔÂðËÓ‰˚ ‰Ó·ðÓÒÓÒ‰ÒÚ‚‡ Ë ‰ðÛÊ·˚ ÒÏÂÌflÎËÒ¸ ÓÚÍð˚Ú˚ÏË ÍÓÌÙÎËÍÚ‡ÏË Ë ÍðÓ‚ÓÔðÓÎËÚÌ˚ÏË ‚ÓÈ̇ÏË. éÍÓ̘‡ÌË «ıÓÎÓ‰ÌÓÈ ‚ÓÈÌ˚» Ë ÔðÂÍð‡˘ÂÌË ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ÍÓðÂÌÌ˚Ï Ó·ð‡ÁÓÏ ËÁÏÂÌËÎË ÓÒÌÓ‚Û Ë Ì‡Ôð‡‚ÎÂÌË ð‡Á‚ËÚËfl ˝ÚËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ. ç‡ ÒÏÂÌÛ ÍÓÌÙðÓÌÚ‡ˆËË Ôð˯ÎÓ ‚ÒÂÒÚÓðÓÌÌ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó, fl‚Îfl˛˘ÂÂÒfl Ò„ӉÌfl ÓÔð‰ÂÎfl˛˘ËÏ Ù‡ÍÚÓðÓÏ Ëı ð‡Á‚ËÚËfl ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ.
Türkiye Baflbakan› Recep Tayyip Erdo¤an’›n Ocak 2005’te Rusya’y› ziyareti ise Avrupa Birli¤i’nin; “K›br›s sorununu çözmesi halinde Türkiye ile görüflmelere bafllanabilir” karar›n› almas›ndan bir aydan az bir zaman sonra gerçekleflti. Bu ba¤lamda Türk bas›n›nda Cumhurbaflkan› Putin’in Kuzey K›br›s ile ilgili olumlu sözleri önemli bir olay olarak yer ald›. Radikal gazetesi bu olay›, “Moskova’n›n K›br›s jesti” fleklinde yans›t›rken Putin’in flu ifadelerine yer verdi: “Biz K›br›s’a uygulanan ekonomik ambargoyu hiç âdil bulmuyoruz.” fiunu da unutmamak gerekir ki, BM Güvenlik Konseyi’nde veto hakk› olan Rusya, K›br›s’›n da birlefltirilmesinden bahsedilen Nisan 2004 tarihli sonuç bildirgesini veto etmiflti. Ekonomik alanda birlikte nas›l bir faaliyet gerçeklefltirilebilece¤i konusunda ise Türk-Rus iflbirli¤inde Irak’ta faaliyet yürütebilecek bir organizasyondan özellikle bahsedilmiflti. Turkish Daily News gazetesi Erdo¤an’›n Moskova’da Türk Ticaret Merkezi’nin aç›l›fl gününde “Türkiye ve Rusya Irak’›n yeniden yap›land›r›lmas›nda iflbirli¤i yapabilir” cümlesine at›fta bulunarak “Erdo¤an Rusya ile Irak’ta iflbirli¤i imkân› oldu¤unu düflünüyor” yorumuyla yazm›flt›. Ayn› zamanda Rusya, Irak ve K›br›s konular›na ikinci planda yer vererek Say›n Baflbakan›n ziyaretini Rusya’n›n Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) girifli aç›s›ndan de¤erlendirmifltir. Rossiyskaya Gazete’da Buna iliflkin bir haber, büyük bir memnuniyetle “Türk hükümetinin Rusya’n›n DTÖ’nün üyesi olma yolundaki gayretlerini destekledi¤inden” bahsetti. Ayr›ca Putin’in Baflbakan Erdo¤an’la bir sohbeti s›ras›nda, Rus-Türk d›fl ticaret iliflkisi aras›ndaki dengesizli¤in “Rusya’n›n DTÖ’ne girmesiyle kendili¤inden ortadan kalkaca¤›” hakk›ndaki sözlerine yer verdi. Rusya-Türkiye aras›ndaki iliflki befl yüz y›ldan fazla bir geçmifle sahip. Bu zaman zarf›nda iyi komfluluk ve dostluk iliflkileri k›sa süreli olarak aç›ktan düflmanl›k ve kanl› savafllarla yer de¤ifltirmifltir. So¤uk Savafl ve Sovyetler Birli¤i’nin sona ermesinden sonra bu iliflkinin yap›s› köklü bir de¤iflikli¤e u¤rad› ve karfl›l›kl› cepheleflme yerini, Rusya-Türkiye iliflkisinin geliflmesi yolunda gelece¤i belirleyen bir faktör olarak çok yönlü iflbirli¤ine b›rakm›flt›r.
Ö
Ç
ê
Ä
á
à
ü
Ç
á
Ö
ê
ä
Ä
ã
Ö
ë
å
à
Kazak bas›n›n›n de¤iflen gündemi: Türkiye íÛðˆËfl – Á‡‚Ò„‰‡Ú‡È ̇ ÒÚð‡Ìˈ‡ı ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ˚
S
2004 y›l›n›n Ekim, Kas›m, Aral›k ay› ile 2005 y›l› Ocak ay›nda Kazakistan medyas›nda Türkiye ile ilgili toplam 58 haber yer alm›flt›r.
Ç ÓÍÚfl·ðÂ, ÌÓfl·ðÂ Ë ‰Â͇·ð 2004 „. Ë ‚ flÌ‚‡ð 2005 „. ‚ ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ ·˚ÎÓ Ì‡Ô˜‡Ú‡ÌÓ ‚ÒÂ„Ó 58 ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ Ó íÛðˆËË. 34
ovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra, 1991 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Kazakistan Cumhuriyeti’ni ilk tan›yan ülke Türkiye Cumhuriyeti olmufltu. Türkiye ile önemli tarihi ve kültürel ba¤lara sahip olan Kazakistan Cumhuriyeti ve elbette di¤er bölge ülkeleri aras›nda son 14 y›lda de¤iflik alanlarda önemli iliflkiler kurulmufltur. De¤erlendirmelerimizde Kazakhstanskaya Pravda, Vern›y Almat›, Almat› Akflam›, Ekspres K, Jas Alafl, Ayk›n, Liter, Türkistan, Delovaya Nedelya, Kazakistan Zaman, Novoe Pokoloenie ve Karavan gazeteleri ile www.khabar.kz ve www.gazeta.kz internet sitelerindeki veriler kullan›lm›flt›r. Genel bir de¤erlendirme yapacak olursak, 2004 verilerine göre Kazakistan’›n nüfusu 15 milyondur. (Kazakistan topraklar› Türkiye’den yaklafl›k üç buçuk kat daha büyüktür) Nüfusun milliyetlere göre da¤›l›m› ise son derece ilginç özellikler gösteriyor. Kazakistan Cumhuriyeti ‹statistik Ajans› verilerine göre toplam nüfus içinde Kazaklar›n oran› ancak %53,4’tür. ‹kinci s›rada %30’luk bir oranla Ruslar yer almaktad›r. Bu da¤›l›m s›ras›yla Ukraynal›, Özbek, Alman, Tatar, Uygur, Beyaz Rus, Koreli, Azeri, Türk, Polonyal›, Dungan olarak devam etmektedir. ‹statistik verileri dikkate al›nd›¤›nda Kazakistan’da 137 ayr› milletten insan
è
ÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ‚ 1991 „. Ë Ó·˙fl‚ÎÂÌËfl ·˚‚¯ËÏË ðÂÒÔÛ·ÎË͇ÏË ëëëê ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË íÛðˆËfl ÔÂð‚‡fl ÔðËÁ̇· ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸ ä‡Á‡ıÒڇ̇. ᇠÔÓÒΉÌË 14 ÎÂÚ ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ, ÍÓÚÓð˚ ËÏÂ˛Ú „ÎÛ·ÓÍË ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÂ Ë ÍÛθÚÛðÌ˚ ҂flÁË, ð‡Á‚Ë‚‡˛ÚÒfl ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ‚ ð‡Á΢Ì˚ı ÒÙÂð‡ı, ÛÍðÂÔÎfl˛ÚÒfl ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÌ˚ ÍÓÌÚ‡ÍÚ˚ Ë ÏÂÊ‰Û ‰ðÛ„ËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË ð„ËÓ̇. Ç ˝ÚÓÈ Ì·Óθ¯ÓÈ Òڇڸ ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ì˚ ‰‡ÌÌ˚ ËÌÚÂðÌÂÚ-Ò‡ÈÚÓ‚ Ú‡ÍËı ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍËı „‡ÁÂÚ, Í‡Í ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒ͇fl Ôð‡‚‰‡, ÇÂðÌ˚ÈÄÎχÚ˚, ǘÂðÌËÈ ÄÎχÚ˚, ùÍÒÔðÂÒÒ ä, Jas Alash, ÄÈÍ˚Ì, ãËÚÂð, íÛðÍÂÒÚ‡Ì, ÑÂÎÓ‚‡fl ̉ÂÎfl, ä‡Á‡ÍÒÚ‡Ì Zaman, çÓ‚Ó ÔÓÍÓÎÂÌËÂ Ë ä‡ð‡‚‡Ì, ‡ Ú‡ÍÊ ÔÓðÚ‡Î˚ ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ www.khabar.kz Ë www.gazeta.kz. ëӄ·ÒÌÓ ÒÚ‡ÚËÒÚ˘ÂÒÍËÏ ‰‡ÌÌ˚Ï Á‡ 2004 „., ̇ÒÂÎÂÌË ä‡Á‡ıÒڇ̇ ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ 15 ÏÎÌ. ˜ÂÎ. (ÚÂððËÚÓðËfl ä‡Á‡ıÒڇ̇ ÔÓ˜ÚË ‚ ÚðË Ò ÔÓÎÓ‚ËÌÓÈ ð‡Á‡ Ôð‚˚¯‡ÂÚ ÚÂððËÚÓð˲ íÛðˆËË). 燈ËÓ̇θÌ˚È ÒÓÒÚ‡‚ ̇ÒÂÎÂÌËfl Ó˜Â̸ ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÂÌ. èÓ ‰‡ÌÌ˚Ï ç‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÒÚ‡ÚËÒÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ‡„ÂÌÚÒÚ‚‡ êÂÒÔÛ·ÎËÍË ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì, ͇Á‡ıË ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÚÓθÍÓ 53,4%. ç‡ ‚ÚÓðÓÏ ÏÂÒÚ – ðÛÒÒÍËÂ, ÍÓÚÓð˚ı ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠30% ̇ÒÂÎÂÌËfl. ᇠðÛÒÒÍËÏË ÒÎÂ‰Û˛Ú ÛÍð‡Ë̈˚, ÛÁ·ÂÍË, ÌÂψ˚, Ú‡Ú‡ð˚, ÛÈ„Ûð˚, ·ÂÎÓðÛÒ˚, ÍÓðÂȈ˚, ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡Ìˆ˚, ÔÓÎflÍË, ‰ÛÌ„‡ÌÂ. Ç ä‡Á‡ıÒڇ̠Á‡ÙËÍÒËðÓ‚‡ÌÓ ·ÓΠ137 ̇ˆËÓ̇θÌÓÒÚÂÈ, Â„Ó ÔÓ Ôð‡‚Û ÏÓÊÌÓ Ì‡Á‚‡Ú¸ ÏÌÓ„Ó̇ˆËÓ̇θÌ˚Ï „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ. í‡Í‡fl ÒÚðÛÍÚÛð‡ ‚Ó ÏÌÓ„ÓÏ ÓÔð‰ÂÎflÂÚ ı‡ð‡ÍÚÂ𠉂ÛÒÚÓðÓÌÌËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò íÛðˆËÂÈ Ë Ëı ÓÚð‡ÊÂÌË ‚ Ô˜‡ÚË. ëð‡‚ÌÂÌË ÔðÂÒÒ˚ íÛðˆËË Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇ ÔÓ͇Á˚‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠˝ÚÓÚ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÒÂÍÚÓð ð‡Á‚ËÚ ·ÓΠÒÍðÓÏÌÓ, ÏÌÓ„Ë „‡ÁÂÚ˚ ‚˚ıÓ‰flÚ Ó‰ËÌ ð‡Á ‚ ̉Âβ ËÎË ‰‡Ê ‚ ÏÂÒflˆ, ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÔÓÎÓÒ ‚ ÌËı ÏËÌËχθÌÓ, ÚËð‡Ê ÏÌÓ„Ëı ËÁ‰‡ÌËÈ Ì·Óθ¯ÓÈ. èÓ˝ÚÓÏÛ ÒÓ·˚ÚËfl ÔÓÎÛ˜‡˛Ú ̉ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÓÚð‡ÊÂÌË ‚ ÔðÂÒÒÂ, ˜‡ÒÚ¸ ËÌÙÓðχˆËË ÚÂðflÂÚ ‡ÍÚۇθÌÓÒÚ¸, ‡Ì‡ÎËÚ˘ÂÒÍËı χÚÂðˇÎÓ‚ Ó ÒÓ·˚ÚËflı ‚ ÏËðÂ Ë ð„ËÓÌ χÎÓ.
M
E
D
Y
A
A
Y
N
A
S
I
N
D
A
A
V
R
A
S
Y
A
Türkiye’nin K›rg›zistan, Kazakistan ve Gürcistan’la yapt›¤› askeri protokol anlaflmalar›na “‹flbirli¤i”, “‹flte dostluk”, “Türk yard›m›” gibi bafll›klarla yer verilmifl.
yaflamaktad›r. ‹flte bu nedenden Kazakistan’›, “çok milletli cumhuriyet” olarak ifade etmek mümkün. Bu de¤erlendirme ikili iliflkilerin hangi düzeyde ilerleyece¤ini ya da iliflkilerin bas›nda nas›l yans›yaca¤›n› kestirebilmek aç›s›ndan önemli. Bunun yan›nda, Kazakistan ve Türkiye bas›n sektörünü de k›yaslayacak olursak, Kazakistan için bu verilerin oldukça mütevaz› bir yap›ya sahip oldu¤unu görürüz. Kimi bas›l› yay›n organlar›n›n ayl›k, haftal›k gibi uzun süreli (mesela gazeteler), düflük tirajl› ve üstelik az sayfa adediyle yay›n yap›yor olmas› da dikkat edilmesi gereken di¤er bir konu. Bu durum bölge geliflmelerinin daha yavafl veya yeterince iyi analiz edilememesine veya zaman afl›m›na u¤ramaktan haberin ilgi d›fl›nda kalmas›na sebep olmaktad›r.
èÓÁËÚË‚Ì˚È ËÏË‰Ê ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠åÓÌËÚÓðËÌ„ Óð„‡ÌÓ‚ Ô˜‡ÚË, Û͇Á‡ÌÌ˚ı ‚˚¯Â, ÔÓ͇Á‡Î, ˜ÚÓ ‚ ÓÍÚfl·ðÂ, ÌÓfl·ðÂ Ë ‰Â͇·ð 2004 „. Ë ‚ flÌ‚‡ð 2005 „. ‚ ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ ·˚ÎÓ Ì‡Ô˜‡Ú‡ÌÓ ‚ÒÂ„Ó 58 ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ Ó íÛðˆËË. 70,69% Ëı ÌÓÒËÎË ÔÓÁËÚË‚Ì˚È, 29,31% ÌÂÈÚð‡Î¸Ì˚È ı‡ð‡ÍÚÂð. ã˛·ÓÔ˚ÚÌÓ, ˜ÚÓ Ì„‡ÚË‚Ì˚ı ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ Ì ·˚ÎÓ ‚ÓÓ·˘Â. Ä̇ÎËÁ ÒÓ‰ÂðʇÌËfl ÔÛ·ÎË͇ˆËÈ ÔÓ͇Á‡Î ÔðÂӷ·‰‡ÌË ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ËÌÙÓðχˆËË, ˜ÚÓ ·˚ÎÓ Ò‚flÁ‡ÌÓ ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó Ò ËÌˈˇÚË‚ÓÈ íÛðˆËË Ó ‚ÒÚÛÔÎÂÌËË ‚ Öë. èËÍ ËÌÙÓðχˆËË ÔÓ‰Ó·ÌÓ„Ó ÒÓ‰ÂðʇÌËfl Ôð˯ÂÎÒfl ̇ ‚ÚÓðÛ˛ ÔÓÎÓ‚ËÌÛ ‰Â͇·ðfl, ÍÓ„‰‡ ‚·Ҹ ÔÓ‰„ÓÚӂ͇ Í ÔÂð„ӂÓð‡Ï íÛðˆËË ‚ Ö‚ðÓÔ‡ð·ÏÂÌÚÂ, ÒÓÒÚÓfl‚¯ËÏÒfl 17 ‰Â͇·ðfl 2004 „. ùÍÓÌÓÏ˘ÂÒ͇fl ËÌÙÓðχˆËfl Ó íÛðˆËË Ó·˚˜ÌÓ Ò‚flÁ‡Ì‡ Ò ÚÛðˆÍËÏË ÒÚðÓËÚÂθÌ˚ÏË ÙËðχÏË, ÍÓÚÓð˚ ð‡·ÓÚ‡˛Ú ̇ ÚÂððËÚÓðËË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË, ˜ÚÓ ı‡ð‡ÍÚÂðÌÓ Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ‰Îfl ‚ÒÂı ðÂÒÔÛ·ÎËÍ ·˚‚¯Â„Ó ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡. àÌÙÓðχˆËfl Ó ‚ÓÓðÛÊÂÌÌ˚ı ÒË·ı Ë Ó·ÓðÓÌÌÓÏ ÒÂÍÚÓð ÔðÂÔÓ‰ÌÓÒËÚÒfl ‚ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓÏ Ô·ÌÂ Ë ‰ðÛÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÚÓ̇ı. ç‡ÔðËÏÂð, ÔðÓÚÓÍÓÎ˚ Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â ‚ ‚ÓÂÌÌÓÈ ÒÙÂðÂ, ÔÓ‰ÔËÒ‡ÌÌ˚ ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ, ä˚ð„˚ÁÒÚ‡ÌÓÏ, ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ Ë ÉðÛÁËÂÈ, ‚ ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ ·˚ÎË ÓÚð‡ÊÂÌ˚ ÔÓ‰ Ú‡ÍËÏË Á‡„ÓÎӂ͇ÏË: «ëÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó», «ÇÓÚ Ó̇, ̇ÒÚÓfl˘‡fl ‰ðÛÊ·‡», «íÛðˆ͇fl ÔÓÏÓ˘¸». ç‡ðfl‰Û Ò ˝ÚËÏË ÒÓÓ·˘ÂÌËflÏË ·˚· ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Ì‡ ÒÚ‡Ú¸fl «ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÚÛðˆÍÓ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó ÔðÓ‰ÓÎÊËÚÒfl ‚ ÒÙÂð ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËfl», ÔÓÒ‚fl˘ÂÌ̇fl ‚ËÁËÚÛ
Kazakistan’da olumlu imaj Yukar›da ad› geçen medya organlar›n›n taranmas› yoluyla elde edilen bilgilere bak›ld›¤›nda, 2004 y›l›n›n Ekim, Kas›m, Aral›k ay› ile 2005 y›l› Ocak ay›nda Kazakistan medyas›nda Türkiye ile ilgili toplam 58 haber yer alm›flt›r. Bu haberlerin %70,69’i olumlu, %29,31’i ise tarafs›zd›r. Dikkat edilmesi gereken bir konu da, olumsuz haberlerin yer almamas›. Bas›nda yer alan yaz›lar nitelik bak›m›ndan incelendi¤inde, siyasi yaz›lar›n genelde Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne kat›lma giriflimleriyle ilgili oldu¤u görülmektedir. Özellikle bu konuya, 17 Aral›k tarihinin önemi nedeniyle Kazakistan bas›n›nda genifl yer verilmifltir. Aylar / åÂÒflˆ˚ Ekim / éÍÚfl·ð¸ Kas›m / çÓfl·ð¸ Aral›k / ÑÂ͇·ð¸ Ocak / üÌ‚‡ð¸ Toplam / ÇÒ„Ó
Olumlu/èÓÎÓÊËÚÂθ̇fl ËÌÙ. Olumsuz/éÚðˈ‡ÚÂθ̇fl ËÌÙ.
12 15 12 2 41
-
Nötr/çÂÈÚð‡Î¸Ì‡fl 3 3 11 17
èðÓÚÓÍÓÎ˚ Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â ‚ ‚ÓÂÌÌÓÈ ÒÙÂðÂ, ÔÓ‰ÔËÒ‡ÌÌ˚ ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ, ä˚ð„˚ÁÒÚ‡ÌÓÏ, ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ Ë ÉðÛÁËÂÈ, ‚ ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ ·˚ÎË ÓÚð‡ÊÂÌ˚ ÔÓ‰ Ú‡ÍËÏË Á‡„ÓÎӂ͇ÏË: «ëÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó», «ÇÓÚ Ó̇, ̇ÒÚÓfl˘‡fl ‰ðÛÊ·‡», «íÛðˆ͇fl ÔÓÏÓ˘¸».
Toplam/ÇÒÂ„Ó 15 18 12 13 58
35
Kazakistan medyas›nda uluslararas› iliflkilerle ilgili haberlerden örnekler n
Rusya: “Stratejik Müttefik” ABD Yüksek Mahkemesi, Kazakistan’›n mahkeme sistemini gelifltirme çal›flmalar›n› desteklemekte n Dün, Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev, resmi ziyaret amac›yla Kazakistan’da bulunan ‹ran Milli Güvenlik Yüksek Konseyi Sekreteri Hasan Ruhani’yi makam›nda kabul etti.”, ?taraflar ülkeleraras› ticaret ve ekonomik iflbirli¤inin geniflletilmesi ve Kazak petrolünün ‹ran topraklar›ndan geçirilerek ihraç edilmesi ile ilgili konular› görüfltü. n Cumhurbaflkan› Nazarbayev, Pakistan D›fliflleri Bakan› Mahmud Hursho Bahtiyar ile ikili bir görüflme yapt›. n Adalet Bakan› Onals›n Jumabekov’un, Suudi Arabistan Krall›¤› resmi ziyareti sona erdi. n Nursultan Nazarbayev, dün Astana’da Tacikistan Cumhuriyeti Kazakistan Büyükelçisi Turdikul Butayarov’u makam›nda kabul etti. n Cumhurbaflkan›, Hindistan D›fliflleri Bakan› Natvar Singh’le yapt›¤› görüflmede iki ülke aras›nda enerji ve iletiflim teknolojisi alan›nda yap›lacak iflbirli¤i konular› ele al›nd›. n Cumhurbaflkan› Nazarbayev ‘dost Filistin halk›’ ve Filistin ile iliflkileri gelifltirmek istiyor. n Ekonomi ve Bütçe Planlama Bakan Yard›mc›s› Bat›rhan ‹sayev ve Ulusal Teknoloji Fonu Yönetim Kurulu Baflkan› Evgeni Dominov’un yer ald›¤› bir Kazak heyeti, ‹srail’de, Ulusal Teknoloji sisteminin gelifltirilmesine yönelik çal›flmalar konusunda incelemelerde bulundu. n Senato Baflkan› Nurtay Abikaev Kazakistan’da resmi ziyarette bulunan ‹ngiltere Parlamenterleri ile görüflme yapt›. n Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev dün Almanya Parlamentosu Baflkan Yard›mc›s› Ante Folmer ve milletvekilleri Hans Ulrih-Klose ve Yoahim Hersteri makam›nda kabul etti. n Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev, Fransa Sanayi Bakan› Patrik Devedgian’› makam›nda kabul etti. Kabulde, iki ülke aras›ndaki ticari ve ekonomik iflbirli¤i ele al›nd›. n Kazakistan-Kanada aras›ndaki bir görüflmede uluslararas› ve bölgesel güvenlik, terör, ekstremizm, uyuflturucu kaçakç›l›¤›, göç ve insan ticaretinin önlenmesiyle ilgili konular› görüflüldü. n Baflbakan Danial Ahmetov, inflaat, müteahhitlik projeleri teknik de¤erlendirmesi alan›nda faaliyet gösteren ‹talyan ‘Todini Construzioni general S.p.A’ flirketi baflkan› Luis Todini’yi makam›nda dün kabul etti. n Cumhurbaflkan› Nazarbayev, NATO Genel Sekreteri Yaap de Hope Sheffer’i dün Almat› Cumhurbaflkanl›¤› Köflkünde kabul etti. n Dün, Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev Almat› Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü’nde, Kazakistan’da resmi ziyaret dolay›s›yla bulunan, Dünya Bankas› Baflkan› James Wolfonson’u kabul etti. n Kazakistan, Avrupa Birli¤i’nin uzay projesine kat›lma teklifi ald›. n Almat›’n›n imar›na Polonya ifladamlar› da kat›l›makta n Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev, “K›rg›zistan Cumhuriyeti Cumhurbaflkan› Askar Akayev, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaflkan› ‹slam Kerimov ve Tacikistan Cumhuriyeti Cumhurbaflkan› ‹mamali Rahmanov ile görüfltü. n Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev, Tayland Krall›¤› D›fliflleri Bakan› Surakiarta Satirata’y› Almat› Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü’nde kabul etti.” “Görüflmede, ülkeleraras› iflbirli¤i özellikle turizm, havayolu ulafl›m ve nakliyesi, yat›r›m politikas› ve enerji sektörü ile ilgili güncel konular ele al›nd›. n Cumhurbaflkan› ile Çin Halk Cumhuriyeti D›fliflleri Bakan› Li Chjaosin aras›nda yap›lan ikili görüflmede ise ülkeler aras›ndaki iflbirli¤i konular›na de¤inildi. n Astana’da, Orta Asya Bölgesel Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’ne üye ülkelerin bakanlar›, üçüncüsü düzenlenen konferansta bir araya geldi. n
ÚÛðˆÍÓÈ ‰Â΄‡ˆËË ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Ò ˆÂθ˛ ÛÍðÂÔÎÂÌËfl Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÚÂθÌÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡. èÓÒΠÙÛÚ·ÓθÌÓ„Ó Ï‡Ú˜‡ ÏÂÊ‰Û Ò·ÓðÌ˚ÏË íÛðˆËË Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇, ‡ Ú‡ÍÊ ÔÓÒΠÍÓ̈ÂðÚ‡ ÚÛðˆÍËı Á‚ÂÁ‰ ÔÓÔÏÛÁ˚ÍË ‚ Ó‰ÌÓÈ ËÁ „‡ÁÂÚ ·˚· ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Ì‡ ÒÚ‡Ú¸fl ÔÓ‰ ̇Á‚‡ÌËÂÏ «íÛðˆ͇fl ÏÛÁ˚͇ ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌflÂÚÒfl Ú‡Í Ê ·˚ÒÚðÓ, Í‡Í Ë ÚÛðˆÍËÈ ÙÛÚ·Óλ. èÓ‰Ó·Ì˚ „‡ÁÂÚÌ˚ Á‡„ÓÎÓ‚ÍË ÓÚð‡Ê‡˛Ú ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌË ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒ˚ Í íÛðˆËË. ê‡ÒÒχÚðË‚‡fl ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ä‡Á‡ıÒڇ̇ Ò Á‡Ô‡‰Ì˚ÏË ÒÚð‡Ì‡ÏË, Ú‡ÍËÏË Í‡Í îð‡ÌˆËfl, ÉÂðχÌËfl, ÇÂÎËÍÓ·ðËÚ‡ÌËfl Ë ëòÄ, ÏÓÊÌÓ Ò‰Â·ڸ ‚˚‚Ó‰ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ä‡Á‡ıÒڇ̇ Ò ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚Ï ÒÓÓ·˘ÂÒÚ‚ÓÏ ÓÚ΢‡˛ÚÒfl ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËÂÏ. èðË ˝ÚÓÏ ðÂÒÔÛ·ÎË͇ ÒÚðÂÏËÚÒfl ÒÓıð‡ÌËÚ¸ Ë ÛÍðÂÔËÚ¸ ÛÊ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Û˛˘Ë ҂flÁË Ò êÓÒÒËÂÈ Ë ÒÚð‡Ì‡ÏË ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË. èÓ˝ÚÓÏÛ ÔðÂÒÒ‡ ÔðˉÂðÊË‚‡ÂÚÒfl ÍÓÌÒÂð‚‡ÚË‚ÌÓÈ ÔÓÁˈËË Ë Ó·ÂÒÔ˜˂‡ÂÚ ÔÓÒÚÓflÌÌÓ ÔðËÒÛÚÒÚ‚Ë ‚ð‡ÁËÈÒÍÓ„Ó ð„ËÓ̇ ‚ ÔÓ‚ÂÒÚÍ ‰Ìfl. ᇄÓÎÓ‚ÍË ÒÚ‡ÚÂÈ ·Óθ¯ÂÈ ˜‡ÒÚ¸˛ ËÏÂ˛Ú ÓÔÚËÏËÒÚ˘ÂÒÍËÈ ı‡ð‡ÍÚÂð, ÓÚ΢‡˛ÚÒfl Ïfl„ÍÓÒÚ¸˛ Ë ÌÂÍÓÚÓð˚Ï ÒÓʇÎÂÌËÂÏ: «Äı, ÂÒÎË ·˚ ˝ÚÓ ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ ·˚ÎÓ Ú‡Í!»
åÂÊ‰Û ÒÚð‡Ì‡ÏË ÛÒÚ‡ÌÓ‚ËÎËÒ¸ ÔðÓ˜Ì˚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Ç „Ó‰˚ ÓÒ··ÎÂÌËfl ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ðÂÊËχ ÔðÂÁˉÂÌÚ íÛðˆËË íÛð„ÛÚ éÁ‡Î ‚˚ÒÚÛÔËÎ Ò ËÌˈˇÚË‚ÓÈ Ó Ò·ÎËÊÂÌËË Ë ÛÍðÂÔÎÂÌËË ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë ·˚‚¯ËÏË ðÂÒÔÛ·ÎË͇ÏË ëëëê. èÓÒΠÒÏÂðÚË íÛð„ÛÚ‡ éÁ‡Î‡ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ ‚ ˝ÚÓÏ Ì‡Ôð‡‚ÎÂÌËË ·˚· ÔðËÓÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂ̇. èðÓ¯ÎÓ 14 ÎÂÚ ÔÓÒΠӷ˙fl‚ÎÂÌËfl ðÂÒÔÛ·ÎË͇ÏË ·˚‚¯Â„Ó ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË. ᇠ˝ÚÓ ‚ðÂÏfl ˝ÚË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË Ò‰Â·ÎË ·Óθ¯ÓÈ ð˚‚ÓÍ ‚ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÏ, ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÏ Ë ÒӈˇθÌÓÏ ð‡Á‚ËÚËË. èÓ˝ÚÓÏÛ ‚ÏÂÒÚÓ ÒÂÌÚËÏÂÌڇθÌ˚ı ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÌËÈ Ì‡˜‡Î‡ 90-ı „„. ÔÓÎÓÒ˚ „‡ÁÂÚ Á‡ÔÓÎÌË· ÍÓÌÍðÂÚ̇fl ËÌÙÓðχˆËfl Ò ˆËÙð‡ÏË Ë Ù‡ÍÚ‡ÏË. é‰Ì‡ÍÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflÏ Ò íÛðˆËÂÈ ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Ôðˉ‡ÂÚ ÓÒÓ·Ó Á̇˜ÂÌËÂ. èð˘Ë̇ ˝ÚÓ„Ó Ó˜Â‚Ë‰Ì‡: ÒÚð‡Ì˚ Ò‚flÁ˚‚‡˛Ú ÔðÓ˜Ì˚ ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÂ Ë ÍÛθÚÛðÌ˚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl, ÛıÓ‰fl˘Ë ‚ „ÎÛ·¸ ËÒÚÓðËË. çÂð‰ÍÓ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËÂ Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ÒÓ·˚ÚËfl ‚ ð„ËÓÌ ‰Â·˛Ú Ì‚ÓÁÏÓÊÌ˚Ï ÔðËÌflÚË ÓÚ‰ÂθÌ˚ı ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌËı Òӄ·¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ Ë íÛðˆËÂÈ. Ç ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Á‡ÌflÚ ‚ÓÔðÓÒ‡ÏË ÒÓÁ‰‡ÌËfl ÌÓ‚Ó„Ó ëÓ‰ðÛÊÂÒÚ‚‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË, ‡ íÛðˆË˛ ‚ÓÎÌÛÂÚ ÔðÓ·ÎÂχ ë‚ÂðÌÓ„Ó àð‡Í‡, Ó·ÓÒÚðË‚¯‡flÒfl ÔÓÒΠ‚ÚÓðÊÂÌËfl ëòÄ Ì‡ Ëð‡ÍÒÍÛ˛ ÚÂððËÚÓð˲. ëÓıð‡Ìfl˛Ú ‡ÍÚۇθÌÓÒÚ¸ ÒÓÓ·˘ÂÌËfl Ó «„Óðfl˜Ëı ÚӘ͇ı», Ó ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË ÔÓ ‰ÂÏÓÍð‡ÚËÁ‡ˆËË ‚ íÛðˆËË, ˜ÚÓ fl‚ÎflÂÚÒfl ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚Ï ÛÒÎÓ‚ËÂÏ ‰Îfl ̇˜‡Î‡ ÔÂð„ӂÓðÓ‚ Ó ‚ÒÚÛÔÎÂÌËË ‚ Öë. é˜Â‚ˉÌÓ Ó‰ÌÓ: ÏËðÓ‚˚ ÒÓ·˚ÚËfl ‚ÎËfl˛Ú ̇ ÔðËÓðËÚÂÚ˚ ð‡Á‚ËÚËfl ä‡Á‡ıÒڇ̇ Ë Â„Ó ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Ò ‰ðÛ„ËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË, ˜ÚÓ Ë ÓÔð‰ÂÎflÂÚ ÚÂχÚËÍÛ Ë ÚÂððËÚÓðˇθÌ˚ ËÌÚÂðÂÒ˚ Òð‰ÒÚ‚ χÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË.
Ekonomi bafll›¤› alt›nda toplanabilecek haberlerin genel özelli¤i ise, di¤er birçok Sovyet sonras› cumhuriyette oldu¤u gibi, önemli oranda Kazakistan’da çal›flan Türk inflaat flirketleriyle ilgili olmas›. Askeri konulardaki haberler genelde ›l›ml› ve biraz da dostane yaklafl›mlarla verimifl; Türkiye’nin K›rg›zistan, Kazakistan ve Gürcistan’la yapt›¤› askeri protokol anlaflmalar›na “‹flbirli¤i”, “‹flte dostluk”, “Türk yard›m›” gibi bafll›klarla yer verilmifl. Bunun yan›nda Türkiye’nin Kazakistan’a e¤itim amaçl› gerçeklefltirdi¤i bir ziyaretin “Kazakistan – Türkiye iflbirli¤i çal›flmalar› e¤itim alan›nda da devam ettirilecek” bafll›klar›, Türk pop müzi¤i ve Türkiye-Kazakistan aras›ndaki futbol maç›n›n ise “Futbolu gibi, Türk pop müzi¤i de yay›l›yor” bafll›klar›yla bas›nda yans›t›lmas› Kazakistan medyas›n›n olumlu bak›fl›n› yans›tmaktad›r. Kazakistan’›n Fransa, Almanya, ‹ngiltere ve ABD gibi Bat›l› ülkelerle geliflim endeksli iflbirli¤i ve iliflkilerine ne derece dikkat etti¤i de incelenirse, Kazakistan’›n uluslararas› iliflkilerinin oldukça çeflitlilik arz etti¤i anlafl›lmaktad›r. Fakat bunun yan›nda daha evvel Rusya ve Orta Asya ülkeleriyle kurulmufl olan iliflkilerini de bozmama gayretinde hakl› sebeplerini unutmamak gerek. Bu durum, bas›n›n büyük bir oranda Avrasya’dan muhafazakar bir bak›fl aç›s›yla bahsetmesine sebep oluyor. Haber bafll›klar› daha iyimser, daha yumuflak ve “keflke flöyle olsayd›!” havas›nda.
Ülkeler aras›nda güçlü iliflkiler kuruldu Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n da etkisiyle, Türkiye eski Cumhurbaflkan› Turgut Özal’›n bafllatt›¤› “yak›nlaflma çal›flmalar›” ise, onun ölümüyle birlikte biraz duraklad›. Aradan geçen on dört y›l, Kazakistan ve di¤er eski SSCB cumhuriyetlerinin ekonomik, siyasi ve toplumsal yap›s›nda ciddi geliflmelerin kaydedilmesine fazlas›yla yetti. Bu nedenle 90’l› y›llar›n ilk zamanlar›nda bas›nda s›kça dile getirilen duygusal sebeplerin yerini, art›k faaliyet, icraat, fayda ve reel veriler do¤uracak sebepler alm›fl durumda. Fakat yine de Kazakistan’›n özellikle Türkiye Cumhuriyeti ile iliflkilerine bir flekilde önem verdi¤i ortada. Bu bak›fl aç›s›n› belirleyen, elbette iki ülke aras›ndaki kültürel ve tarihi birlik. Bölgesel siyasi ve ekonomik geliflmeler zaman zaman bu iki ülkenin daha etkin kararlar alabilmelerine imkan vermiyor. Kazakistan son zamanlarda Orta Asya Birli¤i gibi alternatif bir “Birlik” oluflturma haberleriyle meflgul olurken, Türkiye, ABD’nin Irak’a müdahalesinden ve dolay›s›yla Kuzey Irak problemlerinden kaynaklanan s›cak geliflmelere yer vermekte. Bir yandan bölgede uzun süre devam eden s›cak geliflmeler, bir yandan da Türkiye’nin AB’ye girme yolundaki yeniden yap›lanma ve demokratikleflme çal›flmalar› gündemden hiç düflmüyor. Görünen o ki, de¤iflen yeni dünya düzeninde yer verilecek ülke ve konular› seçmede bas›na yön veren, Kazakistan ülke parametrelerinin geliflme do¤rultusu olmaktad›r.
èðËÏÂð˚ ÌÂÍÓÚÓð˚ı ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ÒÓÓ·˘ÂÌËÈ ‚ ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÔðÂÒÒÂ Ó ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı ä‡Á‡ıÒڇ̇ n n n
n n n n
n n
n n n
n
n
n n
n n n
n
n
n
êÓÒÒËfl: ëÚð‡Ú„˘ÂÒÍËÈ ÒÓ˛ÁÌËÍ. ÇÂðıÓ‚Ì˚È ÒÛ‰ ëòÄ Ó͇ÊÂÚ ÔÓ‰‰ÂðÊÍÛ ð‡Á‚ËÚ˲ Ë ÏÓ‰ÂðÌËÁ‡ˆËË Òۉ·ÌÓÈ ÒËÒÚÂÏ˚ ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ. ǘÂð‡ ÔðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflΠ̇ıӉ˂¯Â„ÓÒfl Ò ‚ËÁËÚÓÏ ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠ÒÂÍðÂÚ‡ðfl 燈ËÓ̇θÌÓ„Ó ëÓ‚ÂÚ‡ ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚË àð‡Ì‡ ï‡Ò‡Ì‡ êÛı‡ÌË, ÒÚÓðÓÌ˚ Ó·ÒÛ‰ËÎË ‚ÓÔðÓÒ˚ ð‡Á‚ËÚËfl ÚÓð„Ó‚Ó„Ó Ë ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡, ‡ Ú‡ÍÊ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ Úð‡ÌÒÔÓðÚËðÓ‚ÍË ˝ÍÒÔÓðÚÌÓÈ Í‡Á‡ıÒÍÓÈ ÌÂÙÚË ˜ÂðÂÁ ÚÂððËÚÓð˲ àð‡Ì‡. èðÂÁˉÂÌÚ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðÓ‚ÂÎ ÔÂð„ӂÓð˚ Ò ÏËÌËÒÚðÓÏ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ è‡ÍËÒڇ̇ å‡ıÏÛ‰ÓÏ ïÛð¯Ó. ᇂÂð¯ËÎÒfl ÓÙˈˇθÌ˚È ‚ËÁËÚ ÏËÌËÒÚð‡ ˛ÒÚˈËË ä‡Á‡ıÒڇ̇ é̇ÎÒ˚̇ ÜÛχ·ÂÍÓ‚‡ ‚ äÓðÓ΂ÒÚ‚Ó ë‡Û‰Ó‚ÒÍÛ˛ Äð‡‚˲ ǘÂð‡ ‚ ÄÒڇ̠ÔðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflÎ ÔÓÒ· êÂÒÔÛ·ÎËÍË í‡‰ÊËÍËÒÚ‡Ì ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠íÛð‰˚ÍÛ· ÅÛÚ‡flðÓ‚‡ ÇÓ ‚ðÂÏfl ‚ÒÚðÂ˜Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ çÛðÒÛÎڇ̇ ç‡Á‡ð·‡Â‚‡ Ò ÏËÌËÒÚðÓÏ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ à̉ËË ç‡Ú‚‡ðÓÏ ëËÌ„ıÓÏ Ó·ÒÛʉ‡ÎËÒ¸ ‚ÓÔðÓÒ˚ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ‚ ÒÙÂð ˝ÌÂð„ÂÚËÍË Ë ËÌÙÓðχˆËÓÌÌ˚ı ÚÂıÌÓÎÓ„ËÈ. èðÂÁˉÂÌÚ ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÒÚðÂÏËÚÒfl Í ð‡Á‚ËÚ˲ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò ‰ðÛÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï Ì‡ðÓ‰ÓÏ è‡ÎÂÒÚËÌ˚ Ë è‡ÎÂÒÚËÌÒÍËÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ. ÑÂ΄‡ˆËfl, ‚ ÒÓÒÚ‡‚ ÍÓÚÓðÓÈ ·˚ÎË Á‡Ï.ÏËÌËÒÚð‡ ˝ÍÓÌÓÏËÍË Ë ·˛‰ÊÂÚÌÓ„Ó Ô·ÌËðÓ‚‡ÌËfl ŇÚ˚ðı‡Ì à҇‚ Ë Ôð‰Ò‰‡ÚÂθ Ôð‡‚ÎÂÌËfl Äé «ç‡ˆËÓ̇θÌ˚È ËÌÌÓ‚‡ˆËÓÌÌ˚È ÙÓ̉» Ö‚„ÂÌËÈ ÑÓÏËÌÓ‚, Ôðӂ· ‚ àÁð‡ËΠÔð‰‚‡ðËÚÂθÌ˚ ð‡·ÓÚ˚, ̇Ôð‡‚ÎÂÌÌ˚ ̇ ð‡Á‚ËÚË ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ı ÚÂıÌÓÎÓ„ËÈ ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ. èð‰Ò‰‡ÚÂθ ÒÂ̇ڇ Ô‡ð·ÏÂÌÚ‡ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÚ‡È Ä·Ë͇‚ ‚ÒÚðÂÚËÎÒfl Ò ‡Ì„ÎËÈÒÍËÏË Ô‡ð·ÏÂÌÚ‡ðËflÏË, ̇ıӉ˂¯ËÏËÒfl Ò ‚ËÁËÚÓÏ ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ. èðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflÎ Á‡Ï. Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl Ô‡ð·ÏÂÌÚ‡ ÉÂðχÌËË ÄÌÚ îÓÎÏÂð‡ Ë ‰ÂÔÛÚ‡Ú‡ ï‡ÌÒ‡ ìθðËı‡ äÎÓÒÂ. èðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflÎ ÏËÌËÒÚð‡ ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓÒÚË îð‡ÌˆËË è‡ÚðË͇ Ñ‚‰„ˇ̇. Ç ıӉ ·ÂÒ‰˚ Ó·ÒÛʉ‡ÎËÒ¸ ‚ÓÔðÓÒ˚ ÚÓð„Ó‚Ó„Ó Ë ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ÏÂÊ‰Û ‰‚ÛÏfl ÒÚð‡Ì‡ÏË. ç‡ ‚ÒÚð˜ ÏÂÊ‰Û Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎflÏË ä‡Ì‡‰˚ Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇ Ó·ÒÛʉ‡ÎËÒ¸ ‚ÓÔðÓÒ˚ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓÈ Ë ð„ËÓ̇θÌÓÈ ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚË, Ôð‰ÓÚ‚ð‡˘ÂÌËfl ÚÂððÓð‡, ˝ÍÒÚðÂÏËÁχ, ÍÓÌÚð‡·‡Ì‰˚ ̇ðÍÓÚËÍÓ‚, ‚˚ÌÛʉÂÌÌ˚ı ÏË„ð‡ˆËÈ Ë ÚÓð„Ó‚ÎË Î˛‰¸ÏË. ǘÂð‡ ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð чˇΠÄıωӂ ÔðËÌflÎ ãÛËÒ‡ íÓ‰ËÌË – ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ ËڇθflÌÒÍÓÈ ÍÓÏÔ‡ÌËË ‘Todini Construzioni general S.p.A’, ÒÔˆˇÎËÁËðÛ˛˘ÂÈÒfl ̇ ÔÓ‰„ÓÚÓ‚Í ÚÂıÌ˘ÂÒÍËı Ó·ÓÒÌÓ‚‡ÌËÈ ‰Îfl ÒÚðÓËÚÂθÌ˚ı ÔðÓÂÍÚÓ‚. ǘÂð‡ ÔðÂÁˉÂÌÚ çÛðÎÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflÎ ‚ èðÂÁˉÂÌÚÒÍÓÏ ‰‚ÓðˆÂ ‚ ÄÎχÚ˚ „ÂÌÂð‡Î¸ÌÓ„Ó ÒÂÍðÂÚ‡ðfl çÄíé ⇇ԇ ‰Â ïÓÓÔ òÂÙÙÂð‡. ǘÂð‡ ‚ èðÂÁˉÂÌÚÒÍÓÏ ‰‚ÓðˆÂ ‚ ÄÎχÚ˚ ÔðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflΠ̇ıӉ˂¯Â„ÓÒfl Ò ÓÙˈˇθÌ˚Ï ‚ËÁËÚÓÏ ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ·‡Ì͇ ÑÊÂÈÏÒ‡ ÇÛθÙÂÌÒÓ̇. ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì ÔÓÎÛ˜ËÎ Ôð‰ÎÓÊÂÌË ӷ Û˜‡ÒÚËË ‚ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏ ÔðÓÂÍÚ ÓÒ‚ÓÂÌËfl ÍÓÒÏÓÒ‡. Ç ðÂÍÓÌÒÚðÛ͈ËË ÄÎχÚ˚ ÔðËÏÛÚ Û˜‡ÒÚË ÔÓθÒÍË ·ËÁÌÂÒÏÂÌ˚. èðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎ‡Ú‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ‚ÒÚðÂÚËÎÒfl Ò ÔðÂÁˉÂÌÚÓÏ ä˚ð„˚ÁÒڇ̇ ÄÒ͇ðÓÏ Ä͇‚˚Ï, ÔðÂÁˉÂÌÚÓÏ ìÁ·ÂÍËÒڇ̇ àÒ·ÏÓÏ ä‡ðËÏÓ‚˚Ï Ë ÔðÂÁˉÂÌÚÓÏ í‡‰ÊËÍËÒڇ̇ àÏÓχÎË ê‡ıÏÓÌÓ‚˚Ï. èðÂÁˉÂÌÚ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ÔðËÌflÎ ‚ èðÂÁˉÂÌÚÒÍÓÏ ‰‚ÓðˆÂ ‚ ÄÎχÚ˚ ÏËÌËÒÚð‡ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ äÓðÓ΂ÒÚ‚‡ í‡Ë·̉ ëÛð‡ÍˇðÚ‡ ë‡ÚËð‡Ú‡fl. ÇÓ ‚ðÂÏfl ‚ÒÚðÂ˜Ë Ó·ÒÛʉ‡ÎËÒ¸ ‡ÍÚۇθÌ˚ ‚ÓÔðÓÒ˚ ð‡Á‚ËÚËfl ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ‚ ÒÙÂð ÚÛðËÁχ, ‚ÓÁ‰Û¯ÌÓ„Ó Ô‡ÒÒ‡ÊËðÒÍÓ„Ó Ë „ðÛÁÓ‚Ó„Ó Úð‡ÌÒÔÓðÚ‡, ËÌ‚ÂÒÚˈËÓÌÌÓÈ ÔÓÎËÚËÍË Ë ˝ÌÂð„ÂÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÂÍÚÓð‡. Ç ıӉ ‚ÒÚðÂ˜Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ çÛðÒÛÎڇ̇ ç‡Á‡ð·‡Â‚‡ Ò ÏËÌËÒÚðÓÏ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ äËÚ‡fl ãË óʇÓÒËÌÓÏ ·˚ÎË Á‡ÚðÓÌÛÚ˚ ‚ÓÔðÓÒ˚ ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌÂ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡. åËÌËÒÚð˚ ÒÚð‡Ì – ˜ÎÂÌÓ‚ éð„‡ÌËÁ‡ˆËË ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ÒÚð‡Ì ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË ÒÓ·ð‡ÎËÒ¸ ̇ ÚðÂÚ¸˛ ÍÓÌÙÂðÂÌˆË˛ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË ‚ ÄÒÚ‡ÌÂ.
èÓÎËÚË͇ Siyaset
Ukrayna AB kap›s›nda ìÍð‡Ë̇ ̇ ÔÓðÓ„Â Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡
Turuncu Devrim’le iktidar koltu¤una oturan Yuflçenko’nun amac›, birgün Ukrayna’n›n AB üyesi olma flans›n› güçlendirmek.
ñÂθ û˘ÂÌÍÓ, Ôð˯‰¯Â„Ó Í ‚·ÒÚË ‚ ðÂÁÛθڇÚ «Óð‡ÌÊ‚ÓÈ» ð‚ÓβˆËË, – Û‚Â΢ËÚ¸ ¯‡ÌÒ˚ ìÍð‡ËÌ˚ Ӊ̇ʉ˚ ÒÚ‡Ú¸ ˜ÎÂÌÓÏ Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡. 38
Selçuk Tepeli
ëÂθ˜ÛÍ íÂÔÂÎË
Gazeteci (Türkiye).
ÜÛð̇ÎËÒÚ (íÛðˆËfl).
“U
Íð‡Ë̇, Í‡Í ÌËÍÓ„‰‡ ð‡ÌÂÂ, ÔÓ‚ÂðÌÛ·Ҹ ÎˈÓÏ Í Ö‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏÛ ëÓ˛ÁÛ», ˝ÚËÏ Ì‡Á‚‡ÌËÂÏ ÏÓÊÌÓ Ó·˙‰ËÌËÚ¸ Á‡„ÓÎÓ‚ÍË ÌÓ‚ÓÒÚÂÈ ‚ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÈ ÔðÂÒÒÂ, ‚˚¯Â‰¯ÂÈ ÔÓÒΠËÁ·ð‡ÌËfl ÔðÂÁˉÂÌÚÓÏ ÇËÍÚÓð‡ û˘ÂÌÍÓ. 24 flÌ‚‡ðfl Á‡ÏÂÒÚËÚÂθ Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl Ö‚ðÓÍÓÏËÒÒËË å‡ð„ÓÚ Ç‡ÎÎÒÚðÂÏ Á‡fl‚ËÎ, ˜ÚÓ Û ìÍð‡ËÌ˚ ÂÒÚ¸ ð‡θ̇fl ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ ÒÚ‡Ú¸ ÔÓÎÌÓÔð‡‚Ì˚Ï ˜ÎÂÌÓÏ Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡, ÌÓ ÔÓ‰˜ÂðÍÌÛÎ, ˜ÚÓ ‰Îfl ˝ÚÓ„Ó ÔÓÚð·ÛÂÚÒfl ¢ ÏÌÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË. ç‡ ïÂθÒËÌÍÒÍÓÏ Òӂ¢‡ÌËË Ì‡ ‚˚Ò¯ÂÏ ÛðÓ‚Ì ‚ 1999 „., ÍÓ„‰‡ íÛðˆËfl Òڇ· ͇̉ˉ‡ÚÓÏ Ì‡ ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓ ˜ÎÂÌÒÚ‚Ó ‚ Öë, ‚ ð‡ÒıÓÊÂÈ ‚ ‚ðÓÔÂÈÒÍËı Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÍðÛ„‡ı Ùð‡ÁÂ: «ÖÒÎË íÛðˆËfl ÏÓÊÂÚ ÒÚ‡Ú¸ ˜ÎÂÌÓÏ Öë, ÔÓ˜ÂÏÛ ËÏ Ì ÏÓÊÂÚ ÒÚ‡Ú¸ ڇ͇fl-ÚÓ ÒÚð‡Ì‡?» Ò‡ÏÓÈ ÔÓÔÛÎflðÌÓÈ ÒÚð‡ÌÓÈ Ó͇Á‡Î‡Ò¸ ìÍð‡Ë̇. ëÂȘ‡Ò, ÍÓ„‰‡ íÛðˆËfl ̇ıÓ‰ËÚÒfl ͇̇ÌÛÌ ÔÂð„ӂÓðÓ‚, Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÍðÛ„Ë Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡ ÒÔð‡¯Ë‚‡˛Ú: «èÓ˜ÂÏÛ ·˚ ìÍð‡ËÌ ÚÓÊ Ì ÒÚ‡Ú¸ Ӊ̇ʉ˚ ˜ÎÂÌÓÏ Öë?» óÎÂÌÒÚ‚Ó íÛðˆËË Ó·Î„˜ËÚ ÔÛÚ¸ ìÍð‡ËÌ ËÎË ÊÂ, ̇ӷÓðÓÚ, Ó·‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ÔðË‚Ë΄ËðÓ‚‡ÌÌÓ ÓÒÚ‡ÌÛÚÒfl Á‡ Ôð‰Â·ÏË Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡. ÇËÍÚÓð û˘ÂÌÍÓ, ÓÙˈˇθÌÓ Á‡Ìfl‚¯ËÈ ÔðÂÁˉÂÌÚÒÍÓ ÍðÂÒÎÓ 23 flÌ‚‡ðfl ÔÓÒΠÔӷ‰˚ ̇ ‚˚·Óð‡ı, Ò‚ÓË ÔÂð‚˚ ÒÎÓ‚‡ ÔÓÒ‚flÚËÎ Ö‚ðÓÔÂ: «ç‡¯Â ÏÂÒÚÓ – ‚ „ð‡Ìˈ‡ı Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡...» ñÂθ û˘ÂÌÍÓ, Ôð˯‰¯Â„Ó Í ‚·ÒÚË ‚ ðÂÁÛθڇÚ «Óð‡ÌÊ‚ÓÈ» ð‚ÓβˆËË, – Û‚Â΢ËÚ¸ ¯‡ÌÒ˚ ìÍð‡ËÌ˚ Ӊ̇ʉ˚ ÒÚ‡Ú¸ ˜ÎÂÌÓÏ Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡. ùÚÓ Ì‡ÏÂðÂÌËÂ, ÔÛÒÚ¸ ‰‡Ê ‚ ÓÚ‰‡ÎÂÌÌÓÈ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚Â, ·˚ÎÓ ‚ÒÚð˜ÂÌÓ Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ Ò ÒËÏÔ‡ÚËÂÈ. ä ÔðËÏÂðÛ, ÔÓÏËÏÓ ‰ÂÎÓ‚Ó„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡, Ö‚ðÓÒÓ˛Á Ë ìÍð‡Ë̇ Ó·ð‡ÚËÎË Ò‚ÓË ‚ÁÓð˚ ̇ ÒÂð¸ÂÁÌÓ ۄÎÛ·ÎÂÌË ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ ËÌÚ„ð‡ˆËË Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó Ô‡ðÚÌÂðÒÚ‚‡. ë ˝ÚÓÈ ˆÂθ˛ ‚ «è·Ì ‰ÂÈÒÚ‚ËÈ», ÔðËÌflÚÓÏ ìÍð‡ËÌÓÈ Ë Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ ‚ Ôðӯ‰¯ÂÏ ÏÂÒflˆÂ,
krayna yüzünü hiç olmad›¤› kadar Avrupa Birli¤i’ne döndü”; Viktor Yuflçenko’nun devlet baflkanl›¤›na seçilmesinden sonra Avrupa bas›n›nda ç›kan haberler bu bafll›k alt›nda toplanabilir. AB Komisyonu Baflkan Yard›mc›s› Margot Wallstrom, 24 Ocak’ta Ukrayna’n›n AB’ye tam üyeli¤inin her fleye ra¤men “gerçekçi” bir perspektif olarak kabul edildi¤ini belirtti; ama buna daha çok zaman oldu¤unu da ekledi. 1999’da Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin tam üyeli¤e aday olmas›ndan bu yana s›k s›k Avrupa kamuoyunda telaffuz edilen; “Türkiye üye olacaksa neden falanca ülke olmas›n” cümlelerinin en popüler ülkesi de Ukrayna’yd›. fiimdi Türkiye müzakerelere bafllama arefesinde ve AB kamuoyu soruyor: O halde neden Ukrayna da bir gün üye olmas›n? Türkiye’nin üyeli¤i Ukrayna’n›n üyelik yolunu kolaylaflt›rabilir, belki de tam tersi, iki ülke de AB s›n›r›n›n d›fl›nda imtiyazl› olarak kal›verir. 23 Ocak’ta koltu¤una resmen oturan Victor Yuflçenko ise seçim galibiyetinin ard›ndan ilk cümlelerini Avrupa’ya ithaf etmiflti: “Bizim yerimiz AB s›n›rlar›n›n içindedir…” Turuncu Devrim’le iktidar koltu¤una oturan Yuflçenko’nun amac›, birgün Ukrayna’n›n AB üyesi olma flans›n› güçlendirmek. Bu niyet AB taraf›ndan, uzak bir gelecekte bile olsa sempatiyle karfl›land›. Nitekim AB ile Ukrayna, iflbirli¤inin ötesinde art›k gözlerini ekonomik entegrasyon ve siyasi iflbirli¤inin iyice derinlefltirilmesine dikmifl durumda. Bu amaçla Birlik ile Ukrayna aras›nda geçen ay uygulamaya konan Eylem Plan›’nda da, Avrupa’y› bölecek yeni s›n›rlar çekilmemesinin amaçland›¤› vurgulan›yor. Yeni Eylem Plan› ve Yuflçenko’nun zafer cümlesinde yer alan “s›n›r” kelimesiyse, söz konusu Ukrayna oldu¤unda pekçok fley ifade
«ì
ediyor. Zira Ukrayna Türkiye ile ayn› saat diliminde, Do¤u ile Bat› aras›nda ve hep s›n›rda olmufl bir ülke: Din s›n›rlar›, uygarl›k s›n›rlar›, Avrupa’n›n s›n›rlar›… Art›k laf› geçti¤inde AB’nin kap›s›nda Avrupa’n›n s›n›rlar›n›n tart›fl›laca¤› bir ülke daha var; Ukrayna. Milliyetler ve S›n›rlar adl› kitab›nda Stefanos Yerasimos Do¤u – Bat› s›n›r›n› çizerken yola Akdeniz’in birli¤i efsanesinden ç›k›yor: “Do¤u ile Bat› aras›nda Truva Savafl›’na son verecek bar›fl, hâlâ beklenmekte. Devflirme bir uygar olarak kabul edilen Makedonyal› ‹skender’in 1992’de Lizbon’da yap›lan Avrupa Toplulu¤u Zirvesi’nde bu dünyalardan hangisine ait oldu¤unun tart›fl›lmas›, sözkonusu dünya görüflünün hâlâ geçerli oldu¤unu gösteren bir örnek.” Rönesans Avrupas›’nda Türklerin Truval›lar›n ahvad› olduklar› yolunda söylentiler bile dolaflt›. Birinci Dünya Savafl›’na son veren 1918 Paris Konferans›’nda, Türkleri Avrupa’dan atma amac›na az çok ulafl›lm›flt›. Yunanistan kendini bu amac›n mirasç›s› ilan ederek Anadolu’yu ele geçirmeye kalk›flt›. Baflaramay›nca s›n›r yine Med Savafllar› (M.Ö.490-M.Ö.479) s›ras›ndaki yerinde, Ege Adalar› ile Anadolu k›y›lar› aras›nda bir yerde çizildi.
‰Â·ÂÚÒfl ‡ÍˆÂÌÚ Ì‡ ÌÂÊ·ÚÂθÌÓÒÚË ÒÓÁ‰‡ÌËfl ÌÓ‚˚ı „ð‡Ìˈ, ð‡Á‰ÂÎfl˛˘Ëı Ö‚ðÓÔÛ. ëÎÓ‚Ó «„ð‡Ìˈ‡», ÔðÓÁ‚Û˜‡‚¯Â ‚ Ë̇ۄÛð‡ˆËÓÌÌÓÈ ðÂ˜Ë û˘ÂÌÍÓ Ë ‚ ÌÓ‚ÓÏ «è·Ì ËÌÚ„ð‡ˆËË», ‚ ÒÎÛ˜‡Â Ò ìÍð‡ËÌÓÈ ËÏÂÂÚ ÏÌÓ„Ó Á̇˜ÂÌËÈ. lj¸ ìÍð‡Ë̇ ̇ıÓ‰ËÚÒfl ‚ Ó‰ÌÓÏ ˜‡ÒÓ‚ÓÏ ÔÓflÒÂ Ò íÛðˆËÂÈ Ë ‚Ò„‰‡ ·˚· ÔðË„ð‡Ì˘Ì˚Ï „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ ÏÂÊ‰Û á‡Ô‡‰ÓÏ Ë ÇÓÒÚÓÍÓÏ: ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ „ð‡Ìˈ˚, ÍÛθÚÛðÌ˚ „ð‡Ìˈ˚, „ð‡Ìˈ˚ Ö‚ðÓÔ˚... íÂÔÂð¸ ̇ ÔÓðÓ„Â Öë ÒÚÓËÚ ‰ðÛ„‡fl ÒÚð‡Ì‡, ÍÓÚÓð‡fl ÔðË ÒÎÛ˜‡Â ÏÓÊÂÚ ÓÒÔÓðËÚ¸ „ð‡Ìˈ˚ Ö‚ðÓÔ˚, – ìÍð‡Ë̇. ëÚÂÙ‡ÌÓÒ Öð‡ÒËÏÓÒ ‚ Ò‚ÓÂÈ ÍÌË„Â «ç‡ˆËË Ë „ð‡Ìˈ˚», Ó˜Âð˜Ë‚‡fl „ð‡Ìˈ˚ ÇÓÒÚÓ͇ Ë á‡Ô‡‰‡, ËÒıÓ‰ËÚ ËÁ ΄Ẩ˚ Ó ëð‰ËÁÂÏÌÓÏÓðÒÍÓÏ Â‰ËÌÒÚ‚Â: «ÑÓ ÒËı ÔÓð ÓÊˉ‡ÂÚÒfl ÔÂðÂÏËðËÂ, ÍÓÚÓðÓ ÔðÂÍð‡ÚËÚ íðÓflÌÒÍÛ˛ ‚ÓÈÌÛ. ëÔÓð˚ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍÓ„Ó ëÓ‚ÂÚ‡ ‚Ó ‚ðÂÏfl ‚ÒÚðÂ˜Ë Ì‡ ‚˚Ò¯ÂÏ ÛðÓ‚Ì ‚ 1992 „Ó‰Û ‚ ãËÒÒ‡·ÓÌÂ Ó ÚÓÏ, Í Í‡ÍÓÏÛ ËÁ ˝ÚËı ÏËðÓ‚ ÓÚÌÓÒËÚÒfl ÄÎÂÍ҇̉ð å‡Í‰ÓÌÒÍËÈ, ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ ÍÓÚÓðÓ„Ó ð‡ÒˆÂÌË‚‡ÂÚÒfl Í‡Í ÌÂ͇fl ÍÛθÚÛð‡, fl‚Îfl˛ÚÒfl ̇„Îfl‰Ì˚Ï ÔðËÏÂðÓÏ ÔðÓ‰ÓÎʇ˛˘Â„ÓÒfl ÌÂÔÓÒÚÓflÌÒÚ‚‡ ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌËfl». Ç Ö‚ðÓÔ ˝ÔÓıË ÇÓÁðÓʉÂÌËfl ‰‡Ê ÔÓ„Ó‚‡ðË‚‡ÎË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÚÛðÍË fl‚Îfl˛ÚÒfl ÔÓÚÓÏ͇ÏË ÚðÓfl̈‚. ç‡ è‡ðËÊÒÍÓÈ ÍÓÌÙÂðÂ̈ËË 1918 „., ÔÓÎÓÊË‚¯ÂÈ ÍÓ̈ èÂð‚ÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌÂ, ‰‚‡ Ì ۉ‡ÎÓÒ¸
Ukrayna Devlet Baflkan› Viktor Yuflçenko ve AB temsilcisi Javier Solana
èðÂÁˉÂÌÚ ìÍð‡ËÌ˚ ÇËÍÚÓð û˘ÂÌÍÓ Ë Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθ Öë ¸Âð ëÓ·̇
AB ile Ukrayna, iflbirli¤inin ötesinde art›k gözlerini ekonomik entegrasyon ve siyasi iflbirli¤inin iyice derinlefltirilmesine dikmifl durumda.
èÓÏËÏÓ ‰ÂÎÓ‚Ó„Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡, Ö‚ðÓÒÓ˛Á Ë ìÍð‡Ë̇ Ó·ð‡ÚËÎË Ò‚ÓË ‚ÁÓð˚ ̇ ÒÂð¸ÂÁÌÓ ۄÎÛ·ÎÂÌË ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ ËÌÚ„ð‡ˆËË Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó Ô‡ðÚÌÂðÒÚ‚‡. 39
1989’a kadar demir bir perdeyle ikiye bölünmüfl olan Avrupa, perdenin kalkmas›yla yeniden düzenleniyor.
Ö‚ðÓÔ‡, ð‡Á‰ÂÎÂÌ̇fl «ÊÂÎÂÁÌ˚Ï Á‡Ì‡‚ÂÒÓÏ» ̇‰‚Ó ‰Ó 1989 „., ÔÓÒΠËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌËfl ˝ÚÓ„Ó Á‡Ì‡‚ÂÒ‡ ÒÚðÓËÚÒfl Á‡ÌÓ‚Ó. 40
Ancak SSCB’nin kurulmas› ve So¤uk Savafl’la birlikte “Demir Perde”nin ortaya ç›kmas›, uygarl›kla barbarl›k aras›ndaki s›n›r›n geçici bir süre için yer de¤ifltirmesine yol açt›. Bu ara dönemde komünizmi Do¤u despotlu¤u ile özdefllefltirmek üzere s›n›rlar yeniden düzenlendi. Bu arada Türkiye s›n›r›n bat›s›nda yer al›rken, Ukrayna Do¤u’dayd›. Komünist dünyan›n y›k›lmas›yla birlikte, Yerasimos’a göre flafl›rt›c› bir süreklilikle gerisin geriye, ayn› eski Do¤u – Bat› s›n›r› efsanesine dönme e¤iliminde dünya. Türkiye bu s›n›r›n yerini AB’ye üye olarak kal›c› bir biçimde de¤ifltirmek istiyor. Bu f›rsattan istifade, Do¤u’dan kurtulmak isteyen Ukrayna’n›n reformcu yeni hükümeti de ifl bafl›na gelir gelmez Ukrayna’y› s›n›r›n bat›s›na temelli yerlefltirmek için AB’nin kap›s›n› zorlamaya bafllad›. Ukrayna, Birli¤e kat›lan 10 yeni üye aras›nda olan bat› komflular› Polonya, Macaristan ve Slovakya sayesinde 1 May›s 2004’ten itibaren AB ile 727 kilometrelik bir kara s›n›r›n› paylafl›yor! Yak›n bir gelecekte Romanya’n›n da Birli¤e tam üye olmas›yla Ukrayna’n›n AB ile kara s›n›rlar›n›n uzunlu¤u, do¤usundaki 1576 kilometrelik Rusya s›n›r›n›n uzunlu¤unu neredeyse yakalayacak. Dolay›s›yla ülkenin AB ile temas›, en az Rusya ile, yani Do¤u ile aras›ndaki oran kadar artm›fl olacak. Öte yandan Fransa’n›n Le Monde gazetesinde k›sa süre önce yay›mlanan bir yaz›da Rusya’n›n Ukrayna için ebedi bir stratejik ortak oldu¤u vurgulan›yordu. Bu yüzden inanç, Ukrayna’n›n AB ile yak›nlafl›rken Rusya’y› terk etmeyece¤i, aksine onu da Avrupa’ya do¤ru çekece¤i yönünde. Durumdan kuflku duyan Ukraynal›lar ise internette oluflturduklar› forumlarda muhalefetin ABD ve AB taraf›ndan finanse edildi¤ini, as›l amac›n Rusya’n›n s›n›rlar›n›n yar›s›n› kontrol etmek oldu¤unu iddia ediyor.
Avrupa’n›n s›n›rlar› masada çizildi S›n›r›n bat›s›na göz at›ld›¤›nda, Avrupa’n›n özellikle son 15 y›lda önemli geliflmelere sahne oldu¤u gözleniyor. 1989’a kadar demir bir perdeyle ikiye bölünmüfl olan Avrupa, perdenin kalkmas›yla yeniden düzenleniyor. Buna göre üye say›s›n› art›ran AB, bahçeli müstakil bir ev gibi giderek geniflledi. Evde duvarlar ortadan kalkt›kça, d›fl avlunun duvarlar› daha da yükseltilmeye bafllad›. AB içinde senede 1 milyar 700 bin kez üzerlerinden geçilen s›n›rlara karfl›l›k, Avrupa’n›n s›n›rlar›n›n nerede oldu¤u sorusu en büyük mesele haline geldi. Türkiye uzun bir süredir bu s›n›rlar› zorlarken, flimdi buna bir de Ukrayna eklendi.
‚˚·ðÓÒËÚ¸ ÚÛðÓÍ ËÁ Ö‚ðÓÔ˚. ÉðˆËfl, Ó·˙fl‚Ë‚¯‡fl Ò·fl Ôð‡‚ÓÔðÂÂÏÌˈÂÈ, ÔÓÔ˚ڇ·Ҹ Á‡‚·‰ÂÚ¸ Ä̇ÚÓÎËÂÈ. ç ‰ÓÒÚË„ÌÛ‚ ˝ÚÓÈ ˆÂÎË, „ð‡ÌËˆÛ ÒÌÓ‚‡ ÔðÓ‚ÂÎË, Í‡Í ‚ ÔÂðËÓ‰ åˉËÈÒÍËı ‚ÓÈÌ (490-479 „„. ‰Ó Ì.˝.), ÏÂÊ‰Û ù„ÂÈÒÍËÏË ÓÒÚðÓ‚‡ÏË Ë ÔÓ·ÂðÂʸÂÏ Ä̇ÚÓÎËË. íÓθÍÓ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌË ëëëê Ë ÔÓfl‚ÎÂÌË ̇ðfl‰Û Ò «ıÓÎÓ‰ÌÓÈ ‚ÓÈÌÓÈ» «ÊÂÎÂÁÌÓ„Ó Á‡Ì‡‚ÂÒ‡» ÔÓÁ‚ÓÎËÎÓ Ì‡ ÌÂÍÓÚÓðÓ ‚ðÂÏfl ÔÂð‰‚ËÌÛÚ¸ „ð‡ÌËˆÛ ÏÂÊ‰Û ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËÂÈ Ë ‚‡ð‚‡ðÒÚ‚ÓÏ. Ç ˝ÚÓÚ ÔðÓÏÂÊÛÚÓÍ ‚ðÂÏÂÌË „ð‡Ìˈ˚ ÔðÓ‚ÂÎË Á‡ÌÓ‚Ó, ÓÚÓʉÂÒÚ‚Îflfl ÍÓÏÏÛÌËÁÏ Ò ‰ÂÒÔÓÚËÂÈ ÇÓÒÚÓ͇. ÖÒÎË ‚ ÚÓ ‚ðÂÏfl íÛðˆËfl Á‡ÌËχ· ÏÂÒÚÓ Ì‡ Á‡Ô‡‰Â „ð‡Ìˈ˚, ÚÓ ìÍð‡Ë̇ – ̇ Âfi ‚ÓÒÚÓÍÂ. ë Ô‡‰ÂÌËÂÏ ÍÓÏÏÛÌËÒÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ðÂÊËχ, ÔÓ Öð‡ÒËÏÓÒÛ, ÏËð Ò ÔÓð‡Ê‡˛˘ÂÈ ÒÍÓðÓÒÚ¸˛ ÒÍÎÓÌflÂÚÒfl Í ÔðÂÊÌÂÏÛ, ÚÓ ÂÒÚ¸ Í ‚ÓÁ‚ð‡ÚÛ Í ÒÚ‡ðÓÈ Î„ÂÌ‰Â Ó „ð‡Ìˈ ÇÓÒÚÓÍ-á‡Ô‡‰. íÛðˆËfl ıÓ˜ÂÚ Ì‡‚Ò„‰‡ ÔÓÏÂÌflÚ¸ ÏÂÒÚÓ ˝ÚÓÈ „ð‡Ìˈ˚, ÒÚ‡‚ ˜ÎÂÌÓÏ Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡. ÇÓÒÔÓθÁÓ‚‡‚¯ËÒ¸ ˝ÚÓÈ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸˛, ÌÓ‚Ó ðÂÙÓðχÚÓðÒÍÓ ðÛÍÓ‚Ó‰ÒÚ‚Ó ìÍð‡ËÌ˚, Ê·˛˘Â ËÁ·‡‚ËÚ¸Òfl ÓÚ ÇÓÒÚÓ͇, ‰‚‡ Ôðˉfl Í ‚·ÒÚË, ÒÚ‡ÎÓ ÒÚÛ˜‡Ú¸Òfl ‚ ‰‚ÂðË Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡, ˜ÚÓ·˚ ÓÒÌÓ‚‡ÚÂθÌÓ ÔÓÒÚ‡‚ËÚ¸ ìÍð‡ËÌÛ Ì‡ Á‡Ô‡‰ ÓÚ „ð‡Ìˈ˚. 燘Ë̇fl Ò 1 χfl 2004 „., ìÍð‡Ë̇ ËÏÂÂÚ 727 ÍÏ ÒÛıÓÔÛÚÌÓÈ „ð‡Ìˈ˚ Ò Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ ˜ÂðÂÁ Ò‚ÓËı Á‡Ô‡‰Ì˚ı ÒÓÒ‰ÂÈ èÓθ¯Û, ÇÂÌ„ð˲ Ë ëÎÓ‚‡Í˲, Ó͇Á‡‚¯ËıÒfl ‚ ‰ÂÒflÚÍ ‚ÌÓ‚¸ ‚ÒÚÛÔË‚¯Ëı ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛Á ÒÚð‡Ì! ÇÒÚÛÔÎÂÌË ‚ ·ÎËʇȯÂÏ ·Û‰Û˘ÂÏ ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛Á êÛÏ˚ÌËË Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ÔðËð‡‚ÌË‚‡ÂÚ ‰ÎËÌÛ „ð‡Ìˈ˚ ìÍð‡ËÌ˚ Ò Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ Í 1576 ÍÏ „ð‡Ìˈ˚ ìÍð‡ËÌ˚ Ò êÓÒÒËÂÈ Ì‡ ‚ÓÒÚÓÍÂ. í‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ, ÔðË·ÎËÊÂÌÌÓÒÚ¸ ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì˚ Í Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÛ, Í‡Í ÏËÌËÏÛÏ, ‚ÓÁð‡ÒÚ‡ÂÚ ‰Ó Âfi ·ÎËÁÓÒÚË Ò êÓÒÒËÂÈ, Ú. Â. Ò ÇÓÒÚÓÍÓÏ. ë ‰ðÛ„ÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, ‚ ̉‡‚ÌÓ ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌÓÈ ‚Ó Ùð‡ÌˆÛÁÒÍÓÈ „‡ÁÂÚ Le Monde Òڇڸ ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡ÎÓÒ¸, ˜ÚÓ êÓÒÒËfl ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ‚˜Ì˚Ï ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍËÏ Ô‡ðÚÌÂðÓÏ ìÍð‡ËÌ˚. èÓ ˝ÚÓÈ Ôð˘ËÌÂ, ÔðË·ÎËʇflÒ¸ Í Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÛ, ìÍð‡Ë̇ Ì ·Û‰ÂÚ ÓÚ͇Á˚‚‡Ú¸Òfl ÓÚ êÓÒÒËË, ̇ӷÓðÓÚ, ·Û‰ÂÚ Ô˚Ú‡Ú¸Òfl ÔðË·ÎËÁËÚ¸ Í Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÛ Ë Âfi. é·ÂÒÔÓÍÓÂÌÌ˚ ڇÍËÏ ÔÓÎÓÊÂÌËÂÏ ‰ÂÎ ÛÍð‡Ë̈˚ ̇ Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌ˚ı ËÏË àÌÚÂðÌÂÚ-ÙÓðÛχı ÛÚ‚Âðʉ‡˛Ú, ˜ÚÓ ÓÒÌӂ̇fl ˆÂθ ‰‡ÌÌÓ„Ó ÔðÓÚË‚Ó‰ÂÈÒÚ‚Ëfl, ÙË̇ÌÒËðÛÂÏÓ„Ó ëòÄ Ë Öë, – ‚ÁflÚ¸ ÔÓ‰ ÍÓÌÚðÓθ ÔÓÎÓ‚ËÌÛ „ð‡Ìˈ êÓÒÒËË.
Éð‡Ìˈ˚ Ö‚ðÓÔ˚ ·˚ÎË Ôðӂ‰ÂÌ˚ ÔÛÚÂÏ ÔÂð„ӂÓðÓ‚ èðË ð‡ÒÒÏÓÚðÂÌËË Á‡Ô‡‰Ì˚ı „ð‡Ìˈ ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl Ә‚ˉÌ˚Ï, ˜ÚÓ ‚ Ö‚ðÓÔÂ, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ Á‡ ÔÓÒΉÌË 15 ÎÂÚ, ÔðÓËÁÓ¯ÎË ‚‡ÊÌ˚ ËÁÏÂÌÂÌËfl. Ö‚ðÓÔ‡, ð‡Á‰ÂÎÂÌ̇fl «ÊÂÎÂÁÌ˚Ï Á‡Ì‡‚ÂÒÓÏ» ̇‰‚Ó ‰Ó 1989 „., ÔÓÒΠËÒ˜ÂÁÌÓ‚ÂÌËfl ˝ÚÓ„Ó Á‡Ì‡‚ÂÒ‡ ÒÚðÓËÚÒfl Á‡ÌÓ‚Ó. Öë, ËÒıÓ‰fl ËÁ ˝ÚÓ„Ó
UKRAYNA NE TARAFTA?
ÉÑÖ çÄïéÑàíëü ìäêÄàçÄ?
Yüzölçümü: 603,700 kilometrekare
íÂððËÚÓðËfl: 603.700 Í‚. ÍÏ.
Kara s›n›rlar›: Toplam 4,663 km. Komflular›yla s›n›r uzunluklar›: Beyaz Rusya 891 km, Macaristan 103 km, Moldova 939 km, Polonya 526 km, Romanya 531 km, Rusya 1,576 km, Slovakya 97 km.
íÂððËÚÓðˇθ̇fl „ð‡Ìˈ‡: ‚ÒÂ„Ó 4.663 ÍÏ. èðÓÚflÊÂÌÌÓÒÚ¸ „ð‡Ìˈ Ò ÒÓÒ‰flÏË: ÅÂÎÓðÛÒÒËfl – 891 ÍÏ, ÇÂÌ„ðËfl – 103 ÍÏ, åÓΉӂ‡ – 939 ÍÏ, èÓθ¯‡ – 526 ÍÏ, êÛÏ˚ÌËfl – 531 ÍÏ, êÓÒÒËfl – 1.576 ÍÏ, ëÎÓ‚‡ÍËfl – 97 ÍÏ.
K›y› uzunlu¤u: 2,782 km
ÑÎË̇ ·Âð„ӂÓÈ ÎËÌËË: 2.782 ÍÏ.
Do¤al kaynaklar›: Demir, kömür, manganez, do¤algaz, petrol, tuz, sülfür, grafit, titanyum, magnesyum, nikel, c›va, kereste, tar›m (ifllenen arazi ülkenin yüzde 56,21’i)
èðËðÓ‰Ì˚ ðÂÒÛðÒ˚: ÊÂÎÂÁ̇fl ðÛ‰‡, ͇ÏÂÌÌ˚È Û„Óθ, χð„‡Ìˆ, ÔðËðÓ‰Ì˚È „‡Á, ÌÂÙÚ¸, ͇ÏÂÌ̇fl ÒÓθ, ÒÂð‡, „ð‡ÙËÚ, ÚËÚ‡Ì, χ„ÌËÈ, ÌËÍÂθ, ðÚÛÚ¸, ÒÚðÓ‚ÓÈ ÎÂÒ, ÁÂÏÎfl (ÔÎÓ˘‡‰¸ Ó·ð‡·‡Ú˚‚‡ÂÏ˚ı ÚÂððËÚÓðËÈ – 56,21%).
Nüfus: 47,732,079 (Temmuz 2004) Yafl da¤›l›m›: 0-14 yafl % 15.9 (erkek 3,883,485; k›z 3,715,668) 15-64 yafl % 68.7 (erkek 15,692,388; kad›n 17,096,611) 65 ve üstü % 15.4 (erkek 2,472,023; kad›n 4,871,904)
óËÒÎÂÌÌÓÒÚ¸ ̇ÒÂÎÂÌËfl: 47.732.079 (̇ ˲θ 2004 „.) ëÓÒÚ‡‚ ̇ÒÂÎÂÌËfl ÔÓ ‚ÓÁð‡ÒÚÛ: éÚ 0 ‰Ó 14 ÎÂÚ – 15,9 % (3.883.485 χθ˜ËÍÓ‚ Ë 3.715.668 ‰Â‚Ó˜ÂÍ).
Yafl ortalamas›: Toplam 38.1, erkek 34.8, kad›n 41.1.
éÚ 15 ‰Ó 64 ÎÂÚ – 68,7% (15.692.388 ÏÛʘËÌ Ë 17.096.611 ÊÂÌ˘ËÌ).
Nüfus art›fl›: % -0.66.
65 ÎÂÚ Ë ·ÓΠ– 15,4% (2.472.023 ÏÛʘËÌ Ë 4.871.904 ÊÂÌ˘ËÌ).
Yetiflkin nüfusta AIDS yayg›nl›¤›: % 2 (2003)
ëð‰ÌËÈ ‚ÓÁð‡ÒÚ: 38,1, Û ÏÛʘËÌ – 34,8, Û ÊÂÌ˘ËÌ – 41,1.
AIDS virüsü ile yaflayanlar: 250,000 (2001) AIDS’ten ölenler: 11,000 (2001) Etnik gruplar: Ukraynal› % 77.8, Rus % 17.3, Beyaz Rus % 0.6, Moldoval› % 0.5, Tatar yüzde 0.5, Bulgar % 0.4, Macar % 0.3, Romen % 0.3, Polonyal› % 0.3, Musevi % 0.2, di¤er % 1.8 (2001) Din: Ukraynal› Ortodoks - Kiev Patrikli¤i % 19, Ukraynal› Ortodoks – Moskova Patrikli¤i % 9, Ukraynal› Yunan Katolik % 6, Ukraynal› Ba¤›ms›z Ortodoks % 1.7, Protestan, Musevi, Müslüman ve ateist % 38 (2004). Dil: Ukraynaca, Rusça, Romence, Lehçe, Macarca. Milli gelir: 260.4 milyar dolar (2003) Büyüme: % 9.4 (2003) Kifli bafl›na milli gelir: 5,400 dolar (2003) AB ile ticaret: 14,5 milyar euro (2003). Tar›m ürünleri ve enerji bu ticaret hacminin üçte birini oluflturuyor. Ulusal gelirde sektörlerin paylar›: Tar›m % 18.8, endüstri % 44.8, servis % 36.4. Yat›r›m: Ulusal gelirin % 21’i (2003) Enflasyon: % 5.2 (2003) ‹flsizlik: Resmi rakamlara göre % 3,7. Anca bunun çok üzerinde oldu¤u san›l›yor. (2003) Bütçe: Gelir: 14.1 milyar dolar. Gider: 14.19 milyar dolar. Tar›m ürünleri: Tah›l, fleker pancar›, ayçiçe¤i, sebze, et, süt. Endüstri: Kömür, elektrik, metal iflleri, makine ve ekipman.
èðËðÓÒÚ ˜ËÒÎÂÌÌÓÒÚË Ì‡ÒÂÎÂÌËfl: 0,66 %. ê‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌÌÓÒÚ¸ Çàó-ËÌÙÂ͈ËË ÒðÂ‰Ë ÒÓ‚Âð¯ÂÌÌÓÎÂÚÌËı: 2% (̇ 2003 „.) äÓ΢ÂÒÚ‚Ó Çàó-ËÌÙˈËðÓ‚‡ÌÌ˚ı: 250.000 (̇ 2001 „.) äÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÛÏÂð¯Ëı ÓÚ Çàó-ËÌÙÂ͈ËË: 11.000 (̇ 2001 „.) ùÚÌ˘ÂÒÍËÈ ÒÓÒÚ‡‚: ÛÍð‡Ë̈˚ – 77,8%, ðÛÒÒÍË – 17,3%, ·ÂÎÓðÛÒ˚ – 0,6%, ÏÓΉ‡‚‡Ì – 0,5%, Íð˚ÏÒÍË ڇڇð˚ – 0,5%, ·Ó΄‡ð˚ – 0,4%, ‚ÂÌ„ð˚ – 0,3%, ˆ˚„‡Ì – 0,3%, ÔÓÎflÍË – 0,3%, ‚ðÂË – 0,2%, ÓÒڇθÌ˚ – 1,8% (̇ 2001 „.) ÇÂðÓËÒÔӂ‰‡ÌËfl: ìÍð‡ËÌÒ͇fl Ôð‡‚ÓÒ·‚̇fl ˆÂðÍÓ‚¸ äË‚ÒÍÓ„Ó Ô‡Úðˇðı‡Ú‡ – 19%, ìÍð‡ËÌÒ͇fl Ôð‡‚ÓÒ·‚̇fl ˆÂðÍÓ‚¸ åÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó Ô‡Úðˇðı‡Ú‡ – 9%, ÛÍð‡ËÌÒÍË „ðÂÍÓ-͇ÚÓÎËÍË – 6%, ÛÍð‡ËÌÒÍË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚ – 1,7%, ÔðÓÚÂÒÚ‡ÌÚ˚, ËÛ‰ÂË, ÏÛÒÛθχÌÂ Ë ‡ÚÂËÒÚ˚ – 38% (̇ 2004 „.) üÁ˚ÍË Ó·˘ÂÌËfl: ÛÍð‡ËÌÒÍËÈ, ðÛÒÒÍËÈ, ˆ˚„‡ÌÒÍËÈ, ÔÓθÒÍËÈ, ‚ÂÌ„ÂðÒÍËÈ. 燈ËÓ̇θÌ˚È ‰ÓıÓ‰: 260,4 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. (̇ 2003 „.) èðËðÓÒÚ: 9,4% (̇ 2003 „.) 燈ËÓ̇θÌ˚È ‰ÓıÓ‰ ̇ ‰Û¯Û ̇ÒÂÎÂÌËfl: 5.400 ‰ÓÎÎ. (̇ 2003 „.) íÓð„Ó‚Îfl Ò Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ: 14,5 ÏÎð‰. ‚ðÓ (̇ 2003 „.) èðÓ‰ÛÍÚ˚ ÁÂÏΉÂÎËfl Ë ˝ÌÂð„ÓÌÓÒËÚÂÎË ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÚðÂÚ¸ ˝ÚÓ„Ó Ó·˙Âχ. ÑÓÎfl ‚ ̇ˆËÓ̇θÌÓÏ ‰ÓıÓ‰Â: ÁÂÏΉÂÎË – 18,8%, ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓÒÚ¸ – 44,8%, ÒÙÂð‡ Ó·ÒÎÛÊË‚‡ÌËfl – 36,4%. ìðÓ‚Â̸ ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ – 21% ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ‰ÓıÓ‰‡ (̇ 2003 „.) ìðÓ‚Â̸ ËÌÙÎflˆËË – 5,2 % (̇ 2003 „.) ìðÓ‚Â̸ ·ÂÁð‡·ÓÚˈ˚ – ÔÓ ÓÙˈˇθÌ˚Ï ‰‡ÌÌ˚Ï 3,7%. çÓ Ôð‰ÔÓ·„‡ÂÚÒfl, ˜ÚÓ ð‡θÌ˚È ÛðÓ‚Â̸ ̇ÏÌÓ„Ó ‚˚¯Â (̇ 2003 „.) Å˛‰ÊÂÚ: ‰ÓıÓ‰˚ – 14,1 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ.; ð‡ÒıÓ‰˚ – 14,19 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. ëÂθÒÍÓıÓÁflÈÒÚ‚ÂÌÌÓ ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó: ÁÂðÌÓ‚˚Â, Ò‡ı‡ð̇fl Ò‚ÂÍ·, ÔÓ‰ÒÓÎ̘ÌËÍ, Ó‚Ó˘Ë, ÏflÒÓ, ÏÓÎÓÍÓ. èðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓÒÚ¸: ‰Ó·˚˜‡ Û„Îfl, ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó ˝ÎÂÍÚðÓ˝ÌÂð„ËË, ÏÂÚ‡ÎÎÓÔðÓ͇Ú, χ¯ËÌÓÒÚðÓÂÌËÂ Ë Ó·ÓðÛ‰Ó‚‡ÌËÂ.
AB-Ukrayna Eylem Plan›’n›n öncelikli maddeleri n n n n n n n n n n n n n
‹stikrar› ve demokratik kurumlar› garanti alt›na alacak hukuk düzeninin oluflmas›. Bas›n ve ifade özgürlü¤üne sadakat. Kriz yönetimi konusunda tecrübe al›fl-verifli. Silahs›zlanma konusunda iflbirli¤i. Bölgesel güvenlik ve s›n›r sorunlar›n›n çözülmesi. Ukrayna’n›n Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeli¤i. fieffaf, uluslararas› yat›r›mc›ya uygun koflullar›n yarat›lmas›. Yolsuzlukla mücadele. Vergi reformu ve kamu sektöründe reform. Vize ifllemlerinin kolaylaflt›r›lmas›. Kanunlar›n AB ile uyumlu hale getirilmesi. ‹nsan kaçakç›l›¤›yla mücadele. Nükleer enerjide uluslararas› standartlara uyum. 1986 Çernobil nükleer facias›ndan ç›kar›lacak derslerin unutulmas›n›n önüne geçmek.
èðËÓðËÚÂÚÌ˚ ÔÛÌÍÚ˚ «è·̇ ËÌÚ„ð‡ˆËË Ö‚ðÓÒÓ˛Á – ìÍð‡Ë̇» n n n n n n n n n n n n n
îÓðÏËðÓ‚‡ÌË ÒËÒÚÂÏ˚ Ôð‡‚ÓÔÓðfl‰Í‡, ‰‡˛˘ÂÈ „‡ð‡ÌÚËË ÒÚ‡·ËθÌÓÒÚË Ë ‰ÂÏÓÍð‡ÚËË. ÇÂðÌÓÒÚ¸ ÔðË̈ËÔ‡Ï Ò‚Ó·Ó‰˚ ÒÎÓ‚‡ Ë ÔðÂÒÒ˚. é·ÏÂÌ ÓÔ˚ÚÓÏ ‚ ÒÙÂð ÔðÂÓ‰ÓÎÂÌËfl ÍðËÁËÒÓ‚. ëÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó ‚ ÒÙÂð ð‡ÁÓðÛÊÂÌËfl. ê„ËÓ̇θ̇fl ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚ¸ Ë ð¯ÂÌË ÔðÓ·ÎÂÏ „ð‡Ìˈ. ÇÒÚÛÔÎÂÌË ìÍð‡ËÌ˚ ‚Ó ÇÒÂÏËðÌÛ˛ ÚÓð„Ó‚Û˛ Óð„‡ÌËÁ‡ˆË˛. èðÓÁð‡˜ÌÓÒÚ¸, ÒÓÁ‰‡ÌË ‚˚„Ó‰Ì˚ı ÛÒÎÓ‚ËÈ ‰Îfl ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ËÌ‚ÂÒÚÓðÓ‚. ÅÓ𸷇 Ò ·ÂÁÁ‡ÍÓÌËÂÏ. ç‡ÎÓ„Ó‚‡fl ðÂÙÓðχ Ë ðÂÙÓðχ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ÒÂÍÚÓð‡ ˝ÍÓÌÓÏËÍË. ìÔðÓ˘ÂÌË ‚ËÁÓ‚˚ı Ôðӈ‰Ûð. èð˂‰ÂÌË Á‡ÍÓÌÓ‰‡ÚÂθÒÚ‚‡ ‚ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ËÂ Ò ÌÓðχÏË Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡. ÅÓ𸷇 Ò ÚÓð„Ó‚ÎÂÈ Î˛‰¸ÏË. ëÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Ë ‡ÚÓÏÌÓÈ ˝ÌÂð„ÂÚËÍË ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚Ï Òڇ̉‡ðÚ‡Ï. èðÂÚ‚ÓðÂÌË ‚ ÊËÁ̸ ÛðÓÍÓ‚, ËÁ‚ΘÂÌÌ˚ı ËÁ óÂðÌÓ·˚θÒÍÓÈ ‡ÚÓÏÌÓÈ Í‡Ú‡ÒÚðÓÙ˚ 1986 „.
Fransa’n›n Lyon II Üniversitesi, Co¤rafya Bölümü ö¤retim üyesi Prof. Michel Foucher Transeuropéennes adl› dergide yay›mlanan bir makalesinde Avrupa’n›n yeni jeopoliti¤inden söz ederken, s›n›rlardan yola ç›k›yor. Foucher’e göre s›n›r kavram›n›n Avrupa’da nereden nereye geldi¤i incelenirse, AB kamuoyunun aday ülkelere karfl› tak›nd›klar› tav›rlardaki farklar daha kolay anlafl›labilir…. S›n›r, teorik olarak bir devams›zl›k ifadesi. Ard›nda “öteki”nin yaflad›¤›, berisindeyse ortak amaçlar etraf›nda birleflen “biz”in bulundu¤u bir farazi çizgi asl›nda. Gerçekteyse s›n›rlar, ülkeler aras›nda askeri olarak kal›nlaflt›r›lm›fl hakimiyet çizgileri. 42
Û‚Â΢˂‡˛˘ËÈ ˜ËÒÎÓ Ò‚ÓËı ˜ÎÂÌÓ‚, ð‡ÁðÓÒÒfl, Í‡Í Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌ˚È ‰ÓÏ Ò Ò‡‰ÓÏ. äÓ„‰‡ ÔÓ‰ÌËχ˛ÚÒfl ‚ÌÛÚðÂÌÌË ÒÚÂÌ˚ ‰Óχ, ‚̯ÌË ̇˜Ë̇˛Ú ð‡ÒÚË Â˘Â ‚˚¯Â. ë‡Ï˚Ï ·Óθ¯ËÏ ‚ÓÔðÓÒÓÏ ÒÚ‡ÎÓ ð‡Á΢ˠ„ð‡Ìˈ Ö‚ðÓÔ˚ Ë „ð‡Ìˈ Öë, ÍÓÚÓð˚ ÔÂðÂÒÂ͇˛ÚÒfl 1 ÏÎð‰. 700 Ú˚Ò. ð‡Á ‚ „Ó‰. ä íÛðˆËË, ‰Ó΄Ó ‚ðÂÏfl Ô˚Ú‡˛˘ÂÈÒfl ÓÚÓ‰‚ËÌÛÚ¸ ˝ÚË „ð‡Ìˈ˚, ÚÂÔÂð¸ ÔðËÒÓ‰ËÌË·Ҹ Ë ìÍð‡Ë̇. èðÓÙÂÒÒÓð å˯Âθ îÛ¯Âð, ÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂθ „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓ„Ó Ù‡ÍÛθÚÂÚ‡ ÇÚÓðÓ„Ó ãËÓÌÒÍÓ„Ó ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡, ‚ Ó‰ÌÓÈ ËÁ Ò‚ÓËı ÒÚ‡ÚÂÈ, ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌÓÈ ‚ ÊÛð̇ΠTranseuropéennes, „Ó‚Óðfl Ó ÌÓ‚ÓÈ „ÂÓÔÓÎËÚËÍ ւðÓÔ˚, ËÒıÓ‰ËÚ ËÁ ÒÏ˚Ò· ÔÓÌflÚËfl «„ð‡Ìˈ‡». èÓ îÛ¯ÂðÛ, ÂÒÎË ËÒÒΉӂ‡Ú¸, ˜ÚÓ ÓÁ̇˜‡ÂÚ „ð‡Ìˈ‡ «ÓÚ Ë ‰Ó» ‚ Ö‚ðÓÔÂ, ¢ Î„˜Â ·Û‰ÂÚ ÔÓÌflÚ¸ ð‡ÁÌËˆÛ ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÍðÛ„Ó‚ Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡ Í ÒÚð‡Ì‡Ï-͇̉ˉ‡Ú‡Ï.… íÂÓðÂÚ˘ÂÒÍË ÒÎÓ‚Ó «„ð‡Ìˈ‡» Ó·ÓÁ̇˜‡ÂÚ Ì˜ÚÓ, Ì Ëϲ˘Â ÔðÓ‰ÓÎÊÂÌËfl. ùÚÓ „ËÔÓÚÂÚ˘ÂÒ͇fl ÎËÌËfl, Á‡ ÍÓÚÓðÓÈ ÊË‚ÂÚ ÍÚÓ-ÚÓ ‰ðÛ„ÓÈ, ‡ ÔÓ ˝ÚÛ ÒÚÓðÓÌÛ Ì‡ıÓ‰ËÏÒfl «Ï˚», Ó·˙‰ËÌÂÌÌ˚ ӷ˘ËÏË ˆÂÎflÏË. ç‡ Ò‡ÏÓÏ Ê ‰ÂΠ„ð‡Ìˈ˚ fl‚Îfl˛ÚÒfl Á‡ÍðÂÔÎÂÌÌ˚ÏË ‚ÓÂÌÌÓÈ ÒËÎÓÈ ÎËÌËflÏË ‚·‰ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË. é‰Ì‡ÍÓ ÏÂÊ‰Û ÒÓÒ‰flÏË ‚Ó ÏÌÓ„Ëı ÒÎÛ˜‡flı Ì ·˚‚‡ÂÚ Ú‡ÍËı ÔÎÓÚÌ˚ı „ð‡Ìˈ. ç‡ ‰ÂΠÌË ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ðÂÍÓÏẨ‡ˆËÈ, ÌË ÍÛθÚÛðÌ˚ı Ôð‡‚ Ì‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ‰Îfl ΄‡ÎËÁ‡ˆËË Ò„ӉÌfl¯ÌËı „ð‡Ìˈ ÔÓ ‚ÒÂÏÛ ÏËðÛ. èÓ˝ÚÓÏÛ ‚Òfi ÒÎÓÊÌ ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl ÔðÓ‚ÂÒÚË Ë „ð‡Ìˈ˚ Ö‚ðÓÔ˚. á̇˜ÂÌË ÒÎÓ‚‡ «„ð‡Ìˈ‡» ‚ flÁ˚͇ı ‚ÂÎËÍËı ÒÚð‡Ì, ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛˘Ëı ÓÒÌÓ‚Û Öë, ð‡Á΢ÌÓ. óÚÓ ÂÒÚ¸ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ ëÓ˛Á Ë Â„Ó „ð‡Ìˈ˚ ‚ ˝ÚËı Ó·ð‡ÁÛ˛˘Ëı Öë ÒÚð‡Ì‡ı – Úð‡ÍÚÛÂÚÒfl ÔÓ-ð‡ÁÌÓÏÛ. ç‡ÔðËÏÂð, ‚Ó Ùð‡ÌˆÛÁÒÍÓÏ flÁ˚Í ÒÎÓ‚Ó «„ð‡Ìˈ‡», ÒÙÓðÏËðÓ‚‡‚¯ÂÂÒfl Í‡Í «front – fronton-frontière», ̇ÍÓ̈, ÔÓ ÓÔð‰ÂÎÂÌ˲ Jean d’Arc, ÔðËÓ·ðÂÚ‡ÂÚ ÓÍÓ̘‡ÚÂθÌ˚È ÒÏ˚ÒÎ Í‡Í «ÏÂÒÚÓ ‚ÒÚðÂ˜Ë Ò ‚ð‡„ÓÏ». ùÚÓ ˜ÂðÚ‡ ‚ÒÚð˜Ë, ‚˚ÁÓ‚‡, ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌËfl. Ç ˝ÚÓÈ ÙÓðÏ «„ð‡Ìˈ‡» ÔðËÌËχÂÚÒfl ‰‡ÊÂ Í‡Í ÏÂÒÚÓ, Ëϲ˘Â ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ‚ÓÈÌÂ. ÇÓÁÏÓÊÌÓ, ˝ÚÓ Ó‰Ì‡ ËÁ Ôð˘ËÌ ÔÓ͇ÁÛ¯ÌÓβ·ÂÁÌÓ„Ó ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Í ÒÚð‡Ì‡Ï͇̉ˉ‡Ú‡Ï Ùð‡ÌˆÛÁÓ‚, Ì Ôð‰ÔÓ·„‡‚¯Ëı Ó·˘‡Ú¸Òfl, ·˚Ú¸ ‚ÏÂÒÚÂ Ò ÍÂÏ-ÎË·Ó ËÁ-Á‡ „ð‡Ìˈ˚. Ç ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ‡Ì„ÎÓ-Ò‡ÍÒÓ̈˚ ‚ ˝ÚÓÏ ‚ÓÔðÓÒ ¢ ·ÓΠı·‰ÌÓÍðÓ‚Ì˚. Ç ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ flÁ˚Í ÒÎÓ‚Ó «„ð‡Ìˈ‡» ËÁÓ·ð‡Ê‡ÂÚÒfl ‚ ‚ˉ «front-line» Ë Úð‡ÍÚÛÂÚÒfl Í‡Í ÎËÌËfl, ð‡Á‰ÂÎfl˛˘‡fl ‰‚ ‚¢Ë. ùÚÓ ÚӘ͇ Ì ӷ˙‰ËÌÂÌËfl ËÎË Òð‡‚ÌÂÌËfl, ‡ ð‡Á˙‰ËÌÂÌËfl. íÓ ÂÒÚ¸ ‡Ì„΢‡Ì Ì ӘÂ̸ ÒÚðÂÏflÚÒfl ‚ÁflÚ¸ Í Ò· ÍÓ„Ó-ÚÓ ËÁ-Á‡ Ôð‰ÂÎÓ‚ „ð‡Ìˈ˚. ä‡Í ·˚ ÚÓ ÌË ·˚ÎÓ, ÏÂÊ‰Û ÌËÏË Ë Ï‡ÚÂðËÍÓ‚ÓÈ
Ama komflu insanlar aras›nda ço¤u kez bu kadar kal›n çizgiler bulunmuyor. Asl›nda ne tarihi referanslar, ne de kültürel haklar dünya üzerinde bugünkü s›n›rlar›n meflrulaflt›r›lmas› için yeterli. Avrupa’n›n s›n›rlar›n› çizmek de bu yüzden giderek zorlafl›yor. AB’nin temelini oluflturan büyük ülkelerin dillerinde “s›n›r” kelimesinin kökenleri farkl›. Bu bak›mdan Avrupa Birli¤i’nin ne oldu¤u ve s›n›rlar›, AB’yi oluflturan bu toplumlarca de¤iflik flekillerde tasarlan›yor. Örnek olarak Frans›zca’da “front – fronton –frontière” olarak geliflen s›n›r kelimesi, nihayet Jean d’Arc’›n kulland›¤› flekliyle “gidilip düflmanla karfl›lafl›lacak yer” olarak son halini al›yor. Bu bir yüzleflme, meydan okuma, karfl›laflma çizgisi. S›n›r bu flekliyle savafl›n bile bir tür iliflki biçimi oldu¤u yer olarak kabul ediliyor. S›n›r›n ötesindekiyle bir gün kaynaflmay›, birlikte olmay› gözard› etmeyen Frans›zlar›n aday ülkelere karfl› iflgüzarl›¤a varan hassas yaklafl›m›n›n alt›nda yatan nedenlerden biri de belki bu. Oysa Anglo-Saxsonlar bu konuda daha so¤ukkanl›. Zira kelime ‹ngilizcede kendisini “front-line” fleklinde gösteriyor ve iki fleyi ay›ran hat olarak alg›lan›yor. Bir birleflme ya da karfl›laflma de¤il, ayr›lma noktas›. Yani ‹ngilizlerin s›n›r›n ötesindeki “öteki”ni aralar›na almak gibi bir kayg›lar› pek yok. Ne de olsa k›ta Avrupas›’yla aralar›nda deniz var. ‹ngiltere bir ada ülkesi, hâlâ Shengen’e dahil de¤il, çok yak›n bir kültür ve dile sahip Danimarka ile birlikte parasal birli¤i de kabul etmiyorlar. Almancadaysa “s›n›r”, din ve mezhep savafllar› s›ras›nda flekillenen “grenz” kökünden geliyor. Bu sözcü¤ün yerleflmesinde Luther’in pay› büyük. Çünkü asl›nda “grenz” Katoliklerle Protestanlar› ay›ran çizgi. Türkiye’nin Müslümanlar›n›n neden Alman H›ristiyan Demokratlar için bu kadar büyük sorun teflkil etti¤ini bu bak›mdan anlamak daha kolay. Ancak Almanlar’›n “s›n›r”larla ilgili bu yaklafl›m› Ukrayna aç›s›ndan iki yönden avantaj: Birincisi Ukrayna’da dindafllar› oldu¤undan Bat› s›n›rlar›n›n içine dahil olmalar› daha kolay. ‹kincisi Almanya Balt›k ve Do¤u Avrupa ülkelerini hep kendi jeopolitik hareket alan› içinde kabul etti. Ve bir fley daha var; Slav dillerinde kullan›lan “kren kraina” sözcükleri de ayn› kökten, yani “grenz”den. ‹flte Ukrayna’n›n ad› buradan geliyor: U-kraina, s›n›rlar ülkesi, s›n›rdaki ülke, dinler aras› s›n›rlar›n bol oldu¤u yer. Zira ülke nüfusu alt› farkl› dinî gruba ayr›l›yor: Kiev Patrikli¤i’ne ba¤l› Ukraynal› Ortodokslar, Moskova Patrikli¤i’ne ba¤l› Ukraynal› Ortodokslar, Ukraynal› Yunan Katolikler, Ukraynal› ba¤›ms›z Ortodokslar,
Ö‚ðÓÔÓÈ ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ ÏÓðÂ. ÇÂÎËÍÓ·ðËÚ‡ÌËfl – ˝ÚÓ ÓÒÚðÓ‚ÌÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó, Ó̇ ‰Ó ÒËı ÔÓð Ì ÔðËÒÓ‰ËÌË·Ҹ Í òÂÌ„ÂÌÒÍÓÏÛ Òӄ·¯ÂÌ˲ Ë Ì ӷð‡ÁÛÂÚ Â‰ËÌÓ„Ó ‰ÂÌÂÊÌÓ„Ó ÔðÓÒÚð‡ÌÒÚ‚‡ ‰‡ÊÂ Ò Ó˜Â̸ ·ÎËÁÍÓÈ ÔÓ ÍÛθÚÛðÂ Ë flÁ˚ÍÛ Ñ‡ÌËÂÈ. Ç ÌÂψÍÓÏ Ê flÁ˚Í ÒÎÓ‚Ó «„ð‡Ìˈ‡» ÔðÓËÒıÓ‰ËÚ ÓÚ ÒÙÓðÏËðÓ‚‡‚¯Â„ÓÒfl ‚ ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı ‚ÓÈ̇ı ÍÓðÌfl «grenz». ë‚ÓËÏ ÔÓfl‚ÎÂÌËÂÏ ˝ÚÓ ÒÎÓ‚Ó Ó·flÁ‡ÌÓ ã˛ÚÂðÛ. èÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÔÂð‚Ó̇˜‡Î¸ÌÓ ˝ÚÓ ˜ÂðÚ‡, ÍÓÚÓð‡fl ð‡Á‰ÂÎfl· ͇ÚÓÎËÍÓ‚ Ë ÔðÓÚÂÒÚ‡ÌÚÓ‚. ë ˝ÚÓÈ ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl ¢ Î„˜Â ÔÓÌflÚ¸, ÔÓ˜ÂÏÛ ÚÛðÍË-ÏÛÒÛθχÌ ÒÓÁ‰‡ÎË Ú‡ÍÛ˛ ·Óθ¯Û˛ ÔðÓ·ÎÂÏÛ ‰Îfl ÌÂψÍËı ıðËÒÚˇÌ-‰ÂÏÓÍð‡ÚÓ‚. é‰Ì‡ÍÓ ‚ ˝ÚÓÏ ÌÂψÍÓÏ ÔÓ‰ıÓ‰Â Í „ð‡Ìˈ‡Ï ‚ ÒÎÛ˜‡Â Ò ìÍð‡ËÌÓÈ ÂÒÚ¸ ‰‚ÓÈÌÓ ÔðÂËÏÛ˘ÂÒÚ‚Ó: ‚Ó-ÔÂð‚˚ı, ìÍð‡ËÌÂ, Ëϲ˘ÂÈ Â‰ËÌÓ‚ÂðˆÂ‚, ¢ Î„˜Â Ó͇Á‡Ú¸Òfl ‚ Á‡Ô‡‰Ì˚ı „ð‡Ìˈ‡ı, ‚Ó-‚ÚÓð˚ı, ÉÂðχÌËfl ‚Ò„‰‡ ð‡ÒˆÂÌË‚‡Î‡ ÒÚð‡Ì˚ ŇÎÚËË Ë ÇÓÒÚÓ˜ÌÓÈ Ö‚ðÓÔ˚ Í‡Í ÒÙÂðÛ Ò‚ÓÂ„Ó „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ‚ÎËflÌËfl. ëÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ Â˘Â ÍÓÂ-˜ÚÓ: ÛÔÓÚð·ÎflÂÏ˚ ‚
Türkiye müzakerelere bafllama arifesinde ve AB kamuoyu soruyor: O halde neden Ukrayna da bir gün üye olmas›n?
äÓ„‰‡ íÛðˆËfl ̇ıÓ‰ËÚÒfl ͇̇ÌÛÌ ÔÂð„ӂÓðÓ‚, Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÍðÛ„Ë Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡ ÒÔð‡¯Ë‚‡˛Ú: «èÓ˜ÂÏÛ ÚÓ„‰‡ ìÍð‡ËÌ ÚÓÊ Ì ÒÚ‡Ú¸ Ӊ̇ʉ˚ ˜ÎÂÌÓÏ Öë?»
43
Ò·‚flÌÒÍËı flÁ˚͇ı ÒÎÓ‚‡ «ÍðÂÌ-Íð‡Ë̇» ÔðÓËÒıÓ‰flÚ ÓÚ ÚÓ„Ó Ê ÍÓðÌfl, ÚÓ ÂÒÚ¸ ÓÚ «grenz». íÓ ÂÒÚ¸ ̇Á‚‡ÌË ìÍð‡ËÌ˚ ÔÓfl‚ËÎÓÒ¸ Ú‡Í: ì-Íð‡Ë̇ – «„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó „ð‡Ìˈ», «„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó Ì‡ „ð‡Ìˈ», «ÏÂÒÚÓ, „‰Â ÏÌÓ„Ó „ð‡Ìˈ ÏÂÊ‰Û ðÂÎË„ËflÏË». ç ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ Ì‡ÒÂÎÂÌË ÒÚð‡Ì˚ ÏÓÊÌÓ ð‡Á‰ÂÎËÚ¸ ̇ ÌÂÒÍÓθÍÓ ð‡Á΢Ì˚ı ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı „ðÛÔÔ: Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚ ÛÍð‡Ë̈˚ äË‚ÒÍÓ„Ó Ô‡Úðˇðı‡Ú‡, Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚ ÛÍð‡Ë̈˚ åÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó Ô‡Úðˇðı‡Ú‡, ÛÍð‡ËÌÒÍË „ðÂÍÓ-͇ÚÓÎËÍË, ÛÍð‡ËÌÒÍË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ Ôð‡‚ÓÒ·‚Ì˚Â, ÔðÓÚÂÒÚ‡ÌÚ˚, ËÛ‰ÂË, ÏÛÒÛθχÌÂ Ë ‡ÚÂËÒÚ˚...
èÂð‚ÓÓ˜Âð‰̇fl ˆÂθ – Ú‡ÏÓÊÂÌÌ˚È ÒÓ˛Á
25 Ocak 2005’te The Guardian gazetesinde yay›mlanan bir haberde, AB Komisyonu’nun Ukrayna’n›n AB’ye tam üyeli¤inin her fleye ra¤men “gerçekçi” bir perspektif olarak kabul edildi¤i belirtildi.
ëӄ·ÒÌÓ ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌÓÈ 25 flÌ‚‡ðfl 2005 „. ‚ „‡ÁÂÚ The Guardian ËÌÙÓðχˆËË, Ö‚ðÓÍÓÏËÒÒËÂÈ ÔðËÌflÚÓ ð¯ÂÌËÂ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Û ìÍð‡ËÌ˚, Í‡Í ·˚ ÚÓ ÌË ·˚ÎÓ, ÂÒÚ¸ «ð‡θ̇fl» ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓ„Ó ˜ÎÂÌÒÚ‚‡ ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÂ.
44
Protestanlar, Museviler, Müslümanlar ve ateistler…
‹lk hedef, gümrük birli¤i Peki Ukrayna’n›n AB ile iliflkileri ne yönde geliflecek? Resmî olarak AB kurumlar›nda ve ka¤›t üzerinde Ukrayna – AB iliflkileri komfluluk üzerine kurulu. Bu nedenle AB Komisyonu’nun aç›klad›¤› son “AB – Ukrayna Eylem Plan›” Ukrayna ile imtiyazl› bir ortakl›¤a yönelik. 25 Ocak 2005’te The Guardian gazetesinde yay›mlanan bir haberde, AB Komisyonu’nun Ukrayna’n›n AB’ye tam üyeli¤inin her fleye ra¤men “gerçekçi” bir perspektif olarak kabul edildi¤i belirtildi. Sözler AB Komisyonu Baflkan Yard›mc›s› Margot Wallstrom’a aitti. Bu fikri destekleyen ülkelerin bafl›ndaysa Polonya var. AB’ye yeni giren her ülke, s›n›rda kalmamak için komflular›n› da AB’ye çekmeye çal›fl›yor. Bunun güvenlik, ticaret, göçe önlem ve bölgesel dayan›flma gibi çok çeflitli nedenleri olabilir. Ancak Brüksel ayn› zamanda birfleyin daha alt›n› çiziyor: “Ukrayna henüz tam üyelik patikas›na girmifl de¤il.” Bu ihtimal, Ukrayna taraf›nda da yak›n gelecekte mümkün görünmüyor. AB-Ukrayna Eylem Plan›’nda neler var? Özellikle Ukrayna’n›n Dünya Ticaret Örgütü’ne girmesi teflvik ediliyor. Bunun önemi; Ukrayna ile müstakbel gümrük birli¤i anlaflmas›n›n zeminini haz›rlayacak olmas›. Birçok alanda öngörülen entegrasyonun amac› Ukrayna’n›n AB politikalar›na ve programlar›na dahil olmas›. Pazarlar›n birbirine aç›lmas›, ekonomik kurum ve kurallar›n AB’ye uyumlu hale getirilmesi, gümrük duvarlar›n›n indirilmesi gibi hedefler de var planda. Bu yolda AB Komisyonu Ukrayna’ya mali destek vaadinde de bulunuyor.
í‡Í ‚ ͇ÍÓÏ Ì‡Ôð‡‚ÎÂÌËË ·Û‰ÛÚ ð‡Á‚Ë‚‡Ú¸Òfl ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ìÍð‡ËÌ˚ Ò Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ? éÙˈˇθÌÓ Ë Ì‡ ·Ûχ„ ‚ ÒÚðÛÍÚÛð‡ı Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ìÍð‡Ë̇ – Ö‚ðÓÒÓ˛Á ÒÚðÓflÚÒfl ̇ ÓÒÌÓ‚Â ‰Ó·ðÓÒÓÒ‰ÒÚ‚‡. èÓ˝ÚÓÏÛ ÔÓÒΉÌËÈ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚È Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ «èÎ‡Ì ËÌÚ„ð‡ˆËË Ö‚ðÓÒÓ˛Á – ìÍð‡Ë̇» ̇Ôð‡‚ÎÂÌ Ì‡ ÔðË‚Ë΄ËðÓ‚‡ÌÌÓ ԇðÚÌÂðÒÚ‚Ó Ò ìÍð‡ËÌÓÈ. ëӄ·ÒÌÓ ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌÓÈ 25 flÌ‚‡ðfl 2005 „. ‚ „‡ÁÂÚ The Guardian ËÌÙÓðχˆËË, Ö‚ðÓÍÓÏËÒÒËÂÈ ÔðËÌflÚÓ ð¯ÂÌËÂ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Û ìÍð‡ËÌ˚, Í‡Í ·˚ ÚÓ ÌË ·˚ÎÓ, ÂÒÚ¸ «ð‡θ̇fl» ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓ„Ó ˜ÎÂÌÒÚ‚‡ ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÂ. ùÚË ÒÎÓ‚‡ ÔðË̇‰ÎÂʇÎË Á‡ÏÂÒÚËÚÂβ Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl Ö‚ðÓÍÓÏËÒÒËË å‡ð„ÓÚÛ Ç‡ÎÎÒÚðÂÏÛ. ëðÂ‰Ë ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡˛˘Ëı ˝ÚÛ Ë‰Â˛ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ÎˉËðÛÂÚ èÓθ¯‡. ä‡Ê‰‡fl ÒÚð‡Ì‡, ‚ÌÓ‚¸ ‚ÒÚÛÔË‚¯‡fl ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛Á, ÒÚ‡ð‡ÂÚÒfl Ôð˂Θ¸ ÚÛ‰‡ Ò‚ÓËı ÒÓÒ‰ÂÈ, ˜ÚÓ·˚ Ò‡ÏÓÈ Ì ÓÒÚ‡‚‡Ú¸Òfl ÔÓ„ð‡Ì˘ÌÓÈ. ùÚÓÏÛ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Û˛Ú ð‡Á΢Ì˚ Ôð˘ËÌ˚ – Ú‡ÍËÂ Í‡Í ÒÓÓ·ð‡ÊÂÌËfl ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚË, ÚÓð„Ó‚ÎË, Ôð‰ÓÚ‚ð‡˘ÂÌËfl ÏË„ð‡ˆËË Ë ð„ËÓ̇θÌÓÈ ‚Á‡ËÏÓÔÓÏÓ˘Ë. é‰Ì‡ÍÓ ‚ ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl Åð˛ÒÒÂθ ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡ÂÚ ÒÎÂ‰Û˛˘ÂÂ: «ìÍð‡Ë̇ ¢ Ì ÔðË·ÎËÁË·Ҹ Í ÔÓÎÌÓÔð‡‚ÌÓÏÛ ˜ÎÂÌÒÚ‚Û ‚ Ö‚ðÓÒÓ˛Á». Ç Ó·ÓÁðËÏÓÏ ·Û‰Û˘ÂÏ ˝ÚÓ Ì Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚÒfl ‚ÓÁÏÓÊÌ˚Ï Ë ‰Îfl Ò‡ÏÓÈ ìÍð‡ËÌ˚. í‡Í ˜ÚÓ Ê ‚Íβ˜‡ÂÚ ‚ Ò·fl «èÎ‡Ì ËÌÚ„ð‡ˆËË Ö‚ðÓÒÓ˛Á – ìÍð‡Ë̇»? Ç ˜‡ÒÚÌÓÒÚË, ÒÚËÏÛÎËðÛÂÚÒfl ‚ÒÚÛÔÎÂÌË ìÍð‡ËÌ˚ ‚Ó ÇÒÂÏËðÌÛ˛ ÚÓð„Ó‚Û˛ Óð„‡ÌËÁ‡ˆË˛. ùÚÓ ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ ‰Îfl ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÍË ÙÛ̉‡ÏÂÌÚ‡ ·Û‰Û˘Â„Ó Ú‡ÏÓÊÂÌÌÓ„Ó ÒÓ˛Á‡ Ò ìÍð‡ËÌÓÈ. ñÂθ Ôð‰ÔÓ·„‡ÂÏÓÈ ËÌÚ„ð‡ˆËË ‚Ó ÏÌÓ„Ëı ÒÙÂð‡ı – ˝ÚÓ Û˜‡ÒÚË ìÍð‡ËÌ˚ ‚ ÔÓÎËÚËÍÂ Ë ÔðÓ„ð‡Ïχı Öë. Ç Ô·Ì ÂÒÚ¸ Ú‡ÍÊ ڇÍË ˆÂÎË, Í‡Í ÓÚÍð˚ÚË ‰ðÛ„ ‰Îfl ‰ðÛ„‡ ð˚ÌÍÓ‚, Ôð˂‰ÂÌË ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı Û˜ðÂʉÂÌËÈ Ë Ôð‡‚ËÎ ‚ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ËÂ Ò Öë, ÛÏÂ̸¯ÂÌË ڇÏÓÊÂÌÌ˚ı Ôð„ð‡‰. ç‡ ˝ÚÓÏ ÔÛÚË Ö‚ðÓÍÓÏËÒÒËfl ӷ¢‡ÂÚ ìÍð‡ËÌ ڇÍÊÂ Ë Ï‡ÚÂðˇθÌÛ˛ ÔÓ‰‰ÂðÊÍÛ.
èÓÎËÚË͇ Siyaset
Å·ðÛÒ¸: ÏÓÎÓ‰‡fl ÒÚð‡Ì‡ ̇ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓÏ ÔÂðÂÍðÂÒÚÍÂ
Avrupa kavfla¤›nda genç bir ülke: Beyaz Rusya ãÂÓÌˉ ãÓıχÌÂÌÍÓ
Leonid Lohmanenko
ꉇÍÚÓð Óډ·, ˜ÎÂÌ ð‰ÍÓÎ΄ËË „‡ÁÂÚ˚ á‚flÁ‰‡ (Å·ðÛÒ¸).
Zvyazda gazetesi alan editörü (Beyaz Rusya).
è
ì ·ÂÎÓðÛÒÓ‚ ‚Ò„‰‡ ·˚ÎÓ Ì ÏÂ̸¯Â ÓÒÌÓ‚‡ÌËÈ, ˜ÂÏ Û ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚ Ö‚ðÓÔ˚, Ò˜ËÚ‡Ú¸ Ò·fl ‚ðÓÔÂȈ‡ÏË – ‚‰¸ ̇ Ò‚ÓÂÈ ÁÂÏΠÏÓË ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍË ÊË‚ÛÚ ·ÓΠÔÓÎÛÚÓð‡ Ú˚Òfl˜ ÎÂÚ. Beyaz Rusyal›lar›n kendilerini bir Avrupal› saymas› için, di¤er Avrupal›lardan hiç de hafife al›nmayacak sebepleri her zaman olmufltur. 46
‡ð‡‰ÓÍ҇θ̇fl ÒËÚÛ‡ˆËfl: ÒÛ‰¸·‡ ÔÓ‰‡ðË· Å·ðÛÒË ‚˚„Ó‰ÌÓÂ, ÏÓÊÌÓ Ò͇Á‡Ú¸, ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍË ‚‡ÊÌÓ „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓÂ Ë „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ ÔÓÎÓÊÂÌËÂ. é̇ ̇ıÓ‰ËÚÒfl ‚ ˆÂÌÚð ւðÓÔ˚, Ë„ð‡fl ðÓθ Ò‚ÓÂÓ·ð‡ÁÌÓ„Ó ÏÓÒÚ‡ ÏÂÊ‰Û ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍË ð‡Á‚ËÚ˚ÏË Á‡Ô‡‰ÌÓ‚ðÓÔÂÈÒÍËÏË ÒÚð‡Ì‡ÏË Ë ð„ËÓ̇ÏË Ö‚ð‡ÁËË Ò Ëı ·Ó„‡ÚÂȯËÏË ÔðËðÓ‰Ì˚ÏË ðÂÒÛðÒ‡ÏË. ÅÂÎÓðÛÒÒÍËÈ Úð‡ÌÁËÚÌ˚È ÍÓðˉÓð ËÒÔÓθÁÛ˛Ú ÔÂð‚ÓÁ˜ËÍË 45 ÒÚð‡Ì. ÑÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ Ì‡Á‚‡Ú¸ Ú‡ÍÛ˛ ‚‡ÊÌÛ˛ ‡‚ÚÓχ„ËÒÚð‡Î¸, Í‡Í ÅÂðÎËÌ-ÅðÂÒÚ-åÓÒÍ‚‡ (̇Ôð‡‚ÎÂÌË á‡Ô‡‰-ÇÓÒÚÓÍ). óÂðÂÁ Å·ðÛÒ¸ ÔðÓ΄‡ÂÚ Ë Úð‡ÌÒ˙‚ðÓÔÂÈÒÍËÈ ÍÓðˉÓð ‹ 9 (̇Ôð‡‚ÎÂÌË ë‚Âð-û„): ïÂθÒËÌÍË-ë‡ÌÍÚèÂÚÂð·Ûð„-ÇËÚ·ÒÍ-åÓ„Ë΂-ÉÓÏÂθ-äË‚ä˯ËÌ‚-ÅÛı‡ðÂÒÚ-ÑËÏËÚðÓ‚„ð‡‰ÄÎÂÍ҇̉ðÛÔÓÎËÒ (ÉðˆËfl). ë ͇ʉ˚Ï „Ó‰ÓÏ ÔÓ ‰ÓðÓ„‡Ï Å·ðÛÒË ÔÂð‰‚Ë„‡ÂÚÒfl ‚Ò ·Óθ¯Â ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı „ðÛÁÓ‚˚ı ‡‚ÚÓÏÓ·ËÎÂÈ. à ‚ ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ‚ ÏËð Å·ðÛÒ¸ ÌÂð‰ÍÓ ‚ÓÒÔðËÌËχÂÚÒfl Í‡Í ÌÓ‚Ó ÔÓÒÚÒÓ‚ÂÚÒÍÓÂ Ë Ï‡ÎÓËÁ‚ÂÒÚÌÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó. éÌÓ ‰‡Ê ‚ ÌÂÍÓÚÓðÓÏ ðӉ «ÚÂðð‡ ËÌÍÓ„ÌËÚ‡». ä ÒÓʇÎÂÌ˲, Ë Ò„ӉÌfl ÌÂχÎÓ Î˛‰ÂÈ Ì‡ Ô·ÌÂÚÂ, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠӷð‡ÁÓ‚‡ÌÌ˚ı, Ò˜ËÚ‡ÂÚ, ˜ÚÓ ÒÓ‚ðÂÏÂÌ̇fl Å·ðÛÒ¸ – ˝ÚÓ ËÒÍβ˜ËÚÂθÌÓ ðÂÁÛÎ¸Ú‡Ú ð‡ÒÔ‡‰‡ ëëëê, ÓÒÍÓÎÓÍ ·˚‚¯ÂÈ ÌÂÓ·˙flÚÌÓÈ ËÏÔÂðËË ëÓ‚ÂÚÓ‚. ïÓÚfl Ò 1991 „. ÔÓÒΠӷðÂÚÂÌËfl Å·ðÛÒ¸˛ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ÒÛ‚ÂðÂÌËÚÂÚ‡ ÔðÓ¯ÎÓ ÌÂ Ú‡Í ÛÊ Ë Ï‡ÎÓ ‚ðÂÏÂÌË. ì ·ÂÎÓðÛÒÓ‚ ‚Ò„‰‡ ·˚ÎÓ Ì ÏÂ̸¯Â ÓÒÌÓ‚‡ÌËÈ, ˜ÂÏ Û ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚ Ö‚ðÓÔ˚, Ò˜ËÚ‡Ú¸ Ò·fl ‚ðÓÔÂȈ‡ÏË – ‚‰¸ ̇ Ò‚ÓÂÈ ÁÂÏΠÏÓË ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍË ÊË‚ÛÚ ·ÓΠÔÓÎÛÚÓð‡ Ú˚Òfl˜ ÎÂÚ. ÅÂÎÓðÛÒÒÍËÈ ˝ÚÌÓÒ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÎÒfl ÔÓ‰ ‚ÎËflÌËÂÏ Ò·‚flÌÒÍËı ÔÎÂÏÂÌ, ÍÓÚÓð˚ ‚ VI-VIII ‚‚. Á‡ÒÂÎflÎË Ó·¯ËðÌ˚ ÚÂððËÚÓðËË ‚ ·‡ÒÒÂÈ̇ı ðÂÍ ÑÌÂÔð‡, Ñ‚ËÌ˚, ÅÛ„‡ Ë èðËÔflÚË. ë IX ‚. ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ ‰‚‡ ‰ð‚ÌËı ·ÂÎÓðÛÒÒÍËı
A
llah Beyaz Rusya’ya co¤rafi ve jeopolitik aç›dan stratejik, önemli ve kârl› bir yer vermifl. Bu haliyle Beyaz Rusya, ekonomik yönden geliflmifl Bat› Avrupa ülkeleri ve do¤al zenginliklere sahip Avrupa ülkeleri aras›nda önemli bir rol oynayarak Avrupa’n›n merkezinde yer almaktad›r. Beyaz Rusya transit geçifl güzergâh›n› 45 ayr› ülke kullanmaktad›r. Bu nedenle Berlin-Brest-Moskova (Bat›-Do¤u yönünde) transit kara yolu güzergah›n› önemli saymak gerekir. Ayr›ca Beyaz Rusya’dan 9 numaral› Avrupa transit koridoru geçmektedir (Kuzey-Güney yönünde): HelsinkiPetersburg-Vitebsk-Mogilev-Gomel-KievKiflinev-Buharest-DmitrovgradAleksandrupolos (Yunanistan). Beyaz Rusya flehirlerinde her y›l gittikçe artan bir oranda yabanc› yük araçlar› görülmektedir. Bunun yan›nda Beyaz Rusya az bilinen ve Sovyetler sonras› ortaya ç›kan bir cumhuriyet olarak de¤erlendirilmektedir. Hatta bir nevi “terra inkognita”d›r (bilinmeyen yer). Ne yaz›k ki, bugün aralar›nda e¤itimlilerin de bulundu¤u bir k›s›m insanlar, bugünkü Beyaz Rusya’y›, SSCB’nin y›k›l›fl›n›n bir sonucu, uçsuz bucaks›z Sovyet ‹mparatorlu¤u’nun bir k›r›nt›s› olarak de¤erlendirmektedirler. Bütün bunlara ra¤men Beyaz Rusya’n›n 1991’de özgürlük ve politik ba¤›ms›zl›¤›n› elde etmesinin üzerinden hiç de az›msanmayacak bir zaman geçti. Beyaz Rusyal›lar›n kendilerini bir Avrupal› saymas› için, di¤er Avrupal›lardan hiçte hafife al›nmayacak sebepleri her zaman olmufltur. Zira bu millet bu topraklarda bin befl yüz y›ldan fazla bir zamand›r yaflamaktad›r. Beyaz Ruslar 6-7. as›rlarda Dinyeper, Dvina, Bug (Aksu), Pripiati ›rmaklar›n›n havzas›ndaki genifl bir bölgeye yerleflmifl olan Slavlar›n etkisi alt›nda ortaya
èð˘Ë̇ ÌÂËÁ‚ÂÒÚÌÓÒÚË Å·ðÛÒË – ÓÚÒÛÚÒÚ‚Ë «„Óðfl˜Ëı ÚÓ˜ÂÍ» „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl – èÓÎÓˆÍÓÂ Ë íÛðÓ‚ÒÍÓ-èËÌÒÍÓ ÍÌflÊÂÒÚ‚‡. ìÊ ‚ XIII ‚. ·ÂÎÓðÛÒÒ͇fl ÚÂððËÚÓðËfl Òڇ· ˆÂÌÚðÓÏ Ó‰ÌÓÈ ËÁ ÍðÛÔÌÂȯËı ÙÂÓ‰‡Î¸Ì˚ı ÏÓ̇ðıËÈ ‚ Ö‚ðÓÔ – ÇÂÎËÍÓ„Ó ÍÌflÊÂÒÚ‚‡ ãËÚÓ‚ÒÍÓ„Ó, êÛÒÒÍÓ„Ó Ë ÜÂÏÓÈÚÒÍÓ„Ó. Ñð‚ÌËÈ ·ÂÎÓðÛÒÒÍËÈ „ÓðÓ‰ çÓ‚Ó„ðÛ‰ÓÍ ·˚Î ÔÂð‚ÓÈ ÒÚÓÎˈÂÈ ˝ÚÓ„Ó Ù‰Âð‡ÚË‚ÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. Ç Ò‚Ó ‚ðÂÏfl ÏÓÈ Ì‡ðÓ‰ ‰‡Î ÏËðÓ‚ÓÈ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË ÌÂχÎÓ ‚˚‰‡˛˘ËıÒfl ‰ÂflÚÂÎÂÈ Ì‡ÛÍË Ë ÍÛθÚÛð˚. ëðÂ‰Ë ÌËı ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÒ·‚flÌÒÍËÈ ÔÂð‚ÓÔ˜‡ÚÌËÍ, ÔðÓÒ‚ÂÚËÚÂθ Ë Ï˚ÒÎËÚÂθ îð‡ÌˆËÒÍ ëÍÓðË̇. ë 1517 ÔÓ 1519 „. ÓÌ ÔÂð‚ÂÎ Ë ËÁ‰‡Î ‚ èð‡„ 23 ÍÌË„Ë ÅË·ÎËË. çÓ ËÁ-Á‡ ÓÚÒÛÚÒÚ‚Ëfl ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË ‰ÓÎ„Ó„Ó ÔÂðËÓ‰‡ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ̇ÒÂÎÂÌË Å·ðÛÒË ˜‡ÒÚÓ ‚˚ÒÚÛÔ‡ÎÓ ‚ ðÓÎË ‰ÓÌÓð‡ ‰Îfl ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚, Ì‚ÓθÌ˚Ï ˝ÍÒÔÓðÚÂðÓÏ, Í‡Í ·˚ Ò͇Á‡ÎË Ò„ӉÌfl, ÛÏÓ‚ Ë Ú‡Î‡ÌÚÓ‚. ìðÓÊÂ̈˚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ÚÂððËÚÓðËË Å·ðÛÒË Ä‰‡Ï åˈÍ‚˘ Ë Ç·‰ËÒ·‚ ë˚ðÓÍÓÏÎfl ÒÚ‡ÎË Í·ÒÒË͇ÏË ÔÓθÒÍÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚, ëÚ‡ÌËÒ·‚ åÓÌ˛¯ÍÓ – ËÁ‚ÂÒÚÌ˚Ï ÔÓθÒÍËÏ ÍÓÏÔÓÁËÚÓðÓÏ, 퇉ÂÛ¯ äÓÒÚ˛¯ÍÓ – ̇ˆËÓ̇θÌ˚Ï „ÂðÓÂÏ ÄÏÂðËÍË Ë èÓθ¯Ë, à„̇ÚËÈ ÑÓÏÂÈÍÓ – Ó‰ÌËÏ ËÁ ÓÒÌÓ‚ÓÔÓÎÓÊÌËÍÓ‚ ̇ÛÍË ‚ óËÎË, çËÍÓÎ‡È ëÛ‰ËÎÓ‚ÒÍËÈ-êÛÒÒÂθ – ÔÂð‚˚Ï ÔðÂÁˉÂÌÚÓÏ É‡‚‡ÈÒÍÓÈ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË, ëËÏÂÓÌ èÓÎÓˆÍËÈ – ‚ÓÒÔËÚ‡ÚÂÎÂÏ ÔÂð‚Ó„Ó ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó ËÏÔÂð‡ÚÓð‡ èÂÚð‡ ÇÂÎËÍÓ„Ó, åËı‡ËÎ é„ËÌÒÍËÈ – ÔÓθÒÍËÏ ÍÓÏÔÓÁËÚÓðÓÏ Ë ðÓÒÒËÈÒÍËÏ ‰ËÔÎÓχÚÓÏ. àÏÂÌÌÓ Å·ðÛÒ¸ ÔÓ‰‡ðË· ÏËðÛ ‚ÂÎËÍËı ÊË‚ÓÔË҈‚ XX ÒÚÓÎÂÚËfl – LJÒËÎËfl ä‡Ì‰ËÌÒÍÓ„Ó, ä‡ÁËÏËð‡ å‡Î‚˘‡, å‡ð͇ ò‡„‡Î‡. à ˝ÚÓÚ ÒÔËÒÓÍ ÏÓÊÌÓ ‰ÓÎ„Ó ÔðÓ‰ÓÎʇڸ.
èÓÒΉÒÚ‚Ëfl ‡‚‡ðËË Ì‡ óÂðÌÓ·˚θÒÍÓÈ Äùë ä‡Í Ë ‚ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Â ÒÚð‡Ì ÏËð‡, ‚ Å·ðÛÒË ÂÒÚ¸ Ò‚ÓË ÔðÓ·ÎÂÏ˚ Ë ÔðÓ·ÎÂÏÌ˚ ð„ËÓÌ˚. ë‡Ï˚Ï ÔðÓ·ÎÂÏÌ˚Ï ð„ËÓÌÓÏ Ò˜ËÚ‡ÂÚÒfl ÚÂððËÚÓðËfl, Á‡„ðflÁÌÂÌ̇fl ‚ 1986 „. ð‡‰ËÓÌÛÍÎˉ‡ÏË ÔÓÒΠ‚Áð˚‚‡ ‚ ÒÓÒ‰ÌÂÈ ìÍð‡ËÌ ð‡ÍÚÓð‡ ̇ óÂðÌÓ·˚θÒÍÓÈ Äùë. íÓ„‰‡ ‚ ÔðË„ð‡Ì˘Ì˚ı ð‡ÈÓ̇ı Å·ðÛÒË
ÅÂÎÓðÛÒÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰ ‚Ò„‰‡ ÓÚ΢‡ÎÒfl ̇ˆËÓ̇θÌÓÈ Ë ðÂÎË„ËÓÁÌÓÈ ÚÂðÔËÏÓÒÚ¸˛. ç‡ ÚÂððËÚÓðËË Â„Ó Ó·ËÚ‡ÌËfl Ò‚Ó·Ó‰ÌÓ ÒÂÎËÎËÒ¸ ËÛ‰ÂË, ÏÛÒÛθχÌÂ, ̇ÔðËÏÂð Ú‡Ú‡ð˚. àÏ Ì ÔðÂÔflÚÒÚ‚Ó‚‡ÎË ‚ ÍÛθÚÛðÌÓÏ Ë ðÂÎË„ËÓÁÌÓÏ ð‡Á‚ËÚËË. å˜ÂÚ¸, ÔÓÒÚðÓÂÌ̇fl ‚ XVI ‚. ‚ ‰Âð‚Ì ч‚·Û˜Ë¯ÍË (Ì˚Ì ÉðÓ‰ÌÂÌÒ͇fl ӷ·ÒÚ¸), ÓÚÌÓÒËÚÒfl Í Ò‡Ï˚Ï ‰ð‚ÌËÏ ‚ Ö‚ðÓÔÂ. ëÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ ·ÂÎÓðÛÒ˚ χÎÓ ËÁÏÂÌËÎËÒ¸ ‚ Ô·Ì ÚÓÎÂð‡ÌÚÌÓÒÚË. éÌË ÔÓ-ÔðÂÊÌÂÏÛ ÚÂðÔËÏ˚ Í ËÌ˚Ï Ì‡ˆËflÏ, Úð‡‰ËˆËflÏ, ‚ÂðÓ‚‡ÌËflÏ. èÓʇÎÛÈ, Å·ðÛÒ¸ ‰ËÌÒÚ‚ÂÌ̇fl ðÂÒÔÛ·ÎË͇ ëëëê, „‰Â ‚ „Ó‰˚ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË Ì ·˚ÎÓ ÏÂÊ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ÍÓÌÙÎËÍÚÓ‚. äÒÚ‡ÚË, ‚ ˝ÚÓÏ ÚÓÊ Ӊ̇ ËÁ Ôð˘ËÌ ÓÚÌÓÒËÚÂθÌÓÈ ÌÂËÁ‚ÂÒÚÌÓÒÚË Å·ðÛÒË. èÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ ëëëê ‚Â‰Û˘Ë ÏËðÓ‚˚ ëåà ÏÌÓ„Ó ÒÓÓ·˘‡ÎË Ó ÊÂÒÚÓÍËı ÍðÓ‚‡‚˚ı ÍÓÌÙÎËÍÚ‡ı ‚ ·˚‚¯Ëı ÒÓ‚ÂÚÒÍËı ðÂÒÔÛ·ÎË͇ı, ‡ Ó «ÚËıÓÈ» Å·ðÛÒË ÏÓΘ‡ÎË, Ú. Í. Ú‡Ï Ì ·˚ÎÓ «„Óðfl˜Ëı ÚÓ˜ÂÍ», Ò͇̉‡Î¸Ì˚ı Ù‡ÍÚÓ‚. Ç ˝ÚÓÏ ÒÏ˚ÒΠ̇¯‡ ÒÚð‡Ì‡ ̇ıӉ˷Ҹ Í‡Í ·˚ ‚ ÚÂÌË ‚ÌËχÌËfl ÏËðÓ‚ÓÈ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË.
Beyaz Rusya’n›n yeterince bilinmeme sebebi: “S›cak bölgeler”in olmay›fl› Beyaz Rusya halk› sahip oldu¤u milli ve dini hoflgörüyle her zaman dikkat çekmifltir. Burada Yahudiler ve Tatarlar örne¤inde oldu¤u gibi Müslümanlar da hiçbir s›k›nt› çekmeden yaflam›fllard›r. Bu milletlerin kültürel ve dini geliflimleri hiçbir flekilde engellenmemifltir. 16. as›rda Davbuçiflki (bugünkü Grodno vilayeti) köyünde infla edilen cami Avrupa’n›n en eski camisidir. Günümüz Beyaz Ruslar› hoflgörü alan›nda çok az bir de¤ifliklik yaflamalar›na ra¤men farkl› millet, gelenek ve inançlara karfl› eskisi kadar hoflgörülüler. Yeniden yap›lanma döneminde SSCB’inden ayr›lan cumhuriyetler aras›nda etnik yap›lar aras› çat›flman›n yaflanmad›¤› tek cumhuriyet, galiba Beyaz Rusya. Bunun sebeplerden birisinin, Beyaz Ruslar›n oynad›klar› önemli rol oldu¤u yine yeteri kadar bilinmemekte. SSCB’nin y›k›lmas›ndan sonra dünya bas›n›, ba¤›ms›zl›¤›na kavuflan cumhuriyetlerdeki kanl› çat›flmalar› sürekli haber yapt›lar ama sessiz Beyaz Rusya hakk›nda yine susmufllard›, zira burada skandal oluflturabilecek nitelikte s›cak noktalar yok. Bu anlamda de¤erlendirildi¤inde Beyaz Rusya dünya kamuoyunun dikkatinden kaçmaktad›r.
ç›km›fllard›r. 9. as›rdan bu yana Polotsk ve Turovsk-Pinsk Prensli¤i olmak üzere iki âdet eski Beyaz Rus devleti bilinmektedir. 13. as›rda ise Beyaz Rusya topraklar› Avrupa’daki feodal monarflizmin merkezlerinden (Litvanya, Rusya ve Jemoytski Prenslikleri) birisi haline gelmifltir. Eski bir Beyaz Rusya flehri olan Novogrudok, bu federatif devletin ilk baflkenti olmufltur. Beyaz Ruslar dünya medeniyetine çok say›da bilim ve kültür adam› da vermifltir. 47
ÓÒÂÎÓ ÔÓ˜ÚË 70% ‚ÒÂı ð‡‰ËÓ‡ÍÚË‚Ì˚ı ‚˚·ðÓÒÓ‚. ùÍÒÔÂðÚ̇fl ÓˆÂÌ͇ Û˘Âð·‡, ̇ÌÂÒÂÌÌÓ„Ó Ì‡¯ÂÈ ÒÚð‡Ì ˜ÂðÌÓ·˚θÒÍÓÈ Í‡Ú‡ÒÚðÓÙÓÈ, – 235 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. ëòÄ. Ä ÒÛÏχ Á‡Úð‡˜ÂÌÌ˚ı Òð‰ÒÚ‚ ̇ ÔðÂÓ‰ÓÎÂÌˠ ÔÓÒΉÒÚ‚ËÈ (·ÓΠ15 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. ëòÄ) ҂ˉÂÚÂθÒÚ‚ÛÂÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ‚ ·ÎËʇȯÂÈ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚Â ˝Ú‡ ÔðÓ·ÎÂχ Ì ÏÓÊÂÚ ·˚Ú¸ ð¯Â̇ ÒË·ÏË Ó‰ÌÓÈ ÒÚð‡Ì˚. ä ÚÓÏÛ Ê ӈÂÌ͇ Û˘Âð·‡ – 235 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. ëòÄ – Ì ÓÍÓ̘‡ÚÂθ̇fl Ë ‚ÔÓÎÌ ÏÓÊÂÚ Ó͇Á‡Ú¸Òfl Á‡ÌËÊÂÌÌÓÈ ‚ ÒËÎÛ ÔÓ͇ ¢ Ì ÔÓÎÌ˚ı Á̇ÌËÈ Ó ‰Ó΄ӂðÂÏÂÌÌ˚ı ÔÓÒΉÒÚ‚Ëflı ð‡‰Ë‡ˆËÓÌÌ˚ı ‡‚‡ðËÈ.
èÓÚð·ÌÓÒÚË ‚ÌÛÚðÂÌÌÂ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl ÒÚð‡Ì˚ – ÒÚð‡Ú„Ëfl ‚̯ÌÂÈ ÔÓÎËÚËÍË
ÅÂÎÓðÛÒÒ͇fl ‰ËÔÎÓχÚËfl ÓÒÌÓ‚˚‚‡ÂÚÒfl, ‚ ÔÂð‚Û˛ Ó˜Âð‰¸, ̇ ÔÓÚð·ÌÓÒÚflı ‚ÌÛÚðÂÌÌÂ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl ÒÚð‡Ì˚. Beyaz Rusya diplomasisi öncelikle ülkede iç geliflmeye duyulan ihtiyaç üzerinde kuruludur. 48
ÇÓ ‚̯ÌÂÈ ÔÓÎËÚËÍ Å·ðÛÒ¸, ·Û‰Û˜Ë ÏËðÓβ·Ë‚˚Ï „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ, Ôðˉ‡ÂÚ ·Óθ¯Ó Á̇˜ÂÌË ð‡Á‚ËÚ˲ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò Â‚ðÓÔÂÈÒÍËÏË Ô‡ðÚÌÂð‡ÏË, ‰‡Î¸ÌÂȯÂÏÛ ð‡Ò¯ËðÂÌ˲ ÍÓÌÚ‡ÍÚÓ‚ Ò „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË ‰ðÛ„Ëı ÍÓÌÚËÌÂÌÚÓ‚. ÅÂÎÓðÛÒÒ͇fl ‰ËÔÎÓχÚËfl ÓÒÌÓ‚˚‚‡ÂÚÒfl, ‚ ÔÂð‚Û˛ Ó˜Âð‰¸, ̇ ÔÓÚð·ÌÓÒÚflı ‚ÌÛÚðÂÌÌÂ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl ÒÚð‡Ì˚. ç‡¯Ë Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ ËÌÚÂðÂÒ˚ ÓÔð‰ÂÎÂÌ˚ ˜ÂÚÍÓ: „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÒÛ‚ÂðÂÌËÚÂÚ, ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌË ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍÓ„Ó Ó·˘ÂÒÚ‚‡, ÔÓÒÚðÓÂÌË ÒӈˇθÌÓ ÓðËÂÌÚËðÓ‚‡ÌÌÓÈ ð˚ÌÓ˜ÌÓÈ ˝ÍÓÌÓÏËÍË. àÏÂÌÌÓ Ú‡ÍÓÈ ÔÓ‰ıÓ‰ ÎÂʇΠ‚ ÓÒÌÓ‚Â ‰ÂÈÒÚ‚ËÈ ÔÓ ÒÓÁ‰‡Ì˲ ëÓ˛ÁÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ Ò êÓÒÒËÂÈ. ùÚÓ Á̇˜ËÚ, ˜ÚÓ ·ÂÎÓðÛÒÒÍÓ-ðÓÒÒËÈÒÍËÈ ÒÓ˛Á Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ Ì «ÔÓ„ÎÓ˘ÂÌË» Ó‰ÌËÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÓÏ ‰ðÛ„Ó„Ó, ‡ ‰Ó·ðÓ‚ÓθÌÓ ӷ˙‰ËÌÂÌË ð‡‚ÌÓÔð‡‚Ì˚ı ÒÛ·˙ÂÍÚÓ‚ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ. êÓÒÒËË ËÌÚ„ð‡ˆËfl Ò Å·ðÛÒ¸˛ Ú‡ÍÊ Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ ðfl‰ ÒÂð¸ÂÁÌ˚ı ÔðÂÙÂðÂ̈ËÈ, ̇˜Ë̇fl Ò Û‚Â΢ÂÌËfl ÂÏÍÓÒÚË ‚ÌÛÚðÂÌÌÂ„Ó ð˚Ì͇, Ó·ÂÒÔ˜ÂÌËfl ÔÓÒÚ‡‚ÓÍ ÌÂÍÓÚÓð˚ı Ì ÔðÓËÁ‚Ó‰ËÏ˚ı ‚ êÓÒÒËË ‚ˉӂ ÔðÓ‰Û͈ËË Ï‡¯ËÌÓÒÚðÓÂÌËfl, ıËÏ˘ÂÒÍÓÈ ÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌÓÒÚË Ë Á‡Í‡Ì˜Ë‚‡fl ÔÓÎÛ˜ÂÌËÂÏ
Bunlar aras›nda, ilk Do¤u Slav matbaac›s›, e¤itimci ve düflünür Frantsisk Skorina var. 1517’den 1519’a kadar Prag’da 23 adet ‹ncil basm›fl fakat uzun bir süre millî bir devletin olmay›fl›, Beyaz Rus nüfusunun di¤er halklar için bir tür donör, bugün dedikleri gibi, istemeyerek ak›l ve beceri potansiyeli olmufltur. Beyaz Rusyal› Adam Mitskeviç ve Vladislav S›rokomla Polonya edebiyat›n›n klasikleri, Stanislav Monüflko Polonya’n›n ünlü kompozitörü, Tadeufl Kostüflko ABD ve Polonya halk kahraman›, ‹gnatiy Domenko fiili’de bilimin temel kurucular›ndan biri, Nikolay Sudilovskiy-Russel Gavay Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaflkan›, Simeon Plotskiy Rus Çar› I. Petro’nun e¤itmeni, Mihail Oginskiy ise Polonya kompozitörü ve Rusya diplomat› olmufltur. Beyaz Rusya 20. yüzy›lda dünyaya büyük ressamlar vermifltir: Vasiliy Kandinskiy, Kazimir Malaviç, Mark fiagal. Bu listeyi daha da uzatmak mümkün.
Çernobil Nükleer Santrali’nde yaflanan kazan›n etkileri Dünyan›n di¤er ülkeleri gibi Beyaz Rusya’n›n da kendine ait problemleri ve problemli bölgeleri var. Bunlar aras›nda en problemli bölge, 1986’da komflu ülke Ukrayna’da yaflanan Çernobil kazas›ndan sonra meydana gelen nükleer serpinti kirlili¤i yaflanan bölge olarak bilinmesidir. O zamanlar Beyaz Rusya’n›n s›n›r bölgelerinde % 70 oran›nda bir nükleer serpinti tespit edilmiflti. Serpintiden dolay› ülkemiz, uzman de¤erlendirmesine göre 235 milyar dolarl›k bir zarara u¤ram›flt›r. Bu etkinin ortadan kald›r›lmas› için 15 milyar dolarl›k harcama, yaflanan bu olay›n etkisinin tamamen ortadan kald›r›lmas› için tek ülke gücünün yetersizli¤ini göstermektedir. Üstelik 235 milyar dolar olarak tespit edilen zarar miktar›, kesin ve en son rakamlar de¤ildir. Zira nükleer etkinin tesiri tam olarak tespit edilebilmifl de¤il.
Ülkede iç geliflime duyulan ihtiyaçlar: D›fl politika stratejisi D›fl politika aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde bar›flsever bir devlet olarak Beyaz Rusya, Avrupa ülkeleriyle iliflkilerin gelifltirilmesine ve di¤er devletlerle iliflkilerini daha da gelifltirmeye büyük önem vermektedir. Beyaz Rusya diplomasisi öncelikle ülkede iç geliflmeye duyulan ihtiyaç üzerinde kuruludur. Milli ç›karlar›m›z aç›kça belirlenmifltir: Devlet ba¤›ms›zl›¤›, demokratik bir toplum oluflturma, sosyal adaletli pazar ekonomisini kurma. Rusya ile birlik oluflturma faaliyetlerimizin temelinde de özellikle bu yaklafl›m yatmaktad›r. Bu da, oluflturulacak Birlik’te herhangi bir taraf›n bask›nl›¤› de¤il, gönüllü olarak uluslararas›
̇‰ÂÊÌÓ„Ó Ë ‚˚„Ó‰ÌÓ„Ó ÍÓÏÏÛÌË͇ˆËÓÌÌÓ„Ó ð˚Ì͇. ÖÊ„ӉÌÓ ˜ÂðÂÁ ̇¯Û ÒÚð‡ÌÛ Ì‡ á‡Ô‡‰ ÔÂðÂ͇˜Ë‚‡˛ÚÒfl ‰ÂÒflÚÍË ÏËÎΡð‰Ó‚ ÍÛ·ÓÏÂÚðÓ‚ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó ÔðËðÓ‰ÌÓ„Ó „‡Á‡. ç‡ÔðËÏÂð, „‡ÁÓÔðÓ‚Ó‰ «üχΠ– á‡Ô‡‰Ì‡fl Ö‚ðÓÔ‡» ÔÓ ÚÂððËÚÓðËË Å·ðÛÒË ÔÓ˜ÚË Ì‡ 500 ÍÏ ÍÓðӘ ÛÍð‡ËÌÒÍÓÈ Úð‡ÒÒ˚. êÓÒÒËÈÒ͇fl ÌÂÙÚ¸ Úð‡ÌÒÔÓðÚËðÛÂÚÒfl ÔÓ ·ÂÎÓðÛÒÒÍÓÏÛ Û˜‡ÒÚÍÛ ÌÂÙÚÂÔðÓ‚Ó‰‡ «ÑðÛÊ·‡» ‚ èÓθ¯Û, ÉÂðχÌ˲, óÂı˲, ëÎÓ‚‡Í˲ Ë ÇÂÌ„ð˲. ë„ӉÌfl ‚ åËÌÒÍ (ð‡‚ÌÓ Í‡Í Ë ‚ åÓÒÍ‚Â, ÄÒÚ‡ÌÂ Ë äË‚Â) Ú‡ÍÊ ӷÒÛʉ‡˛ÚÒfl ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍË ÔÂðÒÔÂÍÚË‚˚ ÒÓÁ‰‡ÌËfl Ö‰ËÌÓ„Ó ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÔðÓÒÚð‡ÌÒÚ‚‡ (Öùè), ËÎË Ú‡Í Ì‡Á˚‚‡ÂÏÓÈ «˜ÂÚ‚ÂðÍË» – Å·ðÛÒË, êÓÒÒËË, ìÍð‡ËÌ˚ Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇. Öùè, ÔÓ ÏÌÂÌ˲ ÌÂÍÓÚÓð˚ı ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ı ·ÂÎÓðÛÒÒÍËı ˝ÍÓÌÓÏËÒÚÓ‚, ÏÓÊÂÚ ‚ÒÍÓð Ôð‚ð‡ÚËÚ¸Òfl ‚ Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌ˚È ð„ËÓÌ ÏËðÓ‚ÓÈ ˝ÍÓÌÓÏËÍË. ÅÓΠÚÓ„Ó, ÂÒÎË «˜ÂÚ‚ÂðÍ» Û‰‡ÒÚÒfl ð‡ÁÛÏÌÓ ÒÙÓðÏËðÓ‚‡Ú¸Òfl, ÚÓ ÂÈ Ë Çíé, ÔÓ ·Óθ¯ÓÏÛ Ò˜ÂÚÛ, ·Û‰ÂÚ Ì ӘÂ̸-ÚÓ ÌÛÊÌÓ, Ú. Í. ˝ÍÓÌÓÏËÍË Å·ðÛÒË, êÓÒÒËË, ìÍð‡ËÌ˚ Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇ ÒÔÓÒÓ·Ì˚ ‰ÓÔÓÎÌflÚ¸ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡. ì ˝ÚËı ÒÚð‡Ì ÔÓfl‚ËÚÒfl ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ ÒÚ‡Ú¸ ÛÌË͇θÌ˚Ï Ó·˙‰ËÌÂÌËÂÏ, ‚ ð‡Ï͇ı ÍÓÚÓðÓ„Ó ÒÍÓ̈ÂÌÚðËðÛ˛ÚÒfl ÍÓÎÓÒ҇θÌ˚ ðÂÒÛðÒ˚, ̇˜Ë̇fl Ò Á‡Ô‡ÒÓ‚ ÔðÂÒÌÓÈ ‚Ó‰˚ Ë Á‡Í‡Ì˜Ë‚‡fl ÏÂÒÚÓðÓʉÂÌËflÏË ÚËڇ̇ Ë ‰ðÛ„Ëı ð‰ÍËı ËÒÍÓÔ‡ÂÏ˚ı. ì Å·ðÛÒË ÂÒÚ¸ ÌÂÔÎÓıË ¯‡ÌÒ˚ Á‡ÌflÚ¸ ‰ÓÒÚÓÈÌÓ ÏÂÒÚÓ Ë Ë„ð‡Ú¸ ‚‡ÊÌÛ˛ ðÓθ ‚ «˜ÂÚ‚ÂðÍ».
íÛðˆÍË ÔÓ‰ðfl‰˜ËÍË Ì‡ ·ÂÎÓðÛÒÒÍÓÏ ÒÚðÓËÚÂθÌÓÏ ð˚ÌÍ ì˜ËÚ˚‚‡fl ÒÚð‡ÌÛ ËÁ‰‡ÌËfl ÊÛð̇·, Ì ÏÓ„Û Ì Ò͇Á‡Ú¸ Ó ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ı ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ Å·ðÛÒË Ò íÛðˆËÂÈ. àÏË ÒÓÁ‰‡Ì‡ ÒÓÎˉ̇fl ‰Ó„Ó‚ÓðÌÓ-Ôð‡‚Ó‚‡fl ·‡Á‡ – ÓÍÓÎÓ 30 ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌËı ‡ÍÚÓ‚. íÓð„Ó‚Ó-˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ‰‚Ûı ÒÚð‡Ì ÓÚ΢‡ÂÚ ‚Á‡ËÏÌ˚È ËÌÚÂðÂÒ Ë Ê·ÌË ‚˚‚ÂÒÚË Ëı ̇ ·ÓΠ‚˚ÒÓÍËÈ ÛðÓ‚Â̸. èÓ ËÚÓ„‡Ï ÔðÓ¯ÎÓ„Ó „Ó‰‡ íÛðˆËfl Á‡Ìfl· 25- ÏÂÒÚÓ ÒðÂ‰Ë ÓÒÌÓ‚Ì˚ı ÚÓð„Ó‚˚ı Ô‡ðÚÌÂðÓ‚ Å·ðÛÒË. Ç 2004 „. ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌËÈ ÚÓ‚‡ðÓÓ·ÓðÓÚ ‚˚ðÓÒ ÔÓ Òð‡‚ÌÂÌ˲ Ò 2003 „. ̇ 39,5 %. ÇÒÂ„Ó ‚ íÛðˆË˛ ‚ ÔðÓ¯ÎÓÏ „Ó‰Û ˝ÍÒÔÓðÚËðÓ‚‡ÎËÒ¸ ÚÓ‚‡ð˚ ÔÓ 97 ÔÓÁˈËflÏ ÚÓ‚‡ðÌÓÈ ÌÓÏÂÌÍ·ÚÛð˚. Ç Å·ðÛÒË Á‡ð„ËÒÚðËðÓ‚‡ÌÓ 21 Ôð‰ÔðËflÚËÂ Ò Û˜‡ÒÚËÂÏ ÚÛðˆÍÓ„Ó Í‡ÔËڇ·, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ı – 5, ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı – 16. ᇠÔðÓ¯Î˚È „Ó‰ ‚ ˝ÍÓÌÓÏËÍÛ Ì‡¯ÂÈ ÒÚð‡Ì˚ ÔÓÒÚÛÔËÎÓ ÚÛðˆÍËı ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ ‚ 3,5 ð‡Á‡ ·Óθ¯Â, ˜ÂÏ ‚ 2003 „. íÛðÍË Á‡ðÂÍÓÏẨӂ‡ÎË Ò·fl ‚ ·ÂÎÓðÛÒÒÍÓÈ ÒÚÓÎËˆÂ Í‡Í ÓÔ˚ÚÌ˚ ÒÚðÓËÚÂÎË. àı ÛÒËÎËflÏË ·˚· ðÂÍÓÌÒÚðÛËðÓ‚‡Ì‡ ÒÚ‡ð‡fl „ÓÒÚËÌˈ‡ «åËÌÒÍ». ùÚÓÚ 4-Á‚ÂÁ‰Ó˜Ì˚È ÓÚÂθ Ò„ӉÌfl ÛÍð‡¯‡ÂÚ ˆÂÌÚð „ÓðÓ‰‡. Ç ˝ÚÓÏ „Ó‰Û Ô·ÌËðÛÂÚÒfl Á‡‚Âð¯ËÚ¸ ͇ÔËڇθÌ˚È ðÂÏÓÌÚ Ë ÓÒÌÓ‚‡ÚÂθÌÛ˛ ÔÂð‰ÂÎÍÛ Ô‡ÏflÚÌË͇ ‡ðıËÚÂÍÚÛð˚, ·˚‚¯ÂÈ „ÓÒÚËÌˈ˚ «ë‚ËÒÎÓ˜¸». íÂÔÂð¸ Û Ì ·Û‰ÂÚ ÌÓ‚Ó ̇Á‚‡ÌËÂ Ë ð‡Áðfl‰: 5-Á‚ÂÁ‰Ó˜Ì˚È «èðË̈ÂÒÒ-éÚÂθ». äÒÚ‡ÚË, ÓÌ
iliflki merkezlerinin eflit flartlar ve halklarda bir araya getirilmesi anlam›na gelmektedir. Rusya için Beyaz Rusya ile oluflturulacak bir birliktelik, Rusya’da üretilmeyen makine sanayi ve kimyasal mallar›n tedarikini ve iç pazar miktar›n› art›rmaktan, kârl› ve güvenli bir iletiflim sa¤lamaya kadar birçok imtiyazlar sunmaktad›r. Her y›l on milyarlarca m3’lük Rus do¤algaz› ülkemiz üzerinden Avrupa’ya pompalan›yor. Mesela Beyaz Rusya üzerinden geçen “Yamal-Bat› Avrupa” gaz boru hatt›n›n uzunlu¤u Ukrayna’ya göre 500 km daha k›sa. Rus petrolü “Drujba” Beyaz Rusya petrol boru hatt›yla Polonya, Almanya, Çek, Slovakya ve Macaristan’a sevk edilmektedir. Bugün (Moskova, Astana ve Kiev’de oldu¤u gibi) ortak bir ekonomik iflbirli¤i (OE‹) veya Beyaz Rusya, Rusya, Ukrayna ve Kazakistan’dan oluflan “Dörtlü” diye an›lan Birlik oluflturma stratejileri Beyaz Rusya’da da tart›fl›lmakta. Baz› ba¤›ms›z Beyaz Rusyal› ekonomistlere göre OE‹, dünya ekonomisi için kendi bafl›na bir bölge haline gelebilir. Ayr›ca, e¤er “Dörtlü” ak›ll›ca flekillenebilirse, onun Dünya Ticaret Örgütü’ne ihtiyac› kalmayacak. Zira Beyaz Rusya, Rusya, Ukrayna ve Kazakistan ekonomileri birbirini tamamlar niteliktedir. Bu ülkelerin, tatl› sudan titan kaynaklar›na ve di¤er yeralt› zenginliklerine kadar muazzam kaynaklar› bir araya getirme imkân› bulabilecekleri mükemmel bir Birlik oluflturma potansiyelleri var. Dolay›s›yla Beyaz Rusya’n›n bu “Dörtlü”de hak etti¤i yere sahip olma ve önemli bir rol oynama flans› var.
ùÍÒÔÂðÚ̇fl ÓˆÂÌ͇ Û˘Âð·‡, ̇ÌÂÒÂÌÌÓ„Ó Å·ðÛÒË ˜ÂðÌÓ·˚θÒÍÓÈ Í‡Ú‡ÒÚðÓÙÓÈ, – 235 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. Çernobil facias›ndan dolay› Beyaz Rusya, de¤erlendirmelere göre 235 milyar dolarl›k bir zarara u¤ram›flt›r.
Beyaz Rusya inflaat pazar›nda Türk müteahhitler Diyalog Avrasya dergisinin yay›nland›¤› ülke olmas›n› da dikkate alarak Türkiye ve Beyaz Rusya aras›ndaki iflbirli¤inin gelece¤inden bahsetmemek olmaz. Bu iki ülke aras›nda muhteflem temel niteli¤e sahip 30 adet anlaflma imzalanm›flt›r. Aralar›ndaki ticari ekonomik iliflki ilgiyi
èðÂÁˉÂÌÚ Å·ðÛÒË ÄÎÂÍ҇̉ð ãÛ͇¯ÂÌÍÓ Beyaz Rusya Devlet Baflkan› Alexander Lukaflenko
ÄÎÂÍ҇̉ð ãÛ͇¯ÂÌÍÓ Ë „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÏËÌËÒÚð íÛðˆËË, ÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌ˚È Á‡ ‚ÓÔðÓÒ˚ ‚̯ÌÂÈ ÚÓð„Ó‚ÎË, ä˛ð¯‡‰ í˛ÁÏÂÌ Alexander Lukaflenko ve Türkiye D›fl Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan› Kürflat Tüzmen
ᇠÔðÓ¯Î˚È „Ó‰ ‚ ˝ÍÓÌÓÏËÍÛ Å·ðÛÒË ÔÓÒÚÛÔËÎÓ ÚÛðˆÍËı ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ ‚ 3,5 ð‡Á‡ ·Óθ¯Â, ˜ÂÏ ‚ 2003 „. 2003’e göre geçen y›l Türkiye’den Beyaz Rusya ekonomisine giren yat›r›mc› miktar› 3,5 kat artm›flt›r. 50
ÒÚ‡ÌÂÚ 12-Ï ÔÓ Ò˜ÂÚÛ «èðË̈ÂÒÒ-éÚÂÎÂÏ», ÔÓÒÚðÓÂÌÌ˚Ï ÚÛð͇ÏË ‚ ð‡ÁÌ˚ı ÒÚð‡Ì‡ı.
Öë Ë Å·ðÛÒ¸ íÛðˆËfl ‚ Ó·ÓÁðËÏÓÏ ·Û‰Û˘ÂÏ ÒÚ‡ÌÂÚ ˜ÎÂÌÓÏ Öë. Ä ˝ÚÓ ÓÚÍð˚‚‡ÂÚ ‰ÓÔÓÎÌËÚÂθÌ˚ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ‰Îfl ð‡Á‚ËÚËfl ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ‰‚Ûı ÒÚð‡Ì ‚ ÒÙÂð ˝ÍÓÌÓÏËÍË. çÓ‚‡fl ÒËÚÛ‡ˆËfl, ÍÓÚÓð‡fl ‚ÓÁÌËÍ· ‚ Ö‚ðÓÔ ÔÓÒΠð‡Ò¯ËðÂÌËfl Öë ‚ χ ÔðÓ¯ÎÓ„Ó „Ó‰‡, ÛÊ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ÓÚð‡ÁË·Ҹ ̇ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı Ö‚ðÓÒÓ˛Á‡ Ë Å·ðÛÒË. éÌË ÚÂÔÂð¸ ÒÓÒ‰ÒÚ‚Û˛Ú Ò ‚ÂҸχ ÔðË‚ÎÂ͇ÚÂθÌ˚Ï Ë Ò‡Ï˚Ï ÂÏÍËÏ ð˚ÌÍÓÏ Ò·˚Ú‡. Ö‚ðÓÒÓ˛Á – ÓÒÌÓ‚ÌÓÈ Íð‰ËÚÓð ·ÂÎÓðÛÒÒÍÓÈ ˝ÍÓÌÓÏËÍË Ë Ó‰ËÌ ËÁ „·‚Ì˚ı ËÒÚÓ˜ÌËÍÓ‚ ÔÓÒÚÛÔÎÂÌËfl ‚ ÒÚð‡ÌÛ Ú‚Âð‰ÓÈ ‚‡Î˛Ú˚ Ë ÚÂıÌÓÎÓ„ËÈ, ÌÓÛ-ı‡Û, ËÌ‚ÂÒÚˈËÈ. èÓ˝ÚÓÏÛ Å·ðÛÒ¸ ÍðÓ‚ÌÓ Á‡ËÌÚÂðÂÒÓ‚‡Ì‡ ‚ ÔðÓ‰‚ËÊÂÌËË Ò‚ÓËı ÚÓ‚‡ðÓ‚ ̇ ð˚ÌÍË Í‡Í Ì˚̯ÌËı ÒÚð‡Ì-˜ÎÂÌÓ‚ Öë, Ú‡Í Ë ·Û‰Û˘Ëı, ̇ÔðËÏÂð íÛðˆËË. Å·ðÛÒ¸ ‚ӯ· ‚ XXI ‚ÂÍ Ò ÓÚÍð˚ÚÓÈ Ë ÓðËÂÌÚËðÓ‚‡ÌÌÓÈ Ì‡ ˝ÍÒÔÓðÚ ˝ÍÓÌÓÏËÍÓÈ. 60%  ÇÇè Ò‚flÁ‡ÌÓ Ò ‚̯ÌËÏË ð˚Ì͇ÏË, ˜ÚÓ ÓÁ̇˜‡ÂÚ ‚˚ÒÓÍÛ˛ ÒÚÂÔÂ̸ Á‡‚ËÒËÏÓÒÚË ÓÚ ÏËðÓ‚˚ı ÚẨÂ̈ËÈ, ÍÓη‡ÌËÈ ˆÂÌ Ì‡ ÌÂÙÚ¸ Ë Ú. ‰. óÚÓ·˚ ÛÒÔ¯ÌÓ ÔðÓÚË‚ÓÒÚÓflÚ¸ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚Ï ‚˚ÁÓ‚‡Ï, Å·ðÛÒ¸ ‚˚ÌÛʉÂ̇ ð‡ÒÒ˜ËÚ˚‚‡Ú¸ ̇ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÒËÎ˚ Ë ðÂÒÛðÒ˚. Ä ˝ÚÓ ‚ ÔÂð‚Û˛ Ó˜Âð‰¸ ‚˚ÒÓÍËÈ Ó·˘ÂÓ·ð‡ÁÓ‚‡ÚÂθÌ˚È ÛðÓ‚Â̸ ̇ÒÂÎÂÌËfl Ë ‚˚ÒÓ͇fl Í‚‡ÎËÙË͇ˆËfl ͇‰ðÓ‚, ÒÂð¸ÂÁÌ˚È ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚ÂÌÌ˚È, ‡„ðÓÔðÓÏ˚¯ÎÂÌÌ˚È Ë Ì‡Û˜ÌÓ-ÚÂıÌ˘ÂÒÍËÈ ÔÓÚÂ̈ˇÎ, ÍÓÏÔÎÂÍÒÌÓÒÚ¸ ð‡Á‚ËÚËfl ‚ÌÛÚðÂÌÌËı ð„ËÓÌÓ‚, ÒÓÎˉ̇fl ÒÚðÓËÚÂθ̇fl ·‡Á‡ Ë, ÍÓ̘ÌÓ, „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓÂ Ë „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ ÔÓÎÓÊÂÌËÂ. ùÚË Ë ‰ðÛ„Ë ÔðÂËÏÛ˘ÂÒÚ‚‡ ÔÓÁ‚ÓÎfl˛Ú ·ÂÎÓðÛÒ‡Ï Ò ÌÂχÎÓÈ ‰ÓÎÂÈ ÓÔÚËÏËÁχ ÒÏÓÚðÂÚ¸ ‚ ·Û‰Û˘ÂÂ.
art›rmakta ve iflbirli¤ini daha üst seviyelere tafl›ma iste¤i do¤urmaktad›r. Geçen y›l itibariyle Türkiye, Beyaz Rusya’n›n ticari iflbirli¤i kurdu¤u ülkeler aras›nda 25. s›rada yer almaktad›r. 2004 y›l› itibariyle iki tarafl› mal sürümü miktar› 2003 oranlar›na göre % 39,5 artm›flt›r. Geçen y›l Türkiye’ye 97 çeflit mal ihraç edilmifltir. Beyaz Rusya’da Türk sermayesiyle faaliyet yürüten 21, yabanc› ortakl›¤›yla 5 ve sadece yabanc› sermaye ile faaliyet yürüten 16 firma vard›r. 2003’e göre geçen y›l Türkiye’den Beyaz Rusya ekonomisine giren yat›r›mc› miktar› 3,5 kat artm›flt›r. Türkler tecrübeli müteahhitler olarak Beyaz Rusya’n›n baflkentini tercih ediyorlar. Bu kiflilerin büyük gayretleriyle eski “Minsk” oteli restore edildi. Bu dört y›ld›zl› otel, bugün flehrin merkezini süslüyor. Bu y›l, eskiden otel olan “Svisloç”›n ana tamir çal›flmalar› bitiyor ve mimari yap›s›ndaki de¤iflikliklerin yap›lmas› planlanmakta. Bu bina, hem derecesini ve hem de ismini de¤ifltirerek befl y›ld›zl› “Prenses-Otel” ad›n› alacak. Bu otel, Türkler taraf›ndan dünyan›n de¤iflik ülkelerinde infla edilen “Prenses-Otel”lerin 12.’si olacak.
AB ve Beyaz Rusya Türkiye yak›n bir gelecekte AB’ye üye olacak. Bu, iki ülke aras›nda ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesine imkân sa¤layacak. AB’nin geçen y›l May›s ay›nda genifllemesinden sonra Avrupa’da meydana gelen olay, Beyaz Rusya ve Avrupa Birli¤i aras›ndaki ekonomik iliflkilere olumlu yönde bir etki yapm›flt›r. Bugün itibariyle Beyaz Rusya oldukça büyük ve canl› bir pazara komfluluk etmekte. Avrupa Birli¤i, Beyaz Rusya ekonomisinin temel kredi kayna¤›, ülkeye istikrarl› döviz, teknoloji, know-how ve yat›r›mc› sa¤layan ana kaynaklardan biridir. Bu nedenle Beyaz Rusya AB’nin bugünkü üye ülkelerine oldu¤u gibi, gelecekte üye olacak, mesela Türkiye’ye de mallar›n›n sevk›yat›na büyük ilgi duymaktad›r. Beyaz Rusya 21. yüzy›la aç›k ve ihracata dönük bir ekonomiyle girdi. % 60 oran›ndaki GSMH’s›, yüksek oranda dünyan›n gidiflat›na, petrol ve di¤er birçok fleyin fiyatlar›ndaki dalgalanmaya ba¤l› olarak de¤iflebilecek d›fl pazarla iliflkilidir. Beyaz Rusya, ça¤›n meydan okumalar›na baflar›l› bir flekilde karfl› koyabilmek için kendi güç ve kaynaklar›na dayanmak zorundad›r. Bu da ilk etapta, toplumun e¤itilmiflli¤i, yüksek seviyeli e¤itilmifl kadrolar, ciddi üretici, tar›msal, teknik ve bilimsel potansiyel, iç bölgelerin bir bütün halinde geliflimi, sa¤lam inflaat temeli ve elbette co¤rafi ve jeopolitik konumudur. Bu gibi di¤er olumlu yönler Beyaz Rusyal›lar›n geleceklerine güvenle bakabilmelerini sa¤layacakt›r.
O·ð‡ÁÓ‚‡ÌËe E¤itim
Karadeniz’in iki yakas› bir araya geldi ÇÒÚðÂÚËÎËÒ¸ ‰‚‡ ·Âð„‡ óÂðÌÓ„Ó ÏÓðfl Cengiz fiimflek
ÑÊÂÌ„ËÁ òËϯÂÍ
Dr., Da dergisi Yaz› ‹flleri Müdürü (Türkiye).
ꉇÍÚÓð ÊÛð̇· ÑÄ (íÛðˆËfl).
T
ÓÁ‚ÓθÚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚ¸ ÚðÓËı ‰ðÛÁÂÈ, ÔðË‚˚ͯËı Í Ò‚ÓÂÏÛ ‰ÓÏÛ ‚ ÚÛðˆÍÓÏ „ÓðӉ éð‰Û ̇ ·ÂðÂ„Û óÂðÌÓ„Ó ÏÓðfl: üÍÛ· ÑËθ, å˛‰Ê‡ıˉ ó‡Ï Ë ûÌÛÒ è‡Î‡‡ÎËÒÓ„ÎÛ. éÍÓ̘˂ ÒðÂ‰Ì˛˛ ¯ÍÓÎÛ, ÓÌË, Í‡Í Ë ‚ÒÂ, Ó·Ë‚‡ÎË ÔÓðÓ„Ë ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚÓ‚, Ϙڇfl ÔÓÎÛ˜ËÚ¸ ‚˚ү ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ, ÌÓ Ì ̇¯ÎË Ê·ÂÏÓ„Ó ‚ íÛðˆËË. éÌË ð¯ËÎË ÔðÓ‰ÓÎÊËÚ¸ ÔÓËÒÍ ÏÂÒÚ‡, „‰Â ËÏ Ì ÔðˉÂÚÒfl ÓÚð˚‚‡Ú¸Òfl ÓÚ ˜ÂðÌÓÏÓðÒÍÓ„Ó ‚ÓÁ‰Ûı‡, ÓÚ ÍÓÎ˚·ÂθÌÓÈ ˝ÚËı ÒÛχү‰¯Ëı ‚ÓÎÌ, ÌÂËÁÏÂÌÌÓ ·¸˛˘ËıÒfl Ó ·Âð„. ëÛ‰¸·‡ Á‡·ðÓÒË· Ëı ‚ ÒÚÓÎËˆÛ äð˚χ ëËÏÙÂðÓÔÓθ. ê‡ÒÔÓÎÓÊÂÌÌ˚È ‰‡ÎÂÍÓ‚‡ÚÓ ÓÚ ÏÓðfl, ÓÌ ‚Òfi Ê ÓÒÚ‡ÂÚÒfl Ó‰ÌËÏ ËÁ ˜ÂðÌÓÏÓðÒÍËı „ÓðÓ‰Ó‚ äð˚χ. äÓ„‰‡ Ï˚ ·ÂÒ‰ӂ‡ÎË Ò ˛ÌÓ¯‡ÏË, ÓÌË Ôӂ‰‡ÎË Ó ÚÓÏ, Í‡Í Ë‰ÂÚ Ëı ۘ·‡, ÔÓÎ̇fl ̇‰Âʉ Ë ‚ÓÎÌÂÌËÈ. ÇÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ۂˉÂÚ¸ ‚ ˜ÛÊÓÈ ÒÚð‡Ì ÍÓ„Ó-ÎË·Ó ËÁ ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚, ÒÓÓ·˘ËÚ¸ ËÏ ÌÓ‚ÓÒÚË Ó ÏÂÒÚ‡ı, ÔÓ ÍÓÚÓð˚Ï ÓÌË ÒÓÒÍÛ˜ËÎËÒ¸, Ë Â˘fi Ó ÚÓÏ-Ó ÒÂÏ, ‰Â·ÂÚ ˜ÂÎÓ‚Â͇ ÒÔˆˇÎËÒÚÓÏ ‚ ˝ÚÓÈ Ó·Î‡ÒÚË. ìÎˈ˚, ÔÓ ÍÓÚÓð˚Ï ÓÌË ‚Ò„‰‡ ıÓ‰ËÎË, ÌÂ Ó·ð‡˘‡fl ‚ÌËχÌËfl ̇ χ„‡ÁËÌ Ì‡ Û„ÎÛ, ̇ ˜‡ÂÍ, „ÓÌfl˛˘ËıÒfl Á‡ ÍÛÒ͇ÏË ıη‡, ·ðÓ¯ÂÌÌ˚ÏË ‚ ‚ÓÁ‰Ûı, ÍÓ„‰‡ ÓÌË Ò‡‰ËÎËÒ¸ ̇ Ô‡ðÓıÓ‰ ‚ ëڇϷÛÎÂ, ̇ ÔðÓ‰‡‚ˆÓ‚ ̇ ·ÂðÂ„Û ùÏËÌÂÌ˛, Ôð‰·„‡˛˘Ëı «Î˛·ÓÈ ÚÓ‚‡ð Á‡ ÏËÎÎËÓ-Ó-Ó-Ì!» – Ó·Ó ‚ÒfiÏ ˝ÚÓÏ fl ÒÓ·Ëð‡ÎÒfl ð‡ÒÒ͇Á‡Ú¸ ËÏ. èÓ ıÓ‰Û ð‡ÒÒ͇Á‡ ÓÌË ‰ÓÎÊÌ˚ ·˚ÎË ÔÓ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ‚ÓÎÌÂÌËÂ Ë Á‡ËÌÚÂðÂÒÓ‚‡Ú¸Òfl ÔÓ‰ðÓ·ÌÓÒÚflÏË. ᇠ‚ðÂÏfl ÓÊˉ‡ÌËfl ÔÂð‰ ‰‚Âð¸˛ Ëı ‰Óχ ‚ ÏÓÂÏ ‚ÓÓ·ð‡ÊÂÌËË ‚ÓÁÌËÍÎÓ ÏÌÓ„Ó ‰ðÛ„Ëı ˝ÔËÁÓ‰Ó‚, Ó ÍÓÚÓð˚ı fl ÚÓÊ ÒÓ·Ëð‡ÎÒfl ËÏ ð‡ÒÒ͇Á‡Ú¸. èÓÒÍÓθÍÛ Ì‡¯ ÚÓ‚‡ðˢ Á‡·˚Î ÍÓ‰ ˝ÎÂÍÚðÓÌÌÓ„Ó Á‡Ï͇, Ôð˯ÎÓÒ¸ Ôð˷„ÌÛÚ¸ Í ÔÓÏÓ˘Ë ÏÓ·ËθÌÓ„Ó ÚÂÎÂÙÓ̇. èÓÒΠÔÂðÂÊËÚÓ„Ó ÌÂÛ‰Ó·ÒÚ‚‡ fl ÒÓ·Ëð‡ÎÒfl ‰Îfl ̇˜‡Î‡ Ò͇Á‡Ú¸: «åÌ ·˚ÎÓ
ürkiye’de Ordu’nun Karadeniz sahilinde yaflamaya al›flm›fl üç hemflehri; Yakup Dil, Mücahid Çam ve Yunus Palaaliso¤lu. Herkes gibi ortaö¤renimi bitirince, onlar da yüksek e¤itim görmek için üniversite kap›lar›n› afl›nd›rm›fllar ama arad›klar›n› Türkiye’de bulamam›fllar. Karadeniz havas›ndan kopmamak, her fleye ra¤men o deli dalgalar›n k›y›ya sert vurufllar›n› kulaklar›ndan bir ninni gibi eksik etmeden bir yerlerde aray›fllar›n› devam ettirmek istemifller. Kader onlar› K›r›m’›n Simferopol kentine atm›fl. Birazc›k sahilden uzak ama yine de K›r›m’›n Karadeniz illerinden biri. Kendileriyle bu serüveni konufltu¤umuzda umut ve heyecan dolu bir e¤itim gördüklerini dile getirdiler. Yabanc› bir ülkede kendi vatandafllar›m›zdan birilerini görmek, onlara uzun süre özledikleri mekânlardan, dahas› havadan, sudan haber vermek, yerine göre insan› alan›nda uzmanm›fl gibi gösteriyor. Her zaman geçtikleri ve fazla merak etmedikleri o sokaklar›, köfle bafl›ndaki bakkal›, ‹stanbul’da gemiye bindiklerinde havaya at›lan ekmek parçalar›n›n arkas›ndan kofluflturan mart›lar›, Eminönü sahilinde “ne al›rsan bir milyooon!” diye ba¤›ran sat›c›lar›; bir bir anlatacakt›m hepsini. Anlatt›kça heyecanlanacaklar ve meraklar› artacakt›. Oturduklar› apartman›n kap›s› önünde beklerken daha nice hikâyeler akl›mdan h›zla geçti. Bunlar› da anlatacakt›m onlara. Apartman kap›s›n›n elektronik kap› açma flifre numaras›n› yan›m›zdaki arkadafl unutunca, çareyi cep telefonunda bulduk. Kap›da s›k›nt› yaflad›¤›m›z için anlatacaklar›m› dramatiklefltirmeye gayret edecek, “size ulaflmak için çok u¤raflt›m” diyecektim. Gerçi henüz Türkiye’den ayr›l›rken telefondaki bir sesin K›r›m’a gelirken benden simit getirmemi istemesi sohbetin dramatikleflmesi için yeterli bir malzeme oluflturacakt›.
52
è
Gürültülü bir flekilde asansörle yukar› ç›kt›¤›m›zda, ad›n›n Yakup oldu¤unu daha sonra ö¤renece¤im bir arkadafl bizi karfl›lad›. S›cak bir karfl›lama ve “hofl geldin” merasiminden sonra bizim için ayr›lan baflköfleye oturduk. Ruslarda bir âdet vard›r: Eve bir misafir geldi¤inde onu evin en “k›z›l”, yani en güzel köflesine buyur ederler. Oras› sanki kutsal gibidir, her fleyden sak›n›l›r. Bu da bizim arkadafllar›n en k›z›l köflesiydi. Kokulu hofl çaylar›m›z› yudumlarken çoktan tan›flm›fl, birlikte gülmeye bafllam›flt›k. E¤itimci oldu¤umu ve Diyalog Avrasya dergisinde çal›flt›¤›m› anlat›nca sohbet konumuz hemen memleket meselelerine, e¤itimin durumuna ve bu konularla ilgili sorunlar›n duyurulmas› gereklili¤ine odakland›. Bu vesileyle Simferopol’deki konferanstan ve böyle bir çal›flman›n Türkiye ve Ukrayna aras›ndaki iliflkileri ne kadar olumlu etkileyebilece¤inden uzun uzun konufltuk. Arkadafllar›n hepsi de Bilgisayar Mühendisli¤i bölümlerinde okuyorlar. Mücahid sitemle içini çekerek konuflmaya bafllad›: “Türkiye’de bir imkân bulamay›nca kendimizi buraya att›k. Art›k gelece¤imize umutla bak›yoruz. Ailelerimiz bizi bekliyorlar.”
ÌÂ΄ÍÓ ÔÓÔ‡ÒÚ¸ Í ‚‡Ï». äÒÚ‡ÚË, ‰Îfl ðÂÊËÒÒÛð˚ ·ÂÒ‰˚ ÏÓÊÌÓ ·˚ÎÓ ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ú¸ ÚÓÚ Ù‡ÍÚ, ˜ÚÓ ÔÂð‰ Ò‡Ï˚Ï ÏÓËÏ ÓÚ˙ÂÁ‰ÓÏ ËÁ íÛðˆËË ÌÂÍÚÓ ÔÓ ÚÂÎÂÙÓÌÛ ÔÓÔðÓÒËÎ ÏÂÌfl ÔðË‚ÂÁÚË ‚ äð˚Ï ÒËÏËÚ – ÚÛðˆÍËÈ Í‡Î‡˜ Ò ÍÛÌÊÛÚÌ˚Ï ÒÂÏÂÌÂÏ. èÓ‰Ìfl‚¯ËÒ¸ ‚ „ðÓıÓ˜Û˘ÂÏ ÎËÙÚÂ, Ï˚ ÔÓ‚ÒÚð˜‡ÎË üÍÛ·‡ (Â„Ó ËÏfl fl ÛÁ̇ΠÔÓÁÊÂ). èÓÒΠð‡‰Û¯ÌÓÈ ‚ÒÚðÂ˜Ë Ë Úð‡‰ËˆËÓÌÌÓ„Ó ÔðË‚ÂÚÒÚ‚Ëfl Ì‡Ò ÛÒ‡‰ËÎË Ì‡ ÔÓ˜ÂÚÌÓ ÏÂÒÚÓ. ì ðÛÒÒÍËı ÂÒÚ¸ Ú‡ÍÓÈ Ó·˚˜‡È: Ôð˯‰¯ÂÏÛ ‚ ‰ÓÏ „ÓÒÚ˛ Ôð‰·„‡˛Ú ÒÂÒÚ¸ ‚ «Íð‡ÒÌ˚È Û„Óλ, ÚÓ ÂÒÚ¸ ̇ Ò‡ÏÓ ÎÛ˜¯Â ÏÂÒÚÓ ‚ ‰ÓÏÂ. éÌÓ ·Û‰ÚÓ ·˚ Ò‚fl˘ÂÌÌÓÂ, Ó·Âð„‡ÂÏÓ ÓÚ ‚ÒÂ„Ó ÔÎÓıÓ„Ó. èð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌÌÓÂ Ì‡Ï ÏÂÒÚÓ ÚÓÊ ·˚ÎÓ Ò‡Ï˚Ï «Íð‡ÒÌ˚Ï Û„ÎÓÏ». èÓÔË‚‡fl ‰Û¯ËÒÚ˚È ˜‡È, Ï˚ ÒÍÓðÓ ÔÓ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡ÎË Ò·fl ÒÚ‡ð˚ÏË Á̇ÍÓÏ˚ÏË. äÓ„‰‡ fl ÒÓÓ·˘ËÎ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ fl ÔÓ ÒÔˆˇθÌÓÒÚË Ô‰‡„Ó„ Ë ð‡·ÓÚ‡˛ ‚ ÊÛð̇Î ÑˇÎÓ„ Ö‚ð‡ÁËfl, Ï˚ ÒÓÒð‰ÓÚÓ˜ËÎËÒ¸ ̇ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ‚ÓÔðÓÒ‡ı, ÒÓÒÚÓflÌËË Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl. å˚ ‰ÓÎ„Ó ð‡Á„Ó‚‡ðË‚‡ÎË Ó ÍÓÌÙÂðÂ̈ËË ‚ ëËÏÙÂðÓÔÓÎÂ Ë Âfi ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓÏ ‚ÎËflÌËË Ì‡ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë ìÍð‡ËÌÓÈ. åÓË ÒÓ·ÂÒ‰ÌËÍË Û˜‡ÚÒfl ̇ ÓÚ‰ÂÎÂÌËË ÍÓÏÔ¸˛ÚÂðÌÓ„Ó ÔðÓ„ð‡ÏÏËðÓ‚‡ÌËfl. ÉÎÛ·ÓÍÓ ‚Á‰ÓıÌÛ‚, å˛‰Ê‡ıˉ ÔðÓËÁÌÂÒ: «ç ð‡ÎËÁÓ‚‡‚ Ò‚ÓË ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ‚ íÛðˆËË, Ï˚ ÓÚÔð‡‚ËÎËÒ¸ Ò˛‰‡. íÂÔÂð¸ Ï˚ Ò Ì‡‰ÂʉÓÈ ÒÏÓÚðËÏ ‚ ·Û‰Û˘ÂÂ. ç‡Ò ʉÛÚ Ì‡¯Ë ÒÂϸ˻.
çÂÛ‰Ó·ÒÚ‚‡, Ò‚flÁ‡ÌÌ˚Â Ò ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚Ï ÔðÓËÒıÓʉÂÌËÂÏ Yunus Palaaliso¤lu ve Mücahid Çam
ûÌÛÒ è‡Î‡‡ÎËÒÓ„ÎÛ Ë å˛‰Ê‡ıˉ ó‡Ï
äÓ„‰‡ ÓÌË Òð‡‚ÌË‚‡ÎË ÏÂÊ‰Û ÒÓ·ÓÈ ÒËÒÚÂÏ˚ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl íÛðˆËË Ë ìÍð‡ËÌ˚ Ë
Ruslarda bir âdet vard›r: Eve bir misafir geldi¤inde onu evin en “k›z›l”, yani en güzel köflesine buyur ederler. Oras› sanki kutsal gibidir, her fleyden sak›n›l›r.
ì ðÛÒÒÍËı ÂÒÚ¸ Ú‡ÍÓÈ Ó·˚˜‡È: Ôð˯‰¯ÂÏÛ ‚ ‰ÓÏ „ÓÒÚ˛ Ôð‰·„‡˛Ú ÒÂÒÚ¸ ‚ «Íð‡ÒÌ˚È Û„Óλ, ÚÓ ÂÒÚ¸ ̇ Ò‡ÏÓ ÎÛ˜¯Â ÏÂÒÚÓ ‚ ‰ÓÏÂ. éÌÓ ·Û‰ÚÓ ·˚ Ò‚fl˘ÂÌÌÓÂ, Ó·Âð„‡ÂÏÓ ÓÚ ‚ÒÂ„Ó ÔÎÓıÓ„Ó. 53
Yabanc› olman›n s›k›nt›s›
Yafll› erkekler parktaki masalar›n bafl›na öbekleflmifller, kimisi dama, domino, kimileri de satranç oynuyordu.
èÓÊËÎ˚ ÏÛʘËÌ˚ Ò„ðÛ‰ËÎËÒ¸ ‚ÓÍðÛ„ ð‡ÒÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚ı ‚ Ô‡ðÍ ÒÚÓÎÓ‚. éÌË Ë„ð‡ÎË ‚ ¯‡¯ÍË, ‚ ‰ÓÏËÌÓ, ‡ ÌÂÍÓÚÓð˚ ‚ ¯‡ıχÚ˚. 54
Ukrayna-Türk e¤itim sistemi k›yaslamas›nda, Ukrayna e¤itim kurumlar›nda ö¤renciye araflt›rmac›, irdeleyici ve kendini kendini yetifltirmeye dönük bir e¤itim verildi¤inden bahisle ö¤renciler ald›klar› e¤itimden duyduklar› memnuniyeti anlat›yorlard›. Ne iyi yapm›fllard› da Türkiye’de “üniversiteyi kazanamad›k” diye oturup gelecek y›llar› beklemeyip k›sa yoldan hemen “komfluda pifler bize de düfler!” deyip Ukrayna’ya gelmifllerdi. Elbette bir tak›m s›k›nt›lar da çekmifller; polislerle tart›flmalar, halk taraf›ndan d›fllanmalar, arkadafls›zl›k, Do¤ulu imaj›n›zdan dolay› yerlilerle iliflkilerdeki o so¤uk ve önyarg›l› davran›fllar... Ama flükür ki, bu so¤ukluk k›sa sürmüfl… Kendilerini dinleyen, problemlerini ifade edebilecekleri bir mikrofon yakalam›fllard›, bu nedenle de diyebileceklerini demeliydiler. Karfl›mdakiler üniversite ö¤rencileri de¤il de, sanki konular›nda uzman kiflilerdi. Öyle ifadeler kullan›yorlar, konuya öyle yaklafl›yorlard› ki, sanki uzun süre bir araflt›rma yapm›fllar da sonucunu tart›fl›yorlar gibiydi. Ne de olsa bir k›yas imkân› bulmufllard›; Ukrayna m›, Türkiye mi? S›ra Ukrayna’dan ve Ukraynal›lardan bahsetmeye gelince biraz da gülerek dostluklar›n› ve yemek konusunda çektikleri s›k›nt›lar› anlatmaya bafllad›lar. Yakup “Önceleri bizi öcü diye biliyorlard›. Ama art›k onlar gibi birer normal insan oldu¤umuzu ö¤renince, aram›zda s›cak dostluklar geliflti. Kimisiyle sanki hayat boyu arkadafl kalacakm›fl›z gibiyiz. Bunlar bizi sevindiren geliflmeler. Ukraynal›lar sigara içmeyen bir Türk görünce çok flafl›rd›lar. Bizim de yanl›fl bilgilerimiz vard› elbette. Hep kendilerine ‘yaklafl›lmas› zor, bir türlü anlafl›lmaz insanlar olarak ve bu zamana kadar komünizm tehlikesinden dolay› kendilerinden kaç›lmas› gereken insanlar’ olarak tan›d›¤›m›z o eski Sovyet insanlar›n›n öcü olmad›klar›n› ö¤rendik. Bunlar› neden yeni ö¤rendik? Kim bilir hâlâ Türkiye’de bu cana yak›n insanlar› o eski
„Ó‚ÓðËÎË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Û˜Â·Ì˚ Á‡‚‰ÂÌËfl ‚ ìÍð‡ËÌ ÔðËÛ˜‡˛Ú ÒÚÛ‰ÂÌÚÓ‚ ËÒÒΉӂ‡Ú¸, ‰ËÒÍÛÚËðÓ‚‡Ú¸ Ë Ò‡ÏÓÒÓ‚Âð¯ÂÌÒÚ‚Ó‚‡Ú¸Òfl, ̇ Ëı Îˈ‡ı ˜ËÚ‡ÎÓÒ¸ Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðÂÌËÂ. ä Ò˜‡ÒÚ¸˛, ÓÌË Ì ÒÚ‡ÎË ‰ÓÊˉ‡Ú¸Òfl ÒÎÂ‰Û˛˘Â„Ó „Ó‰‡, ˜ÚÓ·˚ ÔÓ‚ÚÓðÌÓ ÔÓÒÚÛÔ‡Ú¸ ‚ ÚÛðˆÍËÈ ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ, ‡ ÔÓ¯ÎË ·ÓΠÍÓðÓÚÍËÏ ÔÛÚÂÏ: ÔðËÂı‡ÎË ‚ ìÍð‡ËÌÛ, ð¯˂, ˜ÚÓ «ÓÚ Ò‚‡ðÂÌÌÓÈ Û ÒÓÒ‰‡ ÔË˘Ë ÔÂðÂÔ‡‰ÂÚ Ë Ì‡Ï». äÓ̘ÌÓ, ÓÌË ËÒÔ˚Ú‡ÎË Á‰ÂÒ¸ ÌÂÍÓÚÓð˚ ÌÂÛ‰Ó·ÒÚ‚‡: ÔÂðÂÔ‡ÎÍË Ò ÏËÎˈËÂÈ, ÌÂÔðËflÚË ÏÂÒÚÌ˚ÏË Î˛‰¸ÏË, ÓÚÒÛÚÒÚ‚Ë ‰ðÛÁÂÈ, ÔðÓı·‰ÌÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌË ËÁ-Á‡ Ëı ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓ„Ó ÔðÓËÒıÓʉÂÌËfl... Å·„Ó ˜ÚÓ ˝Ú‡ ıÓÎÓ‰ÌÓÒÚ¸ ‰ÎË·Ҹ Ì‰Ó΄Ó... éÌË Ì‡¯ÎË ÏËÍðÓÙÓÌ, ‚ ÍÓÚÓð˚È ÏÓ„ÎË „Ó‚ÓðËÚ¸, ËÁÎÓÊËÚ¸ Ò‚ÓË ÔðÓ·ÎÂÏ˚, Ò͇Á‡Ú¸ ‚Òfi, ˜ÚÓ Û„Ó‰ÌÓ. ëÎÓ‚ÌÓ ÓÌË ·˚ÎË Ì ÒÚÛ‰ÂÌÚ˚ ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡, ‡ ÔðÓÙÂÒÒËÓ̇Î˚-ÒÓˆËÓÎÓ„Ë, ‰Ó΄Ó ‚ðÂÏfl ÔðӂӉ˂¯Ë ͇ÍÓÂ-ÚÓ ËÒÒΉӂ‡ÌËÂ Ë ÚÂÔÂð¸ Ó·ÒÛʉ‡‚¯ËÂ Â„Ó ðÂÁÛθڇÚ. éÌË ÏÓ„ÎË Òð‡‚ÌËÚ¸ ìÍð‡ËÌÛ Ë íÛðˆË˛. äÓ„‰‡ Ôð˯ÂÎ ˜Âð‰ Ôӂ‰‡Ú¸ Ó· ìÍð‡ËÌÂ Ë ÛÍð‡Ë̈‡ı, ÓÌË, ÒÏÂflÒ¸, ÒÚ‡ÎË ð‡ÒÒ͇Á˚‚‡Ú¸ Ó· ËÒÔ˚Ú‡ÌÌ˚ı ÚðÛ‰ÌÓÒÚflı. «ë̇˜‡Î‡ Ó‰ÌÓÍÛðÒÌËÍË Ì‡Ò ÔÓ·‡Ë‚‡ÎËÒ¸, – Ò͇Á‡Î üÍÛ·. - çÓ ÍÓ„‰‡ ð‡Á„Îfl‰ÂÎË ‚ Ì‡Ò Ú‡ÍËı Ê ӷ˚˜Ì˚ı β‰ÂÈ, Í‡Í ‚ÒÂ, ÔðÓËÁÓ¯ÎË ÔÂðÂÏÂÌ˚. ë ÌÂÍÓÚÓð˚ÏË Ï˚, ÔÓıÓÊÂ, ÓÒÚ‡ÌÂÏÒfl ‰ðÛÁ¸flÏË Ì‡ ‚Ò˛ ÊËÁ̸. ùÚÓ ð‡‰Û˛˘ËÂ Ì‡Ò ÔÂðÂÏÂÌ˚. ìÍð‡Ë̈˚ Ó˜Â̸ ۉ˂ÎflÎËÒ¸, ̇ÔðËÏÂð, ÔðË ‚ˉ ÌÂÍÛðfl˘Â„Ó ÚÛð͇. ì ̇Ò, ÍÓ̘ÌÓ, ÚÓÊ ·˚ÎË Ò‚ÓË Ôð‰۷ÂʉÂÌËfl. å˚ ÔÓÌflÎË, ˜ÚÓ ˝ÚË ·˚‚¯Ë ÒÓ‚ÂÚÒÍË β‰Ë, Ò ÍÓÚÓð˚ÏË, Í‡Í Ï˚ ‰ÛχÎË, Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ Ì‡ÈÚË Ó·˘ËÈ flÁ˚Í, Ë ÍÓÚÓð˚ı ÌÛÊÌÓ ËÁ·Â„‡Ú¸ ËÁ-Á‡ Û„ðÓÁ˚ ÍÓÏÏÛÌËÁχ, ̇ Ò‡ÏÓÏ ‰ÂΠ‚Ó‚Ò Ì ˜Û‰Ó‚ˢ‡. ܇θ, ˜ÚÓ Ï˚ ÛÁ̇ÎË Ó· ˝ÚÓÏ ÚÓθÍÓ ÒÂȘ‡Ò. Ä ÒÍÓθÍÓ Î˛‰ÂÈ ‚ íÛðˆËË ‚Òfi ¢ ÒÛ‰ËÚ Ó· ˝ÚÓÏ Á‡Ï˜‡ÚÂθÌÓÏ Ì‡ðӉ ÔÓ ÒÚ‡ð˚Ï Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËflÏ! ìÊ ‰‡‚ÌÓ ÔÓð‡ ÔÂðÂÏÂÌËÚ¸Òfl, ÒÚ‡Ú¸ ‰ðÛÁ¸flÏË. ùÚÓ ÌÛÊÌÓ Î˛‰flÏ ‚ ̇¯Ëı ÒÚð‡Ì‡ı».
ÑðÛÊÂÒ͇fl ·ÂÒ‰‡ ìÊ ÒÂȘ‡Ò Ә‚ˉÌÓ, ˜ÚÓ ˝ÚËı ˛ÌÓ¯ÂÈ, ÊË‚Û˘Ëı ‚ ̇¯ÂÏ ÚÂÒÌÓÏ ÏËð ÔÓ Ò‚ÓËÏ Û·ÂʉÂÌËflÏ Ë ÔðË̈ËÔ‡Ï, ‚ ‰‚Ûı ÍÛθÚÛð‡ı, ÌÓ ‚ ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl ÒÍÛ˜‡˛˘Ëı ÔÓ Á‡Ô‡ıÛ ÚÛðˆÍÓ„Ó ÒËÏËÚ‡, ÓÊˉ‡ÂÚ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚ÌÓ ·Û‰Û˘ÂÂ. éÌË Ì‰ÓÛÏ‚‡˛Ú, ÔÓ˜ÂÏÛ ÚÛðˆÍË ·ËÁÌÂÒÏÂÌ˚ ‰Ó ÒËı ÔÓð Ì ‚ÓÒÔÓθÁÓ‚‡ÎËÒ¸ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸˛ ð‡ÒÒ͇Á‡Ú¸ Á‰ÂÒ¸ Ó Ò·Â. èÛÚ¯ÂÒÚ‚Ûfl ÔÓ äð˚ÏÛ, fl ıÓÚÂÎ ÔÓ·Óθ¯Â ÔÓ„Ó‚ÓðËÚ¸ Ò Î˛‰¸ÏË. èðÓ„ÛÎfl‚¯ËÒ¸ ÔÓ ·ÂðÂ„Û Ö‚Ô‡ÚÓðËË, Ï˚ ÓÔð‡‚ËÎËÒ¸ ‚ ϘÂÚ¸ ð‡·ÓÚ˚ ‡ðıËÚÂÍÚÓð‡ ëË̇̇ ˜ÂðÂÁ ·Óθ¯ÓÈ Ô‡ðÍ. á‡ÒÚ‡‚ Ú‡Ï Î˛‰ÂÈ, fl ÌËÒÍÓθÍÓ Ì ÒÓÏÌ‚‡ÎÒfl, ˜ÚÓ Û‚ËÊÛ Í‡ðÚËÌÛ, ı‡ð‡ÍÚÂðÌÛ˛ Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË ‰Îfl Í‡Ê‰Ó„Ó „ÓðÓ‰‡ ·˚‚¯Â„Ó ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó
B‹R‹NC‹ SINIF DEN‹Z YÜZBAfiISI YEVGEN‹Y LUPAKOV: düflüncelerle de¤erlendiren kaç kifli vard›r. Bunlar›n art›k de¤iflme zaman› geldi ve geçiyor. Umar›m hep dost kal›r›z. Buna her iki ülke insan›n da ihtiyac› var.”
Dostça sohbet Bu s›cak dünyalar›nda kendi ilke ve prensiplerine göre iki kültürü birbirine kar›flt›rmadan yaflayan ama bu arada Türk simidinin kokusuna da hasret kalm›fl bu gençlerin geleceklerinin ayd›nl›k olaca¤› daha flimdilerden belli. fiimdiye kadar kendilerinden istifade edilmedi¤i içinde Türk ifl adamlar›na sitemleri var. K›r›m’› gezerken toplumun içine girmek ve ne düflündüklerini ö¤renmek istedim. Yevpatoriya’da sahilde bir tur at›p büyük park›n içinden geçerek Mimar Sinan Camii’ne gittik. Parkta toplanan insanlar› görünce, eski Sovyetler Birli¤i’nin hemen her flehri için karakteristik bir tabloyu görece¤imden hiç flüphe etmemifltim. Yafll› erkekler parktaki masalar›n bafl›na öbekleflmifller, kimisi dama, domino, kimileri de satranç oynarken içkilerini yudumluyor, rakibinin hangi hamleyi yapaca¤›n› kestirmeye çal›flarak uzun uzun düflünüyorlard›. Elimdeki foto¤raf makinesi hemen fark edilmemi sa¤lad›. Rusça “nerelisin, nereden geldin?” diye sorarak beni tan›mak isteyen yafll› adam, biraz da içkili kaygan dille “Sl›fl, paren! T› ot kuda?” diye kim oldu¤umu ve nereden geldi¤imi sorarak beni yan›na ça¤›rd›. ‹ki dakikal›k küçük sohbette s›k s›k tekrarlanan “sen çok hofl birisin” ve “sen benim dostumsun” anlam›ndaki “t› oçen horofliy çelovek”, “t› moy drug” cümleleri ondan kolay ayr›lamayaca¤›m› anlamam için yeterliydi. Çünkü bütün güzellikleri art arda s›ralamak ve senden illa bir teyit istemek, defalarca karfl›s›ndakine sar›l›p öpmek, sanki her sarhoflun kal›plaflm›fl davran›fl›yd›. “Gitmem gerek” diyerek vedalafl›rken bir kez daha dönüp bakt›m parkta toplanan insanlara. Çok meflgullerdi, çok... Kat›ld›¤›m konferans vesilesiyle kendisiyle tan›flma imkân› buldu¤um Deniz Yüzbafl›, Ukrayna Subaylar Birli¤i Baflkan Yard›mc›s› Yevgeniy Lupakov benim için ilginç bir tecrübeydi. Bilinçalt›mdaki “sert Sovyet askeri” imaj›na ra¤men sohbetin s›cakl›¤› ve yüzbafl›n›n flakac›l›¤›, onu bizim gibi sivil halk seviyesine getirince, kimi merak edilen sorularla askerlerin ne düflündüklerini ö¤renme f›rsat›m oldu. ‹ki kültür aras›ndaki olumlu iliflkiler kurulmufltu. Burada okumufl ve yine burada görev yapan Türk ö¤retmenlerin samimi ve bir o kadar da hissî aç›klamalar› bu iki kültürün birbiriyle dost olma vaktinin çoktan geldi¤ini ortaya koyuyor. Görüfltü¤üm herkese güzel günler için güzel duygularla “do vstreçi” (görüflmek üzere) diyerek Karadeniz’in di¤er yakas›na, ‹stanbul’a dönmek üzere vedalaflt›m. Bu ayr›l›fl tekrar gelece¤imin bir habercisiydi. Umar›m bir dahaki sefere Karadeniz’in iki yakas› bir kez daha bir araya gelir…
Düflman bildiklerim dost oldu
Ukrayna ve Türkiye aras›nda e¤itimden, inflaat ve politikaya kadar birçok alanda iflbirli¤i yap›l›yor, ortaklafla konferanslar düzenleniyor ve ortak problemlere yine ortak organizasyonlarla cevaplar aran›yor. Bir askeri yetkili olarak bunu nas›l de¤erlendiriyorsunuz? Ben bir askerî görevli olarak flunu belirtebilirim ki, bize Türkiye’nin “düflman ülke” oldu¤u ö¤retildi. Bugün SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte düflman bildiklerimiz dost oldular. Biz zaten dosttuk ama elbette ki tarihte bir tak›m olaylar yafland›. Bunlar›n birço¤u politik sebeplere dayan›yor. Buna ra¤men tarihimiz ikili dost iliflkilerle dolu. Öyle san›yorum ki bunu daha da ileriye götürüp iki halk aras›nda bir tür kan birli¤inin varl›¤›ndan da bahsetmek mümkün. Dilimizde de öyle ortak kelimeler var ki, di¤er dillerde bunlar› görmek imkâns›z. Her iki ülkenin Karadeniz ülkesi olmas› da bizi birbirimize yak›nlaflt›r›yor. Bu nedenle geçmiflte kalan olumsuz ne varsa hepsini unutup ikili iliflkilerimizi yeniden ama dostluk üzerine kurmak gerekiyor. Ukrayna’da yabanc›lara ait e¤itim-ö¤retim kurumlar› da var. Bu kurumlar›n faaliyetlerini Ukrayna Milli E¤itimi aç›s›ndan nas›l de¤erlendiriyorsunuz? Bugün istesek de istemesek de uluslararas› baz› standartlar var. Bunlardan en çok göze çarpan› ‹ngilizce. Ukrayna’da di¤er ülkelerin kurumlar›n›n yan›nda Türk lise ve kolejleri de var. Bunlar iyi bir e¤itim veriyorlar. Bu gibi faaliyetleri iki ülkeyi birbirine düflman olarak de¤il, dost olarak yaklaflt›ran sebepler olarak görüyorum. Bu sadece iki ülkeden birisinin faydas›na de¤ildir. Bunda Ukrayna’n›n ciddi derecede ç›kar› var. Ben bir askerî görevli olarak bunda asla bir tehlike görmüyorum. 1997’de Kiev’de organize edilen bir sempozyumda bir Türk subay›yla bir araya gelme imkân›m oldu. Yakas›ndaki rütbelerinden onun bir denizalt› subay› oldu¤unu anlad›m ve “Denizalt›yla ne gibi bir ilgin var?” diye hemen bir soru sordum. Bana denizalt› kaptan› oldu¤unu söyleyince, ben de aç›l›p bir Sovyet denizalt› kaptan› oldu¤umu söyledim. Sohbetimizin s›cakl›¤›ndan istifade ederek “demek ki ben seni yirmi y›ld›r denizin alt›nda düflmanca kovalay›p burada masa bafl›nda dostça yakalam›fl›m” deyip gülüfltük. Daha sonra onun Ukrayna’da Türk Askeri Ataflesi oldu¤unu ö¤rendim. Demek ki bir zamanlar düflman bildiklerimiz bir gün gelecek dostumuz olabilecekler. Bu nedenle gelece¤imizin ancak birbirimizi ö¤renerek infla edilebilece¤ini düflünüyorum. Böylece daha nice dostluklar›n kurulaca¤›n› ve daha nice düflmanlar›n birbirlerini dost çaylar›nda tan›yacaklar›n› umut ediyorum.
äÄèàíÄç èÖêÇéÉé êÄçÉÄ ÖÇÉÖçàâ ãìèÄäéÇ:
íÂ, ÍÓ„Ó fl Ò˜ËڇΠ‚ð‡„‡ÏË, ÒÚ‡ÎË ‰ðÛÁ¸flÏË ìÍð‡Ë̇ Ë íÛðˆËfl ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡˛Ú ‚Ó ÏÌÓ„Ëı ÒÙÂð‡ı – ÓÚ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ‰Ó ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚‡ Ë ÔÓÎËÚËÍË. éð„‡ÌËÁÓ‚˚‚‡˛ÚÒfl ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ ÍÓÌÙÂðÂ̈ËË Ë Ë‰ÛÚ ÓÔflÚ¸ Ê ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ ÔÓËÒÍË ð¯ÂÌËfl Ó·˘Ëı ÔðÓ·ÎÂÏ. ä‡Í ‚˚ ÓˆÂÌË‚‡ÂÚ ˝ÚÓ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó? ä‡Í ‚ÓÂÌÌ˚È ˜ËÌÓ‚ÌËÍ ÏÓ„Û Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ÔðÂÔÓ‰ÌÓÒË·Ҹ Ì‡Ï Í‡Í ‚ð‡Ê‰Â·ÌÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó. ë„ӉÌfl, ‚ÏÂÒÚÂ Ò ð‡Á‚‡ÎÓÏ ëëëê, ÏÌËÏ˚ ‚ð‡„Ë ÒÚ‡ÎË Ì‡¯ËÏË ‰ðÛÁ¸flÏË. å˚ Ë ·˚ÎË ‰ðÛÁ¸flÏË, ÌÓ, ÍÓ̘ÌÓ ÊÂ, ‚ ËÒÚÓðËË ÔðÓËÒıÓ‰ËÎË ð‡Á΢Ì˚ ÒÓ·˚ÚËfl. åÌÓ„Ë ËÁ ÌËı ËÏÂÎË ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË Ôð˘ËÌ˚. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ˝ÚÓ, ‚ ̇¯ÂÈ ËÒÚÓðËË ÒÓıð‡ÌËÎËÒ¸ ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌË ‰ðÛÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ҂flÁË. ü Ò˜ËÚ‡˛, ˜ÚÓ Ëı ÏÓÊÌÓ Â˘Â ·Óθ¯Â ð‡Á‚ËÚ¸ Ë ð‡ÒÒ͇Á‡Ú¸ Ó ÍðÓ‚ÌÓÏ ðÓ‰ÒÚ‚Â ÏÂÊ‰Û Ì‡¯ËÏË Ì‡ðÓ‰‡ÏË. Ç Ì‡¯Ëı flÁ˚͇ı ÂÒÚ¸ Ú‡ÍË ӷ˘Ë ÒÎÓ‚‡, ÍÓÚÓð˚ ÌÂθÁfl ̇ÈÚË Û ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚. ç‡Ò Ò·ÎËʇÂÚ Ë ÚÓ, ˜ÚÓ Ó·Â ÒÚð‡Ì˚ fl‚Îfl˛ÚÒfl ˜ÂðÌÓÏÓðÒÍËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË. èÓ ˝ÚÓÈ Ôð˘ËÌ ÌÛÊÌÓ Á‡·˚Ú¸ ‚Òfi ÔÎÓıÓÂ, ˜ÚÓ ·˚ÎÓ ‚ ̇¯ÂÈ ËÒÚÓðËË, Ë ÒÚðÓËÚ¸ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Á‡ÌÓ‚Ó Ì‡ ÓÒÌÓ‚Â ‰ðÛÊ·˚. Ç ìÍð‡ËÌ ÙÛÌ͈ËÓÌËðÛ˛Ú ð‡Á΢Ì˚ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ ۘ·ÌÓ-‚ÓÒÔËÚ‡ÚÂθÌ˚ ۘðÂʉÂÌËfl. ä‡Í ‚˚ ÏÓÊÂÚ ð‡ÒˆÂÌËÚ¸ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ ˝ÚËı Û˜ðÂʉÂÌËÈ Ò ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÒËÒÚÂÏ˚ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ìÍð‡ËÌ˚? ë„ӉÌfl, ıÓÚËÏ Ï˚ ÚÓ„Ó ËÎË ÌÂÚ, ÒÛ˘ÂÒÚ‚Û˛Ú ÌÂÍÓÚÓð˚ ÏÂʉÛ̇ðÓ‰Ì˚ Òڇ̉‡ðÚ˚. ç‡Ë·ÓΠfl‚Ì˚È ËÁ ÌËı – Á̇ÌË ‡Ì„ÎËÈÒÍÓ„Ó flÁ˚͇. ëðÂ‰Ë Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÚÂθÌ˚ı Û˜ðÂʉÂÌËÈ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ‚ ìÍð‡ËÌ ÂÒÚ¸ Ë ÚÛðˆÍË ÎˈÂË Ë ÍÓÎΉÊË. éÌË ‰‡˛Ú ͇˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ. ü ð‡ÒˆÂÌË‚‡˛ ÔÓ‰Ó·ÌÛ˛ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ Í‡Í ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Û˛˘Û˛ Ò·ÎËÊÂÌ˲ ̇¯Ëı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚. Ç˚„Ó‰‡ Á‰ÂÒ¸ Ì ÚÓθÍÓ ‰Îfl Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, ÒÂð¸ÂÁÌÛ˛ ÔÓθÁÛ fl ‚ËÊÛ Ë ‰Îfl ìÍð‡ËÌ˚. ÅÛ‰Û˜Ë ‚ÓÂÌÌ˚Ï, fl Ì ‚ËÊÛ ‚ ˝ÚÓÏ ÌË͇ÍÓÈ Û„ðÓÁ˚. Ç 1997 „. Û ÏÂÌfl ·˚· ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸Òfl Ò ÚÛðˆÍËÏ ÓÙˈÂðÓÏ ‚Ó ‚ðÂÏfl ÒËÏÔÓÁËÛχ ‚ äË‚Â. èÓ ÔÓ„ÓÌ‡Ï fl ‰Ó„‡‰‡ÎÒfl, ˜ÚÓ ˝ÚÓ ÓÙˈÂð-ÔÓ‰‚Ó‰ÌËÍ, Ë Òð‡ÁÛ Ê ÒÔðÓÒËΠ„Ó: «ä‡ÍÓ Ú˚ Ëϯ¸ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ÔÓ‰‚Ó‰ÌÓÈ ÒÎÛÊ·Â?» èÓÎۘ˂ ÔÓ‰Ú‚ÂðʉÂÌË ҂ÓÂÈ ‰Ó„‡‰ÍË, fl ÓÚÍðÓ‚ÂÌÌÓ ÒÓÓ·˘ËÎ, ˜ÚÓ fl‚Îfl˛Ò¸ ÒÓ‚ÂÚÒÍËÏ Í‡ÔËÚ‡ÌÓÏ-ÔÓ‰‚Ó‰ÌËÍÓÏ. èÓÒÍÓθÍÛ Ó·ÒÚ‡Ìӂ͇ ̇¯ÂÈ ·ÂÒ‰˚ ·˚· ËÒÍðÂÌÌÂÈ, fl Ò͇Á‡Î: «Ç˚ıÓ‰ËÚ, ˜ÚÓ fl ÎÂÚ ‰‚‡‰ˆ‡Ú¸ „ÓÌflÎÒfl Á‡ ÚÓ·ÓÈ Í‡Í Á‡ ‚ð‡„ÓÏ ÔÓ‰ ‚Ó‰ÓÈ, ‡ ÔÓÈχΠÁ‡ ˝ÚËÏ ÒÚÓÎÓÏ Í‡Í ‰ðÛ„‡», Ë Ï˚ ð‡ÒÒÏÂflÎËÒ¸. èÓÁÊ fl ÛÁ̇Î, ˜ÚÓ ÓÌ ÒڇΠÚÛðˆÍËÏ ‚ÓÂÌÌ˚Ï ‡ÚÚ‡¯Â ‚ ìÍð‡ËÌÂ. íÂ, ÍÓ„Ó Ï˚ ÍÓ„‰‡-ÚÓ Ò˜ËÚ‡ÎË Ò‚ÓËÏË ‚ð‡„‡ÏË, Ӊ̇ʉ˚ ÒÏÓ„ÛÚ ÒÚ‡Ú¸ ̇¯ËÏË ‰ðÛÁ¸flÏË. èÓ˝ÚÓÏÛ fl Ò˜ËÚ‡˛, ˜ÚÓ ÚÓθÍÓ ÛÁ̇‚‡fl ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡, Ï˚ ÒÏÓÊÂÏ ‚˚ÒÚðÓËÚ¸ ̇¯Â ·Û‰Û˘ÂÂ. ç‡‰Â˛Ò¸, ˜ÚÓ ‚ÓÁÌËÍÌÂÚ Â˘Â ÏÌÓ„Ó ‰ðÛÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ‚Á‡ËÏÓÒ‚flÁÂÈ, Ë ÏÌÓ„Ë ·˚‚¯Ë ‚ð‡„Ë ÔÂðÂȉÛÚ ‚ ð‡Áðfl‰ ‰ðÛÁÂÈ.
Natalya Budnik, Türkoloji Bölümü mezunu (Simferopol) Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra Türkiye ile iliflkilerin olumlu yönde artmas›, Türk diline ve Türkiye’ye ilginin artmas›na sebep oldu. Yabanc› bir dil bilmek ve yabanc› ülkeyle irtibatl› olmak, bizi arkadafl çevremizde farkl› bir yere koyuyor. Kendimize güvenimiz art›yor. Asl›nda Reflat Nuri Güntekin’in Çal›kuflu roman›nda anlat›lan Türkiye portresi hep merak edilen konular aras›nda. Bu dili bilmekle Türkiye’ye ulaflabilme imkân›n› yakalam›fl say›yorum kendimi. Türkiye ve Türkler hakk›nda olumsuz düflüncelerim bu ülke kültürü ve insanlar›yla tan›flt›ktan sonra tamamen de¤iflti. ç‡Ú‡Î¸fl ÅÛ‰ÌËÍ, ‚˚ÔÛÒÍÌˈ‡ ÓÚ‰ÂÎÂÌËfl Ú˛ðÍÓÎÓ„ËË (ëËÏÙÂðÓÔÓθ): ê‡Á‚ËÚË ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò íÛðˆËÂÈ ÔÓÒΠð‡Á‚‡Î‡ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ÔÓÒÎÛÊËÎÓ Ôð˘ËÌÓÈ ðÓÒÚ‡ ËÌÚÂðÂÒ‡ Í íÛðˆËË Ë ÚÛðˆÍÓÏÛ flÁ˚ÍÛ. á̇ÌË flÁ˚͇ Ë ÍÛθÚÛð˚ ‰ðÛ„Ó„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ÏÂÌflÂÚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ÌÂÏÛ, ÛÍðÂÔÎflÂÚ Ì‡¯Û ‚ÂðÛ ‚ ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÒËÎ˚. éÔËÒ‡ÌË íÛðˆËË ‚ ðÓχ̠ꯇڇ çÛðË É˛ÌÚÂÍË̇ èÚ˘͇ Ô‚˜‡fl – ‚Ò„‰‡ ËÌÚÂðÂÒ̇fl ÚÂχ. ü Ò˜ËÚ‡˛, ˜ÚÓ Á̇ÌË ˝ÚÓ„Ó flÁ˚͇ ÔÓÁ‚ÓÎËÎÓ ÏÌ ÔðË·ÎËÁËÚ¸Òfl Í íÛðˆËË. åÓfi Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó íÛðˆËË Ë ÚÛð͇ı ͇ð‰Ë̇θÌÓ ËÁÏÂÌËÎÓÒ¸ ÔÓÒΠÚÓ„Ó, Í‡Í fl ÔÓÁ̇ÍÓÏË·Ҹ Ò ÍÛθÚÛðÓÈ Ë Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎflÏË ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì˚. Necmettin Koç, ‹ngilizce Ö¤retmeni (Simferopol) Tavrida Milli Üniversitesi mezunuyum. Ailem ve ülkemden ayr› kalsam da, ö¤rencili¤imin burada geçmifl olmas›, buradaki baz› güzellikler beni buraya ba¤lad›; buradaki halka hizmet etmemi sa¤lad›. Zamanla birbirimizi iyi tan›mad›¤›m›z› anlad›k. Buradaki halk oldukça anlay›fll› ve zeki. Bu nedenle küçük bir iyi niyetli yaklafl›m onlar›n sizi sevmelerine yetiyor. Sizi ö¤rencilerle kaynaflm›fl olarak gördüm. Bunu nas›l baflard›n›z? Elbette bir yabanc› olarak bu insanlarla kaynaflmak o kadar da kolay de¤il. Kimi zaman kendi beceriksizli¤imiz yüzünden insanlar› endiflelendirdi¤imiz oldu ama bunun tek sebebi duygu ve düflüncelerimizi yeterince anlatamama. ‹lk bak›flta sanki farkl› amaçlarla buralara gelmiflsiniz gibi anlafl›labiliyorsunuz ama zamanla bu ülkenin halk›yla birlikte heyecanland›¤›n›z›, dertleriyle ve problemleriyle u¤raflt›¤›n›z› ve bu problemleri aflmak için çocuklar›n›n e¤itimiyle samimi olarak ilgilendi¤inizi anlay›nca zanlar›nda yan›ld›klar›n› itiraf etmekten çekinmiyorlar. Her milletin bir sevgi, e¤lence, üzüntü ve heyecan anlay›fl› var, mesuliyet anlay›fl› var. Mesela bir çocu¤u severken onlar gibi sevmiyorsunuz elbette. Bir Türk gibi bafl›n› okfluyor veya kucakl›yorsunuz. Bir yabanc›n›n sadece hofluna gitti diye çocu¤unuza sar›lmas›n› siz nas›l karfl›lard›n›z? Elbette endifleyle. Biz de burada bunlar› yafl›yoruz. Zamanla insanlar birbiriyle tan›fl›nca bunun size ait bir sevgi gösterisi oldu¤u ve asla bir tehlike arz etmedi¤iniz anlafl›l›yor. ç‰ÊÏÂÚÚËÌ äÓ˜, ÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂθ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓ„Ó flÁ˚͇ (ëËÏÙÂðÓÔÓθ): ü ÓÍÓ̘ËΠ퇂ð˘ÂÒÍËÈ Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚È ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ. ç‡ıÓÊÛÒ¸ ‚‰‡ÎË ÓÚ ÒÂÏ¸Ë Ë ðÓ‰ËÌ˚, ÌÓ ÌÂÍÓÚÓð˚ Á‰Â¯ÌË Íð‡ÒÓÚ˚ Ë Ôðӂ‰ÂÌÌ˚ Á‰ÂÒ¸ ÒÚÛ‰Â̘ÂÒÍË „Ó‰˚ ÔÓ‚ÎËflÎË Ì‡ ÚÓ, ˜ÚÓ fl ð¯ËÎ ð‡·ÓÚ‡Ú¸ Á‰ÂÒ¸. ëÓ ‚ðÂÏÂÌÂÏ Ï˚ ÔÓÌflÎË, ˜ÚÓ Ì‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ Á̇ÎË ‰ðÛ„ Ó ‰ðÛ„Â. ü ÛÁ̇Î, ˜ÚÓ Î˛‰Ë Á‰ÂÒ¸ ‰Ó‚ÓθÌÓ ÛÏÌ˚Â Ë Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌÌ˚Â. èÓ˝ÚÓÏÛ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ‰Ó·ðÓÊ·ÚÂθÌÓ„Ó ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Í ÌËÏ, ˜ÚÓ·˚ ÓÌË ÚÓÊ ÔÓβ·ËÎË ‚‡Ò.
ü Á‡ÏÂÚËÎ, ˜ÚÓ ‚˚ Ó˜Â̸ Ò·ÎËÁËÎËÒ¸ Ò Û˜ÂÌË͇ÏË. ä‡Í ‚‡Ï ˝ÚÓ Û‰‡ÎÓÒ¸? äÓ̘ÌÓ, ·Û‰Û˜Ë ËÌÓÒÚð‡ÌˆÂÏ, Ò·ÎËÁËÚ¸Òfl Ò ÏÂÒÚÌ˚ÏË Î˛‰¸ÏË Ì ڇÍ-ÚÓ Î„ÍÓ. ëÍÓθÍÓ ð‡Á Ï˚ ‰ÓÒÚ‡‚ÎflÎË Î˛‰flÏ ÌÂÛ‰Ó·ÒÚ‚‡ ËÁ-Á‡ ̇¯ÂÈ ÌÂÎÓ‚ÍÓÒÚË, ÌÂÔÓÌËχÌËfl ̇¯Ëı ˜Û‚ÒÚ‚ Ë Ï˚ÒÎÂÈ. ë̇˜‡Î‡ ‚‡Ò ‚ÓÒÔðËÌËχ˛Ú Í‡Í ˜ÂÎÓ‚Â͇, ÔðË·˚‚¯Â„Ó Ò˛‰‡ Ò Í‡ÍËÏË-ÚÓ Ò‚ÓËÏË ˆÂÎflÏË, ÌÓ ÒÓ ‚ðÂÏÂÌÂÏ ÔÓÌËχ˛Ú, ˜ÚÓ ‚˚ ÊË‚ÂÚ ӉÌËÏË ˜Û‚ÒÚ‚‡ÏË Ò „ð‡Ê‰‡Ì‡ÏË ˝ÚÓÈ ÒÚð‡Ì˚, ‚‡Ï ·ÎËÁÍË Ëı ÔðÓ·ÎÂÏ˚ Ë Ô˜‡ÎË, ‚˚ ËÒÍðÂÌÌ ËÌÚÂðÂÒÛÂÚÂÒ¸ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÂÏ ‰ÂÚÂÈ Ë Ì ·ÓËÚÂÒ¸ ÔðËÁ̇ڸÒfl ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ ‚˚ ‚ ˜ÂÏ-ÚÓ Á‡·ÎÛʉ‡ÂÚÂÒ¸. ì Í‡Ê‰Ó„Ó Ì‡ðÓ‰‡ ÂÒÚ¸ Ò‚Ó Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó Î˛·‚Ë, ð‡‰ÓÒÚË Ë Ô˜‡ÎË, Ò‚Ó Ôð‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó ‰Ó΄Â. äÓ̘ÌÓ ÊÂ, Ú˚ β·Ë¯¸ ð·ÂÌ͇ Ì ڇÍ, Í‡Í ÓÌË. É·‰Ë¯¸ ÔÓ „ÓÎÓ‚Í ËÎË Ó·ÌËχ¯¸, Í‡Í ÚÛðÓÍ. ä‡Í ·˚ ‚˚ ÓÚÌÂÒÎËÒ¸ Í ÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Í‡ÍÓÈ-ÚÓ ËÌÓÒÚð‡Ìˆ Ó·ÌËχÂÚ ‚‡¯Â„Ó ð·ÂÌ͇ ÚÓθÍÓ ÔÓÚÓÏÛ, ˜ÚÓ ÓÌ ÂÏÛ ÔÓÌð‡‚ËÎÒfl? äÓ̘ÌÓ ÊÂ, Ò ÔÓ‰ÓÁðÂÌËÂÏ. å˚ ÚÓÊ ÔÂðÂÊË‚‡ÂÏ ˝ÚÓ Á‰ÂÒ¸. ëÓ ‚ðÂÏÂÌÂÏ, ÔÓÒΠ·ÓΠ·ÎËÁÍÓ„Ó Á̇ÍÓÏÒÚ‚‡ β‰Ë ̇˜Ë̇˛Ú ÔÓÌËχڸ, ˜ÚÓ ˝ÚÓ ÔðËÒÛ˘ÂÂ Ì‡Ï ‚˚ð‡ÊÂÌË β·‚Ë, ‚ ÍÓÚÓðÓÏ ÌÂÚ ÌË͇ÍÓÈ ÓÔ‡ÒÌÓÒÚË.
ëÓ˛Á‡. í‡Í ÓÌÓ Ë Ó͇Á‡ÎÓÒ¸. èÓÊËÎ˚ ÏÛʘËÌ˚ Ò„ðÛ‰ËÎËÒ¸ ‚ÓÍðÛ„ ð‡ÒÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚ı ‚ Ô‡ðÍ ÒÚÓÎÓ‚. éÚÔË‚‡fl Ò‚ÓË Ì‡ÔËÚÍË, ÓÌË Ë„ð‡ÎË ‚ ¯‡¯ÍË, ‚ ‰ÓÏËÌÓ, ‡ ÌÂÍÓÚÓð˚ ‚ ¯‡ıχÚ˚, ÔÓ‰ÓÎ„Û ð‡Á‰ÛÏ˚‚‡fl ̇‰ ÔÓÒΉÒÚ‚ËflÏË Ó˜Âð‰ÌÓ„Ó ıÓ‰‡ Ò‚ÓÂ„Ó ÔðÓÚË‚ÌË͇. îÓÚÓ‡ÔÔ‡ð‡Ú ‚ ÏÓËı ðÛ͇ı Òð‡ÁÛ Ê ÔðË‚ÎÂÍ ‚ÌËχÌËÂ. èÓÊ·‚¯ËÈ ÔÓÁ̇ÍÓÏËÚ¸Òfl ÒÓ ÏÌÓÈ ÔÓÊËÎÓÈ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ ÔÓ‰ÓÁ‚‡Î ÏÂÌfl Í Ò· Ò΄͇ Á‡ÔÎÂÚ‡˛˘ËÏÒfl ÓÚ ‚˚ÔËÚÓ„Ó ÒÔËðÚÌÓ„Ó „ÓÎÓÒÓÏ: «ëÎ˚¯¸, Ô‡ðÂ̸, Ú˚ ÓÚÍÛ‰‡?» åÌÓ„ÓÍð‡ÚÌÓ ÔÓ‚ÚÓðÂÌÌ˚ Á‡ ‚ðÂÏfl ‰‚ÛıÏËÌÛÚÌÓ„Ó ð‡Á„Ó‚Óð‡ Ùð‡Á˚ «í˚ Ó˜Â̸ ıÓðÓ¯ËÈ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ» Ë «í˚ ÏÓÈ ‰ðÛ„» ҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Ó‚‡ÎË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ËÁ·‡‚ËÚ¸Òfl ÓÚ ÌÂ„Ó ·Û‰ÂÚ ÌÂ΄ÍÓ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÔÂð˜ËÒÎÂÌË ‚ÒÂı Ú‚ÓËı ‰ÓÒÚÓËÌÒÚ‚, ÓÊˉ‡ÌË ÓÚ Ú·fl Ó·flÁ‡ÚÂθÌÓÈ ÓÚ‚ÂÚÌÓÈ ð‡͈ËË Ë ÏÌÓ„ÓÍð‡ÚÌ˚ ӷ˙flÚ¸fl Ò ÔÓˆÂÎÛflÏË – ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌ̇fl ÔðË‚˚˜Í‡ ‚ÒÂı ÌÂÚðÂÁ‚˚ı β‰ÂÈ. ë͇Á‡‚, ˜ÚÓ ÏÌ ÌÛÊÌÓ Ë‰ÚË, fl ÔÓÔðÓ˘‡ÎÒfl. åÌ ·˚ÎÓ Ó˜Â̸ ËÌÚÂðÂÒÌÓ Ó·˘‡Ú¸Òfl Ò Ö‚„ÂÌËÂÏ ãÛÔ‡ÍÓ‚˚Ï – ÏÓðÒÍËÏ Í‡ÔËÚ‡ÌÓÏ, Á‡ÏÂÒÚËÚÂÎÂÏ Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl ëÓ˛Á‡ ÓÙˈÂðÓ‚ ìÍð‡ËÌ˚, Ò ÍÓÚÓð˚Ï fl ËÏÂÎ Û‰Ó‚ÓθÒÚ‚Ë ÔÓÁ̇ÍÓÏËÚ¸Òfl ‚Ó ‚ðÂÏfl ÍÓÌÙÂðÂ̈ËË. ìÍÓðÂÌË‚¯ËÈÒfl ‚ ÏÓÂÏ ÔÓ‰ÒÓÁ̇ÌËË Ó·ð‡Á «ÒÛðÓ‚Ó„Ó ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ÓÙˈÂð‡» ·Î‡„Ó‰‡ðfl ÚÂÔÎÓÏÛ Ì‡ÒÚðÓ˛ ̇¯ÂÈ ·ÂÒ‰˚ Ë ¯ÛÚÍ‡Ï ÛÒÚÛÔËÎ ÏÂÒÚÓ Ó·ð‡ÁÛ Ó·˚˜ÌÓ„Ó, Ú‡ÍÓ„Ó ÊÂ, Í‡Í Ë Ï˚, „ð‡Ê‰‡ÌË̇. ü ÔÓÎÛ˜ËÎ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ÛÁ̇ڸ ÏÌÂÌË ‚ÓÂÌÌÓ„Ó ÔÓ ËÌÚÂðÂÒÛ˛˘ËÏ ÏÂÌfl ‚ÓÔðÓÒ‡Ï. ÇÁ‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚Ë ‰‚Ûı ÍÛθÚÛð, ÔÓ ËÒÍðÂÌÌÂÏÛ Ë ÚðÓ„‡ÚÂθÌÓÏÛ Û·ÂʉÂÌ˲ ‚˚ۘ˂¯ËıÒfl Ë ð‡·ÓÚ‡˛˘Ëı Á‰ÂÒ¸ ÚÛðˆÍËı ÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂÎÂÈ, ҂ˉÂÚÂθÒÚ‚ÛÂÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ‰‡‚ÌÓ Ì‡ÒÚÛÔËÎÓ ‚ðÂÏfl ‰Îfl ‰ðÛÊ·˚ ÏÂÊ‰Û ÌÓÒËÚÂÎflÏË ˝ÚËı ‰‚Ûı ÍÛθÚÛð. ë͇Á‡‚ ‚ÒÂÏ «ÑÓ Ò‚Ë‰‡ÌËfl», fl ÓÚÔð‡‚ËÎÒfl ̇ ‰ðÛ„ÓÈ ·Âð„ óÂðÌÓ„Ó ÏÓðfl ‚ ëڇϷÛÎ ‚ ÔðÂÍð‡ÒÌÓÏ Ì‡ÒÚðÓÂÌËË ÓÚ Ôðӂ‰ÂÌÌ˚ı Á‰ÂÒ¸ ÔðÂÍð‡ÒÌ˚ı ‰ÌÂÈ. ùÚÓ ð‡ÒÒÚ‡‚‡ÌË ·˚ÎÓ Á‡ÎÓ„ÓÏ ÏÓÂ„Ó ÒÎÂ‰Û˛˘Â„Ó ÔðËÂÁ‰‡ Ò˛‰‡. ç‡‰Â˛Ò¸, ˜ÚÓ Ë ‚ ÒÎÂ‰Û˛˘ËÈ ð‡Á ÒÌÓ‚‡ ÒÓȉÛÚÒfl ‰‚‡ ·Âð„‡ ˝ÚÓ„Ó ÏÓðfl…
àÌÚÂð‚¸˛ Ò Í·ÒÒËÍÓÏ Klasiklerle Söylefli
MUSTAFA ÇOKAY:
Ayd›n›n görevi kutsald›r åìëíÄîÄ òéäÄâ:
«é·flÁ‡ÌÌÓÒÚË ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË Ò‚flÚ˚»
Yafl Türkistan dergisinin ilk say›s› (Aral›k 1929)
èÂð‚˚È ÌÓÏÂð ÊÛð̇· åÓÎÓ‰ÓÈ íÛðÍÂÒÚ‡Ì (‰Â͇·ð¸ 1929)
58
Abdulvahap Kara
Ä·‰Û΂‡ı‡Ô ä‡ð‡
Yrd. Doç. Dr., Tarihçi (Türkiye).
å·‰¯ËÈ ‰ÓˆÂÌÚ, ‰ÓÍ. ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı ̇ÛÍ (íÛðˆËfl).
Dergimizin bu say›s›nda “Klasiklerle Röportaj” köflesinin konu¤u, Orta Asya Halklar›n›n XX. Yüzy›l bafl›ndaki siyasi liderlerinden Mustafa Çokay’d›r. 1991’de Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra Orta Asya’da Kazakistan, K›rg›zistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›lar. 1917’de Çarl›k Rusya’s›n›n y›k›lmas›yla, benzer bir süreç bafllam›flt›. O zaman Orta Asya ayd›nlar› bu süreçte yo¤un bir siyasi faaliyet içine girdiler. Bunlar›n içinde Mustafa Çokay çal›flmalar› ve fikirleriyle önemli bir yere sahiptir. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Ö¤retim üyesi Yrd. Doç. Dr. Abdulvahap Kara, onunla bir söylefli haz›rlad›. Çokay konusunda araflt›rmalar›yla tan›nan Kara’n›n Çokay’›n hayat› ve mücadelesi ile ilgili Türkistan Atefli isimli kitab› Da Yay›nc›l›k taraf›ndan yay›nlanm›flt›. Eser, geçti¤imiz Aral›k ay›nda Kazakistan’da Kazak Türkçesine de çevrilerek yay›nland›. Kara’n›n haz›rlad›¤› sohbet, bizleri 1917 y›l›na götürmekte ve Çokay’a Orta Asya Türk halklar›n›n Ekim devrimine bak›fl aç›s›n›, o dönemde karfl›laflt›klar› engelleri anlatt›rmaktad›r. Sohbetin bir siyaset adam›n›n tarihe mal olmufl siyasi faaliyetleri hakk›ndaki kendi de¤erlendirmeleri ve kültürel konulardaki düflünceleriyle okuyucuya ilginç dakikalar yaflataca¤›n› umuyoruz.
ÉÓÒÚÂÏ ðÛ·ðËÍË «àÌÚÂð‚¸˛ Ò Í·ÒÒËÍÓÏ» ‚ ˝ÚÓÏ ÌÓÏÂð ÊÛð̇· ÒڇΠËÁ‚ÂÒÚÌ˚È ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÈ ‰ÂflÚÂθ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Ì‡˜‡Î‡ XX ‚. åÛÒÚ‡Ù‡ òÓ͇È. Ç 1991 „. ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË – ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì, ä˚ð„˚ÁÒÚ‡Ì, 퇉ÊËÍËÒÚ‡Ì, íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì Ë ìÁ·ÂÍËÒÚ‡Ì Ó·ðÂÎË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸. èÓıÓÊËÈ ÔðÓˆÂÒÒ Ì‡·Î˛‰‡ÎÒfl ‚ 1917 „. ÔÓÒΠԇ‰ÂÌËfl ˆ‡ðÒÍÓ„Ó ðÂÊËχ ‚ êÓÒÒËË. Ç ÚÓÚ ÔÂðËÓ‰ ËÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË ÒÚÛÔË· ̇ ÔÛÚ¸ ‡ÍÚË‚ÌÓÈ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË. ëðÂ‰Ë Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË ÚÓ„Ó ÔÂðËÓ‰‡ ‚‡ÊÌÓ ÏÂÒÚÓ Á‡ÌËχÂÚ åÛÒÚ‡Ù‡ òÓ͇È. èðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂθ ìÌË‚ÂðÒËÚÂÚ‡ ËÒÍÛÒÒÚ‚ ËÏ. åËχð‡ ëË̇̇ Ä·‰Û΂‡ı‡Ô ä‡ð‡ ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ËÎ ËÌÚÂð‚¸˛ Ò åÛÒÚ‡ÙÓÈ òÓ͇ÂÏ. ç‡ ÔðÓÚflÊÂÌËË ÏÌÓ„Ëı ÎÂÚ ä‡ð‡ Á‡ÌËχÂÚÒfl ËÒÒΉӂ‡ÌËÂÏ ÊËÁÌË Ë ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË òÓ͇fl. Ç 2002 „. ‚ ËÁ‰‡ÚÂθÒÚ‚Â «ÑÄ» ‚˚¯Î‡ Â„Ó ÍÌË„‡, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌ̇fl åÛÒÚ‡Ù òÓ͇˛, ÔÓ‰ ̇Á‚‡ÌËÂÏ Türkistan Atefli (é„Ó̸ íÛðÍÂÒڇ̇). Ç 2004 „. ÍÌË„‡ ·˚· ËÁ‰‡Ì‡ ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̠̇ ͇Á‡ıÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ. àÌÚÂð‚¸˛ Ò åÛÒÚ‡ÙÓÈ òÓ͇ÂÏ ÛÌÓÒËÚ Ì‡Ò ‚ ‰‡ÎÂÍËÈ 1917 „. å˚ „Ó‚ÓðËÎË Ò Ì‡¯ËÏ „ÓÒÚÂÏ Ó ÔðÓ·ÎÂχı Ë ÔðÂ„ð‡‰‡ı ̇ ÔÛÚË Òð‰Ì‡ÁˇÚÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚, Ó ÚÓÏ, Í‡Í ð‚ÓβˆËfl 17-„Ó „Ó‰‡ ·˚· ‚ÓÒÔðËÌflÚ‡ ‚ ñÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ ÄÁËË. 燉ÂÂÏÒfl, ˜ÚÓ ð‡ÒÒ͇Á åÛÒÚ‡Ù˚ òÓ͇fl Ó ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ·Óð¸·Â Ë Â„Ó ð‡ÁÏ˚¯ÎÂÌËfl Ó ÍÛθÚÛðÂ Ë ËÒÍÛÒÒÚ‚Â ‚˚ÁÓ‚ÛÚ ËÌÚÂðÂÒ Û ˜ËÚ‡ÚÂÎfl.
Biz Çokay’›n 1929-1939 y›llar› aras›nda 117 say› yay›nlad›¤› Yafl Türkistan dergisi yaz›lar›ndaki görüfllerinden istifade ederek afla¤›daki söylefliyi kaleme ald›k. Çokay’›n yaz›lar›na sad›k kal›p anlam de¤iflikli¤ine
ç‡ÒÚÓfl˘Â ËÌÚÂð‚¸˛ ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÎÂÌÓ Ì‡ ÓÒÌÓ‚Â ÒÚ‡ÚÂÈ, ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡ÌÌ˚ı ‚ ËÁ‰‡‚‡‚¯ÂÏÒfl òÓ͇ÂÏ ‚ 1929-1939 „„. ÊÛð̇ΠYafl Türkistan (åÓÎÓ‰ÓÈ íÛðÍÂÒÚ‡Ì). ᇠ˝ÚË „Ó‰˚ ‚˚¯ÎÓ ‚ Ò‚ÂÚ 117 ÌÓÏÂðÓ‚ ÊÛð̇·. ÇÒ ˆËÚ‡Ú˚ ËÁ ÒÚ‡ÚÂÈ
gitmedik. Ancak, bazen ayn› konuda de¤iflik yerlerde yay›nlanm›fl cümlelerini pefli s›ra koyarak birlefltirdik. Çokay, Orta Asya’daki Ba¤›ms›z Türk Cumhuriyetlerinin hepsi için önemli tarihi bir kifliliktir. Çünkü 1917-1921 y›llar› aras›nda, bu Cumhuriyetlerin halklar›n›n milli bir devlete kavuflmas› için mücadele etti. Sovyet yönetimi bütün Rusya’da iktidar›n› sa¤lamlaflt›rd›ktan sonra, Fransa’ya geçerek ‹kinci Dünya Savafl›’na kadar Orta Asya’daki Sovyet iktidar›na karfl› ba¤›ms›zl›k fikrini savundu. Bu yönetimin, yerli halk›n gerçek temsilcisi olmad›¤› fikrini Sovyet kaynaklar›na dayanarak ortaya koyup fikirlerini kitap veya makalelerle yayd›. ‹kinci Dünya Savafl›’nda SSCB’ye savafl ilan eden Naziler, Çokay’› Paris’ten Berlin’e getirerek onun amans›z Sovyet karfl›tl›¤›ndan faydalanmak istediler. Ancak Çokay, Nazilerin, ülkesine ba¤›ms›z bir devlet kurma imkan› vermeyece¤ini bildi¤i için iflbirli¤i teklifini kabul etmedi. 27 Aral›k 1941’de Berlin’de aniden hastalanarak öldü. Mezar›, Berlin’de Türk flehitli¤indedir. 1991’de SSCB içinden çöktü ve Orta Türk Cumhuriyetleri ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. O zamandan bu yana geçen 14 y›ll›k süre zarf›nda bu Cumhuriyetler, milli ve demokratik bir devlet olarak yap›lanma yolunda büyük mesafeler katettiler. 1917’de Rusya’da patlak veren fiubat ve Ekim devrimleriyle Çarl›k rejimi de y›k›lm›fl ve Orta Asya halklar› için daha o zaman millî devlet kurma f›rsat› ç›km›flt›. Ama bu f›rsat de¤erlendirilemedi. Bunun sebeplerini, o dönemin önde gelen siyasi liderlerinden biri olarak, sizinle konuflaca¤›z. Ama önce, size bir millî devlet kurma f›rsat›n› veren 1917 devrimlerini Orta Asya Türk halklar›n›n nas›l karfl›lad›¤›n› sormak istiyorum. 1917 y›l› Rusya devriminin üzerinden bunca y›l geçti. Bu devrimi nas›l sevinçle, heyecanla karfl›lad›¤›m›z hâlâ hepimizin haf›zas›ndad›r... O zaman, 1917 y›l› devriminin, bize milli devlet kurma imkan›n› verece¤ini ümit etmifl ve buna inanm›flt›k. Devrimlerden ne bekliyordunuz? Çarl›¤›n y›k›lmas› ve Rus devrimci demokratlar›n›n iflbafl›na gelmesiyle, Rus idaresinde bizlere karfl› olan bütün tedbirlerin giderilece¤ini ve gayri Rus bölgelerde genifl ölçüde iç millî idare kurulaca¤›na ve bu ülkelerde devam eden Rus göçlerinin durdurulaca¤›na inan›yorduk. Devrimler, buna uygun bir flekilde devam etmedi mi? Biz bu ümit ve inanc›m›zda aldanm›fl oldu¤umuzu gördük. Rus devrimcilerinden destek görmediniz. Buna ra¤men millî devlet kurmak için mücadele ettiniz. Fakat yine de baflar›l›
Türk halklar›n›n bir birlik oluflturma meselesi siyasi bir meseledir. Bu yüzden bunun gerçekleflmesi d›fl flartlara ba¤l›d›r...
ëÓÁ‰‡ÌË ڲðÍÒÍËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË ÒÓ˛Á‡ – ‚ÓÔðÓÒ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÈ. èÓ˝ÚÓÏÛ ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌËÂ Â„Ó Á‡‚ËÒËÚ ÓÚ ÏÌÓ„Ëı ÛÒÎÓ‚ËÈ...
Çokay çal›flma odas›nda Fransa-Nogent, Nisan 1930
òÓÍ‡È ‚ ð‡·Ó˜ÂÏ Í‡·ËÌÂÚ îð‡ÌˆËfl, çÓʇÌ-Ò˛ð-å‡ðÌ, ‡ÔðÂθ 1930
olamad›n›z. Orta Asya halklar›n›n 1917’de, 1991’de oldu¤u gibi birer devlet olarak ortaya ç›kmamalar›n›n önündeki engel neydi? Bizim yolumuza iki büyük engel dikilmiflti. Bunlardan biri, milli hareketimizin esas düflmanlar›yd›. Di¤eri ise, bizim geri kalm›fll›¤›m›z ve teflkilatl› hareket tecrübemizin yetersizli¤iydi. Bu iki engelin en korkuncu da ikincisiydi. Uzun zaman karanl›kta kalan bir kiflinin aniden ›fl›¤a ç›kt›¤›nda gözünü açamamas› gibi, uzun zaman Çarl›k Rusya’s›n›n sömürge siyasetinin karanl›klar›nda sürünen Türkistanl›lar da devrimin getirdi¤i hürriyet ayd›nl›¤›na ç›kar ç›kmaz, gözleri kamaflm›fl ve önlerini göremez olmufltu. Kamaflan gözlerin bocalamas›, Türkistanl›lar›n kendi karanl›¤›n› daha da artt›rmaktayd›... Çok düflünerek, bütün çareleri arad›¤›m›z halde, idari yönden Rusya’ya ba¤l›l›¤›m›z gibi bir “gerçe¤i” de kafam›zdan ç›kar›p atamad›k. Üstelik yine önemli bir noktay› akl›m›zda tutmam›z gerekliydi. O zaman Türkistan’da birden bire Rusya’dan ayr›l›p gidebilmek fikrini kabul edebilecek psikolojik, ruhi haz›rl›k yoktu. Sizlerin o dönemde hiçbir fley yapmad›¤›n›z söylenemez. Hokand’da 27 Kas›m 1917’de Türkistan Muhtariyetini ilan ettiniz ve ilk milli Türkistan hükümetini kurdunuz. Siz bu hükümete baflkanl›k da ettiniz. Ancak, iki ay gibi k›sa bir sürenin sonunda, 31 Ocak 1918’de üstün Bolflevik kuvvetleri karfl›s›nda muhtariyeti da¤›tmak zorunda kald›n›z. Siz, bu k›sa ömürlü hükümette neler yapabildiniz? Hokand Hükümeti bir cihetten az ve di¤er bir cihetten ise çok ifl yapt›. Tarihi vaziyetin flartlar›n› göz önüne ald›¤›m›zda az; fakat o devir Türkistan’›n ça¤dafl ilim, siyaset ve teknik cihetinden durumunu dikkate ald›¤›m›zda ise, çok ifl baflard›¤›n› söyleyebiliriz.
ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ì˚ ·ÂÁ ËÁÏÂÌÂÌËÈ, ÌÂÍÓÚÓð˚ ˆËÚ‡Ú˚ ËÁ ÒÚ‡ÚÂÈ ð‡ÁÌÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË ÒÓ‚Ï¢ÂÌ˚. òÓÍ‡È fl‚ÎflÂÚÒfl ‚‡ÊÌÓÈ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ÙË„ÛðÓÈ ‰Îfl ‚ÒÂı ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ñÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ ÄÁËË, ÔÓÒÍÓθÍÛ ‚ 1917-1921 „„. ÓÌ ‚ÂÎ ·Óð¸·Û Á‡ ÒÓÁ‰‡ÌË ˝ÚËÏË Ì‡ðÓ‰‡ÏË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. èÓÒΠÛÍðÂÔÎÂÌËfl ÒÓ‚ÂÚÒÍÓÈ ‚·ÒÚË Ì‡ ‚ÒÂÈ ÚÂððËÚÓðËË êÓÒÒËË åÛÒÚ‡Ù‡ òÓÍ‡È ÛÂÁʇÂÚ ‚Ó îð‡ÌˆË˛. í‡Ï ‰Ó ̇˜‡Î‡ ÇÚÓðÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌ˚ ÓÌ ÔðÓ‰ÓÎʇÂÚ ‚˚ÒÚÛÔ‡Ú¸ Á‡ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË ÓÚ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡. éÔËð‡flÒ¸ ̇ ÒÓ‚ÂÚÒÍË ËÒÚÓ˜ÌËÍË, ÓÌ ÔË҇ΠÒÚ‡Ú¸Ë Ë ÍÌË„Ë, ‚ ÍÓÚÓð˚ı Ó·ÓÒÌÓ‚˚‚‡Î Ò‚ÓË Ë‰ÂË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÒÓ‚ÂÚÒ͇fl ‚·ÒÚ¸ Ì fl‚ÎflÂÚÒfl ‚ÓÎÂËÁ˙fl‚ÎÂÌËÂÏ Ë Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÏ Ì‡ðÓ‰Ó‚. ÇÓ ‚ðÂÏfl ÇÚÓðÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌ˚ ̇ˆËÒÚ˚ ÔðË‚ÓÁflÚ òÓ͇fl ‚ ÉÂðχÌ˲, ˜ÚÓ·˚ ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ú¸ ‚ Ò‚ÓËı ˆÂÎflı Â„Ó Ì„‡ÚË‚ÌÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ëÓ‚ÂÚÒÍÓÏÛ ëÓ˛ÁÛ. é‰Ì‡ÍÓ òÓÍ‡È ÔÓÌËχÎ, ˜ÚÓ Ë Ì‡ˆËÒÚ˚ Ì ÔÓÁ‚ÓÎflÚ ˆÂÌÚð‡Î¸ÌÓ‡ÁˇÚÒÍËÏ Ì‡ðÓ‰‡Ï ÒÓÁ‰‡Ú¸ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ÓÚ͇Á‡ÎÒfl ÓÚ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ Ò ÉÂðχÌËÂÈ. 27 ‰Â͇·ðfl 1941 „. åÛÒÚ‡Ù‡ òÓÍ‡È ÒÍÓðÓÔÓÒÚËÊÌÓ ÒÍÓ̘‡ÎÒfl. Ö„Ó ÏÓ„Ë· ̇ıÓ‰ËÚÒfl ̇ ÚÛðˆÍÓÏ Í·‰·Ë˘Â ‚ ÅÂðÎËÌÂ. Ç 1991 „. ëÓ‚ÂÚÒÍËÈ ëÓ˛Á ÔðÂÍð‡ÚËÎ Ò‚Ó ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËÂ, Ë Ú˛ðÍÒÍË ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ñÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ ÄÁËË Ó·˙fl‚ËÎË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸. ë ÚÂı ÔÓð ÔðÓ¯ÎÓ 14 ÎÂÚ, Á‡ ˝ÚÓ ‚ðÂÏfl ÏÓÎÓ‰˚ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ÔðӉ·ÎË ·Óθ¯ÓÈ ÔÛÚ¸ ̇ˆËÓ̇θÌÓ-‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍÓ„Ó ðÂÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËfl. Ç 1917 „. ·˚Î Ò‚Âð„ÌÛÚ ˆ‡ðÒÍËÈ ðÂÊËÏ ‚ êÓÒÒËË, Ë ÚÓ„‰‡ Û Òð‰Ì‡ÁˇÚÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚ ÔÓfl‚ËÎÒfl ¯‡ÌÒ ÒÓÁ‰‡Ú¸ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó. çÓ ˝ÚÓÚ ¯‡ÌÒ Ì ·˚Î ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ì. é Ôð˘Ë̇ı ˝ÚÓÈ ÌÂÛ‰‡˜Ë Ï˚ ıÓÚËÏ ÔÓ·ÂÒ‰ӂ‡Ú¸ Ò ‚‡ÏË. çÓ Ò̇˜‡Î‡ fl ıÓ˜Û ÒÔðÓÒËÚ¸ ‚‡Ò Ó ÚÓÏ, Í‡Í ‚ÓÒÔðËÌflÎË Ì‡ðÓ‰˚ ñÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ ÄÁËË ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ÒÓÁ‰‡ÌËfl ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ„Ó Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, ÍÓÚÓð‡fl ÔÓfl‚Ë·Ҹ ÔÓÒΠéÍÚfl·ð¸ÒÍÓÈ ð‚ÓβˆËË 1917 „. èðÓ¯ÎÓ ÏÌÓ„Ó ÎÂÚ ÔÓÒΠð‚ÓβˆËË. åÓfl Ô‡ÏflÚ¸ ‚Ò ¢ ıð‡ÌËÚ ÚÛ ð‡‰ÓÒÚ¸ Ë ‚ÓÎÌÂÌËÂ, ÍÓÚÓð˚ Ï˚ ËÒÔ˚Ú‡ÎË, ÍÓ„‰‡ ÛÁ̇ÎË Ó ð‚ÓβˆËË... íÓ„‰‡, ‚ 1917 „., Ï˚ ̇‰ÂflÎËÒ¸ Ë ‚ÂðËÎË, ˜ÚÓ ÌÓ‚‡fl ‚·ÒÚ¸ Ôð‰ÓÒÚ‡‚ËÚ Ì‡Ï ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ÒÓÁ‰‡ÌËfl ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. ä‡ÍË ÓÊˉ‡ÌËfl ‚˚ Ò‚flÁ˚‚‡ÎË Ò ð‚ÓβˆËÂÈ? å˚ ‚ÂðËÎË, ˜ÚÓ ‚ÏÂÒÚÂ Ò Ô‡‰ÂÌËÂÏ ˆ‡ðÒÍÓ„Ó ðÂÊËχ Ë ÔðËıÓ‰‡ Í ‚·ÒÚË ð‚ÓβˆËÓÌÌ˚ı ‰ÂÏÓÍð‡ÚÓ‚ ·Û‰ÛÚ ÓÚÏÂÌÂÌ˚ ‚Ò ÏÂð˚, Ôð‰ÔðËÌËχÂÏ˚ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÓÏ ˆ‡ðÒÍÓÈ êÓÒÒËË, Ï˚ ÓÊˉ‡ÎË, ˜ÚÓ ‚ ð‡ÈÓ̇ı êÓÒÒËË, ̇ÒÂÎÂÌÌ˚ı ÌÂðÛÒÒÍËÏ Ì‡ÒÂÎÂÌËÂÏ, ·Û‰ÂÚ ÒÙÓðÏËðÓ‚‡Ì‡ Ë ÛÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂ̇ ‚ÌÛÚðÂÌÌflfl ̇ˆËÓ̇θ̇fl ‚·ÒÚ¸, ÍðÓÏ ÚÓ„Ó, Ï˚ ̇‰ÂflÎËÒ¸, ˜ÚÓ ÔðÂÍð‡ÚËÚÒfl ðÛÒÒ͇fl ÏË„ð‡ˆËfl ‚ ëðÂ‰Ì˛˛ ÄÁ˲.
60
Çokay’›n 1933-1941 y›llar› aras›nda oturdu¤u Square de la Fontaine soka¤› (Nogent Sur Marne)
èÎÓ˘‡‰¸ ã‡ÙÓÌÚÂ̇ ‚ çÓʇÌ-Ò˛ð-å‡ðÌ, „‰Â ‚ 1933-41„„. ÊËÎ åÛÒÚ‡Ù‡ òÓ͇È
Türkistan Muhtariyeti’nin bugünkü ba¤›ms›z Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin tarihindeki yeri ne olmal›d›r? Yetiflkin insanlar›n çocukluklar›n› zaman zaman hat›rlamalar› do¤ald›r. Fakat hiçbir zaman çocukluk dönemine dönmeyi düflünmezler. Bunun gibi biz de milli siyasi hayat›m›z›n çocukluk dönemi olan Türkistan Muhtariyetini sadece tarihi olay olarak hat›rlamal›y›z. 2005’in fiubat ay›nda, Kazakistan Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev, Orta Asya Birli¤i’nin kurulmas›n› teklif etti. Bu teklife nas›l bak›yorsunuz? Gerçekleflebilir mi? Hatta bu daha sonra geniflleyerek Azerbaycan ve Türkiye’yi içine alan, yani bütün Türk halklar›n› kapsayan bir Türk Birli¤i’ne dönüflebilir mi? Ne diyorsunuz? Her fleyden önce flunu bilmeliyiz ki, Türk halklar›n›n bir birlik oluflturma meselesi siyasi bir meseledir. Bu yüzden bunun gerçekleflmesi d›fl flartlara ba¤l›d›r... Biz, Türk dünyas›n›n birleflmesi meselesini jeopolitik aç›dan ele al›rsak, zor oldu¤unu görürüz. Sadece, Türkistan’›n jeopolitik konumu, orada bir Türk Birli¤i’nin gerçekleflmesine uygundur. O bölgenin engin co¤rafyas› ve ekonomik alanda, kalabal›k bir Türk nüfusu vard›r. Fakat di¤er bölgelerde, baz› fleyler eksik kalmaktad›r. Mesela, Azerbaycan Türkistan’dan ziyade, Kafkas halklar› ile birlik oluflturmal›d›r. Azerbaycan Türkleri kendisinin co¤rafî ve bununla iliflkili di¤er flartlar›ndan dolay› Kafkas bölgesi ve halk›yla s›k› iliflkiler içine girmifl durumdad›r. Di¤er yandan, siyasi flartlardan dolay› farkl› birliklere giren Türk halklar› kültürel ve manevi cihetten birbirlerini her zaman desteklemelidir.
чθÌÂȯ ð‡Á‚ËÚË ÒÓ·˚ÚËÈ Ò‰Â·ÎÓ ˝ÚÓ Ì‚ÓÁÏÓÊÌ˚Ï? ç‡¯Ë ‚Âð‡ Ë Ì‡‰Âʉ‡ ·˚ÎË Ó·Ï‡ÌÛÚ˚. Ç˚ Ì ÔÓÎÛ˜ËÎË ÔÓ‰‰ÂðÊÍË ð‚ÓβˆËÓÌÂðÓ‚. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ˝ÚÓ, ‚˚ ÔðÓ‰ÓÎʇÎË ·Óð¸·Û Á‡ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸. é‰Ì‡ÍÓ Ì ‰Ó·ËÎËÒ¸ ÛÒÔÂı‡. óÚÓ ·˚ÎÓ ÓÒÌÓ‚Ì˚Ï ÔðÂÔflÚÒÚ‚ËÂÏ, ÍÓÚÓðÓ ÔÓϯ‡ÎÓ Òð‰Ì‡ÁˇÚÒÍËÏ Ì‡ðÓ‰‡Ï ‚ 1917 „. ÒÓÁ‰‡Ú¸ ̇ˆËÓ̇θÌ˚ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, Í‡Í ˝ÚÓ ÔðÓËÁÓ¯ÎÓ ‚ 1991 „.? ç‡ Ì‡¯ÂÏ ÔÛÚË ÒÚÓflÎË ‰‚ Ôð„ð‡‰˚. é‰Ì‡ ËÁ ÌËı – ̉ðÛ„Ë Ì‡¯Â„Ó Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ‰‚ËÊÂÌËfl. ÇÚÓð‡fl – ÓÚÒÚ‡ÎÓÒÚ¸ ̇¯Ëı ̇ðÓ‰Ó‚ Ë ÓÚÒÛÚÒÚ‚Ë ÓÔ˚Ú‡ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËË. ÇÚÓð‡fl ÔðÂ„ð‡‰‡ ·˚· Ò‡ÏÓÈ ÒÚð‡¯ÌÓÈ. äÓ„‰‡ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ, ‰Ó΄Ó ‚ðÂÏfl Ôð·˚‚‡‚¯ËÈ ‚ ÚÂÏÌÓÚÂ, ‚˚ıÓ‰ËÚ Ì‡ Ò‚ÂÚ, ÓÚ ·ÓÎË ÓÌ Ì ÏÓÊÂÚ ÓÚÍð˚Ú¸ „·Á‡. í‡Í Ë ÚÛðÍÂÒڇ̈˚, ‰Ó΄Ó ‚ðÂÏfl ̇ıӉ˂¯ËÂÒfl ‚ ÚÂÏÌÓÚ ÍÓÎÓÌˇθÌÓÈ ÔÓÎËÚËÍË êÓÒÒËË... ë‚ÂÚ Ò‚Ó·Ó‰˚, ÔðËÌÂÒÂÌÌ˚È ð‚ÓβˆËÂÈ, ÓÒÎÂÔËÎ Ëı, ÓÌË Ì ÒÔÓÒÓ·Ì˚ ·˚ÎË ÒÏÓÚðÂÚ¸ ‚ÔÂð‰. éÌË Ô˚Ú‡ÎËÒ¸ ÓÚÍð˚Ú¸ „·Á‡, ÌÓ ÓÚ ·ÓÎË Â˘Â ÍðÂԘ Á‡Íð˚‚‡ÎË Ëı, Ë ‚Ò ‰‡Î¸¯Â ÔÓ„ðÛʇÎËÒ¸ ‚Ó Ú¸ÏÛ. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ Ï˚ ÏÌÓ„Ó ð‡ÁÏ˚¯ÎflÎË, ËÒ͇ÎË ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ËÁÏÂÌËÚ¸ ÒËÚÛ‡ˆË˛, Ï˚ Ú‡Í Ë Ì ÒÏÓ„ÎË ËÁ·‡‚ËÚ¸Òfl ÓÚ ÔðË‚˚˜ÍË «ð‡θÌÓÒÚË» ‡‰ÏËÌËÒÚð‡ÚË‚ÌÓ„Ó ÔÓ‰˜ËÌÂÌËfl êÓÒÒËË. ÅÓΠÚÓ„Ó, ÌÂθÁfl Á‡·˚‚‡Ú¸ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ‚ ÚÓ ‚ðÂÏfl íÛðÍÂÒÚ‡Ì ‚ÌÛÚðÂÌÌÂ, ÔÒËıÓÎӄ˘ÂÒÍË ·˚Î Ì „ÓÚÓ‚ Í ÓÚ‰ÂÎÂÌ˲ ÓÚ êÓÒÒËË Ë ÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌ˲ ̇ Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌ˚È ÔÛÚ¸. çÓ ‚˚ Ì ÒˉÂÎË ÒÎÓʇ ðÛÍË. 27 ÌÓfl·ðfl 1917 „. ‚ äÓ͇̉ ·˚· ÔðÓ‚ÓÁ„·¯Â̇ ‡‚ÚÓÌÓÏËfl Ë ÒÓÁ‰‡ÌÓ ÔÂð‚Ó Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó íÛðÍÂÒڇ̇. Ç˚ ‰‡Ê ·˚ÎË Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎÂÏ ˝ÚÓ„Ó Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡. çÓ ÒÔÛÒÚfl ‚ÒÂ„Ó ‰‚‡ ÏÂÒflˆ‡, 31flÌ‚‡ðfl 1918 „.,
Biz, Türk dünyas›n›n birleflmesi meselesini jeopolitik aç›dan ele al›rsak, zor oldu¤unu görürüz.
ÖÒÎË ð‡ÒÒχÚðË‚‡Ú¸ ‚ÓÔðÓÒ Ó·˙‰ËÌÂÌËfl Ú˛ðÍÒÍÓ„Ó ÏËð‡ Ò „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl, ΄ÍÓ Û‚Ë‰ÂÚ¸ ÒÎÓÊÌÓÒÚ¸ ð‡ÎËÁ‡ˆËË ˝ÚÓÈ Ë‰ÂË. 61
‹nsano¤lu yarat›lal› beri, edebiyat kadar hiçbir fley demokrasiye ihtiyaç duymam›flt›r desek mübala¤a etmemifl oluruz.
ç ·Û‰ÂÚ ÔðÂÛ‚Â΢ÂÌËÂÏ Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ ÒÓ ‚ðÂÏÂÌ ÒÓÚ‚ÓðÂÌËfl ˜ÂÎÓ‚Â͇ Ì˘ÚÓ Ú‡Í ÒËθÌÓ Ì ÌÛʉ‡ÎÓÒ¸ ‚ ‰ÂÏÓÍð‡ÚËË, Í‡Í ÎËÚÂð‡ÚÛð‡.
Çokay’›n Sovyet Hakimiyeti Alt›nda Türkistan: Proleterya Diktatörlü¤ünün Karakteristi¤i kitab›n›n ilk bask›s›.
èÂð‚Ó ËÁ‰‡ÌË ÍÌË„Ë òÓ͇fl íÛðÍÂÒÚ‡Ì ÔÓ‰ ‚·ÒÚ¸˛ ëÓ‚ÂÚÓ‚ (ä ı‡ð‡ÍÚÂðËÒÚËÍ ‰ËÍÚ‡ÚÛð˚ ÔðÓÎÂÚ‡ðˇڇ)
62
Sizce, Türkiye’nin Türk dünyas›ndaki yeri nedir? Her d›fl Türk’ün iki vatan› vard›r. Biri kendi do¤du¤u topraklar, ikincisi Türkiye’dir. Sizin bu ifadenizden, Türkiye’nin kendi topraklar› d›fl›ndaki bütün Türk halklar›n›n ikinci vatan› say›lmas› gerekti¤ini anl›yoruz. Bunu, ayr›ca, Türkiye’nin tüm Türk halklar›na sahip ç›kmas› ve sorunlar›na da çözüm üretmesi gereklidir fleklinde de yorumlayabilir miyiz? Biz Türkler, Türkiye ile ilgili meselelerde çok dikkatli olmal›y›z. Türkiye’nin kendi ç›karlar›na, onun iç ve d›fl siyasetine ters gelecek ifllere giriflmememiz laz›md›r. Bugünkü zor flartlarda, Türkiye’nin önüne gerçeklefltirilmesi mümkün olmayan talepler koymamal›y›z. Aksi halde genel olarak Türklü¤ün gelece¤ine zararl› durumlar›n oluflmas›na meydan vermifl oluruz. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk hakk›ndaki düflünceleriniz nelerdir? Mustafa Kemal Atatürk, Türk halklar› tarihinde önemli bir yere sahiptir ve önemli flahsiyetlerin bafl›nda gelir... Bu büyük insan›n hangi kabiliyeti, yani savafl meydanlar›ndaki mi, yoksa yerle bir edilen Türkiye’yi aya¤a kald›r›p günümüzün modern ve istikrarl› ülkeleri aras›na yükselten devrimlerdeki kabiliyeti mi daha önemlidir? Bunu tayin etmek çok zor. Atatürk’ün liderli¤inde gerçekleflen devrimler esnas›nda Türkiye’de elde edilen geliflmeler belki dünyada baflka hiçbir ülkede yaflanmam›flt›r. Bu devrimler, sadece ülkenin d›fl görünüflü de¤il, ayn› zamanda ve en önemlisi içini yani Türk halk›n›n dünya görüflünü ve düflünce tarz›n› da de¤ifltirdi. Atatürk yetenekli bir komutan ve bilge bir devrimci oldu¤u kadar, çok usta bir diplomatt›. Sizin edebiyat ile aran›z nas›l? Siz bir politikac› olarak, edebiyat ile siyaset aras›nda bir iliflki kurar m›s›n›z? ‹nsano¤lu yarat›lal› beri, edebiyat kadar hiçbir fley demokrasiye ihtiyaç duymam›flt›r desek mübala¤a etmemifl oluruz. Demokrasi olmadan gerçek edebiyat› oluflturmak mümkün de¤ildir. Örne¤in zengin bir edebiyat olarak kabul edilen Rus edebiyat›n› ele alal›m. O, Sovyet döneminden önce oluflturulmufltur. Rusya’n›n Çarl›k dönemi dikta bir rejim olmas›na ra¤men, yazarlar eserlerini serbestçe yazabiliyordu. Rus Çarlar›, sadece bize ve bizim gibi Rus olmayan halklar›n dillerini gelifltirmesine imkan tan›mad›. Lenin’in ifadesiyle, “Rus dili, Puflkin, Turgenyev, Çerniflevskiy, Dobrolyubov ve Tolstoylar›n dilidir.” Bu yazarlar›n hepsi Çarl›k döneminde yaflad›. Çarlar Rus yazarlar›n›n yaz› özgürlü¤ünü
ÔÓ‰ ̇ÚËÒÍÓÏ ·ÓΠÓð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌ˚ı ÒËÎ ·Óθ¯Â‚ËÍÓ‚ ‚˚ ‚˚ÌÛʉÂÌ˚ ·˚ÎË ð‡ÒÔÛÒÚËÚ¸ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó. óÚÓ ·˚ÎÓ Ò‰Â·ÌÓ Á‡ ÍÓðÓÚÍËÈ ÔÂðËÓ‰ ð‡·ÓÚ˚ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡? ë Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, äÓ͇̉ÒÍÓ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó Ò‰Â·ÎÓ Ó˜Â̸ χÎÓ, ÌÓ Ò ‰ðÛ„ÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ – ÏÌÓ„Ó. ë ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl ÒÎÓÊË‚¯ÂÈÒfl ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ÒËÚÛ‡ˆËË ÔÓ˜ÚË ÌË˜Â„Ó Ì ·˚ÎÓ Ò‰Â·ÌÓ, ÌÓ, Û˜ËÚ˚‚‡fl ÒÚÂÔÂ̸ ð‡Á‚ËÚËfl ̇ÛÍË íÛðÍÂÒڇ̇ ÚÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË, ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÈ ÓÔ˚Ú Ë ÛðÓ‚Â̸ ÚÂıÌ˘ÂÒÍÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl, Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó ‰Ó·ËÎÓÒ¸ ÛÒÔÂıÓ‚ ÔÓ ÏÌÓ„ËÏ Ì‡Ôð‡‚ÎÂÌËflÏ. ä‡ÍÓ ÏÂÒÚÓ Á‡ÌËχÂÚ ‚ðÂÏÂÌ̇fl ‡‚ÚÓÌÓÏËfl íÛðÍÂÒڇ̇ ‚ ËÒÚÓðËË ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ı ÌÂÁ‡‚ËÒËÏ˚ı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ñÂÌÚð‡Î¸ÌÓÈ ÄÁËË? ã˛·ÓÈ ‚ÁðÓÒÎ˚È ËÌÓ„‰‡ ‚ÒÔÓÏË̇ÂÚ ‰ÂÚÒÚ‚Ó. çÓ ÌËÍÓ„‰‡ ‚ÒÂð¸ÂÁ Ì ‰ÛχÂÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ·˚ ‚ÂðÌÛÚ¸Òfl ÚÛ‰‡. í‡Í Ë Ï˚ ‚ðÂÏÂÌÌÛ˛ ‡‚ÚÓÌÓÏ˲ íÛðÍÂÒڇ̇ ‰ÓÎÊÌ˚ ‚ÒÔÓÏË̇ڸ Ì ·ÓÎÂÂ Í‡Í ËÒÚÓð˘ÂÒÍËÈ ˝Ú‡Ô ̇¯ÂÈ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÊËÁÌË. Ç Ù‚ð‡Î 2005 „. ÔðÂÁˉÂÌÚ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ‚˚ÒÚÛÔËÎ Ò Ë‰ÂÂÈ ÒÓÁ‰‡ÌËfl ëÓ˛Á‡ ˆÂÌÚð‡Î¸ÌÓ‡ÁˇÚÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚. óÚÓ ‚˚ ‰ÛχÂÚ ӷ ˝ÚÓÏ Ôð‰ÎÓÊÂÌËË? ÇÓÁÏÓÊÌÓ ÎË Â„Ó ÔðÂÚ‚ÓðÂÌË ‚ ÊËÁ̸? ÇÓÁÏÓÊÌÓ ÎË ‚ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚Â ‚ÒÚÛÔÎÂÌË ‚ ˝ÚÓÚ ÒÓ˛Á íÛðˆËË Ë ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡ Ë Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌË ҂ÓÂÓ·ð‡ÁÌÓ„Ó «ëÓ˛Á‡ í˛ðÍÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚»? èðÂʉ ‚ÒÂ„Ó Ï˚ Ì ‰ÓÎÊÌ˚ Á‡·˚‚‡Ú¸ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÒÓÁ‰‡ÌË ڲðÍÒÍËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË ÒÓ˛Á‡ – ‚ÓÔðÓÒ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÈ. èÓ˝ÚÓÏÛ ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌËÂ Â„Ó Á‡‚ËÒËÚ ÓÚ ÏÌÓ„Ëı ÛÒÎÓ‚ËÈ... ÖÒÎË ð‡ÒÒχÚðË‚‡Ú¸ ‚ÓÔðÓÒ Ó·˙‰ËÌÂÌËfl Ú˛ðÍÒÍÓ„Ó ÏËð‡ Ò „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl, ΄ÍÓ Û‚Ë‰ÂÚ¸ ÒÎÓÊÌÓÒÚ¸ ð‡ÎËÁ‡ˆËË ˝ÚÓÈ Ë‰ÂË. ÑÎfl ÒÓÁ‰‡ÌËfl ëÓ˛Á‡ í˛ðÍÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ·Î‡„ÓÔðËflÚÌÓ Î˯¸ „ÂÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ ÔÓÎÓÊÂÌË íÛðÍÂÒڇ̇. Ç ˝ÚÓÏ ð„ËÓÌ ̇ ÔðÓÒÚÓðÌÓÈ „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓÈ Ë ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓÈ ÚÂððËÚÓðËË ÔðÓÊË‚‡ÂÚ ÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌÌÓ ڲðÍÒÍÓ ̇ÒÂÎÂÌËÂ. ÑðÛ„Ë ð‡ÈÓÌ˚, Ò ˝ÚÓÈ ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl, ËÏÂ˛Ú Ì‰ÓÒÚ‡ÚÍË. ç‡ÔðËÏÂð, ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì ‰ÓÎÊÂÌ ÒÍÓð ӷ˙‰ËÌflÚ¸Òfl Ò Ì‡ðÓ‰‡ÏË ä‡‚Í‡Á‡. ÇÒΉÒÚ‚Ë „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓ„Ó ÔÓÎÓÊÂÌËfl Ë ‰ðÛ„Ëı ÛÒÎÓ‚ËÈ ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡Ìˆ˚ ̇ıÓ‰flÚÒfl ‚ ÚÂÒÌÓÏ ‚Á‡ËÏÓ‰ÂÈÒÚ‚ËË Ò «Í‡‚͇Áˆ‡ÏË». ë ‰ðÛ„ÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚, Ú˛ðÍÒÍË ̇ðÓ‰˚, ‚ÒÚÛÔ‡˛˘Ë ‚ ð‡Á΢Ì˚ ӷ˙‰ËÌÂÌËfl, Ó·ÛÒÎÓ‚ÎÂÌÌ˚ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÍÓÌ˙˛ÌÍÚÛðÓÈ, ‰ÓÎÊÌ˚ ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡Ú¸ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡ ‰ÛıÓ‚ÌÓ. ä‡ÍÓ ÏÂÒÚÓ íÛðˆËfl Á‡ÌËχÂÚ ‚ Ú˛ðÍÒÍÓÏ ÏËðÂ? ì Í‡Ê‰Ó„Ó Ú˛ð͇, ðӉ˂¯Â„ÓÒfl Ë ÊË‚Û˘Â„Ó Á‡ Ôð‰Â·ÏË íÛðˆËË, ÂÒÚ¸ ‰‚ ðÓ‰ËÌ˚: ÏÂÒÚÓ, „‰Â ÓÌ ðÓ‰ËÎÒfl, Ë íÛðˆËfl.
k›s›tlamad›. Bolflevikler gibi “flunu yaz, bunu yazma” fleklinde talimatlar vermedi. fiu durum bize bu konuyu daha iyi anlamam›za yard›mc› olacakt›r: Ruslar›n en büyük yazarlar›ndan biri olan Maksim Gorki, kendisini dünyada meflhur eden yaz›lar›n› Çarl›k döneminde kaleme alm›flt›. Fakat Sovyet döneminde Gorki, Bolflevik olmas›na ra¤men, önemli hiçbir eser ortaya koyamad›. Niçin? Bu durum, Bolflevik yazar›n yarat›c› düflüncelerinin proletarya diktatörlü¤ü zehriyle dolu ortamda geliflmedi¤ini göstermektedir. Bu yüzden Maksim Gorki Sovyetler Birli¤i’nde yaflamad›. Rus proleter yazarlar›n›n yarat›c›l›k metodunu gelifltirmeye faflist ‹talya’da ikamet ederek önderlik etti. Edebiyat ayak ölçüsüne göre dikilen bir ayakkab› de¤ildir. Edebi eserler insano¤lunun en erdemli görüfllerinden do¤ar, bu yüzden de d›flar›dan gelecek bask›lar ile dirençlere tahammül göstermez. Trotskiy komünistlerin önde gelen liderlerinden biri olarak kabul edildi¤i dönemde, Sovyet yöneticileri ile komünistlerinin afl›r›ya kaçan yersiz davran›fllar›ndan rahats›z olmufl ve “sizlere bir Gogol laz›m” demiflti. Bunu söylerken Trotskiy, Gogol’un meflhur Müfettifl isimli eserini ima etmiflti. Gogol, bu ölümsüz eserinde, Çarl›k Rusya tarihinin en talihsiz dönemlerinden biri olarak görülen I. Nikola devrindeki çarp›kl›klar› ölesiye elefltiriyordu. Bu komedi, I. Nikola’n›n kendisi taraf›ndan verilen izinle sahnelenmiflti. Sizce ayd›n kime denir? Bugünkü küreselleflme sürecinde, milli ayd›nlara ne gibi görevler düflüyor? Tahsil görmüfl ve iyi e¤itim alm›fl herkesi ayd›n kabul edip mensubu bulundu¤u halk›n milli ayd›n› olarak görürsek yan›lg›ya düflmüfl oluruz. Bize göre, sadece belli hedef ve amaçlar›n peflinde olan, bu hedef ve amaçlar etraf›nda toplanabilen e¤itimli kiflilere ayd›n diyebiliriz. Millî ayd›nlar olarak halk›n›n siyasi, ekonomik ve sosyal geliflmesi için fedakarca u¤rafl›p didinen kimseleri nitelendirebiliriz. Ayd›nlar›n görevi yüce ve kutsal oldu¤undan çok a¤›rd›r... Dünyada ayd›nlar olmadan uluslaflma becerisini göstermifl siyasi ve sosyal özellikleri bulunan insan toplulu¤u hiçbir zaman olmam›flt›r. Ayr›ca halktan destek görmeyen ayd›nlar grubu hiçbir fley yapamaz. Bat› e¤itimi görmüfl ayd›nlar›m›z›n içler ac›s› durumu fludur ki, manevi cihetten kendi halklar›na yabanc›laflm›fllard›r. Bat› e¤itimi birçok kardeflimizi halk›m›z›n dünya görüflünden ve millî tarihimizin her sayfas›nda rastlanan do¤u kültüründen uzaklaflt›rd›. Onlar, yani Bat› e¤itimini alanlar, d›flar›dan ald›klar› bilgi ve görgüyü kendi halk›n›n yaflant›s›yla içsellefltiremedi.
àÁ ‚‡¯Ëı ÒÎÓ‚ ÏÓÊÌÓ Ò‰Â·ڸ ‚˚‚Ó‰, ˜ÚÓ íÛðˆËfl fl‚ÎflÂÚÒfl ‚ÚÓðÓÈ ðÓ‰ËÌÓÈ ‰Îfl ‚ÒÂı Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚. åÓÊÌÓ ÎË ÔÓÌËχڸ ‚‡¯Ë ÒÎÓ‚‡ Í‡Í Ó·flÁ‡ÌÌÓÒÚ¸ íÛðˆËË Û‰ÂÎflÚ¸ ÓÒÓ·Ó ‚ÌËχÌË ‚ÒÂÏ Ú˛ðÍÒÍËÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡Ï Ë Ó͇Á˚‚‡Ú¸ ËÏ ÔÓÏÓ˘¸ ‚ ð¯ÂÌËË Ëı ÔðÓ·ÎÂÏ? å˚, Ú˛ðÍË, ‰ÓÎÊÌ˚ Ó˜Â̸ ‚ÌËχÚÂθÌÓ ÓÚÌÓÒËÚ¸Òfl ÍÓ ‚ÒÂÏÛ, ˜ÚÓ Ò‚flÁ‡ÌÓ Ò íÛðˆËÂÈ. å˚ Ì ‰ÓÎÊÌ˚ ‚˚ÒÚÛÔ‡Ú¸ Ò ËÌˈˇÚË‚‡ÏË, ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Û˛˘ËÏË Ì‡¯ËÏ ËÌÚÂðÂÒ‡Ï, ÌÓ ÔðÓÚË‚Óð˜‡˘ËÏË ‚ÌÛÚðÂÌÌÂÈ Ë ‚̯ÌÂÈ ÔÓÎËÚËÍ íÛðˆËË. éÒÓ·ÂÌÌÓ ‚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ı ÛÒÎÓ‚Ëflı Ï˚ Ì ËÏÂÂÏ Ôð‡‚‡ Úð·ӂ‡Ú¸ ÓÚ íÛðˆËË ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎÂÌËfl Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ„Ó. í‡ÍË ‰ÂÈÒÚ‚Ëfl ÏÓ„ÛÚ ÒÚ‡Ú¸ Ôð˘ËÌÓÈ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËfl ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌ˚ı ÒËÚÛ‡ˆËÈ, ÍÓÚÓð˚ ÔðËÌÂÒÛÚ ‚ð‰ ·Û‰Û˘ÂÏÛ ‚ÒÂ„Ó Ú˛ðÍÒÍÓ„Ó ÏËð‡. ä‡ÍÓ‚ ‚‡¯ ‚Á„Îfl‰ ̇ ÓÒÌÓ‚‡ÚÂÎfl íÛðˆÍÓÈ êÂÒÔÛ·ÎËÍË åÛÒÚ‡ÙÛ äÂχÎfl ÄÚ‡Ú˛ð͇? Ç ËÒÚÓðËË Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚ åÛÒÚ‡Ù‡ äÂχθ ÄÚ‡Ú˛ðÍ ‰ÓÒÚÓËÌ ÓÒÓ·Ó„Ó ÏÂÒÚ‡, ÓÌ Ó‰ËÌ ËÁ ‚˚‰‡˛˘ËıÒfl Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ Ú˛ðÍÒÍÓ„Ó ÏËð‡. óÂÏ ÛÌË͇ÎÂÌ ˝ÚÓÚ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ? ë‚ÓËÏ Ú‡Î‡ÌÚÓÏ Ì‡ ÔÓΠ·Ófl ËÎË ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÏ Ú‡Î‡ÌÚÓÏ, ·Î‡„Ó‰‡ðfl ÍÓÚÓðÓÏÛ ÂÏÛ Û‰‡ÎÓÒ¸ ÔÓÒÚ‡‚ËÚ¸ ̇ ÌÓ„Ë ÔÓ˜ÚË ÒðÓ‚ÌÂÌÌÛ˛ Ò ÁÂÏÎÂÈ íÛðˆË˛ Ë ÒÓÁ‰‡Ú¸ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ ÒÚ‡·ËθÌÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó? ëÎÓÊÌÓ ÓÚ‚ÂÚËÚ¸ Ó‰ÌÓÁ̇˜ÌÓ. ÇÓÁÏÓÊÌÓ, ÌË Ó‰Ì‡ ÒÚð‡Ì‡ ÏËð‡ Ì ÔÂðÂÊË· ÔÂðËÓ‰‡ Ú‡ÍÓ„Ó ÒÚðÂÏËÚÂθÌÓ„Ó ‚ÁÎÂÚ‡, ͇ÍÓÈ ÔðÓËÁÓ¯ÂÎ ‚ íÛðˆËË ·Î‡„Ó‰‡ðfl ðÂÙÓðÏ‡Ï ÄÚ‡Ú˛ð͇. Ö„Ó ðÂÙÓðÏ˚ ËÁÏÂÌËÎË Ì ÚÓθÍÓ ‚̯ÌËÈ ‚ˉ íÛðˆËË, Ò‡ÏÓ „·‚ÌÓÂ, ÓÌË ÔðÂÓ·ð‡ÁÓ‚‡ÎË ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌË ÚÛðˆÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡ Ë Â„Ó Ó·ð‡Á Ï˚¯ÎÂÌËfl. ç‡ðfl‰Û Ò ‚ÓÂÌÌ˚Ï Ë ðÂÙÓðχÚÓðÒÍËÏË Ú‡Î‡ÌÚ‡ÏË, ÄÚ‡Ú˛ðÍ ·˚Î Â˘Â Ë ËÒÍÛÒÌ˚Ï ‰ËÔÎÓχÚÓÏ. ä‡Í ‚˚ ÓÚÌÓÒËÚÂÒ¸ Í ÎËÚÂð‡ÚÛðÂ? ÖÒÚ¸ ÎË Ò‚flÁ¸ ÏÂÊ‰Û ÎËÚÂð‡ÚÛðÓÈ Ë
Sovyet Rusya hakimiyeti alt›ndaki milletlerin Sovyetler Birli¤i’nin çökece¤ine olan inançlar›n› gösteren harita. Harita, Wschod-Orient dergisinin Temmuz 1931 tarihli say›s›nda yer ald›.
ä‡ðÚ‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚, ̇ıÓ‰fl˘ËıÒfl ÔÓ‰ ‚·ÒÚ¸˛ ëÓ‚ÂÚÓ‚, ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÎÂÌ̇fl Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎflÏË ˝ÚËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚, ÔðÓÊË‚‡‚¯ËÏË ‚ Ö‚ðÓÔÂ. 燉ÔËÒË Ì‡ ͇ðÚ ‚˚ð‡Ê‡˛Ú ̇‰ÂÊ‰Û Ì‡ ð‡Á‚‡Î ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. ä‡ðÚ‡ ÓÔÛ·ÎËÍÓ‚‡Ì‡ ‚ ˲θÒÍÓÏ ÌÓÏÂð ÊÛð̇· Wschod-Orient Á‡ 1931 „.
Her d›fl Türk’ün iki vatan› vard›r. Biri kendi do¤du¤u topraklar, ikincisi Türkiye’dir.
ì Í‡Ê‰Ó„Ó Ú˛ð͇, ðӉ˂¯Â„ÓÒfl Ë ÊË‚Û˘Â„Ó Á‡ Ôð‰Â·ÏË íÛðˆËË, ÂÒÚ¸ ‰‚ ðÓ‰ËÌ˚: ÏÂÒÚÓ, „‰Â ÓÌ ðÓ‰ËÎÒfl, Ë íÛðˆËfl. 63
‰Ó ð‚ÓβˆËË. é‰Ì‡ÍÓ, ÌÂÒÏÓÚðfl ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ ÉÓð¸ÍËÈ ·˚Î ·Óθ¯Â‚ËÍÓÏ, ÔÓÒΠð‚ÓβˆËË ÓÌ Ì ̇ÔË҇ΠÌË Ó‰ÌÓ„Ó Á̇˜ËÚÂθÌÓ„Ó ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËfl. èÓ˜ÂÏÛ? ùÚÓ „Ó‚ÓðËÚ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÔËÒ‡ÚÂθ Ì ÒÔÓÒÓ·ÂÌ Ú‚ÓðËÚ¸ ‚ ÛÒÎÓ‚Ëflı fl‰Ó‚ËÚÓÈ ‡ÚÏÓÒÙÂð˚ ‰ËÍÚ‡ÚÛð˚ ÔðÓÎÂÚ‡ðˇڇ. èÓ˝ÚÓÏÛ ÉÓð¸ÍËÈ Ì ÒÏÓ„ ‰ÓÎ„Ó Ì‡ıÓ‰ËÚ¸Òfl ‚ ëÓ‚ÂÚÒÍÓÏ ëÓ˛ÁÂ. éÌ Ì‡Ôð‡‚ÎflÎ Ú‚Óð˜ÂÒÍË ÔÓËÒÍË ÒÓ‚ÂÚÒÍËı ÔËÒ‡ÚÂÎÂÈ ËÁ Ù‡¯ËÒÚÒÍÓÈ àÚ‡ÎËË, ÔðÓÊË‚ Ú‡Ï ‰Ó΄Ë „Ó‰˚. ãËÚÂð‡ÚÛð‡ – Ì ·ÓÚËÌÓÍ, ÍÓÚÓð˚È ÏÓÊÌÓ ÔӉӄ̇ڸ ÔÓ‰ ð‡ÁÏÂð ÌÓ„Ë. àÒÚÓ˜ÌËÍÓÏ ‚‰ÓıÌÓ‚ÂÌËfl ÎËÚÂð‡ÚÛðÌ˚ı ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËÈ fl‚Îfl˛ÚÒfl Ò‡Ï˚ ‰Ó·ðÓ‰ÂÚÂθÌ˚ ˜Û‚ÒÚ‚‡ ˜ÂÎÓ‚Â͇, ÍÓÚÓð˚ Ì ÚÂðÔflÚ ‰‡‚ÎÂÌËfl ËÎË ÒÓÔðÓÚË‚ÎÂÌËfl ËÁ‚ÌÂ. Ç ·˚ÚÌÓÒÚ¸ íðÓˆÍÓ„Ó Ó‰ÌËÏ ËÁ ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÈ ÍÓÏÏÛÌËÒÚ˘ÂÒÍÓÈ Ô‡ðÚËË, Ì ‚˚‰Âðʇ‚ Ì‚ÓÒÔËÚ‡ÌÌÓÒÚË ÎˉÂðÓ‚ ÏÓÎÓ‰Ó„Ó ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ Ë Ò‚ÓËı ÒÓð‡ÚÌËÍÓ‚-ÍÓÏÏÛÌËÒÚÓ‚, ÓÌ Ò͇Á‡Î: «Ç‡Ï ÌÛÊÂÌ ÉÓ„Óθ». ùÚÓ ·˚Π̇ÏÂÍ Ì‡ Á̇ÏÂÌËÚÓ„Ó ê‚ËÁÓð‡. Ç ˝ÚÓÈ ·ÂÒÒÏÂðÚÌÓÈ ÍÓωËË ÉÓ„Óθ ·ÂÁʇÎÓÒÚÌÓ ÍðËÚËÍÛÂÚ ËÁ‚ËÎËÌ˚ Ë Ì‰ÓÒÚ‡ÚÍË ÔÂðËÓ‰‡ Ôð‡‚ÎÂÌËfl ˆ‡ðfl çËÍÓ·fl I, Ó‰ÌÓ„Ó ËÁ Ò‡Ï˚ı ÌÂÛ‰‡˜Ì˚ı ÔÂðËÓ‰Ó‚ ‚ ËÒÚÓðËË êÓÒÒËË. ùÚ‡ ÍÓωËfl ·˚· ÔÓÒÚ‡‚ÎÂ̇ ̇ Ú‡Úð‡Î¸ÌÓÈ ÒˆÂÌÂ Ò ð‡Áð¯ÂÌËfl Ò‡ÏÓ„Ó çËÍÓ·fl I.
Mustafa Çokay’›n Berlin Türk fiehitli¤i’ndeki mezar›
åÓ„Ë· åÛÒÚ‡Ù˚ òÓ͇fl ̇ ÚÛðˆÍÓÏ Í·‰·Ë˘Â ‚ ÅÂðÎËÌÂ
Tahsil görmüfl herkesi mensubu bulundu¤u halk›n milli ayd›n› olarak görürsek yan›lg›ya düflmüfl oluruz.
ë˜ËÚ‡Ú¸ β·Ó„Ó Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌÌÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÏ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË Ò‚ÓÂ„Ó Ì‡ðÓ‰‡ ÌÂÔð‡‚ËθÌÓ. 64
ÔÓÎËÚËÍÓÈ? ùÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ fl Á‡‰‡˛ ‚‡Ï Í‡Í ÔÓÎËÚËÍÛ. ç ·Û‰ÂÚ ÔðÂÛ‚Â΢ÂÌËÂÏ Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ ÒÓ ‚ðÂÏÂÌ ÒÓÚ‚ÓðÂÌËfl ˜ÂÎÓ‚Â͇ Ì˘ÚÓ Ú‡Í ÒËθÌÓ Ì ÌÛʉ‡ÎÓÒ¸ ‚ ‰ÂÏÓÍð‡ÚËË, Í‡Í ÎËÚÂð‡ÚÛð‡. èÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÔðË ÓÚÒÛÚÒÚ‚ËË ‰ÂÏÓÍð‡ÚËË Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌË ̇ÒÚÓfl˘ÂÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚. ч‚‡ÈÚ ÔÓÒÏÓÚðËÏ Ì‡ ðÛÒÒÍÛ˛ ÎËÚÂð‡ÚÛðÛ, ËÁ‚ÂÒÚÌÛ˛ ‚Ó ‚ÒÂÏ ÏËð ҂ÓËÏ ·Ó„‡ÚÒÚ‚ÓÏ Ë ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËÂÏ. ùÚ‡ ÎËÚÂð‡ÚÛð‡ ÒÙÓðÏËðÓ‚‡Î‡Ò¸ ‰Ó ÔðËıÓ‰‡ ÒÓ‚ÂÚÒÍÓÈ ‚·ÒÚË. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ÛÒÎÓ‚Ëfl Ò‡ÏÓ‰Âðʇ‚Ëfl ‚ ˆ‡ðÒÍÓÈ êÓÒÒËË, ÔËÒ‡ÚÂÎË ÏÓ„ÎË Ò‚Ó·Ó‰ÌÓ ÔËÒ‡Ú¸ Ò‚ÓË ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËfl. çÓ Ì‡Ï Ë Ì‡ðÓ‰‡Ï, ÔÓ‰Ó·Ì˚Ï Ì‡Ï, ðÓÒÒËÈÒÍË ˆ‡ðË Ì ‰‡‚‡ÎË ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ð‡Á‚Ë‚‡Ú¸ Ò‚ÓÈ flÁ˚Í. èÓ ‚˚ð‡ÊÂÌ˲ ãÂÌË̇, «ðÛÒÒÍËÈ flÁ˚Í – flÁ˚Í èÛ¯ÍË̇, íÛð„ÂÌ‚‡, óÂðÌ˚¯Â‚ÒÍÓ„Ó, ÑÓ·ðÓβ·Ó‚‡ Ë íÓÎÒÚÓ„Ó». ÇÒ ˝ÚË ÔËÒ‡ÚÂÎË ÊËÎË ‚ Ò‡ÏÓ‰Âðʇ‚ÌÓÈ êÓÒÒËË. ñ‡ðË Ì ӄð‡Ì˘˂‡ÎË Ò‚Ó·Ó‰Û Ëı ÔËÒ‡ÚÂθÒÍÓÈ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË. Ç ÓÚ΢ˠÓÚ ·Óθ¯Â‚ËÍÓ‚, ÓÌË Ì ‰‡‚‡ÎË Û͇Á‡ÌËfl Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ë Í‡Í ÔËÒ‡Ú¸. ùÚÓ ‰‡ÂÚ Ì‡Ï ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ÔÓÌflÚ¸ ¢ ӉËÌ ÙÂÌÓÏÂÌ: Ò‚ÓË ÎÛ˜¯Ë ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËfl ËÁ‚ÂÒÚÌ˚È ðÛÒÒÍËÈ ÔËÒ‡ÚÂθ å‡ÍÒËÏ ÉÓð¸ÍËÈ Ì‡ÔËÒ‡Î
èÓ ‚‡¯ÂÏÛ ÏÌÂÌ˲, ÍÓ„Ó ÏÓÊÌÓ Ì‡Á‚‡Ú¸ ËÌÚÂÎÎË„ÂÌÚÓÏ? ä‡ÍË ӷflÁ‡ÌÌÓÒÚË ÎÓʇÚÒfl ̇ ÔÎÂ˜Ë ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË ‚ ˝ÔÓıÛ „ÎÓ·‡ÎËÁ‡ˆËË? ë˜ËÚ‡Ú¸ β·Ó„Ó Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌÌÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÏ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË Ò‚ÓÂ„Ó Ì‡ðÓ‰‡ ÌÂÔð‡‚ËθÌÓ. àÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl – ˝ÚÓ ˜‡ÒÚ¸ Ó·˘ÂÒÚ‚‡, ÊË‚Û˘‡fl Ë ð‡·ÓÚ‡˛˘‡fl ð‡‰Ë ‚˚ÒÓÍÓÈ ˆÂÎË, Ó·˙‰ËÌfl˛˘‡flÒfl ‰Îfl ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ ̇ÈÚË ÔÛÚË ‰ÓÒÚËÊÂÌËfl ˝ÚÓÈ ˆÂÎË. èð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎflÏË Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË ÏÓÊÌÓ Ì‡Á‚‡Ú¸ ÚÂı, ÍÚÓ Ò‡ÏÓÓÚ‚ÂðÊÂÌÌÓ, ËÁÓ ‚ÒÂı ÒËÎ, ·ÂÁ ÛÒÚ‡ÎË ÊË‚ÂÚ Ë ð‡·ÓÚ‡ÂÚ ‰Îfl ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó, ÒӈˇθÌÓ„Ó Ë ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ð‡Á‚ËÚËfl Ò‚ÓÂ„Ó Ì‡ðÓ‰‡. é·flÁ‡ÌÌÓÒÚË ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË ‚ÓÁ‚˚¯ÂÌÌ˚ Ë Ò‚flÚ˚, ‡ ˝ÚÓ ‰Â·ÂÚ Ëı Ó˜Â̸ ÚflÊÂÎ˚ÏË. èðÓˆÂÒÒ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËfl ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ Ì‚ÓÁÏÓÊÂÌ ·ÂÁ Û˜‡ÒÚËfl ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË, Ó ˜ÂÏ Íð‡ÒÌÓðÂ˜Ë‚Ó „Ó‚ÓðËÚ ËÒÚÓðËfl. äðÓÏ ÚÓ„Ó, ËÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl, Ì ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡Âχfl ̇ðÓ‰ÓÏ, Ì ÒÔÓÒӷ̇ ÌË˜Â„Ó Ò‰Â·ڸ. 蘇θÌÓ ÁðÂÎˢ Ôð‰ÒÚ‡‚Îfl˛Ú Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË Ì‡¯ÂÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË, ÔÓÎۘ˂¯Ë ӷð‡ÁÓ‚‡ÌË Á‡ „ð‡ÌˈÂÈ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ‰ÛıÓ‚ÌÓ ÓÌË ÒÚ‡ÌÓ‚flÚÒfl ˜ÛÊËÏË Ò‚ÓÂÏÛ Ì‡ðÓ‰Û. é·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ, ÔÓÎÛ˜ÂÌÌÓ ̇ á‡Ô‡‰Â, ÓÚ‰‡ÎËÎÓ ÏÌÓ„Ëı ̇¯Ëı ÒÓÓÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌËÍÓ‚ ÓÚ ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌËfl, Ò‚ÓÈÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó Ì‡¯ÂÏÛ Ì‡ðÓ‰Û, Ë ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ÍÛθÚÛð˚, ÍÓÚÓð‡fl ÔðÓfl‚ÎflÂÚÒfl ‚Ó ‚ÒÂı ÔÂðËÓ‰‡ı ̇¯ÂÈ ËÒÚÓðËË. ÇÓÒÔËÚ‡ÌÌËÍË Á‡Ô‡‰ÌÓ„Ó Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl Ì ÒÏÓ„ÎË „‡ðÏÓÌ˘ÌÓ ÒÓ‚ÏÂÒÚËÚ¸ Á̇ÌËfl Ë ÌÓðÏ˚ ‚ÓÒÔËÚ‡ÌËfl, ÔÓÎÛ˜ÂÌÌ˚ Á‡ „ð‡ÌˈÂÈ, Ò Ó·ð‡ÁÓÏ ÊËÁÌË Ò‚ÓÂ„Ó Ì‡ðÓ‰‡.
ÄÍÚۇθÌÓ Aktüel
ÑÂ̸ èӷ‰˚: Ôð‡Á‰ÌËÍ ÒÓ ÒÎÂÁ‡ÏË Ì‡ „·Á‡ı Gözyafllar› içinde Zafer Bayram› ÄÎÂÍ҇̉ð èÓ΢ÛÍ
Aleksandr Polefluk
ꉇÍÚÓð ðÛÒÒÍËı ÚÂÍÒÚÓ‚ ÊÛð̇· ÑÄ (åÓÒÍ‚‡).
DA dergisi Rusça redaktörü (Moskova).
Ç
ÓÈ̇, ÍÓÚÓðÛ˛ Ï˚ ̇Á˚‚‡ÂÏ ÇÂÎËÍÓÈ éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ, ÓÍÓ̘Ë·Ҹ 8 χfl 1945 „Ó‰‡ ‚ ÅÂðÎËÌÂ, „‰Â ·˚Î ÔÓ‰ÔËÒ‡Ì ‡ÍÚ Ó ·ÂÁÓ„Ó‚ÓðÓ˜ÌÓÈ Í‡ÔËÚÛÎflˆËË „ËÚÎÂðÓ‚ÒÍÓÈ ÉÂðχÌËË. íÓ„‰‡ Ê ·˚Î ÛÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚È Ôð‡Á‰ÌËÍ ÑÂ̸ èӷ‰˚, 9 χfl. êÓÒÒËfl, fl‚Îfl˛˘‡flÒfl Ôð‡‚ÓÔðÂÂÏÌˈÂÈ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡, ÓÚϘ‡ÂÚ Â„Ó ‚ ¯ÂÒÚˉÂÒflÚ˚È ð‡Á. ÑÂ̸ èӷ‰˚, Ôð‡Á‰ÌËÍ ÓÙˈˇθÌ˚È, ‚Ò„‰‡ ·˚Î Û Ì‡Ò ÔÓ‰ÎËÌÌÓ Ì‡ðÓ‰Ì˚Ï, ÌÂÒð‡‚ÌËÏ˚Ï Ò ‰ðÛ„ËÏË Ôð‡Á‰ÌË͇ÏË ÔÓ ËÒÍðÂÌÌÓÒÚË Ë ÒÎÓÊÌÓÒÚË ÔÂðÂÊË‚‡ÂÏ˚ı β‰¸ÏË ˜Û‚ÒÚ‚. lj¸ ‚ÓÈ̇ ÍÓÒÌÛ·Ҹ Û Ì‡Ò Ôð‡ÍÚ˘ÂÒÍË Í‡Ê‰ÓÈ ÒÂϸË. ä ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ „Óð‰ÓÒÚË Á‡ êÓ‰ËÌÛ, Á‡ ‡ðÏ˲, Á‡ ÓÚˆÓ‚ Ë ‰Â‰Ó‚, ÔðËϯ˂‡˛ÚÒfl „Ó𘸠ÛÚð‡Ú˚ ðÓ‰Ì˚ı Ë ÒÓʇÎÂÌËÂ Ó ˜ÂðÂÒ˜Ûð ·Óθ¯ÓÈ, ̇ Ò„ӉÌfl¯ÌËÈ ‚Á„Îfl‰, ˆÂÌ Ôӷ‰˚. Ç Ó‰ÌÓÈ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ÔÂÒÌ Ò͇Á‡ÌÓ Ó˜Â̸ ÚÓ˜ÌÓ: «èð‡Á‰ÌËÍ ÒÓ ÒÎÂÁ‡ÏË Ì‡ „·Á‡ı». í‡ÍËÏ ·Û‰ÂÚ Ë 9 χfl 2005 „Ó‰‡ – ð‡‰ÓÒÚÌ˚È ‰Â̸ ÒÓ ÒÎÂÁ‡ÏË Ì‡ „·Á‡ı. ÖÒÎË „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ÚÓÈ ‚ÓÈÌÂ, ̇‰Ó ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó ‚ÒÔÓÏÌËÚ¸ ÒÓΉ‡Ú‡ éÚ˜ÂÒÚ‚‡. Ç ˜ÂÎӂ˜ÂÒÍÓÈ ÊËÁÌË ¯ÂÒÚ¸‰ÂÒflÚ ÎÂÚ – ÒðÓÍ Á̇˜ËÚÂθÌ˚È. ÇÒfi ÏÂ̸¯Â ÓÒÚ‡fiÚÒfl ÚÂı, ÍÚÓ Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡Î èÓ·Â‰Û ‚ 45-Ï, Ë ÌË˜Â„Ó ÚÛÚ Ì ÔÓÔ˯¯¸. å˚ ÔÓÍÎÓÌËÏÒfl ËÏ 9 χfl, ‚ÒÔÓÏÌËÏ Ë ÚÂı, ÍÚÓ Ì ‚ÂðÌÛÎÒfl. å˚ ۂˉËÏ ÒÓΉ‡Ú ÇÂÎËÍÓÈ éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ‚ ˝ÚÓÚ ‰Â̸ ̇ äð‡ÒÌÓÈ ÔÎÓ˘‡‰Ë ‚ åÓÒÍ‚Â. ëðÂ‰Ë ÚÂı, ÍÚÓ ÔðÓȉfiÚ ÔÓ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ÔÎÓ˘‡‰Ë, ·Û‰ÛÚ Ì ÚÓθÍÓ ðÓÒÒËflÌÂ. ÉÓÒÚË ËÁ ðÂÒÔÛ·ÎËÍ, ÒÓÒÚ‡‚Îfl‚¯Ëı ëÓ‚ÂÚÒÍËÈ ëÓ˛Á, ̇ÔÓÏÌflÚ ‚ÒÂÏ Ì‡Ï Ó ÒÓΉ‡ÚÒÍÓÏ ·ð‡ÚÒÚ‚Â. Ç Í‡ÍÓÈ ·˚ ÒÚð‡Ì ÏËð‡ ÌË Ì‡ıÓ‰ËÎÒfl ‚ÂÚÂð‡Ì ÚÓÈ ‚ÓÈÌ˚, ÓÌ ÔÓ‰ÌËÏÂÚ ÙðÓÌÚÓ‚˚ ÒÚÓ „ð‡ÏÏ Á‡ Ôӷ‰Û, Á‡ Ô‡‚¯Ëı ÚÓ‚‡ðˢÂÈ, Á‡ ÏËðÌÛ˛ ÊËÁ̸ ‰Îfl ‰ÂÚÂÈ Ë ‚ÌÛÍÓ‚.
ç‡ Ô·ÌÂÚ ÔðÓ‰ÓÎʇ˛ÚÒfl ‚ÓÈÌ˚ ÇÓÈ̇ ‚Òfi ‰‡Î¸¯Â ÛıÓ‰ËÚ ËÁ ÔÓÎfl ̇¯Â„Ó
66
B
üyük Kurtulufl Savafl› diye adland›rd›¤›m›z savafl, Hitler Almanya’s›n›n kay›ts›z flarts›z kapitülasyona raz› oldu¤uyla ilgili anlaflman›n imzaland›¤› Berlin’de 8 May›s 1945’te sona ermifltir. ‹flte tam o gün 9 May›s tarihi “Zafer Günü” olarak ilan edildi. Sovyetler Birli¤i’nin bu günkü varisi Rusya bu bayram› 60. kez kutluyor. Zafer Günü, resmi bir bayram olarak gerçekten de her zaman bir halk bayram›, di¤er bayramlarla k›yaslanamaz bir öneme sahip. Çünkü bu savafl hemen her aileyi ilgilendirmektedir. ‹nsanlar›n; ülkesi, ordusu, babas› ve dedesiyle gururlanma hislerine yak›nlar›n› kaybetmekten duyulan üzüntü ve bugün zafere verilen o büyük de¤erden duyulan hüzün duygular› da kar›fl›yor. Bir flark›da bu olay flu cümlelerle sanki tam olarak ifade edilmifl gibi: “Gözyafllar› içinde bayram.” ‹flte 9 May›s 2005 de böyle bir gün olacak; gözlerde yafllarla mutlu bir gün. E¤er o savafltan bahsedecek olursak, her fleyden önce o günkü vatan askerini hat›rlamak gerek. Altm›fl y›l, bir insan ömrüyle oldukça anlaml› bir süre. Zafer Bayram›’n›n 45. y›l›n› kutlayanlar›n say›s› gittikçe azal›yor, dolay›s›yla yazacak bir fley de bulam›yorsunuz. Savafltan her kim geri dönmediyse 9 May›sta onlara sayg›yla e¤iliyoruz. O gün, Büyük Kurtulufl Savafl›’nda savaflm›fl askerin Moskova’daki K›z›l Meydan’a geldi¤ini görüyoruz. Bu tarihî meydandan geçenler aras›nda sadece Ruslar olmuyor elbette. Özellikle eski Sovyetler Birli¤i bünyesindeki cumhuriyetlerden gelen misafirler, bize “asker kardeflli¤i”ni hat›rlat›yorlar. Bu savaflta yer alm›fl bir kifli hangi ülkede olursa olsun, cephede kazand›¤› zafer için, orada ölen arkadafllar› için, çocuk ve torunlar›n›n bar›fl içinde yaflamas› için “yüz gram cephe kadehini” kald›r›r.
ÁðÂÌËfl. ùÏÓˆËÓ̇θÌÓ ‚ÓÒÔðËflÚË Âfi, ı‡ð‡ÍÚÂðÌÓ ‰Îfl ÔÂð‚˚ı ÔÓÒ΂ÓÂÌÌ˚ı ‰ÂÒflÚËÎÂÚËÈ, ÛÒÚÛÔ‡ÂÚ ÏÂÒÚÓ Ù‡ÍÚÓÎӄ˘ÂÒÍÓÏÛ ËÒÒΉӂ‡Ì˲. ä‡ÊÂÚÒfl, ̇Òڇ· ÔÓð‡ „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ÚÓÈ ‚ÓÈÌ ÔÓ ÔðËÏÂðÛ ‰ð‚ÌËı «·ÂÁ „Ì‚‡ Ë ÔðËÒÚð‡ÒÚËfl». çÓ Ì ÔÓÎÛ˜‡ÂÚÒfl. ÇÓÈ̇ Ì ËÒ˜ÂÁ‡ÂÚ Ò ÏËðÓ‚ÓÈ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÒˆÂÌ˚, Á‡ÒÚ‡‚ÎflÂÚ Ó·ð‡˘‡Ú¸Òfl Í Âfi ÛðÓ͇Ï. ä‡Í ÒÎÛ˜ËÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ËÏfl ̇ˆËË, ˜ÂÈ ‚Í·‰ ‚ ÏËðÓ‚Û˛ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆË˛ ÌÂÓÒÔÓðËÏ, ÒÚ‡ÎÓ ÒÓÓÚÌÓÒËÚ¸Òfl Ò ÔÂð˜ÌÂÏ Ò‡Ï˚ı ‚‡ð‚‡ðÒÍËı, Ò‡Ï˚ı „ÌÛÒÌ˚ı ÔðÂÒÚÛÔÎÂÌËÈ ïï ‚Â͇? çÂÛÊÂÎË ÒÚÓθ ÚÓÌÓÍ Ë ıðÛÔÓÍ ÔÓÍðÓ‚ ÍÛθÚÛð˚, ÔðËÓ·ðÂÚfiÌÌ˚È ˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÏ ‚ ıӉ ˝‚ÓβˆËË, ÌÂÛÊÂÎË Ú‡Í Î„ÍÓ ð‡Á·Û‰ËÚ¸ ÏËðÓ‚Ó ÁÎÓ, ‰ðÂÏβ˘Â ‰Ó ÔÓð˚ ‰Ó ‚ðÂÏÂÌË ‚ ÍÎÂÚÍ ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı Ë ÏÓð‡Î¸Ì˚ı Á‡ÔðÂÚÓ‚? ä ÒÓʇÎÂÌ˲, ˝ÚÓ Ú‡Í, ˜ÚÓ ÔÓ‰Ú‚Âðʉ‡ÂÚÒfl Ì ÚÓθÍÓ ÓÔ˚ÚÓÏ ÔðÓ¯ÎÓ„Ó. à Ò„ӉÌfl ÂÒÚ¸ ÌÂχÎÓ Ù‡Ì‡Ú˘Ì˚ı ‚ÓʉÂÈ Ó·Ï‡ÌÛÚ˚ı χÒÒ, Ò˜ËÚ‡˛˘Ëı, ˜ÚÓ Ó·˙fl‚ÎÂÌ̇fl ËÏË ÏËÙ˘ÂÒ͇fl ˆÂθ fl‚ÎflÂÚÒfl ÎˈÂÌÁËÂÈ Ì‡ Û·ËÈÒÚ‚Ó, ̇ÒËÎËÂ, ÚÂððËÚÓðˇθÌ˚ Á‡ı‚‡Ú˚, „ð‡·ÂÊË, ð‡ÒÓ‚Û˛ Ë ðÂÎË„ËÓÁÌÛ˛ ÌÂÚÂðÔËÏÓÒÚ¸. ÖÒÎË „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ÚÓÈ ‚ÓÈÌÂ, ÌÂθÁfl Ì ӷð‡ÚËÚ¸ ‚ÌËχÌËfl ̇ ÚÓ, Í‡Í Ó̇ Ó·˙flÒÌflÂÚÒfl, Í‡Í Úð‡ÍÚÛÂÚÒfl Âfi ‚ÌÛÚðÂÌÌËÈ ÒÏ˚ÒÎ. Å˚· ÎË Ó̇ ÍðÂÒÚÓ‚˚Ï ÔÓıÓ‰ÓÏ Í‡ÔËÚ‡ÎËÁχ ÔðÓÚË‚ ÍÓÏÏÛÌËÁχ? àÎË ˝Ú‡ÔÓÏ Ì‡ ÔÛÚË Í Ú˚Òfl˜ÂÎÂÚÌÂÏÛ ÏËðÓ‚ÓÏÛ ðÂÈıÛ Ò ‚ÂðıÓ‚ÂÌÒÚ‚ÓÏ ‡ðËÈÒÍÓÈ ð‡Ò˚? àÎË ÔÓðÓʉÂÌËÂÏ ‚ÂÍÓ‚ÓÈ ÌÂ̇‚ËÒÚË „Âðχ̈‚ Í Ò·‚flÌÒÍÓÏÛ ÔÎÂÏÂÌË? àÎË ‚ÓÚ Â˘fi: flÍÓ·˚ ˝ÚÓ ·˚· Òı‚‡Ú͇ ‰‚Ûı ÚÓÚ‡ÎËÚ‡ðÌ˚ı ðÂÊËÏÓ‚, ÌÂÒÛ˘Ëı ð‡‚ÌÛ˛ ÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚ¸ Á‡ ð‡Á‚flÁ˚‚‡ÌË ‚ÓÈÌ˚. é‰Ì‡ÍÓ ÌË͇ÍË ԇð‡ÎÎÂÎË, ̇ıÓ‰ËÏ˚ ‚ ÒÚ‡ÎËÌÒÍÓÏ Ë „ËÚÎÂðÓ‚ÒÍÓÏ ðÂÊËÏÂ, Ì ‚ ÒÓÒÚÓflÌËË ÓÔðÓ‚Âð„ÌÛÚ¸ Ә‚ˉÌ˚ ËÒÚÓð˘ÂÒÍË هÍÚ˚. à „Î‡‚Ì˚È ËÁ ÌËı: ‡„ðÂÒÒÓðÓÏ ·˚· ÉÂðχÌËfl, ̇ðۯ˂¯‡fl ÏËðÌ˚È ‰Ó„Ó‚Óð Ò ëëëê. àÏÂÌÌÓ ÉËÚÎÂð ‚ÏÂÒÚ ÒÓ Ò‚ÓËÏË Ë‰ÂÓÎÓ„‡ÏË Ë „ÂÌÂð‡Î‡ÏË
Savafl dünya sahnesinden çekilmiyor Savafl gittikçe bilincimizden siliniyor. Savafltan sonraki ilk on y›l› yaflayanlar›n, içinde bulunduklar› duyguyu kavrama çabas›, yerini olay araflt›rmalar›na b›rakm›fl durumda. Galiba art›k “tarafs›z ve öfkesiz” savafl› konuflma zaman› geldi. Fakat olmuyor… Savafl dünya siyaset sahnesinden çekilmiyor ve bizi ondan ders almaya zorluyor. Ad›n›n dünya medeniyetine girdi¤i tart›flmas›zca kabul edilen bir milletin ad› nas›l olur da, 20. yüzy›l›n en barbar ve en i¤renç suçlar›n›n ifllendi¤ini gösteren listede yer alabilir? ‹nsan›n evrimle elde etti¤i kültür katman›, gerçekten bu kadar ince ve k›r›lgan m›, dini ve ahlakî yasaklar, hücrelerinde bugüne kadar uyuyan dünya kötülü¤ünü uyand›rmak o kadar kolay m›? Ne yaz›k ki, bunun böyle oldu¤unu sadece geçmifl tecrübeler göstermiyor. Bugün insan› öldürme, ona zulmetme, bölgesel iflgalde bulunma, talan, etnik ve dini hoflgörüsüzlükte bulunma hakk›na sahip olmay› kendine mitolojik bir amaç edinmifl az›msanmayacak bir ço¤unluk var. E¤er yaflanan bu savafltan bahsedecek olursak, onun iç yap›s›n›n nas›l yorumland›¤›na ve aç›kland›¤›na bakmak gerek. Bu, Komünizme karfl› harekete geçmifl bir Kapitalist haçl› seferi miydi? Yoksa Ari ›rk›n›n kontrolü alt›nda yeni bir dünya liderli¤i biny›l›na giriflin bir etab› m›yd›? Yoksa Almanlar›n Slav milletine karfl› nefret asr›n›n ortaya ç›k›fl› m›yd›? Ya da flöyle de denebilir: Sanki bu, ç›kan savaflta eflit oranda sorumluluk sahibi iki totaliter rejimin çarp›flmas›yd›. Fakat Hitler ve Stalin rejimlerinin paralelli¤i, bilinen tarihî olaylar› çürütmeye yeterli de¤ildir. Bunlardan en önemlisi, SSCB ile bar›fl anlaflmas›n› ihlal eden Almanya’n›n sald›rganl›¤›yd›. Bu barbarca plan›n, Yahudilerin insanl›k d›fl› bir yolla toptan
ä‡Í ÒÎÛ˜ËÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ËÏfl ̇ˆËË, ˜ÂÈ ‚Í·‰ ‚ ÏËðÓ‚Û˛ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆË˛ ÌÂÓÒÔÓðËÏ, ÒÚ‡ÎÓ ÒÓÓÚÌÓÒËÚ¸Òfl Ò ÔÂð˜ÌÂÏ Ò‡Ï˚ı ‚‡ð‚‡ðÒÍËı, Ò‡Ï˚ı „ÌÛÒÌ˚ı ÔðÂÒÚÛÔÎÂÌËÈ ïï ‚Â͇? Ad›n›n dünya medeniyetine girdi¤i tart›flmas›zca kabul edilen bir milletin ad› nas›l olur da, 20. yüzy›l›n en barbar ve en i¤renç suçlar›n›n ifllendi¤ini gösteren listede yer alabilir?
67
êÓ‰ËÎÒfl 21 χfl 1924 „., ‚ÂÚÂð‡Ì ÇÂÎËÍÓÈ éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ‚ÓÈÌ˚.
Do¤um: 21 May›s 1924, Büyük Kurtulufl Savafl› gazisi.
åÛð‡Ú å‡Ì‡Ìӂ˘ íÛð„‡Ì·‡Â‚:
Murat Mananoviç Turganbayev:
ÇÓ‚‡Ú¸ Á‡ êÓ‰ËÌÛ
Vatan için savaflt›k
ŇıÚËflð çÛðÛÏÓ‚ (ÒÓÚðÛ‰ÌËÍ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ «ÑÄ» ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ): ç‡ ÙðÓÌÚ åÛð‡Ú å‡Ì‡Ìӂ˘ íÛð„‡Ì·‡Â‚ ÔÓԇΠÔÓÒΠۘfi·˚ ‚ ÉÓÏÂθÒÍÓÏ ‚ÓÂÌÌÓ-ÔÂıÓÚÌÓÏ Û˜ËÎˢ ‚ „ÓðӉ äÂðÍË, ˜ÚÓ ‚ íÛðÍÏÂÌËË, ‚ 1944 „Ó‰Û. ÇÂÚÂð ‚ÓÈÌ˚ ·ðÓÒËΠ̇ ÔÓÎfl Òð‡ÊÂÌËÈ ÏÓÎÓ‰Ó„Ó Ô‡ðÌfl ËÁ ëÂÏËԇ·ÚËÌÒ͇. éÌ ÔðÓ¯fiÎ ‚Ò˛ ‚ÓÈÌÛ Ë ÔÓ ÓÍÓ̘‡ÌËË Âfi ÛÒÚðÓËÎÒfl ð‡·ÓÚ‡Ú¸ Û˜ËÚÂÎÂÏ ðÛÒÒÍÓ„Ó flÁ˚͇ ‚ Ò‚ÓfiÏ „ÓðÓ‰Â. àÏÂÂÚ ÏÌÓ„Ó Ï‰‡ÎÂÈ: «á‡ ÓÚ‚‡„Û», «á‡ ·Ó‚˚ Á‡ÒÎÛ„Ë» Ë ‰ðÛ„ËÂ, ÌÓ ËÏË ‰‡ÊÂ Ë Ì ı‚‡ÒÚ‡ÂÚÒfl, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÔÓÌËχÂÚ, Í‡Í ÓÌË ‰ÓÒÚ‡ÎËÒ¸ ÂÏÛ. ëÍÓðÓ ˝ÚÓÚ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ Ì‡‰ÂÌÂÚ Ò‚ÓË Ì‡„ð‡‰˚ Ë ÚÓðÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓ ÔðÓȉÂÚ ÔÓ „·‚ÌÓÈ ÔÎÓ˘‡‰Ë ðÂÒÔÛ·ÎËÍË Ú‡Í, ÒÎÓ‚ÌÓ ÓÌ ‚Ò„‰‡ ·˚Î Ë ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ÒÓΉ‡ÚÓÏ...
Bahtiyar Nurumov: Murat Mananoviç Turganbayev Türkmenista’n›n Kerki flehrindeki Gomel Askeri Piyade Okulu’nu 1944’te bitirdikten sonra cepheye gitmiflti. So¤uk Savafl’›n rüzgarlar› onu henüz genç yafltayken öz topra¤› Semipalatinsk’ten koparm›flt›. Büyük bir cesaretle savafl› yaflam›fl ve savafl sonras› kendi flehrinde Rus dili ö¤retmeni olarak çal›flmaya bafllam›fl. Cesaret ve Üstün Hizmet alanlar›nda birçok madalyas› da var ama onlar›n nas›l elde edildi¤ini bildi¤i için övünmüyor bile. Birazdan bütün madalyalar›n› tak›n›p her zamanki o asker kimli¤ine bürünerek sert bir mizaçla kendi cumhuriyetinin büyük meydan›na ç›kacak.
60 ÎÂÚ Ì‡Á‡‰ ÓÍÓ̘Ë·Ҹ ÇÂÎË͇fl éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌ̇fl ‚ÓÈ̇. ä‡ÍË ˜Û‚ÒÚ‚‡ ‚˚ ËÒÔ˚Ú˚‚‡ÂÚÂ, ÍÓ„‰‡ ‚ˉËÚ ӘÂð‰ÌÓÈ Ôð‡Á‰Ì˘Ì˚È Ò‡Î˛Ú, ÍÓÚÓð˚È „ðÂÏËÚ Ë ‰Îfl ‚‡Ò, Á‡˘ËÚÌËÍÓ‚ êÓ‰ËÌ˚? ü ËÒÔ˚Ú˚‚‡˛ ˜Û‚ÒÚ‚Ó ‚ÂÎËÍÓ„Ó Ò˜‡ÒÚ¸fl, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ Ï˚ ÔÂðÂÊËÎË ‚ÓÈÌÛ. óÛ‚ÒÚ‚Ó „Óð‰ÓÒÚË Á‡ ÚÓ, ˜ÚÓ ÓÚÒÚÓflÎË ÒÚð‡ÌÛ Ë Ì‡ðÓ‰, Ì ‰‡ÎË Á‡ı‚‡Ú˜ËÍ‡Ï ð‡ÎËÁÓ‚‡Ú¸ Ò‚ÓË ÍÓ‚‡ðÌ˚ Ô·Ì˚. ä‡Ê‰˚È, ÍÚÓ ¯fiÎ ‚ ·ÓÈ, ÔÓÌËχÎ, Á‡ ˜ÚÓ ‚Ó˛ÂÚ. Ä ‚Ó‚‡ÎË Á‡ ðÓ‰ËÌÛ, ÒÂϸ˛, ‰ÓÏ, ‰ÂÚÂÈ. ëÂȘ‡Ò ÏÌ ͇ÊÂÚÒfl, ˜ÚÓ Ú‡ÍÓÈ ‚ÓÈÌ˚, Í‡Í éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌ̇fl, ·Óθ¯Â Ì ·Û‰ÂÚ, fl ‚Âð˛ ‚ ˝ÚÓ... èÓ·Â‰Û Ì‡‰ Ù‡¯ËÁÏÓÏ Ó·ÂÒԘ˷ ÒÔÎÓ˜fiÌÌÓÒÚ¸ ‚ÒÂı ̇ðÓ‰Ó‚? ÅÂÁÛÒÎÓ‚ÌÓ. à‰fl ‚ ·ÓÈ, Ï˚ Ì Á‡‰ÛÏ˚‚‡ÎËÒ¸, ÍÚÓ ·ÂÊËÚ ðfl‰ÓÏ: ðÛÒÒÍËÈ, ͇Á‡ı, ÛÁ·ÂÍ ËÎË ·ÛðflÚ. é·˘‡fl ˆÂθ – Ôӷ‰ËÚ¸ ‚ð‡„‡ – ÓÔð‰ÂÎfl· ̇¯Â ÓÚÌÓ¯ÂÌË ‰ðÛ„ Í ‰ðÛ„Û. äÓ„‰‡ ÚÓ‚‡ðˢ‡ ð‡ÌËÎË ‚ ·Ó˛, ÚÓ, ÒÔ‡Ò‡fl „Ó, ÌËÍÚÓ Ì ÒÏÓÚðÂÎ, ͇ÍÓÈ Û ÌÂ„Ó ð‡ÁðÂÁ „·Á, ÌËÍÚÓ Ì ÒÔð‡¯Ë‚‡Î, ÓÚÍÛ‰‡ ÔðËÁ‚‡Ì. èðÓÒÚÓ Á‡˘Ë˘‡ÎË ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ „·‚Ì˚Ï ·˚Î ˜ÂÎÓ‚ÂÍ, ‡ ÌÂ Â„Ó Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÒÚ¸. ч, Ï˚ ·˚ÎË ÔÓ·ð‡ÚËχÏË. à ˝ÚÓ ÙðÓÌÚÓ‚Ó ·ð‡ÚÒÚ‚Ó ‚˚ÎËÎÓÒ¸ ‚ ‰ðÛÊ·Û ˆÂÎ˚ı ̇ðÓ‰Ó‚. óÚÓ ‚˚ ıÓÚÂÎË ·˚ Ò͇Á‡Ú¸ ÏÓÎÓ‰ÓÏÛ ÔÓÍÓÎÂÌ˲? ïÓ˜Û Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ·˚ ÏÓÎÓ‰˚ β‰Ë ‚ÓÒÔËÚ˚‚‡ÎË ‚ Ò· β·Ó‚¸ Í êÓ‰ËÌÂ. ÑÛχÎË Ì ÚÓθÍÓ Ó ‰Â̸„‡ı Ë ð‡·ÓÚÂ, ÌÓ ÏÓ„ÎË, ÂÒÎË ‚‰ðÛ„ ̇ÒÚÛÔËÚ ‚ÓÈ̇, – Ì ‰‡È ·Ó„ ÍÓ̘ÌÓ! – Á‡˘Ë˘‡Ú¸ Ò‚Ó˛ ÁÂÏβ. ä‡Á‡ıË „Ó‚ÓðflÚ: «Öβ Ê˚Ή‡ ÂΠʇ̇ð‡ð». ÅÛÍ‚‡Î¸ÌÓ ˝ÚÓ ÓÁ̇˜‡ÂÚ, ˜ÚÓ Ôð˯ÎÓ ÌÓ‚Ó ‚ðÂÏfl, ÌÓ‚˚ β‰Ë. èð˯ÎÓ ÌÓ‚Ó ÔÓÍÓÎÂÌËÂ, ÍÓÚÓðÓ ‚˚ðÓÒÎÓ Ì‡ ̇¯Ëı „·Á‡ı. èÛÒÚ¸ Ì Á‡·˚‚‡ÂÚ, ͇͇fl Û Ì‡Ò ·˚· ÒÚÓÈÍÓÒÚ¸ Ë ‚Âð‡. ÇÓÈ̇ – ˝ÚÓ ‚Ò„‰‡ ÊÂðÚ‚˚. à ÂÒÎË „‰Â-ÚÓ Ë‰fiÚ ‚ÓÈ̇, ÚÓ ‚Ò ‰ÓÎÊÌ˚ ÔÓÏÓ˜¸ ÓÒÚ‡ÌÓ‚ËÚ¸ Âfi. ùÚÓ Ì‡¯ ‰Ó΄, ˝ÚÓ ‰Ó΄ ‚ÒÂ„Ó ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚‡... ïÓ˜Û ‰Ó·‡‚ËÚ¸, ˜ÚÓ ·Û‰Û˘Â Á‡ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌÌ˚ÏË Ë ‰ÛıÓ‚ÌÓ ð‡Á‚ËÚ˚ÏË Î˛‰¸ÏË. ùÚÓ ÌÛÊÌÓ, ˜ÚÓ·˚ Ôð‡‚ËθÌÓ ÓˆÂÌË‚‡Ú¸ ð‡ÎËË ÊËÁÌË. ç ÔÓ‰‰‡‚‡Ú¸Òfl ̇ ÔðÓ‚Ó͇ˆËË ÚÂı, ÍÚÓ „ÓÚÓ‚ ̇ ‚Ò ð‡‰Ë Ò‚ÓÂÈ ‚˚„Ó‰˚, ð‡‰Ë Ò‚ÓËı ‡Ï·ËˆËÈ. ê‡ÒÔÓÁ̇ڸ, „‰Â ÁÎÓ, ‡ „‰Â ‰Ó·ðÓ, ÏÓÊÂÚ ÚÓθÍÓ ‰ÛıÓ‚ÌÓ ð‡Á‚ËÚ˚È ˜ÂÎÓ‚ÂÍ.
‹kinci Dünya Savafl› bundan 60 y›l önce bitti. Sizi “vatan› savunanlar” olarak selamlayan bu top at›fllar›n› bir kez daha duyuflunuzda neler hissediyorsunuz? Büyük bir mutluluk hissediyorum çünkü o savaflta çok çektik. Ülkemizi ve halk› korudu¤umuz ve iflgal güçlerinin o kötü emellerine engel oldu¤umuz için kendimle gurur duyuyorum. Vatan için, ailemiz, evlerimiz ve çocuklar›m›z için savaflt›k. Öyle san›yorum ki, öyle bir savafl bir daha yaflanmayacak. Buna inan›yorum. Faflizme karfl› kazan›lan bu zafer bütün halklar›n bir araya gelmesiyle mi elde edildi? Elbette. Biz yan›m›zdaki Rus, Kazak, Özbek veya Buryat m› diye düflünmeden savafla gitmifltik. Düflman› yenme amac› bizi bir kardefllik etraf›nda birlefltirmiflti. E¤er yan›m›zdaki arkadafl›m›z yaralanm›fl ve yere düflmüflse, “bu da nereden gelmifl?” diye kimse sormadan onun bedenini örterdi. Biz birbirimizi koruyorduk çünkü karfl›m›zdaki bir millet de¤il, insand›. Evet, biz kardefltik. Bu kardefllik farkl› insanlar›n de¤il, milletlerin dostlu¤una dönüfltü. Yeni nesle bir mesaj›n›z var m›? Vatan sevgisiyle büyümelerini tavsiye ediyorum. Sadece para ve ifli düflünmemelerini, e¤er bir savafl ç›karsa, Allah göstermesin, kendilerini ve vatanlar›n› korumalar›n› istiyorum. Kazaklar “yeni y›l yeni insanlar›n gelmesi demektir” anlam›nda “Yelü j›lda el janarar” derler. Gözlerimizin önünde büyüyen yeni bir nesil geldi. Kendilerine dayanma ve inanç afl›lad›¤›m›z› unutmas›nlar. Savafl, her zaman ölüm demek. E¤er herhangi bir yerde savafl varsa, onun durdurulmas› için herkes elinden geleni yapmal›. Bu bizim, bütün insanl›¤›n boynunun borcudur… fiunu da eklemek istiyorum; gelecek, e¤itim ve manevi terbiyededir. E¤itim, hayat›n gerçeklerini do¤ru görebilmek için gereklidir. Kendi ç›karlar› için insanlar› provoke eden kötü insanlar›n oyunlar›na gelmemek gerek. ‹yilik ya da kötülü¤ün oluflmas›nda hangi e¤itimin etken oldu¤unu arflt›rmak, anlamak laz›m.
·˚Î ‡‚ÚÓðÓÏ Ô·̇ «Å‡ð·‡ðÓÒÒ‡» Ë ‚ÒÂı ˝ÚËı ˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÌÂ̇‚ËÒÚÌ˘ÂÒÍËı ÔðÓÂÍÚÓ‚ ÔÓ„ÓÎÓ‚ÌÓ„Ó ËÒÚð·ÎÂÌËfl ‚ð‚, «ÔðÓðÂÊË‚‡ÌËfl» Ë ÌËÁ‚‰ÂÌËfl ‰Ó ÔÓÎÛÊË‚ÓÚÌÓ„Ó ð‡·ÒÍÓ„Ó ÒÓÒÚÓflÌËfl Ò·‚flÌ, Ù‡·ðËÍ ÒÏÂðÚË, Á‡ÚÓÔÎÂÌËfl åÓÒÍ‚˚ Ë Ú.‰. èð‰˙fl‚ÎflÚ¸ Ê ÒÓ‚ÂÚÒÍÓÏÛ ðÂÊËÏÛ Ì˜ÚÓ ÔÓ‰Ó·ÌÓ ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË ÌÂψ‚ Ë ÉÂðχÌËË ÌÂÚ ÌË͇ÍËı ÓÒÌÓ‚‡ÌËÈ. ÉÓ‚Óðfl Ó ÚÓÈ ‚ÓÈÌÂ, Ï˚ Ì ̇Á˚‚‡ÂÏ Âfi «„ÂðχÌÓ-ÒÓ‚ÂÚÒÍÓÈ» ËÎË «ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„ÂðχÌÒÍÓÈ». à ÚÓ Ë ‰ðÛ„Ó ÓÔð‰ÂÎÂÌË Ôðˉ‡‚‡ÎÓ ·˚ ÂÈ ÓÚÚÂÌÓÍ ‚ÓÈÌ˚ ÉÂðχÌËË Ò ÒÓ‚ÂÚÒÍÓÈ ‚·ÒÚ¸˛, ‡ Ì ÒÓ ÒÚð‡ÌÓÈ. (çÂÍÓÚÓð˚ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍË ‰ÂflÚÂÎË Ë Ò„ӉÌfl ÛÚ‚Âðʉ‡˛Ú, ˜ÚÓ ÔðÓ„ÂðχÌÒÍË ‚ÓÓðÛÊfiÌÌ˚ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËfl, ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚Îfl‚¯Ë ‡ÍÚ˚ ÚÂððÓð‡ ̇ ÓÍÍÛÔËðÓ‚‡ÌÌÓÈ ÚÂððËÚÓðËË ëëëê, ‚ÒÂ„Ó Î˯¸ ·ÓðÓÎËÒ¸ Ò ·Óθ¯Â‚ËÒÚÒÍÓÈ ‚·ÒÚ¸˛.) å˚ Ì ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ Ì‡Á˚‚‡ÂÏ ÚÛ ‚ÓÈÌÛ éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ. éÚ˜ÂÒÚ‚Ó – ˝ÚÓ ðÓ‰Ë̇, ÁÂÏÎfl, „‰Â ðÓ‰ËÎÒfl Ë ‚˚ðÓÒ. Ö˘fi ‚ Òð‰Ì‚ÂÍÓ‚˚ı ðÛÒÒÍËı ÎÂÚÓÔËÒflı ·˚ÎÓ Ò͇Á‡ÌÓ: «á‡ ÓÚ˜ÂÒÚ‚Ó Ë ÊËÁ̸ ÓÚ‰‡˛Ú». é˜ÂðÂ‰Ë ‰Ó·ðÓ‚ÓθˆÂ‚ Ò Á‡fl‚ÎÂÌËflÏË Ó· ÓÚÔð‡‚Í ̇ ÙðÓÌÚ ‚ ÔÂð‚˚È Ê ‰Â̸ ‚ÓÈÌ˚ – ҂ˉÂÚÂθÒÚ‚Ó ‰Û¯Â‚ÌÓ„Ó ÔÓð˚‚‡ ÏËÎÎËÓÌÓ‚.
Ö‚ðÓÔ‡ – êÓÒÒËfl ÇÓÈ̇ ‰‡Î‡ ÏÌÓÊÂÒÚ‚Ó ÔðËÏÂðÓ‚ „ÂðÓËÁχ Ë Ò‡ÏÓÔÓÊÂðÚ‚Ó‚‡ÌËfl, ·ÎÂÒÚfl˘Ëı ‚ÓÂÌÌ˚ı ÓÔÂð‡ˆËÈ Ë ÚÂıÌ˘ÂÒÍÓ„Ó Ôð‚ÓÒıÓ‰ÒÚ‚‡ ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ÓðÛÊËfl. Å˚ÎÓ Ë ‰ðÛ„ÓÂ: ÍÓÎÓÌÌ˚ ÔÎÂÌÌ˚ı Íð‡ÒÌÓ‡ðÏÂȈ‚, Ôð‰‡ÚÂθÒÚ‚Ó, ÌÂÓÔð‡‚‰‡ÌÌ˚ ÔðË„Ó‚Óð˚, ӯ˷ÍË ÍÓχ̉ӂ‡ÌËfl. à ‚Òfi Ê Ì‚ÂðÓflÚÌÓ ÚflÊfiÎ˚È, ÍðÓ‚‡‚˚È, ÊÂðÚ‚ÂÌÌ˚È ÔÛÚ¸ ‚ÓÈÌ˚ ·˚Î ÔðÓȉÂÌ Ì‡¯ËÏ ÒÓΉ‡ÚÓÏ ‰Ó ÍÓ̈‡, ‰Ó ÅÂðÎË̇. ÖÒÎË „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ÚÓÈ ‚ÓÈÌÂ, ÔÓ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Û Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ-ÓÒ‚Ó·Ó‰ËÚÂθÌÓÈ, Ì ÒΉÛÂÚ Á‡·˚‚‡Ú¸ Ú‡ÍÊÂ, ˜ÚÓ Ó̇ ‚‡ÊÌÂȯ‡fl ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛˘‡fl ÇÚÓðÓÈ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌ˚, ‰ÎË‚¯ÂÈÒfl ðÓ‚ÌÓ ¯ÂÒÚ¸ ÎÂÚ Ò 1 ÒÂÌÚfl·ðfl 1939-„Ó ÔÓ 2 ÒÂÌÚfl·ðfl 1945-„Ó. íÓ Ó·ÒÚÓflÚÂθÒÚ‚Ó, ˜ÚÓ ÄÌ„ÎËfl Ë ëòÄ, ‡ ÔÓÚÓÏ Ë ‰ðÛ„Ë ÒÚð‡Ì˚ á‡Ô‡‰‡ ‚˚ÒÚÛÔËÎË ÒÓ˛ÁÌË͇ÏË ëëëê ‚ ÏËðÓ‚ÓÈ ‚ÓÈÌÂ, ‡ ‚ Òڇ̠‡„ðÂÒÒÓðÓ‚ ·˚ÎË Ì ÚÓθÍÓ Â‚ðÓÔÂÈÒÍË ÒÚð‡Ì˚, ÌÓ Ë üÔÓÌËfl, ÓÔðÓ‚Âð„‡ÂÚ Â˘fi Ó‰ÌÛ ÒÍÓðÓÒÔÂÎÛ˛ ÒıÂÏÛ: ·Û‰ÚÓ ·˚ ËÏÂÎÓ ÏÂÒÚÓ ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌË ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËÈ ÔÂðÂ‰Ó‚Ó„Ó á‡Ô‡‰‡
yok edilmesi projelerinin, Slavlar›n yar› hayvan seviyesinde kölelefltirilmesi, ölüm fabrikas›, Moskova’n›n yak›lmas› gibi olaylar›n projeleri özellikle Hitler ve onunla birlikte çal›flan ideolog ve generaller taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Almanya ve Almanlar›n Sovyetler Birli¤i’ne bu ve buna benzer bir sebeple harekete geçmesinin hiçbir sebebi yoktur. Bu savafltan bahsederken onu asla “AlmanSovyet” veya “Sovyet-Alman” savafl› diye adland›rm›yoruz. Bu veya buna benzer bir tespit, ülkelerin de¤il, Alman ve Rusya hükümetleri aras›nda yap›lan bir savafl izlenimini ortaya koyard› (Baz› politikac›lar, SSCB co¤rafyas›nda terör faaliyeti yürüten Alman silahl› kuvvetlerinin sadece Bolflevik hükümetiyle mücadele etti¤ini bugün de dile getirmektedirler.) Bu savafla bofluna “Vatan Savafl›” demiyoruz. Vatan, do¤up büyüdü¤ünüz memleketiniz ve topra¤›n›zd›r. Ortaça¤ Rus kaynaklar›nda “Vatan için hayat verilir” diye yazar. Daha savafl›n ilk gününde cepheye gitmek için gönüllülerin oluflturduklar› kuyruk, milyonlar›n yaflad›¤› o ruh halinin çap›n›n ne kadar büyük oldu¤unu gösteriyor.
èð‡Á‰ÌÓ‚‡ÌË ÑÌfl èӷ‰˚ ‚ Å˯ÍÂÍ Zafer Bayram› kutlamalar›, Biflkek
Avrupa - Rusya Savafl; muhteflem birçok kahramanl›k, kendini feda etme örnekleri, baflar›l› savafl operasyonlar› ve Sovyet silah›n›n üstün teknolojisine flahit olmufltur. Di¤er yönden, K›z›lordu birliklerinin esareti, ihanet, gerçeklefltirilemeyen görüflmeler ve askeri yönetim hatalar› da yaflanm›flt›r. Yine de savafl›n oldukça a¤›r, kanl› ve ölümlü yolunda askerlerimiz Berlin’e kadar gitmifllerdir. E¤er nitelik olarak milli ba¤›ms›zl›k savafl›n› konuflacak olursak, bunun 1 Eylül 1939’dan 2 Eylül 1945’e kadar alt› y›l devam etmifl ‹kinci Dünya Savafl›’n›n çok önemli bir parças› oldu¤unu unutmamak gerekir. ABD ve ‹ngiltere’nin SSCB’nin yan›nda yer ald›¤›, sald›rgan Almanya’n›n yan›nda ise sadece Avrupa ülkelerinin de¤il, Japonya’n›n bile yer ald›¤› bu savafl gerçe¤i, ortaya acele konan flu flemay› da çürütmektedir: Bu, sanki müreffeh Bat›’n›n Ataerkil Do¤u medeniyetiyle yaflad›¤›
å˚ Ì ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ Ì‡Á˚‚‡ÂÏ ÚÛ ‚ÓÈÌÛ éÚ˜ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ. éÚ˜ÂÒÚ‚Ó – ˝ÚÓ ðÓ‰Ë̇, ÁÂÏÎfl, „‰Â ðÓ‰ËÎÒfl Ë ‚˚ðÓÒ. Bu savafla bofluna “Vatan Savafl›” demiyoruz. Vatan, do¤up büyüdü¤ünüz memleketiniz ve topra¤›n›zd›r. 69
êӉ˷Ҹ 1 Ù‚ð‡Îfl 1919 „., ωÒÂÒÚð‡.
Do¤um: 1 fiubat 1919, Hemflire.
ÄÌ̇ íËÏÓÙ‚̇ óÛÔËÍÓ‚‡:
Anna Timofeevna Çupikova:
ÜÂÌ˘Ë̇ ÚÓÊ ÏÓÊÂÚ ·˚Ú¸ ıÓðÓ¯ËÏ ‚ÓËÌÓÏ óÚÓ ÓÁ̇˜‡ÂÚ ‚ÓÈ̇ ‰Îfl ÔðÓÒÚÓÈ ÊÂÌ˘ËÌ˚? ÇÓ ‚ðÂÏfl ‚ÓÈÌ˚ fl ð‡·Óڇ· ‚ „ÓÒÔËڇΠωÒÂÒÚðÓÈ. ä‡Ê‰˚È ·ÓÊËÈ ‰Â̸ ‚ˉ· ËÒ͇ΘÂÌÌ˚ Ú·, ÛÏËð‡˛˘Ëı ÒÓΉ‡Ú. ìÏËð‡ÎË Ì ÚÓθÍÓ ÓÚ ÔÛθ, ÌÓ Ë ÓÚ ·ÓÎÂÁÌÂÈ. Ç Ú ‚ðÂÏÂ̇ Ì ·˚ÎÓ Ú‡ÍËı ÎÂ͇ðÒÚ‚, Í‡Í ÚÂÔÂð¸. íð·ӂ‡Î‡Ò¸ ÍðÓ‚¸ ð‡ÌÂÌ˚Ï – ÓÚ‰‡‚‡ÎË Ò‚Ó˛. ᇠ4 „Ó‰‡ fl ÓÚ‰‡Î‡ ÓÍÓÎÓ 12 ÎËÚðÓ‚ Ò‚ÓÂÈ ÍðÓ‚Ë. ÇÓÈ̇ ·ðÓÒË· ÏÂÌfl ̇ ìÍð‡ËÌÛ, ÔÓÚÓÏ ‚ èÓθ¯Û. èÓÎۘ˷ ÓÒÍÓÎÓ˜ÌÓ ð‡ÌÂÌË ‚ ·Â‰ðÓ, Úð‡‚ÏÛ ÔÓÁ‚ÓÌÓ˜ÌË͇. íÂÔÂð¸ ËÌ‚‡Îˉ ‚ÚÓðÓÈ „ðÛÔÔ˚. ÇÒÂÏ ·˚ÎÓ Ì‚˚ÌÓÒËÏÓ ÚflÊÂÎÓ, Ì ÚÓθÍÓ ÊÂÌ˘Ë̇Ï. ëÚ‡ð‡ÎËÒ¸ ÔÓ‰‰ÂðÊË‚‡Ú¸ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡, ð‡Á„Ó‚‡ðË‚‡Ú¸, ÛÎ˚·‡Ú¸Òfl. äÓ„‰‡ ÔÓ‰Ûχ¯¸, ˜ÚÓ, ÏÓÊÂÚ ·˚Ú¸, „‰Â-ÚÓ ÎÂÊËÚ ð‡ÌÂÌ˚È ÓÚˆ, ÏÛÊ ËÎË ·ð‡Ú, ÒÂð‰ˆÂ ð‚‡ÎÓÒ¸ ̇ ˜‡ÒÚË. ÇËÌ˯¸ Ò·fl, ˜ÚÓ Ì ÏÓʯ¸ ÔÓÏÓ˜¸, ÒÔ‡ÒÚË. äÓ„Ó ËÁ ·ÎËÁÍËı ‚˚ ÔÓÚÂðflÎË Ì‡ ‚ÓÈÌÂ? èÓ„Ë· ·ð‡Ú. é Â„Ó ÒÏÂðÚË fl ÛÁ̇· ÚÓθÍÓ ÍÓ„‰‡ ÍÓ̘Ë·Ҹ ‚ÓÈ̇, ÓÚ ÒÓ‚Âð¯ÂÌÌÓ ÌÂÁ̇ÍÓÏÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇. é͇Á‡ÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ÓÌ ‚Ó‚‡Î Ò ÌËÏ ‚ Ó‰ÌÓÏ ÔÓÎÍÛ. ÇÔÓÒΉÒÚ‚ËË fl Ô˚ڇ·Ҹ ð‡Á˚Ò͇ڸ ÚÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇, ˜ÚÓ·˚ ÔÓ‰ðÓ·ÌÂÈ ð‡ÁÛÁ̇ڸ Ó ·ð‡ÚÂ, ‰‡ Ì ̇¯Î‡. á‡ÏÛÊ fl ‚˚¯Î‡ ¢fi ‰Ó ‚ÓÈÌ˚. íÓ„‰‡ ÏÌ ·˚ÎÓ 16 ÎÂÚ. ë ÏÛÊÂÏ ÔÓ¯ÎË Ì‡ ÙðÓÌÚ, Ú‡Ï Ë ÔÓÚÂðflÎË ‰ðÛ„ ‰ðÛ„‡. ü ‰Ûχ·, ˜ÚÓ ÓÌ ÔÓ„Ë·, ÌÓ ÓÌ Ó͇Á‡ÎÒfl ÊË‚ÓÈ, ÌÓ Ì ÒÓ ÏÌÓÈ. ç‡ ìÍð‡ËÌ ÓÌ, Ò ‰ðÛ„ÓÈ ÒÂϸfiÈ, ‡ fl ‚ÓÚ ‚ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÂ. íðÛ‰ÌÓ ·˚ÎÓ ÔÂðÂÌÂÒÚË Ó‰ËÌÓ˜ÂÒÚ‚Ó, ÌÓ fl ÔðÓÒÚË·. èÛÒÚ¸ ÊË‚fiÚ... ä‡Í ‚˚ ÊËÎË ÔÓÒΠ‚ÓÈÌ˚? äÓ„‰‡ ‚ÓÈ̇ Á‡ÍÓ̘Ë·Ҹ, ÒÓ·ð‡Î‡ ‚Ò ‰ÓÍÛÏÂÌÚ˚, ̇„ð‡‰˚, ‚Òfi ˜ÚÓ Ì‡ÔÓÏË̇ÎÓ Ó ‚ÓÈÌÂ, Ë ‚˚·ðÓÒË·. Ç˚·ðÓÒË· ‰Îfl ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ Á‡·˚Ú¸ Ó ÔðÓ¯ÎÓÏ Ë Ì‡˜‡Ú¸ ÌÓ‚Û˛ ÊËÁ̸. èÓÒÚÛÔË· ð‡·ÓÚ‡Ú¸ ωÒÂÒÚðÓÈ ‚ Ó‰ËÌ ËÁ ҇̇ÚÓðË‚. ë̇˜‡Î‡ ÊË· ‚ Ó·˘ÂÊËÚËË, ÔÓÚÓÏ ‰‡ÎË Í‚‡ðÚËðÛ. ÑÓ ÔÂÌÒËË ÔðÓð‡·Óڇ· ‚ ˝ÚÓÏ Ò‡Ì‡ÚÓðËË. ÑÓÍÛÏÂÌÚ˚ ‚˚·ðÓÒË·, ˜ÚÓ·˚ ÌËÍÚÓ Ì Á̇Î, ˜ÚÓ fl ‚Ó‚‡Î‡. ä ÒÚ‡ðÓÒÚË Ì‡˜‡ÎË ËÌÚÂðÂÒÓ‚‡Ú¸Òfl ËÏË, ÔÓ‰ÌflÎË ‡ðıË‚, ÓÚ˚Ò͇ÎË ‰ÓÍÛÏÂÌÚ˚, Ôð‡‚‰‡, Ì ‚ÒÂ. éð‰ÂÌ äð‡ÒÌÓÈ á‚ÂÁ‰˚ Ì ÒÏӄ· ‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚ËÚ¸, ‡ ω‡Î¸ «á‡ ÓÚ‚‡„Û» ‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚Ë·. ëÚ˚‰ÌÓ ·˚ÎÓ „Ó‚ÓðËÚ¸, ˜ÚÓ ‚Ó‚‡Î‡, ˜ÚÓ ·˚· ̇ ÙðÓÌÚÂ. åÌÓ„Ë ‚‰¸ ‰ÛχÎË, ˜ÚÓ ÊÂÌ˘Ë̇ ‚ ‡ðÏËË – ‰Îfl ‰ðÛ„Ó„Ó Ôð‰̇Á̇˜ÂÌËfl, ·Ófl·Ҹ, Ì ÔÓÈÏÛÚ. íÂÔÂð¸-ÚÓ ÔÓÌËχ˛Ú, ˜ÚÓ Ë ÊÂÌ˘Ë̇ ÚÓÊ ‚ÓËÌ, ÔÓðÓÈ ÎÛ˜¯Â ÏÛʘËÌ˚ ÒÏÓÊÂÚ ‰Âðʇڸ ‚ËÌÚÓ‚ÍÛ Ë ÔÓÈÚË ÔÂð‚ÓÈ ‚ ·ÓÈ. äÓ„‰‡ 𘸠ˉfiÚ Ó ÒÔ‡ÒÂÌËË êÓ‰ËÌ˚, ÚÓ Ì ËÏÂÂÚ Á̇˜ÂÌËfl, ÍÚÓ ‚Ó˛ÂÚ – ÏÛʘË̇ ËÎË ÊÂÌ˘Ë̇. чÊ ‰ÂÚË ¯ÎË ‚Ó‚‡Ú¸, ˜ÚÓ·˚ ıÓÚ¸ ˜ÂÏ-ÚÓ ·˚Ú¸ ÔÓÎÂÁÌ˚Ï Ò‚ÓÂÈ éÚ˜ËÁÌÂ...
Kad›n da iyi savaflç› olabilir Bir kad›n için savafl›n anlam› nedir? Savaflta bir askeri hastanede hemflire olarak çal›flt›m. Allah›n her günü paramparça olmufl asker cesetleri gördüm. Hasta askerler sadece faflist kurflunlar› yüzünden de¤il, farkl› hastal›ktan hayatlar›n› yitirdiler. O zamanlar normal haplar yoktu. Yaral›lara kan ihtiyac› olurdu, kendi kan›m› verdim. Dört y›l içinde yaklafl›k on iki litre kan verdim. Kocam beni gördü¤ünde askeri kaputtan yap›lan elbisenin içinde beni tan›yamad›. Evet, kendimize askerî kaputtan elbise dikerdik. Savafl Ukrayna’ya oradan da Polonya’ya geçti. Kalçamdan ve belimden yara ald›m. fiimdi ikinci dereceden gaziyim. Sadece kad›nlar için de¤il, bu savafl herkes için kald›r›lamayacak kadar zordu. Birbirimizi hofl sohbetlerle ve gülümsemelerle destekliyorduk. Cephede baban›z›n, kocan›z›n veya kardeflinizin düflman kurflunlar› alt›nda yatt›¤›n› düflününce yüre¤iniz parçalan›yor. Gidip onun hayat›n› kurtaramad›¤›n›z için kendinizi suçluyorsunuz. Savaflta yak›nlar›n›zdan kimi kaybettiniz? Kardeflimi kaybettim. Onunla ilgili gerçe¤i ancak savafl bittikten sonra ö¤renebildim. Bir de benim hiç tan›mad›¤›m birisini kaybettim. Kardeflimle birlikte savaflm›fl biri. Bu kifliyi bulup kardeflimle ilgili daha genifl bilgi almak istedim ama bulamad›m. Ben savafltan önce 16 yafl›mdayken evlendim. Kocamla birlikte cepheye gittik ve birbirimizi orada kaybettik. Onun öldü¤ünü san›yordum ama sonradan sa¤ kald›¤›n› ö¤rendim. fiimdi o Ukrayna’da ailesiyle birlikte ben ise Kazakistan’da yafl›yorum. Onsuz, tek bafl›ma yaflam benim için oldukça zordu ama art›k onu ba¤›fllad›m. B›rak yaflas›n… Savafltan sonraki hayat nas›l oldu? Savafl bitti¤inde bütün belgelerimi ve madalyalar›m› toplam›flt›m fakat sonra onlar› att›m. Geçmifli ve savafl› hat›rlamamak için atm›flt›m. Almat›’daki bir senatoryumda hemflire olarak çal›flmaya bafllam›flt›m. Önce bir yurtta yaflad›m ama daha sonralar› bana bir daire verdiler. Emekli olana kadar bu senatoryumda çal›flt›m. Belgelerimi kimsenin benim savaflt›¤›m› bilmemesi için yok etmifltim. Yafllan›nca tekrar belgelerle ilgilenmeye bafllay›p k›smen de olsa baz›lar›n› arflivden yeniden elde ettim. K›z›l Y›ld›z madalyas›n› yeniletemedim ama Cesaret Madalyam› yenilettim. Savaflt›¤›m› birilerinin duymas›ndan utan›yordum. Bir kad›n›n onun yarat›l›fl› d›fl›ndaki bir görev olan savafla kat›ld›¤›n› insanlar›n anlayamayaca¤›n› düflünüyordum. fiimdi kad›n›n da bir savaflç› olabilece¤ini, kimi zaman erkekten daha iyi tüfek tutup ön saflarda savaflabilece¤ini biliyorlar. E¤er söz konusu vatan savunmas›ysa kad›n ya da erkek oluflunuza bak›lm›yor. Hatta çocuklar bile savaflm›flt›. Bir flekilde kendi öz topraklar›n›za faydal› olmay› düflünüyorsunuz.
Ë Ô‡Úðˇðı‡Î¸ÌÓ„Ó ÇÓÒÚÓ͇. ç‡ Ò‡ÏÓÏ ‰ÂΠÁ‰ð‡‚ÓÏ˚ÒÎfl˘Ë ÎˉÂð˚ á‡Ô‡‰‡ Ë ÇÓÒÚÓ͇ (ÔðË ‚ÒÂÈ ÛÒÎÓ‚ÌÓÒÚË ÓÚÌÂÒÂÌËfl ëëëê Í ÇÓÒÚÓÍÛ) Ì ð‡Á ‚ÒÚð˜‡ÎËÒ¸ ‚Ó ‚ðÂÏfl ‚ÓÈÌ˚ Á‡ ÒÚÓÎÓÏ ÔÂð„ӂÓðÓ‚. Ç˚ð‡·ÓÚ‡ÌÌ˚ ̇ ÚÂı ÍÓÌÙÂðÂ̈Ëflı ð¯ÂÌËfl, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ Ó ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓÏ ÚðË·Û̇Π‰Îfl ‚ÓÂÌÌ˚ı ÔðÂÒÚÛÔÌËÍÓ‚, Ó· Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËË ééç Ë ÔÓÒ΂ÓÂÌÌÓÏ ÛÒÚðÓÈÒÚ‚Â ÏËð‡, ‚ ÚÓÈ ËÎË ËÌÓÈ ÒÚÂÔÂÌË ÓÔð‰ÂÎfl˛Ú Ë Í‡ðÚËÌÛ Ò„ӉÌfl¯ÌÂ„Ó ‰Ìfl. ç‡ Ôð‡Á‰ÌÓ‚‡ÌË èӷ‰˚ ̇‰ Ù‡¯ËÁÏÓÏ ‚ åÓÒÍ‚Û ÔðˉÛÚ ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎË ·Óθ¯Ëı Ë Ï‡Î˚ı ÒÚð‡Ì, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠ͇̈ÎÂð ÉÂðχÌËË. ÅÛ‰ÂÚ Ôðӂ‰fiÌ Ò‡ÏÏËÚ «Ö‚ðÓÔ‡ – êÓÒÒËfl». ä‡ÊÂÚÒfl, β‰Ë Ë Ì‡ðÓ‰˚ ÔÓÌÂÏÌÓ„Û Û˜‡ÚÒfl ̇ Ò‚ÓËı ӯ˷͇ı. Ñð‡Ï˚ ËÒÚÓðËË Ì ÔðÓıÓ‰flÚ ·ÂÒÒΉÌÓ.
70
bir çat›flmayd›. Gerçekte ise Bat› ve Do¤u’nun (burada SSCB’yi de Do¤u’dan sayarsak) akl›selim liderleri savafl esnas›nda bir kez olsun bir masa etraf›nda toplan›p görüflme yapmam›fllard›r. Uluslararas› savafl suçlular› mahkemesi, savafl sonras› bar›fl›n sa¤lanmas› ve BM’nin oluflturulmas› ile ilgili konferanslarda al›nan kararlar flöyle ya da böyle bir flekilde bugünkü tabloyu da belirlemektedir. Faflizme karfl› elde edilen bu zaferin kutlamas› için Moskova’ya gelenler aras›nda Almanya Baflbakan› da dahil olmak üzere büyük-küçük her ülkeden liderler gelir. Bunun yan›nda “Avrupa-Rusya” zirve toplant›s› yap›ld›. Herhalde insanlar ve halklar hatalar›ndan ders al›yorlar. Tarihte yaflanan dramlar maalesef iz b›rakmadan geçmiyor.
é·˘ÂÒÚ‚Ó Toplum
Ruslar› nas›l bilirsiniz? ä‡ÍËÏË ‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ Ò· ðÛÒÒÍËı?
Ankete kat›lanlar›n % 28’i Rusya ile Türkiye’yi birbirine yak›n birer ülke olarak görüyor.
28% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı Ò˜ËÚ‡˛Ú êÓÒÒ˲ Ë íÛðˆË˛ «·ÎËÁÍËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË».
72
Hakan Aksay
ï‡Í‡Ì ÄÍÒ‡È
Rus-Türk Araflt›rmalar› Merkezi (RUTAM) Eflbaflkan› (Türkiye).
ëÓÔð‰Ò‰‡ÚÂθ êÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍÓ„Ó ËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍÓ„Ó ˆÂÌÚð‡ (RUTAM) (íÛðˆËfl).
T
à
ürkiye ile Rusya aras›ndaki iliflkilerin gelifltirilmesi için ayd›nlar›n katk›s›n›n artt›r›lmas›, iki ülkenin entelektüel potansiyelinin (bilim ve kültür adamlar›, siyaset ve ifl çevrelerinin temsilcileri, gazeteciler, gençler vb.) birlefltirilerek daha etkin bir hale getirilmesi mümkündür. Rus-Türk Araflt›rmalar› Merkezi (RUTAM) bu düflünceyle 12 fiubat 2004’te yay›mlanan kurulufl bildirgesiyle giriflimlerine bafllad›. Rusya yasalar›na göre resmi kurulufl sürecini tamamlayan kuruluflumuzun onur baflkanl›¤›n› Prof. ‹lber Ortayl› ve Büyükelçi Albert Çerniflev yap›yor. RUTAM’›n Eflbaflkanl›¤› görevini ise benimle birlikte Asya ve Afrika Ülkeleri Enstitüsü Direktörü Prof. Mihail Meyer yürütüyor.
Merhaba Rusya Bünyesinde birçok sayg›n Rus ve Türk ayd›n›n› birlefltiren kuruluflumuz, k›sa süre içinde bir dizi etkinli¤e imza att›. RUTAM heyeti 10-11 Mart’ta Ankara’da TBMM Rusya Dostluk Grubu, Türk Demokrasi Vakf› ve Rus
ÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl ÏÓÊÂÚ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡Ú¸ ð‡Á‚ËÚ˲ ðÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ, Ó·˙‰ËÌflfl ËÌÚÂÎÎÂÍÚۇθÌ˚È ÔÓÚÂ̈ˇΠ‰‚Ûı ÒÚð‡Ì (Û˜ÂÌ˚Â, Ú‚Óð˜ÂÒ͇fl ËÌÚÂÎÎË„Â̈Ëfl, Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËı Ë ‰ÂÎÓ‚˚ı ÍðÛ„Ó‚, ÊÛð̇ÎËÒÚ˚, ÏÓÎÓ‰Âʸ Ë Ú.‰.) Ë ÛÒËÎË‚‡fl Ò‚Ó ‚ÎËflÌË ̇ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÔðÓˆÂÒÒ˚. ùÚ‡ ˉÂfl ÎÂÊËÚ ‚ ÓÒÌÓ‚Â ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË êÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍÓ„Ó ËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍÓ„Ó ˆÂÌÚð‡ RUTAM, ÍÓÚÓð˚È ÓÙˈˇθÌÓ ÓÚÍð˚ÎÒfl 12 Ù‚ð‡Îfl 2004 „. ãÂÚÓÏ ·˚ÎË Ôðӂ‰ÂÌ˚ Ôðӈ‰Ûð˚, ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚ ÔÓ Á‡ÍÓÌ‡Ï êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË ‰Îfl Û˜ðÂʉÂÌËfl ̇¯Â„Ó ñÂÌÚð‡ Ë Ì‡˜‡Î‡ Â„Ó ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl. èÓ˜ÂÚÌ˚ÏË Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎflÏË ñÂÌÚð‡ fl‚Îfl˛ÚÒfl ÔðÓÙÂÒÒÓð àθ·Âð éðÚ‡ÈÎ˚ Ë ÔÓÒÓÎ Äθ·ÂðÚ óÂðÌ˚¯Â‚. ëÓÔð‰Ò‰‡ÚÂÎflÏË ñÂÌÚð‡ fl‚Îfl˛ÚÒfl ‰ËðÂÍÚÓð àÌÒÚËÚÛÚ‡ ÒÚð‡Ì ÄÁËË Ë ÄÙðËÍË ÔðË åÉì ÔðÓÙÂÒÒÓð åËı‡ËÎ åÂÈÂð Ë ‡‚ÚÓð ˝ÚËı ÒÚðÓÍ.
á‰ð‡‚ÒÚ‚ÛÈ, êÓÒÒËfl ᇠÍÓðÓÚÍÓ ‚ðÂÏfl ̇¯‡ Óð„‡ÌËÁ‡ˆËfl, ÍÓÚÓð‡fl Ó·˙‰ËÌflÂÚ ÌÂχÎÓ ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ı Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ Ë ÚÛðˆÍÓÈ ËÌÚÂÎÎË„Â̈ËË, Ôðӂ· ÏÌÓ„Ó ÏÂðÓÔðËflÚËÈ. 10-11 χðÚ‡ 2004 „. ‰Â΄‡ˆËfl RUTAM ÔðËÌfl· Û˜‡ÒÚË ‚ Ö‚ð‡ÁËÈÒÍÓÈ ÍÓÌÙÂðÂ̈ËË ‚ ÄÌ͇ðÂ, Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌÓÈ „ðÛÔÔÓÈ ‰ðÛÊ·˚ Ò êî ÔðË ÇÂÎËÍÓÏ ç‡ˆËÓ̇θÌÓÏ ëÓ·ð‡ÌËË íÛðˆËË, íÛðˆÍËÏ ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËÏ ÙÓ̉ÓÏ Ë ‰ÂÔÛÚ‡Ú‡ÏË ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÑÛÏ˚ êî. 15 χðÚ‡ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ Ò ÑÖàä ̇¯ ñÂÌÚð ÔðÓ‚ÂÎ ÍÓÌÙÂðÂÌˆË˛ ÔÓ ËÚÓ„‡Ï ÔðÂÁˉÂÌÚÒÍËı ‚˚·ÓðÓ‚ ‚ êÓÒÒËË, ÒÓÒÚÓfl‚¯ËıÒfl 14 χðÚ‡. 29 ‡ÔðÂÎfl ‚ åÓÒÍ‚Â ñÂÌÚð Óð„‡ÌËÁÓ‚‡Î ÍÓÌÙÂðÂÌˆË˛ «åÓÒÍ‚‡ – ÄÌ͇ð‡», ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌÛ˛ ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌËÏ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflÏ êÓÒÒËË Ë íÛðˆËË. 3 ˲Ìfl 2004 „. ‚ åÓÒÍ‚Â ÔðÓ‚Ó‰ËÎËÒ¸ Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ ÏÂðÓÔðËflÚËfl, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌ˚ ç‡Á˚ÏÛ ïËÍÏÂÚÛ, ÓÒÌÓ‚Ì˚Ï Óð„‡ÌËÁ‡ÚÓðÓÏ
milletvekillerinin düzenledi¤i “Avrasyac›l›k” toplant›s›na kat›ld›. 15 Mart’ta ‹stanbul’da DE‹K ile birlikte 14 Mart RF baflkanl›k seçimlerinin de¤erlendirildi¤i bir konferans yapt›. 29 Nisan’da Moskova’da RUTAM olarak ikili iliflkilerin ele al›nd›¤› “MoskovaAnkara 2004” konferans›n› düzenledi. 3 Haziran’da Moskova’da geleneksel Naz›m Hikmet etkinliklerinde temel organizatör, bu kez RUTAM oldu; düzenledi¤imiz gecede Can Dündar’›n belgesel filminin Moskova galas› yap›ld›. 18 A¤ustos’ta Moskova’da fiarkiyatç›lar Kongresi kapsam›nda Rus Türkologlar ve Türk konuklar› bir gemi gezisinde bir araya getirdi. Moskova’da baz› Rus yerel yöneticilerle ve Türk ifl çevreleriyle temas içinde “Rus çocuk evlerine insani yard›m” projesine baflland›. Sonbahar ve k›fl aylar›nda RUTAM Türkiye’de düzenlenen çok say›da toplant› ve medya etkinli¤ine kat›ld›. Bu y›l›n bafllar›nda Yap› Kredi Bankas›’n›n sponsorlu¤unda bir Rusya el kitab› (Merhaba Rusya / Dünü ve Bugünüyle Kuzey Komflumuz) RUTAM yay›nlar›ndan yay›mland›. 11-12 Mart 2005’ta RUTAM, Ankara’da ODTÜ KORA ile birlikte Avrasyac›l›k ve TürkiyeRusya iliflkileri üzerine çok say›da seçkin Rus ve Türk düflünce adam›n›n kat›l›m›yla bir konferans düzenledi. A¤ustos-Kas›m aylar›nda Türkiye’nin 7
ÍÓÚÓð˚ı ÒڇΠRUTAM. ÇÓ ‚ðÂÏfl ˝ÚËı ÏÂðÓÔðËflÚËÈ ÒÓÒÚÓflÎÒfl „‡Î‡-ÔÓ͇Á ‰ÓÍÛÏÂÌڇθÌÓ„Ó ÙËθχ Ñʇ̇ Ñ˛Ì‰‡ð‡. 18 ‡‚„ÛÒÚ‡ 2004 „. ‚ ð‡Ï͇ı ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÓÌ„ðÂÒÒ‡ ‚ÓÒÚÓÍӂ‰ӂ RUTAM Óð„‡ÌËÁÓ‚‡Î ÔðÓ„ÛÎÍÛ Ì‡ ÚÂÔÎÓıӉ ÔÓ åÓÒÍ‚Â-ðÂÍ ‰Îfl Ú˛ðÍÓÎÓ„Ó‚ Ë „ÓÒÚÂÈ ËÁ íÛðˆËË. èðË ÔÓ‰‰ÂðÊÍ ÏÂÒÚÌ˚ı ‚·ÒÚÂÈ Ë Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ ÚÛðˆÍËı ‰ÂÎÓ‚˚ı ÍðÛ„Ó‚ åÓÒÍ‚˚ ·˚Π̇˜‡Ú ÔðÓÂÍÚ «ÉÛχÌËÚ‡ð̇fl ÔÓÏÓ˘¸ ‰ÂÚÒÍËÏ ‰ÓÏ‡Ï êÓÒÒËË». éÒÂ̸˛ Ë ÁËÏÓÈ RUTAM ÔðËÌflÎ Û˜‡ÒÚË ‚ ð‡Á΢Ì˚ı ÍÓÌÙÂðÂ̈Ëflı Ë ÏÂðÓÔðËflÚËflı, Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌ˚ı Òð‰ÒÚ‚‡ÏË Ï‡ÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË ‚ íÛðˆËË. Ç Ì‡˜‡Î ˝ÚÓ„Ó „Ó‰‡ ÔðË ÒÔÓÌÒÓðÒÍÓÈ ÔÓ‰‰ÂðÊÍ ·‡Ì͇ «üÔ˚ äð‰˻ ñÂÌÚðÓÏ RUTAM ·˚· ËÁ‰‡Ì‡ ·ðÓ¯˛ð‡ Ó êÓÒÒËË Merhaba Rusya / Dünü ve Bugünüyle Kuzey Komflumuz (á‰ð‡‚ÒÚ‚ÛÈ, êÓÒÒËfl. 燯 Ò‚ÂðÌ˚È ÒÓÒ‰ ‚˜Âð‡ Ë Ò„ӉÌfl). 11-12 χðÚ‡ 2005 „. ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ Ò äéêÄ (ñÂÌÚð ˜ÂðÌÓÏÓðÒÍËı Ë Òð‰Ì‡ÁˇÚÒÍËı ËÒÒΉӂ‡ÌËÈ ÔðË ëð‰Ì‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÏ ÚÂıÌ˘ÂÒÍÓÏ ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚÂ) ‚ ÄÌ͇ð ·˚· Ôðӂ‰Â̇ ÍÓÌÙÂðÂ̈Ëfl, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌ̇fl ‚ð‡ÁËÈÒÚ‚Û Ë ðÓÒÒËÈÒÍÓÚÛðˆÍËÏ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflÏ, ‚ ÍÓÚÓðÓÈ ÔðËÌflÎË Û˜‡ÒÚË ‡‚ÚÓðËÚÂÚÌ˚ ۘÂÌ˚Â Ë Ï˚ÒÎËÚÂÎË ‰‚Ûı ÒÚð‡Ì. é‰ÌËÏ ËÁ ̇¯Ëı ÔðÓÂÍÚÓ‚, ÍÓÚÓð˚È ‚˚Á‚‡Î ·Óθ¯ÓÈ ËÌÚÂðÂÒ Ì ÚÓθÍÓ ‚ ëåà,
Türk halk›n›n yüzde 69,2’lik kesiminin Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u ile Rusya Federasyonu aras›ndaki fark› bilmedi¤i ortaya ç›kt›.
Ç˚flÒÌËÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó (69,2%) Ì ÔÓÌËχÂÚ ð‡ÁÌˈ˚ ÏÂÊ‰Û ëçÉ Ë êî. 73
ÌÓ Ë ‚ ̇ۘÌ˚ı ÍðÛ„‡ı, ÒڇΠÒÓˆËÓÎӄ˘ÂÒÍËÈ ÓÔðÓÒ, Ôðӂ‰ÂÌÌ˚È Ì‡ÏË ‚ ‡‚„ÛÒÚÂ-ÌÓfl·ð 2004 „. ‚ ÒÂÏË ð‡Á΢Ì˚ı „ÓðÓ‰‡ı íÛðˆËË Ì‡ ÚÂÏÛ «ä‡ÍËÏË ‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ Ò· ðÛÒÒÍËı?». êÂÁÛθڇÚ˚ ˝ÚÓ„Ó ÒÓˆËÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó ËÒÒΉӂ‡ÌËfl ÒÚ‡ÎË ‰ÓÒÚÛÔÌ˚ÏË Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÒÚË Òð‡ÁÛ ÔÓÒΠ‚ËÁËÚ‡ ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ êÓÒÒËË Ç·‰ËÏËð‡ èÛÚË̇ ‚ ÄÌ͇ðÛ 5-6 ‰Â͇·ðfl 2004 „.
êÂÁÛθڇÚ˚ ÓÔðÓÒ‡
kentinde yapt›rd›¤›m›z ve Baflkan Putin’in 5-6 Aral›k Türkiye ziyaretinin hemen sonras›nda sonuçlar›n› aç›klad›¤›m›z “Ruslar› nas›l bilirsiniz?” anketi yaln›z medyadan de¤il, bilim çevrelerinden de ilgi gören önemli bir etkinli¤imiz oldu.
Rus ve Türk toplumlar›n›n birbiriyle benzerlik gösterdi¤ini düflünenlerin oran› yüzde 24,6 iken, iki toplum aras›nda benzerlikten çok, fark oldu¤unu savunanlar›n oran› yüzde 56,5 olarak ortaya ç›kt›.
24,6% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı Ò˜ËÚ‡˛Ú, ˜ÚÓ ðÓÒÒËÈÒÍÓÂ Ë ÚÛðˆÍÓ ӷ˘ÂÒÚ‚‡ ÔÓıÓÊË, Ӊ̇ÍÓ 56,5% Û˜‡ÒÚÌËÍÓ‚ ÓÔðÓÒ‡ Û‚ÂðÂÌ˚, ˜ÚÓ ÏÂÊ‰Û ÚÛðˆÍËÏ Ë ðÓÒÒËÈÒÍËÏ Ì‡ðÓ‰‡ÏË ·Óθ¯Â ð‡Á΢ËÈ, ˜ÂÏ ÒıÓ‰ÒÚ‚‡. 74
Anket sonuçlar› Rus – Türk Araflt›rma Merkezi (RUTAM), Rusya-Türkiye iliflkilerindeki mevcut durumun ve baz› sorunlar›n “sokaktaki adam›n gözüyle” nas›l alg›land›¤›n› ortaya konulmas›n›n ilginç sonuçlar verebilece¤i görüflünden hareketle, Türkiye’de “Ruslar› nas›l bilirsiniz?” ad›yla bir araflt›rma yapt›rd›. Merkezi ‹stanbul’da olan Sentez Piyasa Araflt›rmalar› flirketi taraf›ndan gerçeklefltirilen araflt›rma, Türkiye genelinde 16.08.2004 - 18.11.2004 tarihleri aras›nda Rusya denildi¤inde Türk halk›n›n akl›na ilk gelen nedir? ë ˜ÂÏ Û ÊËÚÂÎÂÈ íÛðˆËË ‡ÒÒÓˆËËðÛÂÚÒfl ÒÎÓ‚Ó «êÓÒÒËfl»? Frekans äÓÎ. ÓÚ‚ÂÚÓ‚
%
Hayat Kad›nlar›/èðÓÒÚËÚÛˆËfl
546
33,6
So¤uk/ïÓÎÓ‰‡
340
20,9
Votka / ÇӉ͇ Kültür/Sanat
198
12,2
157
9,7
153
9,4
124
7,6
47
2,9
34
2,1
Ticaret / íÓð„Ó‚Îfl
15
0,9
Spor / ëÔÓðÚ
7
0,4
Turizm / íÛðËÁÏ
5
0,3
Toplam / ÇÒ„Ó
1626
100,0
äÛθÚÛð‡/ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó Sosyalizm/Komünizm
ëӈˇÎËÁÏ – ÍÓÏÏÛÌËÁÏ Di¤er / ÑðÛ„Ó Kad›n Ticareti
íÓð„Ó‚Îfl ÊÂÌ˘Ë̇ÏË Cevap Yok / ç ÓÚ‚ÂÚËÎË
êÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍËÈ ËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍËÈ ˆÂÌÚð RUTAM Ôð‰ÔÓÎÓÊËÎ, ˜ÚÓ ‚Á„Îfl‰ ÔðÓÒÚÓ„Ó «˜ÂÎÓ‚Â͇ Ò ÛÎˈ˚» ̇ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û íÛðˆËÂÈ Ë êÓÒÒËÂÈ Ë Ì‡ ÌÂÍÓÚÓð˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚ ˝ÚËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÓÊÂÚ ‰‡Ú¸ Ó˜Â̸ ËÌÚÂðÂÒÌ˚ ðÂÁÛθڇÚ˚. ë ˝ÚÓÈ ˆÂθ˛ ·˚ÎÓ Ôðӂ‰ÂÌÓ ‡ÌÍÂÚËðÓ‚‡ÌËÂ, ‚ ıӉ ÍÓÚÓðÓ„Ó ÓÔð‡¯Ë‚‡ÂÏ˚Ï ·˚Î Ôð‰ÎÓÊÂÌ ‚ÓÔðÓÒ «ä‡ÍËÏË ‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ Ò· ðÛÒÒÍËı?» Ç ÓÔðÓÒÂ, Ôðӂ‰ÂÌÌÓÏ ÍÓÏÔ‡ÌËÂÈ Sentez Piyasa Araflt›rmalar›, „·‚Ì˚È ÓÙËÒ ÍÓÚÓðÓÈ Ì‡ıÓ‰ËÚÒfl ‚ ëڇϷÛÎÂ, ÔðËÌflÎË Û˜‡ÒÚË 1626 ðÂÒÔÓ̉ÂÌÚÓ‚ ËÁ ëڇϷÛ· (1009), ĉ‡Ì˚ (127), ÄÌÚ‡Î¸Ë (125), ÄÌ͇ð˚ (116), àÁÏËð‡ (101), íð‡·ÁÓ̇ (74) Ë ë‡ÏÒÛ̇ (74). éÔðÓÒ ÔðÓ‚Ó‰ËÎÒfl ÏÂÚÓ‰ÓÏ ËÌÚÂð‚¸˛ËðÓ‚‡ÌËfl Ò 16.08.2004 ÔÓ 18.11.2004 „. ïÓ˜Û Ó·ð‡ÚËÚ¸ ‚ÌËχÌË ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ ÔÓ‰Ó·ÌÓ ËÒÒΉӂ‡ÌËÂ, ̇Ôð‡‚ÎÂÌÌÓ ̇ ÏÌÓ„ÓÔ·ÌÓ‚Ó ËÁÛ˜ÂÌË ‚Á‡ËÏÓÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û Ì‡ðÓ‰‡ÏË íÛðˆËË Ë êÓÒÒËË, ÔðÓ‚Ó‰ËÎÓÒ¸ ‚ÔÂð‚˚Â. èÓÁ‚Óβ Ò· ÔðË‚ÂÒÚË ÌÂÍÓÚÓð˚ ‰‡ÌÌ˚Â, ÔÓÎÛ˜ÂÌÌ˚ ‚ ðÂÁÛθڇÚ ÓÔðÓÒ‡. íÓθÍÓ 28% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı Ò˜ËÚ‡˛Ú êÓÒÒ˲ Ë íÛðˆË˛ «·ÎËÁÍËÏË „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ÏË». Ä 58,5% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı ÔðˉÂðÊË‚‡˛ÚÒfl ÔðÓÚË‚ÓÔÓÎÓÊÌÓ„Ó ÏÌÂÌËfl, Ì ÔðËÁ̇‚‡fl «·ÎËÁÓÒÚ¸» ˝ÚËı ‰‚Ûı ÒÚð‡Ì. ÑÓ‚ÓθÌÓ ËÌÚÂðÂÒÌ˚ÏË ÒÚ‡ÎË ÓÚ‚ÂÚ˚ ̇ ‚ÓÔðÓÒ˚ Ó ÏËðÓ‚˚ı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÎˉÂð‡ı. ë‡Ï˚Ï ·ÎËÁÍËÏ ÚÛðÍ‡Ï ÔÓ ‰ÛıÛ ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂÎÂÏ Ó͇Á‡ÎÒfl ͇̈ÎÂð ÉÂðχÌËË ÉÂðı‡ð‰ òð‰Âð (27,5%), ̇ ‚ÚÓðÓÏ ÏÂÒÚ ÔðÂÁˉÂÌÚ ëòÄ ÑÊÓð‰Ê ÅÛ¯ (17,8%) Ë Ì‡ ÚðÂÚ¸ÂÏ – ÔðÂÁˉÂÌÚ êÓÒÒËË Ç·‰ËÏËð èÛÚËÌ (9,3%). ᇠÌËÏË ÒÎÂ‰Û˛Ú ÔðÂϸÂðÏËÌËÒÚð ÇÂÎËÍÓ·ðËÚ‡ÌËË íÓÌË Åνð (8,6%) Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ îð‡ÌˆËË Ü‡Í òËð‡Í (7,7%). Ç˚flÒÌËÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó (69,2%) Ì ÔÓÌËχÂÚ ð‡ÁÌˈ˚ ÏÂÊ‰Û ëçÉ Ë êî. ê‡Á΢‡˛Ú ëçÉ Ë êî 24,4.% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı, 6,4% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı ÓÒÚ‡‚ËÎË ˝ÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ ·ÂÁ ÓÚ‚ÂÚ‡. éÔðÓÒ ÔÓÁ‚ÓÎflÂÚ Ò‰Â·ڸ ‚˚‚Ó‰, ˜ÚÓ 45,6% ̇ÒÂÎÂÌËfl Ò˜ËÚ‡ÂÚ, ˜ÚÓ êÓÒÒËfl fl‚ÎflÂÚÒfl ÔðÓ‰ÓÎÊÂÌËÂÏ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡. à ÚÓθÍÓ 29,5% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı ÓÔðÓ‚Âð„ÎË ˝ÚÓ ÛÚ‚ÂðʉÂÌËÂ. ç‡ ‚ÓÔðÓÒ Ó ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚË êÓÒÒËË ‰Îfl ÚÓð„Ó‚ÎË Ë ÚÛðËÁχ 36,2% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı ‰‡ÎË ÔÓÎÓÊËÚÂθÌ˚È ÓÚ‚ÂÚ.
‹stanbul (1009), Adana (127), Antalya (125), Ankara (116), ‹zmir (101), Trabzon (74) ve Samsun (74) illerinde yüz-yüze anket tekni¤i kullan›larak toplamda 1626 denek üzerinde yap›ld›. Ele ald›¤› konu bak›m›ndan Ruslar ile Türkler aras›ndaki iliflkileri genifl kapsaml› olarak inceleyen bu çapta bir araflt›rman›n daha önceden yap›lmam›fl oldu¤una dikkat çekmek istiyorum. Anketten baz› ilginç bölümleri k›saca aktarmakta yarar var. Ankete Rusya ile Türkiye’yi birbirine yak›n birer ülke olarak görenlerin oran›n›n yüzde 28’de kald›¤› gözlemlendi. Karfl›t fikri savunup Rusya ile Türkiye’nin birbirine yak›n devletler olmad›¤›n› savunanlar›n oran› yüzde 58,5 oldu. Dünya liderleri konusunda ç›kan tablo ilginçti. Türk insanlar›n›n kendilerine en yak›n ülke yöneticisi olarak Almanya lideri Schröder’i (yüzde 27,5), ABD Baflkan› Bush’u (17,8) ve üçüncü s›rada da yüzde 9,3’lük oran›yla Putin’i gördü¤ünü ortaya koydu. Bu üç ülke liderini yüzde 8,6’l›k oran›yla ‹ngiltere Baflbakan› Blair ve yüzde 7,7’lik oran›yla Fransa Cumhurbaflkan› Chirac takip etti. Ard›ndan 22 de¤iflik ülkeden liderler s›raland›. Anket sonuçlar›, Türk halk›n›n yüzde 69,2’lik büyük bir kesiminin Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u ile Rusya Federasyonu aras›ndaki fark› bilmedi¤i ortaya ç›kard›. Yaln›zca yüzde 24,4’lük bir kesim bu fark› bildi¤ini belirtirken yüzde 6,4’lük bir kesim de bir cevap vermedi. Anket, Türk halk›n›n yüzde 45,9’luk
Türkiye Baflbakan› Recep Tayyip Erdo¤an ve Rusya Devlet Baflkan› Vladimir Putin.
èðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð íÛðˆËË ê‰ÊÂÔ í‡ÈËÔ ùð‰Ó„‡Ì Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ êî Ç·‰ËÏËð èÛÚËÌ.
24,6% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı Ò˜ËÚ‡˛Ú, ˜ÚÓ ðÓÒÒËÈÒÍÓÂ Ë ÚÛðˆÍÓ ӷ˘ÂÒÚ‚‡ ÔÓıÓÊË, Ӊ̇ÍÓ 56,5% Û˜‡ÒÚÌËÍÓ‚ ÓÔðÓÒ‡ Û‚ÂðÂÌ˚, ˜ÚÓ ÏÂÊ‰Û ÚÛðˆÍËÏ Ë ðÓÒÒËÈÒÍËÏ Ì‡ðÓ‰‡ÏË ·Óθ¯Â ð‡Á΢ËÈ, ˜ÂÏ ÒıÓ‰ÒÚ‚‡. ֢ ӉÌËÏ Á̇˜ËÚÂθÌ˚Ï Ù‡ÍÚÓÏ ÒÚ‡ÎÓ Â‰ËÌӄ·ÒÌÓ ÛÚ‚ÂðʉÂÌË ·Óθ¯ÂÈ ˜‡ÒÚË ÓÔð‡¯ÂÌÌ˚ı (57,8%) Ó ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓÒÚË ÛÍðÂÔÎÂÌËfl ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò êÓÒÒËÂÈ. èðÓÚË‚ÓÔÓÎÓÊÌÓ„Ó ÏÌÂÌËfl ÔðˉÂðÊË‚‡˛ÚÒfl 24,8%. ç‡ ‚ÓÔðÓÒ «éÚÌÓ¯ÂÌËflÏ Ò êÓÒÒËÂÈ ËÎË Öë íÛðˆËfl ‰ÓÎÊ̇ Ôðˉ‡‚‡Ú¸ ·Óθ¯Â Á̇˜ÂÌË ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ?» 61,8% ÓÔð‡¯Ë‚‡ÂÏ˚ı ‚˚·ð‡ÎË Öë Ë ÚÓθÍÓ 10,3% Ò˜ËÚ‡˛Ú, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ‰ÓÎÊ̇
Türkiye’nin gelecekteki politikas›nda Rusya ile olan iliflkilerine mi, yoksa Avrupa Birli¤i ile olan iliflkilerine mi daha çok önem vermesi gerekti¤i fleklindeki soruya, kat›lanlar›n yüzde 61,8’i “AB”, yüzde 10,3’ü “Rusya” cevab›n› verdi.
ç‡ ‚ÓÔðÓÒ «éÚÌÓ¯ÂÌËflÏ Ò êÓÒÒËÂÈ ËÎË Öë íÛðˆËfl ‰ÓÎÊ̇ Ôðˉ‡‚‡Ú¸ ·Óθ¯Â Á̇˜ÂÌË ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ?» 61,8% ÓÔð‡¯Ë‚‡ÂÏ˚ı ‚˚·ð‡ÎË Öë Ë ÚÓθÍÓ 10,3% Ò˜ËÚ‡˛Ú, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ‰ÓÎÊ̇ ÓÚ‰‡‚‡Ú¸ ÔðËÓðËÚÂÚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflÏ Ò êÓÒÒËÂÈ. 76
k›sm›n›n Rusya’n›n, SSCB’nin devam› niteli¤i tafl›yan bir oluflum oldu¤unu düflündü¤ü ortaya ç›kard›. Karfl›t fikri savunanlar›n oran› ise yüzde 29,5’te kald›. Rusya’n›n ticari veya turistik aç›dan güvenli bir yer olup olmad›¤› sorusuna ankete kat›lanlar›n yüzde 36,2’si olumlu cevap verdi. Rus ve Türk toplumlar›n›n birbiriyle benzerlik gösteren toplumlar oldu¤unu düflünenlerin oran› yüzde 24,6 iken, bu iki toplum aras›nda benzerlikten çok, fark oldu¤unu savunanlar›n oran› yüzde 56,5 olarak ortaya ç›kt›. Anketin en önemli sonuçlar›ndan biri de, Türk halk›n›n yüzde 57,8 gibi büyük bir ço¤unlu¤unun Rusya ile olan iliflkilerin daha da güçlendirilmesi gerekti¤i düflüncesinde hemfikir olduklar›n› ortaya ç›karmas› oldu. Bu düflünceye kat›lmayanlar›n oran› sadece yüzde 24,8 idi. Türkiye’nin gelecekteki politikas›nda Rusya ile olan iliflkilerine mi, yoksa Avrupa Birli¤i ile olan iliflkilerine mi daha çok önem vermesi gerekti¤i fleklindeki soruya, kat›lanlar›n yüzde 61,8’i “AB” cevab›n› verirken, yüzde 10,3’ünün Rusya ile olan iliflkilere AB ile olan iliflkilerden daha çok önem verilmesi gerekti¤i görüflünde oldu¤u görüldü. Her ikisine de ayn› oranda önem verilmesi gerekti¤ini savunanlar›n oran› ise yüzde 24,7 olarak hesapland›. Ankette medyan›n en fazla ilgi gösterdi¤i bölüm, Türklerin akl›na Rusya dendi¤inde ilk olarak hayat kad›nlar›n›n gelmesi idi. Ankete göre, yüzde 33,6’l›k bir kesimin ya da baflka bir deyifller her üç Türk’ten birinin akl›na Rusya dendi¤inde ilk olarak hayat kad›nlar› geliyor. Yüzde 2,9’luk bir kesimin de kad›n ticaretini akl›na getirdi¤i göz önüne al›n›rsa, çok yüksek orandaki bir kitlenin Rusya’y› fuhufl ile özdefllefltirdi¤i söylenebilir. Rusya’y› gözünde so¤uk bir yer olarak canland›ranlar›n oran› yüzde 20,9 olarak saptanm›flken, akl›na ilk olarak Ruslar›n ulusal içece¤i votkay› getirenlerin oran› da yüzde 12,2 olarak saptand›. Ruslar›n kültür ve sanatlar›n› ilk olarak düflündü¤ünü belirtenlerin oran› ise yüzde 9,7 idi. Ayr›ca Rusya dendi¤i zaman akl›na hâlâ sosyalizm veya komünizm getirenlerin oran› da yüzde 9,4 idi. Yukar›da özetledi¤imiz anket çal›flmas›n›n benzerlerine ve baflka konulardaki araflt›rma ve konferans etkinliklerimize devam edece¤iz. Rusya ve Türkiye’de bir dizi bilim ve araflt›rma kurumu ile çeflitli ortak faaliyetler düzenlenmesi yolunda çabalar›m›z sürüyor. Rusça ve Türkçe yeni kitaplar ç›karmak gündemimizde. RUTAM olarak iki ülkede düzenlenecek bilimsel ve kültürel etkinlikler ile Türk-Rus iliflkilerinin zenginlefltirilmesi yolunda elimizden geleni yapmaya çal›flaca¤›z.
ÓÚ‰‡‚‡Ú¸ ÔðËÓðËÚÂÚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflÏ Ò êÓÒÒËÂÈ. 24,7% ðÂÒÔÓ̉ÂÌÚÓ‚ ÓÚ‚ÂÚËÎË, ˜ÚÓ íÛðˆËfl ‰ÓÎÊ̇ Ôðˉ‡‚‡Ú¸ Ó‰Ë̇ÍÓ‚Ó Á̇˜ÂÌË ÓÚÌÓ¯ÂÌËflÏ Ò êÓÒÒËÂÈ Ë Öë. Å·„Ó‰‡ðfl Òð‰ÒÚ‚‡Ï χÒÒÓ‚ÓÈ ËÌÙÓðχˆËË ÔÂð‚ÓÂ, ˜ÚÓ ÔðËıÓ‰ËÚ ÚÛðÍ‡Ï ‚ „ÓÎÓ‚Û ÔðË ÒÎÓ‚Â «êÓÒÒËfl» – ÊÂÌ˘ËÌ˚, Á‡ÌËχ˛˘ËÂÒfl ÔðÓÒÚËÚÛˆËÂÈ. ëӄ·ÒÌÓ ‰‡ÌÌ˚Ï ÓÔðÓÒ‡, Û 33,6% ËÎË Í‡Ê‰Ó„Ó ÚðÂÚ¸Â„Ó ðÂÒÔÓ̉ÂÌÚ‡ ÒÎÓ‚Ó «êÓÒÒËfl» ‡ÒÒÓˆËËðÛÂÚÒfl Ò ÊÂÌ˘Ë̇ÏË Î„ÍÓ„Ó Ôӂ‰ÂÌËfl. èðË·‡‚Ë‚ Í ˝ÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Û 2,9% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı ÒÎÓ‚Ó «êÓÒÒËfl» Ò‚flÁ‡ÌÓ Ò ÚÓð„Ó‚ÎÂÈ ÊÂÌ˘Ë̇ÏË, ÏÓÊÌÓ Ò‰Â·ڸ ‚˚‚Ó‰, ˜ÚÓ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ·Óθ¯ÓÈ ÔðÓˆÂÌÚ Ì‡ÒÂÎÂÌËfl íÛðˆËË ÓÚÓʉÂÒÚ‚ÎflÂÚ êÓÒÒ˲ Ò «„ÌÂÁ‰ÓÏ ð‡Á‚ð‡Ú‡ Ë ÔÓðÓ͇». ì 20,9% ÓÔðÓ¯ÂÌÌ˚ı êÓÒÒËfl ‡ÒÒÓˆËËðÛÂÚÒfl Ò ıÓÎÓ‰‡ÏË, ‡ Û 12,2% Ò «Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚Ï» ÒÔËðÚÌ˚Ï Ì‡ÔËÚÍÓÏ – ‚Ó‰ÍÓÈ. à ÚÓθÍÓ 9,7% ÓÔð‡¯Ë‚‡ÂÏ˚ı ̇Á‚‡ÎË ‚ ÓÚ‚ÂÚ Ì‡ ˝ÚÓÚ ‚ÓÔðÓÒ ÍÛθÚÛðÛ Ë ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó. äðÓÏ ˝ÚÓ„Ó, 9,4% ÔÓ‰ ÒÎÓ‚ÓÏ «êÓÒÒËfl» ‚Ò ¢ ÔÓÌËχ˛Ú ÒӈˇÎËÁÏ ËÎË ÍÓÏÏÛÌËÁÏ. å˚ Ó·flÁ‡ÚÂθÌÓ Ë ‚ ‰‡Î¸ÌÂȯÂÏ ·Û‰ÂÏ ÔðÓ‚Ó‰ËÚ¸ ÔÓ‰Ó·Ì˚ ËÒÒΉӂ‡ÌËfl, ‡ Ú‡ÍÊ Óð„‡ÌËÁÓ‚˚‚‡Ú¸ ð‡Á΢Ì˚ ÍÓÌÙÂðÂ̈ËË Ë ‰ðÛ„Ë ÏÂðÓÔðËflÚËfl. å˚ ÔðÓ‰ÓÎʇÂÏ ‚˚ÒÚÛÔ‡Ú¸ ËÌˈˇÚÓð‡ÏË ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ı ÔðÓÂÍÚÓ‚ Ò Ì‡Û˜ÌÓËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍËÏË ˆÂÌÚð‡ÏË íÛðˆËË Ë êÓÒÒËË. Ç Ì‡¯Ë Ô·Ì˚ ‚ıÓ‰ËÚ ËÁ‰‡‚‡Ú¸ ÌÓ‚˚ ÍÌË„Ë Ì‡ ðÛÒÒÍÓÏ Ë ÚÛðˆÍÓÏ flÁ˚͇ı. RUTAM ‚ÒÂÏË ÒË·ÏË ÒÚðÂÏËÚÒfl Óð„‡ÌËÁÓ‚˚‚‡Ú¸ ̇ۘÌ˚Â Ë ÍÛθÚÛðÌ˚ ÏÂðÓÔðËflÚËfl ‚ ‰‚Ûı ÒÚð‡Ì‡ı, ‡ Ú‡ÍÊ ‰Â·ڸ ‚Ò ‚ÓÁÏÓÊÌÓ ‰Îfl ÛÍðÂÔÎÂÌËfl ðÓÒÒËÈÒÍÓ-ÚÛðˆÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ.
èÓðÚðÂÚ Portre
Ñåàíêàâ ÑìÑçàäéÇ:
ëËÒÚÂχ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ ÔÓÏÂÌfl·Ҹ DM‹TR‹ DUDN‹KOV:
De¤erler sistemi de¤iflti ãÂÓÌˉ üÍËÏӂ˘
Leonid Yakimoviç
ÜÛð̇ÎËÒÚ (åÓÒÍ‚‡).
Gazeteci (Moskova).
Ç
‰‚ÛıÍÓÏ̇ÚÌÓÈ Í‚‡ðÚËðÂ, ‚ ÍÓÚÓðÓÈ ÊË‚ÂÚ ÑÏËÚðËÈ ÑÛ‰ÌËÍÓ‚ ÒÓ Ò‚ÓÂÈ ÒÂϸÂÈ ËÁ ÔflÚË ˜ÂÎÓ‚ÂÍ (ÓÌ Ò‡Ï, ÊÂ̇ ü̇, Ò˚Ì, ‰Ó˜Í‡ Ë Ï‡Ï‡), ÙÓðÚÓ˜ÍË Ë ÓÍ̇ ˝ÚËÏ ÎÂÚÓÏ ÎÛ˜¯Â Ì ÓÚÍð˚‚‡Ú¸. ç‡ ÏÂÒڠ̉‡‚ÌÓ ÒÌÂÒÂÌÌÓ„Ó ‰Óχ Ò ÛÚð‡ Á‡·Ë‚‡˛Ú Ò‚‡Ë, ð‚ÛÚ ·Ûθ‰ÓÁÂð˚ – ðfl‰ÓÏ Ò Â„Ó ÚÓÊ ӷð˜ÂÌÌÓÈ ÔflÚ˽ڇÊÍÓÈ ÒÚðÓËÚÒfl Ó˜Âð‰̇fl ·‡¯Ìfl. ÑÏËÚð˲ ̇ Ì ð‡ÒÒ˜ËÚ˚‚‡Ú¸ ̘„Ó, ˝ÚÓ ÊËθ ‚ ÓÒÌÓ‚ÌÓÏ ÔÓȉÂÚ Ì‡ ÔðÓ‰‡ÊÛ. «ÑËχ, – Á‡‰‡˛ fl ÂÏÛ ÔÂð‚˚È ‚ÓÔðÓÒ, – ÔÂðÂÂÁ‰, ÔÓıÓÊÂ, ÓÚÍ·‰˚‚‡ÂÚÒfl ̇ ÌÂÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓ ‚ðÂÏfl. Ä Ú˚ ÏÓ„ ·˚ Ò‡Ï ÍÛÔËÚ¸ ÌÓ‚Û˛ Í‚‡ðÚËðÛ?» «Ñ‡ÊÂ Ë ‰Ûχڸ ̘„Ó. ïÓÚfl ÒÂȘ‡Ò fl Á‡ð‡·‡Ú˚‚‡˛ Òð‡‚ÌËÚÂθÌÓ ÌÂÔÎÓıÓ. ч Ë Á‡˜ÂÏ, ÂÒÎË ‰ÓÏ ‚Ò ð‡‚ÌÓ Ë‰ÂÚ ÔÓ‰ ÒÌÓÒ», – Óڂ˜‡ÂÚ ÓÌ. Ç ˝ÚÓÚ ‰ÓÏ 10-ÎÂÚÌËÈ ÑËχ ÔðËÂı‡Î Ò Ï‡ÏÓÈ ÔÓÒΠ ð‡Á‚Ó‰‡. á‰ÂÒ¸ ÓÌ ıÓ‰ËÎ ‚ ¯ÍÓÎÛ, ÍÓÚÓðÛ˛ Á‡ÍÓ̘ËÎ ÛÊ ‚ ÔÂðËÓ‰ ÔÂðÂÒÚðÓÈÍË. ì˜ËÎË Ó‰ÌÓÏÛ, ‚ÒÔÓÏË̇ÂÚ ÓÌ, ‡ ÊËÁ̸ Ó͇Á‡Î‡Ò¸ ÒÓ‚ÒÂÏ ‰ðÛ„ÓÈ. ÇÏÂÒÚÓ ıËÏËÍÓ-ÚÂıÌÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó ËÌÒÚËÚÛÚ‡, ‚ ÍÓÚÓð˚È ÒÓ·Ëð‡ÎÒfl ÔÓÒÚÛÔ‡Ú¸ ÑËχ, ÓÌ Ó͇Á‡ÎÒfl ‚ åÓÒÍÓ‚ÒÍÓÈ ¯ÍÓΠÏÂÚð‰ÓÚÂÎÂÈ Ë ÓÙˈˇÌÚÓ‚, „‰Â ÔÓÎÛ˜ËÎ ÒÔˆˇθÌÓÒÚ¸ «ÓÙˈˇÌÚ 4-„Ó ð‡Áðfl‰‡». èÓð‡·ÓڇΠ‚ ÚðÂı ðÂÒÚÓð‡Ì‡ı, ÌÓ ‚ ÍÓ̈ ÍÓ̈ӂ ÔÓÌflÎ, ˜ÚÓ Á‡ÌËχÂÚÒfl Ì ҂ÓËÏ ‰ÂÎÓÏ, ˜ÚÓ ÌËÍÓÏÛ Â„Ó Á̇ÌËfl Ì ÌÛÊÌ˚. éÌ ÛÒÚðÓËÎÒfl ‚ Óıð‡ÌÛ ‚ ÔÒËıÓÌ‚ðÓÎӄ˘ÂÒÍËÈ ËÌÚÂð̇Ú. ꇷÓÚ‡fl Ú‡Ï, Ô‡ð‡ÎÎÂθÌÓ ÓÚÍð˚ΠχÎÂ̸ÍÛ˛ ÙËðÏÛ, ÔÓÒÚ‡‚Îfl‚¯Û˛ ÔðÓ‰ÛÍÚ˚ ‚ ËÌÚÂðÌ‡Ú Ë ‚ ‰ðÛ„Ë ÔÓ‰Ó·Ì˚ Á‡‚‰ÂÌËfl. ïÓÚfl Ó˜Â̸ ·˚ÒÚðÓ ÑÏËÚðËfl ÓÚÚÂÒÌËÎË ÓÚ ˝ÚÓ„Ó Ì·Óθ¯Ó„Ó, ÌÓ ÔðË·˚θÌÓ„Ó ‰Â·. Ä ÚÛÚ Ë ‰ÂÙÓÎÚ „ðflÌÛÎ. ïÓðÓ¯Ó Â˘Â, ˜ÚÓ ÓÒÓ·˚ı Û·˚ÚÍÓ‚ ÑËχ Ì ÔÓÌÂÒ. í‡Í ˜ÚÓ ‚Ò Á‡ÍÓ̘ËÎÓÒ¸ ‚ÔÓÎÌ ·ÂÁ·ÓÎÂÁÌÂÌÌÓ. íÂÏ ·ÓÎÂÂ, Ô‡ðÂ̸ ÔÓÌËχÎ, ˜ÚÓ Â˘Â ÌÂÏÌÓ„Ó – Ë ÓÌ Ò‡Ï ÒÚ‡ÌÂÚ Ô‡ˆËÂÌÚÓÏ ˝ÚÓ„Ó ËÌÚÂð̇ڇ. ñÂÎ˚È „Ó‰ ÔðÓ¯ÂÎ ·ÂÁ ð‡·ÓÚ˚. Ç˚ðÛ˜‡Î‡ χ¯Ë̇ – ÇÄá-2104, ÍÓÚÓðÛ˛ ÑËχ ÍÛÔËÎ ÌÂÁ‡‰ÓÎ„Ó ‰Ó ‰ÂÙÓÎÚ‡. èÓ‰ð‡·‡Ú˚‚‡Î ̇ ÌÂÈ, ˜ÚÓ Ì‡Á˚‚‡ÂÚÒfl «·ÓÏ·Ëλ. ÜÂ̇ ‚ ˝ÚÓ ‚ðÂÏfl
78
D
mitri Dudnikov iki odal› bir dairede befl kifliden (kendisi, efli Yana, o¤lu, k›z› ve annesi) oluflan ailesiyle birlikte yafl›yor. Bu yaz en iyisi, perde ve pencereleri açmamak. K›sa bir zaman önce y›k›lan evin yerine yenisini infla ediyorlar, bu nedenle evin yan›nda buldozerler çal›fl›yor. Onun yan›na da baflka bir befl katl› apartman daha dikiyorlar ama Dmitri’ye bundan bir fayda yok çünkü yap›lacak daireler sat›lacak. ‹lk sorumu “Dima, galiba yeni eve tafl›nman›z bir hayli uzun sürecek, sen kendine yeni bir daire almay› düflünmüyor musun?” diye sordum. “Bunu düflünmek bile imkans›z. Asl›nda eskiye nazaran iyi para kazan›yorum. E¤er evim y›k›lacaksa neden sat›n alay›m ki” diye cevap veriyor Dima. Dima henüz on yafl›ndayken annesi babas›ndan boflan›nca bu eve tafl›nm›fllar. Dima bu evde perestroyka y›llar›nda bitirdi¤i okula gitmifl. O y›llar› hat›rlayarak, okulda ö¤retilenle hayat›n getirdiklerinin çok farkl› fleyler oldu¤unu, dolay›s›yla okulu bitirdikten sonra Kimya Teknoloji Enstitüsü’nde okumaya devam etmek yerine “dördüncü dereceden garson” mesle¤ini edinerek Moskova Komi ve Garson Okulu’na girmek zorunda kald›¤›n› anlat›yor. Üç restoranda çal›flm›fl. Bir psiko-nevroloji yat›l› okuluna koruma görevlisi olarak girmifl. Burada çal›fl›rken bu yat›l› okula ve di¤er kimi müesseselere g›da maddesi tafl›yan küçük bir flirket kurmufl. Fakat Dmitri bu kârl› ve küçük iflten çok k›sa sürede uzaklaflt›r›lm›fl, flirketi iflas etmifl. Bunun iyi taraf›, her fleye ra¤men Dima’n›n ciddi bir zarara u¤ramam›fl olmas›yd›. Dolay›s›yla her fley problemsiz bitmiflti. Üstelik ifller yolunda gitmezse kendisinin de bu okulun bir hastas› olabilece¤ini iyi anlam›flt›. Dima bir y›l boyunca iflsiz kald›. Bu zaman zarf›nda henüz iflas etmemiflken ald›¤› VAZ2104 otomobil Dima’n›n yard›m›na yetiflmifl,
·˚· ‚ ‰ÂÍðÂÚÌÓÏ ÓÚÔÛÒÍÂ, ‡ ð‡·Óڇ· Ó̇ ÚÓ„‰‡ ‚ ÍÓÏ·Ë̇Ú ÔËÚ‡ÌËfl ÔðË ìÔð‡‚ÎÂÌËË ‰Â·ÏË èðÂÁˉÂÌÚ‡. Ç 1998 „Ó‰Û ü̇ ðӉ˷ ‰Ó˜ÍÛ, ÍÓÚÓðÛ˛ ̇Á‚‡ÎË ÑˇÌÓÈ. í‡Í Ë ÔÂð·˂‡ÎÒfl ÑËχ ‚ðÂÏÂÌÌ˚ÏË Á‡ð‡·ÓÚ͇ÏË, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ Ë Ì‡ ÍÓÏ·Ë̇ÚÂ, „‰Â ‚ðÂÏfl ÓÚ ‚ðÂÏÂÌË Óð„‡ÌËÁÓ‚˚‚‡Î ·‡ÌÍÂÚ˚, ÔÓ͇ Ӊ̇ Á̇ÍÓχfl ‰‡Ï‡ Ì Ôð‰ÎÓÊË· ÂÏÛ ÒÚ‡Ú¸ ÍÓÏԇ̸ÓÌÓÏ ‚ ÙËðÏÂ, ÍÓÚÓðÛ˛ Ó̇ ÒÓ·Ëð‡Î‡Ò¸ ÓÚÍð˚Ú¸. à‰Âfl ·˚· ÌÂÔÎÓı‡fl: ҉·ڸ ðÂÒÚÓð‡Ì ̇ ·‡Á ͇ÙÂÚÂðËfl ‚ Á‰‡ÌËË Ó‰ÌÓ„Ó ËÁ ÏËÌËÒÚÂðÒÚ‚. é‰Ì‡ÍÓ Ì‡ ‰ÂΠ‚Ò ÔÓÎÛ˜ËÎÓÒ¸ ÌÂ Ú‡Í ÒÍ·‰ÌÓ. äÓÏԇ̸ÓÌÓÏ ÑËχ Ì ÒÚ‡Î, ‚ÁflÎË ‰ðÛ„Ó„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇, ‡ ÓÌ ÓÒÚ‡ÎÒfl ̇ ‚ÚÓð˚ı ðÓÎflı, ‰Â·fl Ò‡ÏÛ˛ „ðflÁÌÛ˛ ð‡·ÓÚÛ. äÓ„‰‡ Ê ÒÚ‡ÎÓ flÒÌÓ, ˜ÚÓ ÔðÓÂÍÚ ‚ðfl‰ ÎË ·Û‰ÂÚ ð‡ÎËÁÓ‚‡Ì, ÓÌ ‚ Ó˜Âð‰ÌÓÈ ð‡Á ð¯ËÎ ÔÓÏÂÌflÚ¸ Ò‚Ó˛ ÊËÁ̸. ä‡Í-ÚÓ Ì‡ ÛÎˈ ÑÏËÚðËÈ ‚ÒÚðÂÚËÎ ÒÚ‡ðÓ„Ó ¯ÍÓθÌÓ„Ó ÔðËflÚÂÎfl. é͇Á‡ÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ÓÌ ÛÊ ÌÂÒÍÓθÍÓ ÎÂÚ ‚ÓÁËÚ „ðÛÁ˚ ̇ Ò‚ÓÂÈ Ï‡¯ËÌ «É‡ÁÂθ» (ËÏÂfl, ÏÂÊ‰Û ÔðÓ˜ËÏ, ‚˚ү ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËÂ). àÒ͇ڸ ÌÓ‚Û˛ ð‡·ÓÚÛ ÏÓÊÌÓ ‰Ó΄Ó, Ò͇Á‡Î ÓÌ ÑËÏÂ, ‡ ˝ÚÓ ð‡θÌÓ. èðÓ‰‡‚‡È Ò‚Ó˛ «˜ÂÚ‚ÂðÍÛ», ÔÓÍÛÔ‡È «É‡ÁÂθ» Ë ‚ ÔÛÚ¸! à ‚ÓÚ ÛÊ ‰‚‡ „Ó‰‡ ÑÏËÚðËÈ ð‡Á˙ÂÁʇÂÚ ÔÓ åÓÒÍ‚Â Ë Ó·Î‡ÒÚË Ì‡ Ò‚ÓÂÏ „ðÛÁӂ˘ÍÂ, ÍÓÚÓð˚È ÓÌ ÛÊ ‰‡‚ÌÓ ÓÍÛÔËÎ. í·fl ÛÒÚð‡Ë‚‡ÂÚ Ú‚Ófl ð‡·ÓÚ‡? ꇷÓÚ‡ Û ÏÂÌfl Ò‰Âθ̇fl, ÌÓ ÂÒÚ¸ ÏËÌËχθÌ˚È ÓÍ·‰ ËÁ ð‡Ò˜ÂÚ‡ ‚ÓÒ¸Ï˘‡ÒÓ‚Ó„Ó ð‡·Ó˜Â„Ó ‰Ìfl. òÂÒÚ¸ ‰ÌÂÈ ‚ ̉Âβ („‡ð‡ÌÚËðÓ‚‡ÌÌ˚ 1300 ðÛ·ÎÂÈ ‚ ‰Â̸) ÔÎ˛Ò Ò‚ÂðıÛðÓ˜Ì˚Â. îËðχ, Ò ÍÓÚÓðÓÈ Û ÏÂÌfl ÍÓÌÚð‡ÍÚ, ‰‡ÂÚ ÍÓÌÍðÂÚÌ˚ ‡‰ðÂÒ‡, fl ‰‡Ê ÏÓ„Û ‚˚·Ëð‡Ú¸, ˜ÚÓ ÏÂÌfl ÛÒÚð‡Ë‚‡ÂÚ, ‡ ˜ÚÓ ÌÂÚ – ÓÚ͇Á˚‚‡˛Ò¸. Ñ·˛ ÚÓ, Á‡ ˜ÚÓ Ô·ÚflÚ. 燘‡Î¸ÌËÍÓ‚ ÌÂÚ, Ò‡Ï Óڂ˜‡˛ Á‡ Ò·fl Ë Á‡ Ò‚Ó˛ ð‡·ÓÚÛ. à‰Û Á‡ χ¯ËÌÓÈ, Ó̇ Û ÏÂÌfl ̇ ÒÚÓflÌÍ ̇ıÓ‰ËÚÒfl, ÂÒÎË ÌÂ Ò ð‡‰ÓÒÚ¸˛, ÚÓ Ò ˜Û‚ÒÚ‚ÓÏ Í‡ÍÓ„Ó-ÚÓ Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðÂÌËfl. à ‚ÓÓ·˘Â ÒڇΠڇÍËÏ ÒÔÓÍÓÈÌ˚Ï, ˜ÚÓ ‰‡Ê ‚ Ôðӷ͇ı ÒÚÓ˛, Ì ÌÂð‚Ì˘‡fl. ïÓÚfl Ò„ӉÌfl
bu araçla bir süre “bombil” olarak adland›r›lan bir ifl yapm›flt›. Efli, Cumhurbaflkanl›¤› idaresinde faaliyet yürüten bir g›da kombinas›nda çal›fl›yordu ve o zamanlar henüz do¤um iznindeydi. Yana 1998’de ad›n› Diana koydu¤u bir k›z çocu¤u do¤urdu. Dima bu flekilde geçici ifllerde çal›fl›p durdu. Arada bir bu kombinada aç›k büfe yiyecek tezgah› da aç›yordu. O dönemler henüz bir tan›d›k olan o kad›n ona ortakl›k teklifi yapmam›flt›. Fikir çok güzeldi: Bakanl›klar›n birinin binas›ndaki kafeteryan›n bünyesinde bir restoran aç›lacakt›. Fakat her fley o kadar kolay de¤ildi. Dima ortak olmad› ve yerine baflkas›n› ald›lar ve Dima kirli ifllerde çal›flarak ikinci planda kald›. Bu projenin de gerçekleflemeyece¤ini anlayan Dima ikinci defa hayat›n› de¤ifltirmeye karar verir. Dima bir gün caddede giderken okul arkadafl›yla karfl›lafl›r. Arkadafl›n›n birkaç y›ld›r “Gazel” marka arabas›yla yük tafl›d›¤›n› ö¤renir (hem de üniversite diplomas›na sahip olmas›na ra¤men). Arkadafl› Dima’ya yeni bir ifl araman›n oldukça uzun sürdü¤ünü ve bunun bir realite oldu¤unu söyleyerek “kendi ‘Çetverka’n› (VAZ-2104 model Rus yap›m› otomobil) sat, onun yerine bir Gazel al ve tam yol ileri!” tavsiyesinde bulunur. O gün bu gün tam iki y›ld›r Dima çok eskiden ald›¤› yük arabas›yla Moskova flehir içi ve bölgesini turluyor.
éÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ÛÒÔÂıÛ ‚ êÓÒÒËË, Í‡Í ÏÌ ͇ÊÂÚÒfl, ÓÚð‡Ê‡ÂÚ ‚Ò˛ ÔðÓÚË‚Óð˜˂ÓÒÚ¸ Ë Ó·˘ÂÒÚ‚‡, Ë ˜ÂÎÓ‚Â͇. Rusya’da baflar› toplumun ve insan›n içine düfltü¤ü çeliflkiyi yans›t›yor.
‹flinden memnun musun? Parça bafl›na yap›lan bir iflim var. Günde sekiz saatlik bir çal›flmayla minimum bir kazanç elde edebiliyorum. Haftada alt› gün günde 1300 ruble garanti, art› bir de s›ra d›fl› ifller. Kendisiyle anlaflma yapt›¤›m firma bana belirli adresler veriyor. Bunlardan istedi¤imi ediyor istemedi¤imi reddedebiliyorum. Hangisinin karfl›l›¤›n› öderlerse o ifli yap›yorum. Bafl›mda herhangi bir idareci yok, 79
ëÛ‰fl ÔÓ ÏÓÂÏÛ ÓÍðÛÊÂÌ˲, Ì˚̯Ìflfl ÏÓÎÓ‰Âʸ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÚðÂÁ‚Ó ÓˆÂÌË‚‡ÂÚ ÓÚÌÓ¯ÂÌË ‚·ÒÚË Ë Ó·˘ÂÒÚ‚‡ Í ÒÂ·Â Í‡Í ·ÂÁð‡Á΢ÌÓÂ. E¤er kendi çevremden hareketle de¤erlendirecek olursam, gençlik hükümetin ve toplumun kendisine fazla önem vermedi¤ini düflünüyor.
ÛÊ Ì ‚Ò ÏÂÌfl ÛÒÚð‡Ë‚‡ÂÚ. èÓ‰ÛÏ˚‚‡˛, Ì ÓÚÍð˚Ú¸ ÎË Ò‡ÏÓÏÛ ËÎË Ò ÍÓÏԇ̸ÓÌÓÏ Ò‚Ó˛ ÙËðÏÛ „ðÛÁÓÔÂð‚ÓÁÓÍ. ë„ӉÌfl Ú˚ ÏÓʯ¸ Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ Ê ‰‡ÎË ðÂÙÓðÏ˚ ‚ ÒÚð‡Ì ÚÂ·Â Ë Ú‚ÓÂÏÛ ÔÓÍÓÎÂÌ˲? óÚÓ Í‡Ò‡ÂÚÒfl ÏÂÌfl ΢ÌÓ, ÚÓ fl ÒÍÓð ·Óθ¯Â ÔÓÚÂðflÎ, ˜ÂÏ ‚˚Ë„ð‡Î. ч, ÛÒÔ¯Ì˚ı β‰ÂÈ ÌÂχÎÓ, ÌÓ ÒðÂ‰Ë ÌËı Î˯¸ Ì·Óθ¯‡fl ˜‡ÒÚ¸ ‰Ó·Ë·Ҹ ˜Â„Ó-ÚÓ ‚ ˝ÚÓÈ ÊËÁÌË ˜ÂÒÚÌ˚Ï ÚðÛ‰ÓÏ. èðË ÒÓ‚ÂÚÒÍÓÈ ‚·ÒÚË fl ÔÓ¯ÂÎ ·˚ ‚ ËÌÒÚËÚÛÚ, ÔÓÚÓÏ ð‡·ÓڇΠ·˚ ÔÓ Î˛·ËÏÓÈ ÒÔˆˇθÌÓÒÚË. äÒÚ‡ÚË, Ò„ӉÌfl fl ð‡θÌÓ Ó˘Û˘‡˛, ˜ÚÓ ÏÌ Ì ı‚‡Ú‡ÂÚ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl, ‰ÓÒ‡‰ÌÓ, ˜ÚÓ Ì ‚·‰Â˛, ıÓÚfl ·˚ ˝ÎÂÏÂÌÚ‡ðÌÓ, ‡Ì„ÎËÈÒÍËÏ flÁ˚ÍÓÏ. íÂÏ Ì ÏÂÌÂÂ, fl ¢ ‚Âð˛ ‚ ÚÓ, ˜ÚÓ ÛÒÔÂı‡ ÏÓÊÌÓ ‰Ó·ËÚ¸Òfl Ò‚ÓËÏ ÚðÛ‰ÓÏ, ıÓÚfl ÚÓ, ˜ÚÓ fl ‚ËÊÛ ‚ÓÍðÛ„ Ò·fl, „Ó‚ÓðËÚ Ó· Ó·ð‡ÚÌÓÏ. ÇÔðÓ˜ÂÏ, Ì ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ Û Ì‡Ò ÂÒÚ¸ ڇ͇fl ÔÓ„Ó‚Óð͇: «éÚ ÚðÛ‰Ó‚ Ôð‡‚‰Ì˚ı Ì ̇Ê˂¯¸ Ô‡Î‡Ú Í‡ÏÂÌÌ˚ı». åÌ ͇ÊÂÚÒfl, ˜ÚÓ ‚ ˆÂÎÓÏ Û ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË ÚðÛ‰ Ì ÒÚÓËÚ Ì‡ ÔÂð‚ÓÏ ÏÂÒÚÂ. äÚÓ-ÚÓ, ð‡ÁÛÏÂÂÚÒfl, Ò͇ÊÂÚ ‚‡Ï, ˜ÚÓ ÛÒÔÂı – ˝ÚÓ ÚðÛ‰. çÓ ÏÌÓ„Ë ҘËÚ‡˛Ú, ˜ÚÓ ˝ÚÓ Û‰‡˜‡, Ò‚flÁË, ·Ó„‡Ú˚ ðÓ‰ËÚÂÎË Ú.Ô. óÚÓ, ÔÓ-Ú‚ÓÂÏÛ, ÏÓÊÌÓ, ‡ ˜ÚÓ Ì ÒÚÓËÚ Ò˜ËÚ‡Ú¸ ÛÒÔÂıÓÏ? ãÂÚ ‚ 15 ÏÌ ͇Á‡ÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ÛÒÔÂı – ˝ÚÓ Í‚‡ðÚËð‡, χ¯Ë̇, ‰‡˜‡ Ë ‚ˉÂÓχ„ÌËÚÓÙÓÌ. ë„ӉÌfl Û ÏÂÌfl ÂÒÚ¸ «‚ˉ‡Í», ‰‡˜‡ ‚ 100 ÍÏ ÓÚ åÓÒÍ‚˚ (ÓÒڇ·Ҹ ÓÚ ‰Â‰‡), „‰Â ‚Ò ÎÂÚÓ ÊË‚ÛÚ ÏÓË ‰ÂÚË Ò ·‡·Û¯ÍÓÈ. Ç·‰Â˛ χ¯ËÌÓÈ, ÌÓ ˝ÚÓ ÛÊ Ì ðÓÒÍÓ¯¸, Í‡Í ·˚ÎÓ ð‡Ì¸¯Â, ‡ ‰Îfl ÏÂÌfl ‰‡Ê Ì Òð‰ÒÚ‚Ó ÔÂð‰‚ËÊÂÌËfl, ‡ ÓðۉˠÚðÛ‰‡. É·‚ÌÓ Ê ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÔÓÏÂÌfl·Ҹ ÒËÒÚÂχ ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ. ÖÒÎË Â˘Â ÒÓ‚ÒÂÏ Ì‰‡‚ÌÓ ‰Îfl ÏÂÌfl ·˚ÎÓ ‚‡ÊÌÓ
80
kendim ve iflimle ilgili her fleye kendim karar veriyorum. Arabam otoparkta duruyor. Onu almaya nefleyle gitmiyorsam, baflka bir fley için gidiyorum demektir. Kimi zaman kendimi bir yere kapat›lm›fl gibi hissetti¤imde bile telafllanmayacak kadar sakin birisi oldum. Kald› ki bugün için memnun olmad›¤›m fleyler de var. Bazen “kendi bafl›ma veya herhangi birisiyle birlikte bir tafl›mac›l›k flirketi kursam m›?” diye düflündü¤üm de oluyor. Bugün reformlar›n sana, ailene ve ülkene ne verdi¤ini söyleyebilir misin? E¤er bana ne getirdi¤inden bahsedecek olursak, kazanmaktan çok kaybettim. Evet, baflar›l› olanlar var fakat çok az› gerçekten dürüst çal›flarak hayatta sahip olduklar›n› elde ettiler. E¤er Sovyetler Birli¤i döneminde olsayd›m, önce üniversiteye gider, ondan sonra sevdi¤im kendi mesle¤imde çal›fl›rd›m. Bugün ald›¤›m e¤itimin yetersiz oldu¤unu biliyorum. ‹dare edecek kadar bile ‹ngilizce bilmeyiflim beni rahats›z ediyor. Bununla birlikte, çevremde aksini görsem bile, insan›n kendi gayretiyle de baflar›y› elde edebilece¤ine inan›yorum. Bununla ilgili söylenen “dürüst çal›flarak tafltan yap›lma bir saray elde edemezsin” özdeyiflimiz bofluna de¤ildir. Bence Rus gençli¤i için emek ilk s›rada gelmiyor. Belki baz›lar› baflar›n›n emekte oldu¤unu söyleyeceklerdir. Fakat yine de birço¤u, flans, bir yerlerde day›s› olmak, zenginlik gibi fleylerin baflar›n›n gerçek sebebi oldu¤unu düflünüyordur. Sana göre baflar›n›n ne oldu¤u ve ne olmad›¤› hakk›nda ne söyleyebiliriz? Henüz on befl yafl›mdayken baflar›y› bir daire, araba, yazl›k ve video olarak de¤erlendirirdim. Bugün benim bir videom ve Moskova’dan 100 km uzakl›kta her yaz babaanneleriyle birlikte çocuklar›m›n yaflad›¤› bir yazl›¤›m (dedemden kalan) var. Bir arabaya sahibim, ama bu, eskiden oldu¤u gibi bir zenginlik de¤il, benim için arabam binek olmaktan çok, bir ifl arac›. Burada mesele, de¤erler sisteminin de¤iflmifl olmas›d›r. E¤er bundan k›sa bir zaman önce benim için önemli olan fley bir ifle yerleflmekse, bugün ilk s›ray› ailem alm›fl durumda. Yeni bir ifl ise sadece para demek de¤il, bir tür kendini gerçeklefltirme imkan›d›r. Ben bu konuda yeteri kadar “orijinal bir örnek” de¤ilim. Bir sosyolojik araflt›rmada genç erkek ve k›zlar›n yar›s›n›n baflar›y› “bir aile ve çocuk sahibi olmak” fleklinde de¤erlendirdiklerini okumufltum. Fakat e¤er “bugün Rusya’da her soruna çözüm getirebilecek fleyin ne oldu¤unu” sormufl olsalard›, verilecek cevab›n “zenginlik ve para” olaca¤›ndan hiç flüphem yok. E¤er kendi çocuklar›m söz konusuysa, ben her fleyden önce onlara maddi refah diliyorum. Çünkü geleceklerinden oldukça endifleleniyorum.
ÛÒÚðÓËÚ¸Òfl Ò‡ÏÓÏÛ, ÚÓ Ò„ӉÌfl ̇ ÔÂð‚ÓÏ ÏÂÒÚ – ÒÂϸfl. Ä ÌÓ‚‡fl ð‡·ÓÚ‡ – ˝ÚÓ Ì ÔðÓÒÚÓ ‰Â̸„Ë, ‡ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ͇ÍÓÈ-ÚÓ Ò‡ÏÓð‡ÎËÁ‡ˆËË. ü ‚ ˝ÚÓÏ, ÍÓ̘ÌÓ, Ì ÓðË„Ë̇ÎÂÌ. íÛÚ ‚ Ó‰ÌÓÏ ÒÓˆËÓÎӄ˘ÂÒÍÓÏ ÓÔðÓÒ fl ÔðÓ˜ËÚ‡Î, ˜ÚÓ ÔÓ˜ÚË ÔÓÎÓ‚Ë̇ ÏÓÎÓ‰˚ı ˛ÌÓ¯ÂÈ Ë ‰Â‚Û¯ÂÍ Ò˜ËÚ‡ÂÚ ÛÒÔÂıÓÏ Ì‡Î˘Ë ÒÂÏ¸Ë Ë ‰ÂÚÂÈ. çÓ ÂÒÎË ·˚ Ëı ÒÔðÓÒËÎË: «óÚÓ Ò„ӉÌfl ‚ êÓÒÒËË ËÏÂÂÚ ð¯‡˛˘Â Á̇˜ÂÌËÂ?», ÓÚ‚ÂÚ, fl Û‚ÂðÂÌ, ·˚Î ·˚ Ó‰ÌÓÁ̇˜Ì˚Ï: «ÅÓ„‡ÚÒÚ‚Ó, ‰Â̸„Ë». äÒÚ‡ÚË, ÂÒÎË ð˜¸ Á‡È‰ÂÚ Ó ÏÓËı ‰ÂÚflı, fl ÔðÂʉ ‚ÒÂ„Ó ·Û‰Û Ê·ڸ ËÏ ËÏÂÌÌÓ Ï‡ÚÂðˇθÌÓ„Ó ·Î‡„ÓÔÓÎÛ˜Ëfl, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ Ò„ӉÌfl ÏÌ ÒÚð‡¯ÌÓ Á‡ Ëı ·Û‰Û˘ÂÂ.
ëÔðÓÒËÚ ÏÂÌfl, ̇¯ÂÎ ÎË fl Ò‚Ó ÏÂÒÚÓ ‚ ÊËÁÌË? íÂðÏËÌ «ÔÓÚÂðflÌÌÓ ÔÓÍÓÎÂÌË» – ˝ÚÓ ÒÔð‡‚‰ÎË‚Ó ÔÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌ˲ Í ÚÂ·Â Ë Ú‚ÓËÏ Ò‚ÂðÒÚÌË͇Ï? ëÔðÓÒËÚ ÎÛ˜¯Â, ̇¯ÂÎ ÎË fl Ò‚Ó ÏÂÒÚÓ ‚ ÊËÁÌË? èÓÌËχÂÚÂ, ÔðËÁ̇ÍË ÛÒÔÂı‡ „Óð‡Á‰Ó ÒÎÓÊÌÂÂ, ÏÌÓ„ÓÓ·ð‡ÁÌÂÂ, ˜ÂÏ Í‡ÊÂÚÒfl. éÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ÛÒÔÂıÛ ‚ êÓÒÒËË, Í‡Í ÏÌ ͇ÊÂÚÒfl, ÓÚð‡Ê‡ÂÚ ‚Ò˛ ÔðÓÚË‚Óð˜˂ÓÒÚ¸ Ë Ó·˘ÂÒÚ‚‡, Ë ˜ÂÎÓ‚Â͇. êÓÒÒËflÌÂ, ‰‡Ê ҇Ï˚ ÛÒÔ¯Ì˚Â, ‚Ò„‰‡ ÒÚ‡ð‡ÎËÒ¸ Ì ‰ÂÏÓÌÒÚðËðÓ‚‡Ú¸ Ò‚ÓÈ ‰ÓÒÚ‡ÚÓÍ, ÒÎÓÊË·Ҹ ‰‡Ê ÛÒÚÓȘ˂‡fl ÔðË‚˚˜Í‡ Ôð˷‰ÌflÚ¸Òfl. í‡Í, ̇ ‚ÒflÍËÈ ÒÎÛ˜‡È. ùÚÓ „ÂÌ̇fl Ô‡ÏflÚ¸. óÚÓ Ê ͇҇ÂÚÒfl «ÔÓÚÂðflÌÌÓ„Ó ÔÓÍÓÎÂÌËfl», ÚÓ ˝ÚÓ ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ Ú‡Í Ë ÂÒÚ¸. ÇÓÚ ‚‡Ï ÔðËÏÂð. åÓÈ Ó‰ÌÓÍ·ÒÒÌËÍ, ÔðÂÍð‡ÒÌ˚È Ï‡ÚÂχÚËÍ, Û˜ËÎÒfl ̇ ÙËÁËÍÓχÚÂχÚ˘ÂÒÍÓÏ Ù‡ÍÛθÚÂÚ åÉì, ÒÂȘ‡Ò ð‡·ÓÚ‡ÂÚ ÏẨÊÂðÓÏ. ä‡Í ÓÌ Ò͇Á‡Î ÏÌ ÔðË Ì‰‡‚ÌÂÈ ‚ÒÚð˜Â: ÊËÁ̸ ÏÓfl Ôðӯ· Á‡Áðfl. ÑðÛ„ÓÈ, ÚÓÊÂ Ò ‚˚Ò¯ËÏ Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËÂÏ, ÚÓð„ÛÂÚ Ó‚Ó˘‡ÏË Ì‡ ˛„Ó-Á‡Ô‡‰Â åÓÒÍ‚˚ ‚ ԇ·ÚÍ ҂ÓÂ„Ó ‰‡Î¸ÌÂ„Ó ðÓ‰ÒÚ‚ÂÌÌË͇ Ë ð‡‰ÛÂÚÒfl, ˜ÚÓ ıÓÁflËÌ Ó·Â˘‡ÂÚ ÂÏÛ ÓÚ˜ËÒÎflÚ¸ ÔðÓˆÂÌÚ ÓÚ ÔðË·˚ÎË. Ä ˝ÚÓÚ ÒÎÛ˜‡È ÔðÓÒÚÓ Û·ËÈÒÚ‚ÂÌÌ˚È. åÓÈ Á̇ÍÓÏ˚È ÓÚÒÎÛÊËÎ ‚ ‡ðÏËË, Ôð˯ÂÎ – Ó͇Á‡ÎÒfl ÒÓ‚ÒÂÏ ‚ ‰ðÛ„ÓÈ êÓÒÒËË. èÓԇΠ‚ Ú˛ð¸ÏÛ Ì‡ ÌÂÒÍÓθÍÓ ÎÂÚ, ‚ÂðÌÛÎÒfl – ÒÌÓ‚‡ ‚Ò ÔÓÏÂÌflÎÓÒ¸ ‚ ÒÚð‡ÌÂ. ç‡ ð‡·ÓÚÛ ÛÒÚðÓËÚ¸Òfl Ì ÏÓÊÂÚ, ÒÓ‚ÒÂÏ ÔÓÚÂðflÎ Ò·fl ‚ ˝ÚÓÈ ÊËÁÌË. ÉÓ‚ÓðËÚ, ˜ÚÓ ıÓ˜ÂÚ ÓÔflÚ¸ ‚ Ú˛ð¸ÏÛ, „ÓÚÓ‚ ‚ÁflÚ¸ ‰‡Ê ̇ Ò·fl β·Ó ‰ÂÎÓ. ä‡Í Ú˚ ‰Ûχ¯¸, ÏÓÎÓ‰Âʸ ð‡ÒÒ˜ËÚ˚‚‡ÂÚ Ì‡ Ì˚ÌÂ¯Ì˛˛ ‚·ÒÚ¸? ëÛ‰fl ÔÓ ÏÓÂÏÛ ÓÍðÛÊÂÌ˲, Ì˚̯Ìflfl ÏÓÎÓ‰Âʸ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ ÚðÂÁ‚Ó ÓˆÂÌË‚‡ÂÚ ÓÚÌÓ¯ÂÌË ‚·ÒÚË Ë Ó·˘ÂÒÚ‚‡ Í ÒÂ·Â Í‡Í ·ÂÁð‡Á΢ÌÓÂ. åÓÊÂÚ ·˚Ú¸, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ðÓ‰ÌÓÈ ‰Â‚ËÁ ÏÓÂ„Ó ‰ÂÚÒÚ‚‡ «é‰ËÌ Á‡ ‚ÒÂı Ë ‚Ò Á‡ Ó‰ÌÓ„Ó» ÒÏÂÌËÎÒfl ̇ ÛÒÚ‡ÌÓ‚ÍÛ «ä‡Ê‰˚È Á‡ Ò·fl». ã˛‰Ë ÔÓ„ÎÓ˘ÂÌ˚ Ò‚ÓËÏË ‚ÌÛÚðÂÌÌËÏË ÔðÓ·ÎÂχÏË, ÔðӘ Ëı Ì ‚ÓÎÌÛÂÚ, Ì ËÌÚÂðÂÒÛ˛Ú ‚ÓÔðÓÒ˚ Ô·ÌÂÚ‡ðÌÓ„Ó Ï‡Ò¯Ú‡·‡. ä‡˛Ò¸, ÏÂÌfl ÓÌË ÚÓÊ Ì ӘÂ̸ ÚðÓ„‡˛Ú, ÌÓ fl ÔðÂÍð‡ÒÌÓ ÔÓÌËχ˛, ˜ÚÓ ‚ ̇¯ÂÈ ÒÚð‡ÌÂ Ë ÍðËÁËÒ ‰ÛıÓ‚ÌÓÒÚË, Ë Ô‡‰ÂÌË ÛðÓ‚Ìfl
Bana hayattaki yerimi bulup bulmad›¤›m› sorun! E¤er “kay›p nesil” diye bir terimden bahsedecek olursak, bu sen ve ça¤dafllar›n›n da içinde bulundu¤u durumu aç›klar m›? Asl›nda öncelikle bana hayattaki yerimi bulup bulmad›¤›m› sorun! Anl›yor musunuz? Baflar›n›n iflaretleri size göründü¤ünden daha karmafl›k ve çeflitlidir. Bana kal›rsa Rusya’da baflar› toplumun ve insan›n içine düfltü¤ü çeliflkiyi yans›t›yor. Rusya halk›ndan en baflar›l› olanlar bile yeterliliklerini belli etmemeye her zaman gayret etmifller, bununla da kalmay›p kendilerini fakir göstermek gibi bir al›flkanl›k edinmifllerdir. Bu her zaman böyle olmufltur ve toplumun içine ifllemifltir. “Kay›p nesil” ile ilgili düflünceme gelince, gerçekten de böyle bir durum var. ‹flte size bir örnek: Moskova Devlet Üniversitesi FizikMatematik Fakültesi’ni bitirmifl ve harika matematikçi olan bir arkadafl›m flimdi menajer olarak çal›fl›yor. Bir ara karfl›laflt›¤›m›zda bana flöyle demiflti: “Hayat›m bir hiç u¤runa geçti.” Üniversite mezunu olan baflka bir arkadafl›m daha var. Moskova’n›n güney bat›s›nda uzaktan bir akrabas›n›n çad›r›nda sebze sat›yor ve mal sahibi ona, kâr pay› vermeyi vaat etti¤i için seviniyor. Bu tamamen kahredici bir örnek. Tan›d›¤›m birisi askerli¤ini bitirip geldi ve kendini tamamen baflka bir Rusya’da buldu. Birkaç y›l hapiste yat›p ç›kt› kendini de¤iflmifl bir Rusya’da buldu. Herhangi bir ifle giremiyor çünkü kendini kaybetmifl bir halde.. Tekrar hapse girmek istedi¤ini, bunun için ne olursa yapabilece¤ini söylüyordu.
êÓ‰ÌÓÈ ‰Â‚ËÁ ÏÓÂ„Ó ‰ÂÚÒÚ‚‡ «é‰ËÌ Á‡ ‚ÒÂı Ë ‚Ò Á‡ Ó‰ÌÓ„Ó» ÒÏÂÌËÎÒfl ̇ ÛÒÚ‡ÌÓ‚ÍÛ «ä‡Ê‰˚È Á‡ Ò·fl». Benim “birimiz hepimiz, hepimiz birimiz için” gençlik slogan›m›n yerini “herkes kendisi için” söylemi ald›.
Sence gençlik günümüz hükümetinden bir fleyler bekliyor mu? E¤er kendi çevremden hareketle de¤erlendirecek olursam, gençlik hükümetin ve toplumun kendisine fazla önem vermedi¤ini düflünüyor. Belki de bu nedenle benim “birimiz hepimiz, hepimiz birimiz için” gençlik slogan›m›n yerini “herkes kendisi için” söylemi ald›.. ‹nsanlar kendi iç problemleriyle u¤rafl›yorlar ve bu nedenle büyük çaptaki meseleler onlar› pek endiflelendirmiyor ve hatta ilgilendirmiyor bile. ‹tiraf etmeliyim ki, beni de çok ilgilendirmiyor fakat ülkemizde manevi alanda bir kriz, kültürel seviyede düflüfl ve gençlikte bir bozulman›n oldu¤unu çok iyi biliyorum. Ama gördü¤üm kadar›yla insanlar›n yavafl yavafl da olsa bilinci de¤ifliyor. E¤er somut olarak gençlikten bahsedecek olursak, herhalde bizi bir araya getirecek bir düflünce ve fikre ihtiyac›m›z var. Bilindi¤i gibi gençlik, bir ülkenin gelece¤i demektir. Bu konu bugün güncel mi? Harika bir söz daha hat›rlad›m: “Komünizm, dünyan›n gençli¤idir ve onu yüceltecek gençlerdir.” E¤er konuyu ciddi olarak 81
ë„ӉÌfl „·‚̇fl Á‡‰‡˜‡ ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ·˚ Ì ÔÓÚÂðflÚ¸ ÛÊ ÚÓ ÔÓÍÓÎÂÌË ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË, ÍÓÚÓðÓ ˜‡ÒÚ˘ÌÓ ËÎË ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ ÒÙÓðÏËðÓ‚‡ÎÓÒ¸ ‚ ˝ÔÓıÛ ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËı ÔÂðÂÏÂÌ ‚ êÓÒÒËË. Rusya’n›n demokratikleflmesi sürecinde k›smen veya tamamen yetiflen neslin kaybolmamas›n› sa¤lamak, bugün en önemli vazifemizdir.
82
ÍÛθÚÛð˚, Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌ̇fl ‰Â„ð‡‰‡ˆËfl ‚ ÏÓÎÓ‰ÂÊÌÓÈ Òð‰Â. çÓ ÏÌ ͇ÊÂÚÒfl, ˜ÚÓ ÒÓÁ̇ÌË β‰ÂÈ, ÔÛÒÚ¸ ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÓ, ÌÓ ‚Ò Ê ÏÂÌflÂÚÒfl. óÚÓ Í‡Ò‡ÂÚÒfl ÍÓÌÍðÂÚÌÓ ÏÓÎÓ‰ÂÊË, ÚÓ ÒÂȘ‡Ò, ̇‚ÂðÌÓÂ, ÌÛÊ̇ ͇͇fl-ÚÓ Ï˜ڇ ËÎË Ë‰Âfl, ÍÓÚÓð‡fl ·˚ Ì‡Ò Ó·˙‰ËÌË·. àÁ‚ÂÒÚÌÓ, ˜ÚÓ ÏÓÎÓ‰Âʸ – ·Û‰Û˘Â ÒÚð‡Ì˚. ùÚÓ ‡ÍÚۇθÌÓ Ò„ӉÌfl? ÇÒÔÓÏÌËΠ¢ ӉËÌ Á‡Ï˜‡ÚÂθÌ˚È ÎÓÁÛÌ„: «äÓÏÏÛÌËÁÏ – ˝ÚÓ ÏÓÎÓ‰ÓÒÚ¸ ÏËð‡, Ë Â„Ó ‚ÓÁ‚Ó‰ËÚ¸ ÏÓÎÓ‰˚Ï». Ä ÂÒÎË ÒÂð¸ÂÁÌÓ, ÚÓ, ÍÓ̘ÌÓ, ÓÚ ÏÓÎÓ‰ÂÊË Í‡Í ÒӈˇθÌÓÈ „ðÛÔÔ˚, ÍÓÚÓð‡fl ‚ ·ÎËʇȯÂÈ ÔÂðÒÔÂÍÚË‚Â Ó·˙ÂÍÚË‚ÌÓ ‰ÓÎÊ̇ ÒÚ‡Ú¸ „·‚ÌÓÈ ÒӈˇθÌÓÈ ÓÔÓðÓÈ ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓÈ ÒËÒÚÂÏ˚ ÒÚð‡Ì˚, Á‡‚ËÒËÚ ÏÌÓ„ÓÂ. çÓ Á‡ ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚ êÓÒÒËË ÒÎÓÊË·Ҹ ڇ͇fl ÒӈˇθÌÓÔÒËıÓÎӄ˘ÂÒ͇fl ‡ÚÏÓÒÙÂð‡, ˜ÚÓ ˛ÌÓ¯Ë Ë ‰Â‚Û¯ÍË ‚ χÒÒ ËÎË Ì ‰Ó‚Âðfl˛Ú ÌËÍÓÏÛ, ËÎË ÏÓÊÂÚ ·˚Ú¸, ÚÓθÍÓ ·ÎËÁÍËÏ Î˛‰flÏ. äð‡ÒË‚˚ ÒÎÓ‚‡ Ó ðÓÎË ÏÓÎÓ‰ÂÊË – ̇ Ò‡ÏÓÏ ‰ÂΠÔÛÒÚ˚Â, ÔÓÒÍÓθÍÛ ËÌÚÂðÂÒ ‚·ÒÚË Í ÏÓÎÓ‰ÂÊÌ˚Ï ÔðÓ·ÎÂÏ‡Ï ÛԇΠÔÓ˜ÚË ‰Ó ÌÛÎfl. ë͇̉‡Î˚, ÍÓððÛÔˆËfl, ÒÔÎÓ¯Ì˚ ӷχÌ˚ Ë Ì‚˚ÔÓÎÌÂÌË ӷ¢‡ÌËÈ, ̘ËÒÚÓÔÎÓÚÌÓÒÚ¸ Ë ÌÂÔÓðfl‰Ó˜ÌÓÒÚ¸ ÔÓÎËÚËÍÓ‚ ‚ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÓÈ ÏÂð ÔðÓÚË‚ÓÔÓÒÚ‡‚ËÎË ‚·ÒÚ¸ ÏÓÎÓ‰ÂÊË, Ó̇ Ì ˜Û‚ÒÚ‚ÛÂÚ Ò·fl ð‡θÌ˚Ï Û˜‡ÒÚÌËÍÓÏ ÔðÓˆÂÒÒÓ‚, ÔðÓËÒıÓ‰fl˘Ëı ‚ ÒÚð‡ÌÂ. ч Ë Á‡  Ôð‰Â·ÏË ÚÓÊÂ. Ç˚ ÔÓÒÏÓÚðËÚÂ, Í‡Í ‚˚ÒÚÛÔ‡ÎË Ì‡¯Ë ÒÔÓðÚÒÏÂÌ˚ ̇ éÎËÏÔˇ‰Â ‚ ÄÙË̇ı. èÓ˜ÂÏÛ ÒÎÛ˜ËÎÒfl Ú‡ÍÓÈ ÔðÓ‚‡Î ‚ ÔÂð‚ÓÈ ÔÓÎÓ‚ËÌ à„ð? чÊ ‰ËÎÂÚ‡ÌÚÛ ‚ ˝ÚÓÈ Ó·Î‡ÒÚË Ó˜Â‚Ë‰ÌÓ, ˜ÚÓ ÌÂθÁfl ‰Â·ڸ ÒÚ‡‚ÍÛ Ì‡ ÚÂı, ÍÚÓ ·˚Î ÓÔÓðÓÈ Ò·ÓðÌÓÈ Â˘Â ‰‚Â-ÚðË éÎËÏÔˇ‰˚ ̇Á‡‰. Ä ÍËڇȈ˚ ÔðË‚ÂÁÎË ÏÓÎÓ‰Âʸ, ˜ÚÓ·˚ «Ó·Í‡Ú‡Ú¸»  ÔÂð‰ ÒÎÂ‰Û˛˘ËÏË à„ð‡ÏË ‚ èÂÍËÌÂ, Ë ÔðË ˝ÚÓÏ Í‡Í ‚˚ÒÚÛÔËÎË! ɉ ̇¯ ‰ÂÚÒÍËÈ ÒÔÓðÚ? ɉ ÒÂ͈ËË, ‰‚ÓðÓ‚˚ ÒÔÓðÚÔÎÓ˘‡‰ÍË Ë ıÓÍÍÂÈÌ˚ ÍÓðÓ·ÍË? ᇠ‰Â̸„Ë, ÍÓ̘ÌÓ, ÏÓÊÌÓ ˜ÚÓ-ÚÓ Ì‡ÈÚË. åÓfl ‰Ó˜¸, Í ÔðËÏÂðÛ, ıÓ‰ËÚ ‚ ‰ÂÚÒÍËÈ ÍÎÛ· «îÂÌËÍÒ» ‰Îfl ‰Ó¯ÍÓθÌËÍÓ‚, Á‡ÌËχÂÚÒfl ڇ̈‡ÏË ‚ ‰ðÛ„ÓÏ Ô·ÚÌÓÏ Á‡‚‰ÂÌËË. ë˚Ì ÔÓÒ¢‡ÂÚ ÍÓÏÔ¸˛ÚÂðÌ˚ ÍÛðÒ˚, Ò Ì‡˜‡Î‡ ۘ·ÌÓ„Ó „Ó‰‡ ·Û‰ÂÚ ‰ÓÔÓÎÌËÚÂθÌÓ ËÁÛ˜‡Ú¸ ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚È flÁ˚Í. çÓ ‚‰¸ ‰‡ÎÂÍÓ Ì ‚Ò ÏÓ„ÛÚ ÔÓÁ‚ÓÎËÚ¸ Ò· ڇÍË ð‡ÒıÓ‰˚. ç ·ÓflÒ¸ „ðÓÏÍËı ÒÎÓ‚, Ò͇ÊÛ, „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó ‰ÓÎÊÌÓ ð‡θÌÓ, ‡ Ì ÙÓðχθÌÓ Ò‰Â·ڸ ÔðËÓðËÚÂÚÌÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊÌÛ˛ ÔÓÎËÚËÍÛ, ҉·ڸ ‰ÓÒÚÛÔÌ˚Ï ÔÓÎÛ˜ÂÌË ӷð‡ÁÓ‚‡ÌËfl, ÓÚÍð˚ÚË ҂ÓÂ„Ó ‰Â·, ð‡ÎËÁ‡ˆË˛ ÔðËÓ·ðÂÚÂÌÌ˚ı ÔðÓÙÂÒÒËÓ̇θÌ˚ı ̇‚˚ÍÓ‚ Á‡ ‰ÓÒÚÓÈÌÛ˛ ÓÔ·ÚÛ ÚðÛ‰‡, ÒÓÁ‰‡ÌË ÒÂϸË, ωˈËÌÒÍÓ ӷÂÒÔ˜ÂÌËÂ, ð¯ËÚ¸ ‰ðÛ„Ë ÒӈˇθÌ˚ ‚ÓÔðÓÒ˚. ä‡Í Ò͇Á‡Î Ó‰ËÌ ÛÏÌ˚È ˜ÂÎÓ‚ÂÍ, Ò„ӉÌfl „·‚̇fl Á‡‰‡˜‡ ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ·˚ Ì ÔÓÚÂðflÚ¸ ÛÊ ÚÓ ÔÓÍÓÎÂÌË ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË, ÍÓÚÓðÓ ˜‡ÒÚ˘ÌÓ ËÎË ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ ÒÙÓðÏËðÓ‚‡ÎÓÒ¸ ‚ ˝ÔÓıÛ ‰ÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍËı ÔÂðÂÏÂÌ ‚ êÓÒÒËË. ü ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ Ò ˝ÚËÏ Òӄ·ÒÂÌ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ıÓ˜Û, ˜ÚÓ·˚ ÏÓË ‰ÂÚË ·˚ÎË Ò˜‡ÒÚÎË‚˚.
düflünecek olursak, elbette birçok fley, gelecekte ülkenin politik sisteminin ana sosyal dayana¤› olacak olan bir sosyal gruba; gençli¤e ba¤l›d›r. Fakat son zamanlarda Rusya’da öyle bir sosyopsikolojik hava olufltu ki, toplumda genç k›z ve erkeler ya kimseye güvenmiyorlar ya da sadece en yak›nlar›na güveniyorlar. Gençli¤in rolüyle ilgili güzel sözler, politik çevrelerin gençli¤e ilgilerinin neredeyse s›f›r seviyesine kadar düflmüfl olmas› nedeniyle gerçekte bofl fleyler olarak kald›. Politikac›lar›n skandallar›, yolsuzluklar›, aldatmalar›, verdikleri sözleri tutmamalar›, dürüst olmamalar› ve düzensizlikleri hükümeti gençlikle karfl› karfl›ya getirdi. Dolay›s›yla gençlik kendini ülkede olup bitenlerin gerçek bir kat›l›mc›s› olarak hissedemiyor. Bu durum ülke d›fl›nda da ayn›. Sporcular›m›z›n Atina Dünya Olimpiyatlar›’nda nas›l davrand›klar›n› bir hat›rlay›n. Henüz oyunlar›n yar›s›nda olmalar›na ra¤men neden birden düflüfl yafland›? Bu konuda amatör birisi bile, bundan iki üç Olimpiyat Oyunu öncesinde karmalara giren birisi üzerine oynanmamas› gerekti¤ini bilir. Çinliler ise bundan sonra Pekin’de yap›lacak Olimpiyatlara al›flt›rmak amac›yla genç getirmifllerdi. Nerede bizim çocuk sporumuz? Spor alanlar›m›z, sahalar›m›z ve hokey alanlar›m›z nerede? Parayla bulmak elbette mümkün. Mesela k›z›m paral› bir müessesede faaliyet yürüten okulöncesi çocuklar için dans kursu veren “Feniks” kulübüne gidiyor. O¤lum bilgisayar kurslar›na devam ediyor, okul aç›ld›ktan sonra da ek olarak yabanc› dil kursuna devam edecek. Ama herkes bu kadar harcamay› kald›ramayabilir. Sesli konuflmaktan korkmadan düflüncelerimi belirtmek istiyorum. Devlet öylesine de¤il, gerçek anlamda gençlikle ilgili program› öncelikli konular› aras›na almal›, e¤itimi, kendi iflini kurmay›, hak etti¤i ücretle becerilerini ortaya koyma imkan›n›, aile sahibi olma ve sa¤l›k hizmetlerini herkesin eriflilebilece¤i hale getirmeli ve di¤er sosyal problemleri de çözmelidir. Büyük bir alimin dedi¤i gibi, Rusya’n›n demokratikleflmesi sürecinde k›smen veya tamamen yetiflen neslin kaybolmamas›n› sa¤lamak, bugün en önemli vazifemizdir. Ben bu kifliyle tamamen ayn› fikirdeyim çünkü çocuklar›m›n gelecekte mutlu olmalar›n› istiyorum.
äðÓ‚ Mekân
Zo¤rafyon’da Velichkin’i dinlemek... ëÎÛ¯‡Ú¸ ÇÂ΢ÍË̇ ‚ «á‡„ð‡ÙÓÌ»... Cemal Uflak
ÑÊÂχθ 쯇Í
Kültürleraras› Diyalog Platformu Genel Sekreteri, gazeteci, yazar (Türkiye).
ÉÂÌÂð‡Î¸Ì˚È ÒÂÍðÂÚ‡ð¸ è·ÚÙÓðÏ˚ ÏÂÊÍÛθÚÛðÌÓ„Ó ‰Ë‡ÎÓ„‡, ÊÛð̇ÎËÒÚ, ÔËÒ‡ÚÂθ (íÛðˆËfl).
16
Ù‚ð‡Îfl... ëð‰‡... ǘÂð.. Ç ëڇϷÛθÒÍÓÏ ð‡ÈÓÌ ÅÂÈÓ„ÎÛ Ï˚ ÒÎÛ¯‡ÂÏ „ÂÌÂð‡Î¸ÌÓ„Ó ÍÓÌÒÛ· êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË ‚ ëڇϷÛΠëÂð„Âfl ÇÂ΢ÍË̇. åÂÒÚÓ – ÔÓÏ¢ÂÌË 鷢ÂÒÚ‚‡ ‚˚ÔÛÒÍÌËÍÓ‚ ÎˈÂfl «á‡„ð‡ÙÓÌ». ãˈÂÈ ˝ÚÓÚ ·˚Î ÓÒÌÓ‚‡Ì ‚ 1893 „. ‰Îfl „ð˜ÂÒÍÓÈ Ó·˘ËÌ˚ ëڇϷÛ·. ç‡ ÒÓÁ‰‡ÌË ÎˈÂfl Ó‰ËÌ ËÁ ÌÂÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌÌ˚ı ·Ó„‡Ú˚ı Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ „ð˜ÂÒÍÓÈ Ó·˘ËÌ˚ ÚÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË ïðËÒÚ‡ÍËÒ á‡„ð‡ÙÓÒ-˝ÙÂÌ‰Ë ÔÓÊÂðÚ‚Ó‚‡Î 10.000 ÁÓÎÓÚ˚ı, Ë ÔÓÒΠÛ͇Á‡ Ô‡‰Ë¯‡ı‡ ÓÚ 13 ð‡Ï‡Á‡Ì‡ 1309 „. (ÔÓ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÏÛ ÎÂÚÓËÒ˜ËÒÎÂÌ˲) ‚ Îˈ ÔÓfl‚ËÎËÒ¸ ÔÂð‚˚ ÒÚÛ‰ÂÌÚ˚. é·˘ÂÒÚ‚Ó ‚˚ÔÛÒÍÌËÍÓ‚ ‰ÂÈÒÚ‚ÛÂÚ Ò 1944 „. Ë Ôð‰·„‡ÂÚ ð‡Á΢Ì˚ ‚ˉ˚ ÍÛθÚÛðÌ˚ı Ë ÏÛÁ˚͇θÌ˚ı ÏÂðÓÔðËflÚËÈ. èÓÒΠ‚ÒÚÛÔËÚÂθÌÓ„Ó ÒÎÓ‚‡ ̇¯Â„Ó ·ÎËÁÍÓ„Ó ‰ðÛ„‡, Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎfl Ôð‡‚ÎÂÌËfl é·˘ÂÒÚ‚‡ ‚˚ÔÛÒÍÌËÍÓ‚ ã‡ÍË ÇËÌ„‡Ò‡, ÍÓÚÓðÓ ÓÌ ÔðÓËÁÌÂÒ Ì‡ ·Â„ÎÓÏ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ, ̇ ÒˆÂÌÛ ‚˚¯ÂÎ ëÂð„ÂÈ ÇÂ΢ÍËÌ Ë Ì‡˜‡Î Ò‚ÓÈ ð‡ÒÒ͇Á Ó ÌÓ‚ÓÏ ÔÂðËӉ ‚ ÚÛðˆÍÓðÓÒÒËÈÒÍËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı. ÇÂ΢ÍËÌ „Ó‚ÓðËΠ̇ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ Ò Î„ÍËÏ ðÛÒÒÍËÏ ‡ÍˆÂÌÚÓÏ. ëÓ Á̇ÌËÂÏ ‰Â· ÓÌ ÔðË‚ÂÎ ÔðËÏÂð˚ ð‡Á‚ËÚËfl
fiubat 2005 günü Çarflamba akflam›, ‹stanbul/Beyo¤lu’nda Rusya Federasyonu ‹stanbul Baflkonsolosu Say›n Sergey Velichkin’i dinliyoruz. Mekan, Zo¤rafyan Lisesi Mezunlar› Derne¤i Lokali. Zo¤rafyon Lisesi, 1893 y›l›nda, ‹stanbul Rum Cemaatinin e¤itim ihtiyac› için, dönemin say›l› zenginlerinden Hristakis Zo¤rafos Efendi’nin 10.000 alt›nl›k ba¤›fl› ve Padiflah›n (26 Ramazan 1309) tarihli ferman› ile faaliyete geçmifl bir lise. Dernek 1944 y›l›ndan beri faaliyet gösteriyor ve mezunlar›na lokalinde “kültür-sanat” hizmetleri veriyor. De¤erli dostumuz, Dernek Yönetim Kurulu Baflkan› Laki Vingas’›n ak›c› bir ‹ngilizce ile k›sa bir takdim konuflmas›ndan sonra kürsüye gelen Sergey Velichkin, hafif Rus aksan›yla ‹ngilizce konuflmaya bafll›yor ve “Rusya-Türkiye iliflkilerinde yeni dönem”i anlat›yor. ‹ki ülke aras›ndaki iliflkilerin belli bafll› parametrelerini vukufla dile getiriyor. Türkiye Baflbakan› Say›n Recep Tayip
Sergey Velichkin ëÂð„ÂÈ ÇÂ΢ÍËÌ
16
Velichkin’in konuflmas›ndaki üslup ve heyecan, geliflmelerden duydu¤u memnuniyeti belli bir flekilde a盤a vuruyor.
ÇÓÎÌÂÌËÂ Ë ‚ÓӉۯ‚ÎÂÌË ÇÂ΢ÍË̇ „Ó‚ÓðËÎË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÂÏÛ ÔðËflÚÌÓ ÔÓ‰Ó·ÌÓ ð‡Á‚ËÚË ÒÓ·˚ÚËÈ.
83
Zo¤rafyon Lisesi, 1893 y›l›nda, ‹stanbul Rum Cemaatinin e¤itim ihtiyac› için, dönemin say›l› zenginlerinden Hristakis Zo¤rafos Efendi’nin 10.000 alt›nl›k ba¤›fl› ve Padiflah›n (26 Ramazan 1309) tarihli ferman› ile faaliyete geçmifl bir lise.
ãˈÂÈ «á‡„ð‡ÙÓÌ» ·˚Î ÓÒÌÓ‚‡Ì ‚ 1893 „. ‰Îfl „ð˜ÂÒÍÓÈ Ó·˘ËÌ˚ ëڇϷÛ·. ç‡ ÒÓÁ‰‡ÌË ÎˈÂfl Ó‰ËÌ ËÁ ÌÂÏÌÓ„Ó˜ËÒÎÂÌÌ˚ı ·Ó„‡Ú˚ı Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ „ð˜ÂÒÍÓÈ Ó·˘ËÌ˚ ÚÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË ïðËÒÚ‡ÍËÒ á‡„ð‡ÙÓÒ-˝ÙÂÌ‰Ë ÔÓÊÂðÚ‚Ó‚‡Î 10 000 ÁÓÎÓÚ˚ı, Ë ÔÓÒΠÛ͇Á‡ Ô‡‰Ë¯‡ı‡ ÓÚ 13 ð‡Ï‡Á‡Ì‡ 1309 „. (ÔÓ ÏÛÒÛθχÌÒÍÓÏÛ ÎÂÚÓËÒ˜ËÒÎÂÌ˲) ‚ Îˈ ÔÓfl‚ËÎËÒ¸ ÔÂð‚˚ ÒÚÛ‰ÂÌÚ˚. 84
Erdo¤an’la Rusya Devlet Baflkan› Say›n Vladimir Putin aras›nda, 11 Ocak 2005 günü Moskova’da gerçekleflen zirve görüflmesinde çizilen “gelecek dönem perspektifi”nden söz ediyor. Türkiye-Rusya aras›ndaki ticari potansiyelin 15 milyar dolar boyutuna ulaflt›¤›n› ama çok daha büyük bir potansiyele sahip oldu¤unu, Türk ifl adamlar›n›n Rusya Federasyonu’ndaki baflar›l› projelerini; iki y›l önce Türkiye’yi ziyaret eden Rus Turist say›s›n›n 800.000 civar›nda oldu¤unu, bu rakam›n 2004 y›l› itibariyle 1 milyonu aflt›¤›n›, Rusya D›fliflleri Bakan›n›n, geçti¤imiz y›l dört defa Ankara’y› ziyaret etmifl oldu¤unu, hem iki ülke aras›ndaki geliflmelere, hem de bölgede meydana “tansiyon yükselmesine” bak›l›rsa, bu y›l ziyaret say›s›n›n çok daha fazla artmas›n›n beklendi¤ini dile getiriyor.
‹stanbul mozai¤i Velichkin’in konuflmas›ndaki üslup ve heyecan, geliflmelerden duydu¤u memnuniyeti belli bir flekilde a盤a vuruyor. Dinleyiciler aras›nda, ço¤unlu¤u Balkan ülkelerinden bir hayli yabanc› diplomat var. Geri kalan› Rum as›ll› Türk vatandafllar›, “benim gibi” Müslüman Türkler ve çok az say›da gazeteci. Toplant›n›n onur konu¤u, Rum-Ortodoks Patri¤i Bartholomeos. Küçük salonu dolduran, mütevaz› topluluk, tam bir ‹stanbul mozai¤ini ve kozmopolitli¤ini aksettiriyor. Say›n Velichkin’in konuflmas›n›n orta yerlerinde, Taksim Camii’nden gelen, Allah’›n büyüklü¤ünü ve yüceli¤ini hayk›ran yats› ezan› sesi, konuflmaya farkl› bir arka plan oluflturuyor ve adeta bize “‹flte ‹stanbul bu!..” dedirtiyor. Konuflma e¤er iki saat öncesinde bafllam›fl olsayd›, bu defa da hemen yak›nlarda bulunan St. Antuan Kilisesi’nden veya bir baflka kiliseden gelen çan sesi, Velichkin’in konuflmas›na bir fon oluflturacakt›. Say›n Velichkin’le yapt›¤›m›z ayak üstü sohbette, yine ayn› heyecanla, Rusya Federasyonu’nun, ‹slâm Konferans› Teflkilat›’nda, “gözlemci üye” olma talebinin Say›n Prof. Dr. Ekmeleddin ‹hsano¤lu’nun Genel Sekreterli¤e seçilifli ile gerçekleflme ihtimalinin artmas›ndan söz ediyoruz. Gerçekten, Rusya Federasyonu, neredeyse körfez ülkelerinden ve baz› Arap ülkelerinin toplam›ndan daha fazla, on befl milyonluk bir Müslüman vatandafl toplulu¤una sahip. Ve ‹slâm dünyas›yla olan iliflkilerini, bu “gözlemci üyelik” arac›l›¤›yla pekifltirmek istiyor. S›radan bir ‹stanbul akflam› gibi gözüken bu toplant› benim gibi, “68 Kufla¤›”n›n heyecanl›, milliyetçi söylemlerinden gelen,
‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌËı ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û êî Ë íÛðˆËÂÈ. ÇÂ΢ÍËÌ ÍÓÒÌÛÎÒfl ‰Ó„Ó‚ÓðÂÌÌÓÒÚË Ó ÔÂðÒÔÂÍÚË‚Â ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚‡ ̇ ·Û‰Û˘ÂÂ, ÍÓÚÓð‡fl ·˚· ‰ÓÒÚË„ÌÛÚ‡ ‚Ó ‚ðÂÏfl ‚ÒÚðÂ˜Ë ÔðÂϸÂðÏËÌËÒÚð‡ íÛðˆËË ê. í‡ÈËÔ‡ ùð‰Ó„‡Ì‡ Ò ÔðÂÁˉÂÌÚÓÏ êÓÒÒËË Ç·‰ËÏËðÓÏ èÛÚËÌ˚Ï ‚ åÓÒÍ‚Â 11 flÌ‚‡ðfl 2005 „. ÇÂ΢ÍËÌ „Ó‚ÓðËÎ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ó·˙ÂÏ ‚̯ÌÂÈ ÚÓð„Ó‚ÎË ÏÂÊ‰Û ‰‚ÛÏfl ÒÚð‡Ì‡ÏË ‰ÓÒÚË„ 15 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ., ÌÓ Ëϲ˘ËÈÒfl ·Óθ¯ËÈ ÔÓÚÂ̈ˇΠÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ Ì ËÒÔÓθÁÛÂÚÒfl. éÌ Ì‡ÔÓÏÌËÎ Ó· ÛÒÔ¯Ì˚ı ÔðÓÂÍÚ‡ı ÚÛðˆÍËı Ôð‰ÔðËÌËχÚÂÎÂÈ ‚ êÓÒÒËË, ÍÓÒÌÛÎÒfl ÚÂÏ˚ ÚÛðËÁχ, ÓÚÏÂÚË‚, ˜ÚÓ Â˘Â 2 „Ó‰‡ ̇Á‡‰ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ðÓÒÒËÈÒÍËı ÚÛðËÒÚÓ‚, ÔÓÒÂÚË‚¯Ëı íÛðˆË˛ Á‡ „Ó‰, ÒÓÒÚ‡‚ÎflÎÓ 800 Ú˚Ò. ˜ÂÎÓ‚ÂÍ, ‡ ‚ ˝ÚÓÏ „Ó‰Û ˝Ú‡ ˆËÙð‡ Ôð‚˚ÒË· 1 ÏÎÌ. ÇÂ΢ÍËÌ Ì‡ÔÓÏÌËÎ, ˜ÚÓ ‚ Ú˜ÂÌË 2004 „. ÏËÌËÒÚð ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ‰ÂÎ êÓÒÒËË 4 ð‡Á‡ ÔÓÒÂÚËÎ íÛðˆË˛, ÔðË ˝ÚÓÏ ð‡Á‚ËÚË ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û ‰‚ÛÏfl ÒÚð‡Ì‡ÏË, ‡ Ú‡ÍÊ ̇ÔðflÊÂÌ̇fl Ó·ÒÚ‡Ìӂ͇ ‚ ÌÂÍÓÚÓð˚ı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ı ð„ËÓ̇, ÒÍÓð ‚Ò„Ó, Ôð˂‰ÛÚ ‚ ˝ÚÓÏ „Ó‰Û Í Â˘Â ·ÓΠ˜‡ÒÚ˚Ï ‚ËÁËÚ‡Ï ÏËÌËÒÚð‡.
åÓÁ‡Ë͇ ëڇϷÛ· ÇÓÎÌÂÌËÂ Ë ‚ÓӉۯ‚ÎÂÌË ÇÂ΢ÍË̇ „Ó‚ÓðËÎË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÂÏÛ ÔðËflÚÌÓ ÔÓ‰Ó·ÌÓ ð‡Á‚ËÚË ÒÓ·˚ÚËÈ. ëðÂ‰Ë ÒÎÛ¯‡ÚÂÎÂÈ ·˚ÎÓ ÌÂχÎÓ ‰ËÔÎÓχÚÓ‚, ‚ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Â Ò‚ÓÂÏ ËÁ ÒÚð‡Ì ŇÎ͇ÌÒÍÓ„Ó ÔÓÎÛÓÒÚðÓ‚‡. éÒڇθÌ˚ – „ð‡Ê‰‡Ì íÛðˆËË „ð˜ÂÒÍÓ„Ó ÔðÓËÒıÓʉÂÌËfl, ÚÛðÍË-ÏÛÒÛθχÌÂ, Ó‰ÌËÏ ËÁ ÍÓÚÓð˚ı ·˚Î fl, Ë ÌÂÒÍÓθÍÓ ÊÛð̇ÎËÒÚÓ‚. èÓ˜ÂÚÌ˚È „ÓÒÚ¸ ‚˜Âð‡ – è‡Úðˇðı äÓÌÒÚ‡ÌÚËÌÓÔÓθÒÍËÈ Ç‡ðÙÓÎÓÏÂÈ. 燯 ÒÍðÓÏÌÓ ÒÓ·ð‡ÌËÂ, Á‡ÔÓÎÌË‚¯Â Ì·Óθ¯ÓÈ Á‡Î, ·˚ÎÓ ÔðËÏÂðÓÏ ÍÓÒÏÓÔÓÎËÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ‰Ûı‡ Ë ÏÓÁ‡Ë˜ÌÓÒÚË ÍÛθÚÛð˚, Ò‚ÓÈÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ëڇϷÛÎÛ. ÇÓ ‚ðÂÏfl ‚˚ÒÚÛÔÎÂÌËfl ÇÂ΢ÍË̇ ÔÓÒÎ˚¯‡ÎÒfl ‡Á‡Ì Ò ÏË̇ðÂÚ‡ ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌÌÓÈ ÌÂÔÓ‰‡ÎÂÍÛ í‡ÍÒËÏÒÍÓÈ Ï˜ÂÚË... èðËÁ˚‚ Í ‚˜ÂðÌÂÈ ÏÓÎËÚ‚Â, ÛÚ‚Âðʉ‡˛˘ËÈ ‚Â΢ËÂ Ë ÒÓ‚Âð¯ÂÌÒÚ‚Ó Äηı‡, Ôðˉ‡Î ÒÎÓ‚‡Ï ÍÓÌÒÛ· ͇ÍÓÈ-ÚÓ Û‰Ë‚ËÚÂθÌ˚È ÓÚÚÂÌÓÍ: «ÇÓÚ ÓÌ, ëڇϷÛÎ!..» ÖÒÎË ·˚ ̇¯‡ ‚ÒÚ𘇠̇˜‡Î‡Ò¸ ̇ Ô‡ðÛ ˜‡ÒÓ‚ ð‡Ì¸¯Â, ÙÓÌÓÏ ‰Îfl ðÂ˜Ë ÇÂ΢ÍË̇ ÒڇΠ·˚ Á‚ÓÌ ÍÓÎÓÍÓ· ˆÂðÍ‚Ë ë‚flÚÓ„Ó ÄÌÚۇ̇, ÍÓÚÓð‡fl Ú‡ÍÊ ð‡ÒÔÓÎÓÊÂ̇ ‚ í‡ÍÒËÏÂ, ÌÂÔÓ‰‡ÎÂÍÛ ÓÚ ÚÓ„Ó ÏÂÒÚ‡, „‰Â Ï˚ ̇ıÓ‰ËÎËÒ¸. Ç Íð‡ÚÍÓÈ ·ÂÒÂ‰Â Ò „ÂÌÍÓÌÒÛÎÓÏ Ï˚ Ó·ÏÂÌflÎËÒ¸ ÏÌÂÌËflÏË Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ËÁ·ð‡ÌË ÔðÓÙÂÒÒÓð‡ ùÍχΉ‰Ë̇ àıÒ‡ÌÓ„ÎÛ „ÂÌÂð‡Î¸Ì˚Ï ÒÂÍðÂÚ‡ðÂÏ éð„‡ÌËÁ‡ˆËË àÒ·ÏÒ͇fl äÓÌÙÂðÂ̈Ëfl Á̇˜ËÚÂθÌÓ ÔÓ‚˚¯‡ÂÚ ¯‡ÌÒ˚ êÓÒÒËË ÒÚ‡Ú¸ ˜ÎÂÌÓÏ̇·Î˛‰‡ÚÂÎÂÏ éàä. ч, ËÏÂÌÌÓ Ú‡Í... lj¸ ‚ êÓÒÒËË ÊË‚ÂÚ 15 ÏÎÌ. ÏÛÒÛθχÌ, ˜ÚÓ
yak›n dönem tarihini âdeta “Moskof Mücadelemiz” diye dinleyerek büyüyen bir insan için pekte s›radan de¤ildi. Rus denmezdi. Çünkü o bir nebze masum idi. Moskoval› anlam›nda “pejorativ” (afla¤›lay›c›) bir kas›tla Moskof denirdi. Etraf›m›z›n “düflmanlarla çevrili” oldu¤unu ve hele bunlar aras›nda Yunanl›lar›n apayr› bir yeri oldu¤unu, flanl› “Türk Büyükleri”nden dinleye dinleye “öteki” alg›lamas› flekillenen ve ancak “insan-çevre iliflkilerinin sevgi, diyalog ve dostluk perspektifinde geliflmesi gerekti¤ini” dile getiren bir bak›fl aç›s›yla tan›flt›ktan sonra ufku de¤iflen birisi için çok ama çok anlaml› bir gece.
Türk, Yunan ve Rus birarada Ve gerçekten s›ra d›fl›. Türk, Rus ve Yunanl› bar›fl ortam›nda bir arada. Konuflma esnas›nda, beynimde uçuflan düflünceleri, yan›mda bulunan y›llar›n eskitemedi¤i deneyimli gazeteci, de¤erli dostumuz Leyla Umar’a hemen aktararak paylaflmay› ve hatta espri ile “Yahu Leyla Han›m’c›¤›m, nedir bu manzara? Rüya m› görüyoruz yoksa!” demeyi istiyorum ama sohbetin ahengini ve huzurunu bozmamak için haliyle susuyorum. Yaklafl›k yirmi befl y›l öncesi idi. ‹ngiltere’nin Brighton flehrinde bir lisan okulunda, s›n›f›m›zda bulunan Yunanistanl› Kosta ile, ihtiyatl› baz› yaklafl›mlardan sonra dost olmufl ve sonra da hemen bütün tart›flma konular›nda Kosta ile ne kadar paralel düflündü¤ümüzü keflfetmifltik. Bu yak›nlaflmayla, 300 y›ll›k bir Yunan-Türk beraberli¤inin nas›l bir ortak kültür ve bak›fl aç›s› oluflturdu¤unu, genelde gerginliklerin ve düflmanl›klar›n toplumlar aras›nda de¤il,
Ôð‚˚¯‡ÂÚ Ì‡ÒÂÎÂÌË ÏÌÓ„Ëı ÒÚð‡Ì èÂðÒˉÒÍÓ„Ó Á‡ÎË‚‡ Ë ÌÂÍÓÚÓð˚ı ‰ðÛ„Ëı ‡ð‡·ÒÍËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚. ÖÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌÓ, ˜ÚÓ êÓÒÒËfl ÒÚðÂÏËÚÒfl ÛÍðÂÔËÚ¸ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Ò ËÒ·ÏÒÍËÏ ÏËðÓÏ, ÒÚ‡‚ ˜ÎÂÌÓÏ éàä ̇ Ôð‡‚‡ı ̇·Î˛‰‡ÚÂÎfl. íÓÚ ÒڇϷÛθÒÍËÈ ‚˜Âð Ò Û˜‡ÒÚËÂÏ ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó „ÂÌÂð‡Î¸ÌÓ„Ó ÍÓÌÒÛ· ÍÓÏÛ-ÚÓ ÏÓÊÂÚ ÔÓ͇Á‡Ú¸Òfl Ó·˚‰ÂÌÌ˚Ï Ë ‰‡Ê ÒÍÛ˜Ì˚Ï, ÌÓ ‰Îfl ÏÂÌfl Ë ‰Îfl ‚ÒÂı Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎÂÈ ÔÓÍÓÎÂÌËfl 1968 „., ÍÓÚÓðÓ ‚˚ðÓÒÎÓ ‚ ‡ÚÏÓÒÙÂð ðÂÁÍËı ̇ˆËÓ̇ÎËÒÚ˘ÂÒÍËı Ë Ô‡ÚðËÓÚ˘ÂÒÍËı ÎÓÁÛÌ„Ó‚, ‚ ÛÒÎÓ‚Ëflı ÔÓÒÚÓflÌÌÓÈ ·Óð¸·˚ Ò åÓÒÍ‚ÓÈ, ˝ÚÓÚ ‚˜Âð ̇ÔÓÎÌËÎÒfl ÓÒÓ·˚Ï ÒÏ˚ÒÎÓÏ – ̇ÒÚÓθÍÓ ÔðËflÚÌÓÂ Ë ˜ËÒÚÓ ‚Ô˜‡ÚÎÂÌË ÓÒÚ‡‚ËÎ ÓÌ ‚ ÒÂð‰ˆÂ. lj¸ ÚÓ„‰‡, ‚ ̇¯ÂÏ ‰ÂÚÒÚ‚Â, Ì ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÎÓÒ¸ ÒÎÓ‚Ó «ðÛÒÒÍËÈ». ÉÓ‚ÓðËÎË «ÏÓÒÍÓÙÙ» – ˝ÔËÚÂÚ Ò ÛÌËÁËÚÂθÌ˚Ï ÒÏ˚ÒÎÓ‚˚Ï ÓÚÚÂÌÍÓÏ. å˚ ÔðË‚˚ÍÎË ÊËÚ¸ ‚ ‡ÚÏÓÒÙÂð «‚ð‡ÊÂÒÍÓ„Ó ÓÍðÛÊÂÌËfl», ‚ ÍÓÚÓðÓÏ „ðÂÍ‡Ï ÓÚ‚Ó‰ËÎÓÒ¸ ÓÒÓ·Ó ÏÂÒÚÓ, Ì‡Ï ˜‡ÒÚÓ ð‡ÒÒ͇Á˚‚‡ÎË Ó ‚ÂÎËÍËı Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎflı Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚, ˜ÚÓ ÔðË‚ÂÎÓ Í ð‡Á‰ÂÎÂÌ˲ ‚ÒÂı β‰ÂÈ ÔÓ ÔðË̈ËÔÛ «Ì‡¯» Ë «Ì ̇¯». à ÚÓθÍÓ ÔÓÒΠÁ̇ÍÓÏÒÚ‚‡ Ò ‰ðÛ„ËÏ ÏËðÓ‚ÓÁÁðÂÌËÂÏ, ÍÓÚÓðÓ Ôð‰ÔÓ·„‡ÎÓ ð‡Á‚ËÚË ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ ÏÂÊ‰Û Î˛‰¸ÏË ‚ ðÛÒΠ‰ðÛÊ·˚ Ë Î˛·‚Ë, ÏÓÈ ‚Á„Îfl‰ ̇ ÏÌÓ„Ë ‚Â˘Ë ËÁÏÂÌËÎÒfl. èÓ˝ÚÓÏÛ ‰Îfl Ú‡ÍËı, Í‡Í fl, ˝ÚÓÚ ‚˜Âð ÒڇΠÁ̇ÏÂ̇ÚÂθÌ˚Ï...
èÓ‰ Ó‰ÌÓÈ Íð˚¯ÂÈ ÚÛðÍË, ðÛÒÒÍËÂ, „ðÂÍË... ч, ۉ˂ËÚÂθÌ˚Ï ·˚Î ÚÓÚ ‚˜Âð. íÛðÍË, ðÛÒÒÍËÂ Ë „ðÂÍË ÔÓ‰ Ó‰ÌÓÈ Íð˚¯ÂÈ ‚ ‡ÚÏÓÒÙÂð ‰ðÛÊ·˚ Ë Î˛·‚Ë… ëÎÛ¯‡˛ ÇÂ΢ÍË̇, Ë Û ÏÂÌfl ÔÓfl‚ÎflÂÚÒfl ËÒÍðÂÌÌ Ê·ÌË ÔÓ‰ÂÎËÚ¸Òfl Ò‚ÓËÏË
Say›n Velichkin’in konuflmas›n›n orta yerlerinde, Taksim Camii’nden gelen, Allah’›n büyüklü¤ünü ve yüceli¤ini hayk›ran yats› ezan› sesi, konuflmaya farkl› bir arka plan oluflturuyor ve adeta bize “‹flte ‹stanbul bu!..” dedirtiyor.
ÇÓ ‚ðÂÏfl ‚˚ÒÚÛÔÎÂÌËfl ÇÂ΢ÍË̇ ÔÓÒÎ˚¯‡ÎÒfl ‡Á‡Ì Ò ÏË̇ðÂÚ‡ ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌÌÓÈ ÌÂÔÓ‰‡ÎÂÍÛ í‡ÍÒËÏÒÍÓÈ Ï˜ÂÚË... èðËÁ˚‚ Í ‚˜ÂðÌÂÈ ÏÓÎËÚ‚Â, ÛÚ‚Âðʉ‡˛˘ËÈ ‚Â΢ËÂ Ë ÒÓ‚Âð¯ÂÌÒÚ‚Ó Äηı‡, Ôðˉ‡Î ÒÎÓ‚‡Ï ÍÓÌÒÛ· ͇ÍÓÈ-ÚÓ Û‰Ë‚ËÚÂθÌ˚È ÓÚÚÂÌÓÍ: «ÇÓÚ ÓÌ, ëڇϷÛÎ!..» 85
Patrik Bartholomeos ve Sergey Velichkin
è‡Úðˇðı LJðÙÓÎÓÏÂÈ Ë ëÂð„ÂÈ ÇÂ΢ÍËÌ
Yirmi birinci yüzy›l›n, bar›fl ve dostluk yüzy›l› olmas›n›n, on sene evvel hayal bile edilemeyecek, Zo¤rafyon Lisesi Derne¤i Lokali’nde gerçekleflen bu ve benzeri manzaralar›n artmas›na ba¤l› oldu¤una inananlardan›m.
ü ËÁ ÚÂı, ÍÚÓ ‚ÂðËÚ, ˜ÚÓ ·Î‡„Ó‰‡ðfl ‚ÒÚð˜‡Ï, ÔÓ‰Ó·Ì˚Ï Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌÓÈ é·˘ÂÒÚ‚ÓÏ ‚˚ÔÛÒÍÌËÍÓ‚ ÎˈÂfl «á‡„ð‡ÙÓÌ», ÛÍðÂÔÎflÂÚÒfl ̇‰Âʉ‡ ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ XXI ‚ÂÍ ‚ÓȉÂÚ ‚ ËÒÚÓð˲ Í‡Í ‚ÂÍ ÏËð‡ Ë ‰ðÛÊ·˚! 86
siyasetçiler ve “devlet”ler aras›nda oldu¤unu idrak etmifltik. Sonra da, “S›laya düflünce anlars›n Yunanl› ile kardefl oldu¤unu ...” diyen flair Bülent Ecevit’in, ne kadar da do¤ru söyledi¤ine inanm›fl ve uzaklardan kendisine seslenmifltim: “Hakl›ym›fls›n be Karao¤lan!” Sekiz y›l önce yapt›¤›m›z Moskova ve Petersburg ziyareti esnas›nda ve 2000 y›l›nda yapt›¤›m k›sa süreli Atina ziyaretinde bu iki ülke insan›yla do¤rudan s›cak temas kurdu¤umuzda, bu halklarla “ortak payda”lar›n Avrupal›lara nispetle daha fazla oldu¤unu idrak etmifltik. Böylece gerçek bir ortak “Avrasya Kültürü ve Perspektifi” olufltu¤unu sadece bilgi düzeyinde de¤il, duygusal düzeyde de kavram›flt›m. Hiç kuflku yok ki, komflumuz Yunanistan’da ve Rusya’da da so¤uk savafl döneminde yetiflen kuflaklarda, yap›lan telkinler sonucu Türkiye’ye ve Türk halk›na karfl›, bizim kendilere karfl› hissetti¤imizden farkl› duygular beslemiyorlard›. Muhtemelen çok daha fazlas› vard›. Geçmifl y›llarda, bu duygu ve yaklafl›mlar›n do¤ru oldu¤unu ileri sürenler de olabilir. Ancak bugün bunu tart›flman›n anlam› yok. Art›k gelece¤e bakmak gerekiyor. Halen, “öteki”ni, ya fiilen ya da potansiyel olarak “düflman” gören anlay›flta olan ve geçmifl dönemin tortular›n› terk edemeyen, ister benim kufla¤›mdan, isterse benden önceki kuflaklardan birileri, “çevremizin düflmanlarla kuflat›lm›fl oldu¤u” düflüncesi ve gerginli¤i içinde, olaylar› de¤erlendirmeye devam ediyor olabilir. Ama ben yirmi birinci yüzy›l›n, bar›fl ve dostluk yüzy›l› olmas›n›n, on sene evvel hayal bile edilemeyecek, Zo¤rafyon Lisesi Derne¤i Lokali’nde gerçekleflen bu ve benzeri manzaralar›n artmas›na ba¤l› oldu¤una inananlardan›m.
Ï˚ÒÎflÏË Ò Òˉfl˘ÂÈ ðfl‰ÓÏ ËÁ‚ÂÒÚÌÓÈ, «‚˜ÌÓ ÏÓÎÓ‰ÓÈ» ÊÛð̇ÎËÒÚÍÓÈ ãÂÈÎÓÈ ìχð... ü ıÓ˜Û ÔÓ‚ÂðÌÛÚ¸Òfl Í ÌÂÈ Ë Ò͇Á‡Ú¸: «óÚÓ ˝ÚÓ, ãÂÈ·? åÓÊÂÚ ·˚Ú¸, Ï˚ ÔðÓÒÚÓ ‚ˉËÏ ÒÓÌ?». çÓ fl ÏÓΘÛ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ·Ó˛Ò¸ ̇ðÛ¯ËÚ¸ ÒÚðÓÈÌÓ Ú˜ÂÌË ðÂ˜Ë „ÂÌÂð‡Î¸ÌÓ„Ó ÍÓÌÒÛ·, ·Ó˛Ò¸, ˜ÚÓ ‚Óί·ÒÚ‚Ó ËÒ˜ÂÁÌÂÚ. …ùÚÓ ·˚ÎÓ ÓÍÓÎÓ 25 ÎÂÚ Ì‡Á‡‰. ü ËÁÛ˜‡Î ‡Ì„ÎËÈÒÍËÈ flÁ˚Í ‚ flÁ˚ÍÓ‚ÓÈ ¯ÍÓΠÅð‡ÈÚÓ̇ ‚ ÇÂÎËÍÓ·ðËÚ‡ÌËË. Ç Ó‰ÌÓÈ „ðÛÔÔ ÒÓ ÏÌÓÈ ·˚Î ÏÓÎÓ‰ÓÈ „ðÂÍ äÓÒÚ‡, Ò ÍÓÚÓð˚Ï ÔÂð‚Ó ‚ðÂÏfl Û Ì‡Ò ÒÎÓÊËÎËÒ¸ ıÓÎÓ‰ÌÓ‚‡Ú˚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl, ÔÂðÂðÓÒ¯ËÂ, Ӊ̇ÍÓ, ÔÓÁ‰Ì ‚ ÍðÂÔÍÛ˛ ‰ðÛÊ·Û. íÓ„‰‡ Ò äÓÒÚÓÈ Ï˚ Ò Û‰Ë‚ÎÂÌËÂÏ Ó·Ì‡ðÛÊËÎË, ˜ÚÓ Ì‡ ÌÂÍÓÚÓð˚ ‚Â˘Ë ÒÏÓÚðËÏ Ó‰Ë̇ÍÓ‚Ó. 燯‡ ‰ðÛÊ·‡ ÓÚÍð˚· Ì‡Ï ÌÓ‚˚ ÒÚÓðÓÌ˚ 300-ÎÂÚÌÂÈ ÊËÁÌË ·ÓÍ Ó ·ÓÍ ÚÛðÓÍ Ë „ðÂÍÓ‚. lj¸ Á‡ ˝ÚÓ ‚ðÂÏfl ÒÙÓðÏËðÓ‚‡ÎÓÒ¸ ÏÌÓ„Ó Ó·˘Ëı ÍÛθÚÛðÌ˚ı ˆÂÌÌÓÒÚÂÈ. íÓ„‰‡ Ï˚ ÓÒÓÁ̇ÎË, ˜ÚÓ Ì‡ÔðflÊÂÌËÂ Ë ÌÂÔðËflÁ̸ ı‡ð‡ÍÚÂðÌ˚ ÒÍÓð ‰Îfl ÔÓÎËÚËÍÓ‚ Ë «„ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚», ÌÓ ˝ÚË ÓÚðˈ‡ÚÂθÌ˚ ˝ÏÓˆËË ÌËÒÍÓθÍÓ Ì ͇҇˛ÚÒfl ÌÂÔÓÒð‰ÒÚ‚ÂÌÌÓ Ò‡ÏËı ̇ðÓ‰Ó‚. èÓÒΠ˝ÚÓ„Ó fl Ó˜Â̸ ıÓðÓ¯Ó ÔÓÌflÎ ÒÏ˚ÒÎ ÒÚËıÓÚ‚ÓðÂÌËfl Å˛ÎÂÌÚ‡ ù‰Ê‚ËÚ‡: «ç‡ ˜ÛÊ·ËÌ ÒÏÓʯ¸ Ú˚ ÔÓÌflÚ¸, ˜ÚÓ Ë „ðÂÍ Ú· ·ð‡Ú...». åÌ Á‡ıÓÚÂÎÓÒ¸ ÓÚ‚ÂÚËÚ¸ ÔÓ˝ÚÛ: «Ç‰¸ Ú˚ Ôð‡‚, Ú˚ ÒÓ‚Âð¯ÂÌÌÓ Ôð‡‚!» ÇÓ ‚ðÂÏfl ÔÓÂÁ‰ÍË ‚ åÓÒÍ‚Û Ë ë‡ÌÍÚèÂÚÂð·Ûð„ ÓÍÓÎÓ ‚ÓÒ¸ÏË ÎÂÚ Ì‡Á‡‰, ‡ Ú‡ÍÊ ‚ 2000 „. ‚ ÄÙË̇ı Û ÏÂÌfl ÒÎÓÊËÎËÒ¸ ÚÂÔÎ˚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl Ò ðÛÒÒÍËÏË Ë „ðÂ͇ÏË. íÓ„‰‡ fl ÒڇΠÁ‡Ï˜‡Ú¸, ˜ÚÓ Ò ˝ÚËÏË Ì‡ðÓ‰‡ÏË Û Ì‡Ò Ì‡ÏÌÓ„Ó ·Óθ¯Â Ó·˘Â„Ó, ˜ÂÏ Ò Â‚ðÓÔÂȈ‡ÏË. ü ÓÒÓÁ̇Î, ˜ÚÓ Ó·˘‡fl ‚ð‡ÁËÈÒ͇fl ÍÛθÚÛð‡ Ë ÔÂðÒÔÂÍÚË‚‡ – Ì ÔðÓÒÚÓ ÚÂÓðËfl, fl ÓÒÓÁ̇Π˝ÚÛ Ó·˘ÌÓÒÚ¸ ̇ ÛðÓ‚Ì ˜Û‚ÒÚ‚. çÂÚ ÒÓÏÌÂÌËfl ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ Á‡ „Ó‰˚ «ıÓÎÓ‰ÌÓÈ ‚ÓÈÌ˚» ̇ðÓ‰˚ ÉðˆËË Ë êÓÒÒËË ÔËÚ‡ÎË Í íÛðˆËË Ë ÚÛðÍ‡Ï Ú‡ÍË Ê Ì„‡ÚË‚Ì˚ ˜Û‚ÒÚ‚‡, Í‡Í Ë Ï˚ Í ÌËÏ. í‡ÍÓ‚‡ ·˚· „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌ̇fl ÔÓÎËÚË͇ ÚÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË. ÇÓÁÏÓÊÌÓ, ÓÌË ·˚ÎË Ì‡ÒÚðÓÂÌ˚ ÔÓ ÓÚÌÓ¯ÂÌ˲ Í Ì‡Ï ‰‡Ê ·ÓΠ‚ð‡Ê‰Â·ÌÓ! åÓÊÂÚ ·˚Ú¸, ÍÚÓ-ÚÓ Ò˜ËÚ‡ÂÚ Ú‡ÍÛ˛ ÔÓÁËˆË˛ Ôð‡‚ËθÌÓÈ. çÂÚ ÒÏ˚Ò· ÒÔÓðËÚ¸ Ë ‚˚flÒÌflÚ¸, Ú‡Í ˝ÚÓ ËÎË ÌÂÚ. å˚ ‰ÓÎÊÌ˚ ÒÏÓÚðÂÚ¸ ‚ ·Û‰Û˘ÂÂ. ü Û‚ÂðÂÌ, ˜ÚÓ Ë ‚ ̇¯Ë ‰ÌË ÂÒÚ¸ ÌÂχÎÓ Î˛‰ÂÈ, ÔðÓ‰ÓÎʇ˛˘Ëı Ï˚ÒÎËÚ¸ ‚ ‰Ûı ÔðÓ¯Î˚ı ÎÂÚ, Ò˜ËÚ‡˛˘Ëı, ˜ÚÓ Ï˚ ÓÍðÛÊÂÌ˚ ‚ð‡„‡ÏË, ˜ÚÓ ÂÒÚ¸ «Ì‡¯Ë» Ë «Ì ̇¯Ë». ùÚÓ ÏÓ„ÛÚ ·˚Ú¸ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË ÏÓÂ„Ó ÔÓÍÓÎÂÌËfl ËÎË ÔÓÍÓÎÂÌËfl ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÈ ÏÓÎÓ‰ÂÊË. çÓ fl ËÁ ÚÂı, ÍÚÓ ‚ÂðËÚ, ˜ÚÓ ·Î‡„Ó‰‡ðfl ‚ÒÚð˜‡Ï, ÔÓ‰Ó·Ì˚Ï Óð„‡ÌËÁÓ‚‡ÌÌÓÈ é·˘ÂÒÚ‚ÓÏ ‚˚ÔÛÒÍÌËÍÓ‚ ÎˈÂfl «á‡„ð‡ÙÓÌ», ÛÍðÂÔÎflÂÚÒfl ̇‰Âʉ‡ ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ XXI ‚ÂÍ ‚ÓȉÂÚ ‚ ËÒÚÓð˲ Í‡Í ‚ÂÍ ÏËð‡ Ë ‰ðÛÊ·˚!
äËÌÂχÚÓ„ð‡Ù Sinema
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓ ÍËÌÓ: ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËÂ Í ÍÓðÌflÏ Azerbaycan sinemas›nda köklere dönüfl ÄÈ„˛Î¸ ïÛÒÂËÌÓ‚‡
Aygül Hüseynova
ä‡Ì‰Ë‰‡Ú ËÒÍÛÒÒڂӂ‰˜ÂÒÍËı ̇ÛÍ, ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚ ÍÛθÚÛð˚ Ë ËÒÍÛÒÒÚ‚ (ŇÍÛ).
Dr. Azerbaycan Devlet Kültür ve Güzel Sanatlar Üniversitesi (Bakû).
ã
˛·Ó ӷ˘ÂÒÚ‚Ó, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ Ì‡ıÓ‰fl˘ÂÂÒfl ‚ ÔÂðÂıÓ‰ÌÓÏ ÒÓÒÚÓflÌËË ð‡Á‚ËÚËfl, ËÒÔ˚Ú˚‚‡ÂÚ ÔÓÚð·ÌÓÒÚ¸ ‚ Ò‡ÏÓÓÒÓÁ̇ÌËË. ëÚðÂÏÎÂÌËÂ Í ÔÓÁ̇Ì˲ Ò·fl, ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËÂ Í ËÒÚÓÍ‡Ï fl‚Îfl˛ÚÒfl „·‚Ì˚ÏË ÔðËÁ͇̇ÏË Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÈ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË Ë Ò‚Ó·Ó‰˚. ùÚÓ ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ÒÔð‡‚‰ÎË‚Ó ‰Îfl Ó·ð‡Á‡ Ï˚ÒÎÂÈ ‰ð‚ÌËı Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚. ç‡ Ó‰ÌÓÏ ËÁ ͇ÏÂÌÌ˚ı Ô‡ÏflÚÌËÍÓ‚, ÍÓÚÓð˚È ÌÓÒËÚ ËÏfl ÅËθ„ 䇄‡Ì‡ (673-732), ‚˚Ò˜ÂÌ˚ Â„Ó ÒÎÓ‚‡:«ùÈ, Ôð‰‚Ó‰ËÚÂÎË Ú˛ðÍÒÍËı Ó„ÛÁÒÍËı ÔÎÂÏÂÌ! ùÈ, Ú˛ðÍÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰, ÒÎÛ¯‡È! èÓ͇ ÌÂ·Ó Ì ÛÔ‡ÎÓ Ì‡ ̇Ò, ÔÓ͇ ÔÓ‰ ÌÓ„‡ÏË Ï˚ ˜Û‚ÒÚ‚ÛÂÏ ÁÂÏβ, Á̇È: Ú˛ðÍÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰, Ú˛ðÍÒÍÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó, Ú˛ðÍÒ͇fl Úð‡‰ËˆËfl ·Û‰ÛÚ ÔðÓ‰ÓÎʇڸÒfl Ë ð‡Á‚Ë‚‡Ú¸Òfl. í˚ Ó·flÁ‡Ì ·˚Ú¸ ‰ÓÒÚÓËÌ ÔðÓÎËÚÓÈ ÚÓ·ÓÈ ÍðÓ‚Ë Ë „ðÛ‰ ÍÓÒÚÂÈ ÔÓð‡ÊÂÌÌ˚ı ÚÓ·ÓÈ Î˛‰ÂÈ! ùÈ, ‚ÂÎËÍËÈ Ú˛ðÍÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰, ‚ÂðÌËÒ¸ Í Ò·Â!» à‰Âfl ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËfl Í Ò· fl‚ÎflÂÚÒfl Íβ˜Â‚ÓÈ ‚ ËÒÚÓðËË ÎËÚÂð‡ÚÛð˚ Ë ËÒÍÛÒÒÚ‚‡, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ‚ ËÒÚÓðËË ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù‡, ÍÓÚÓð˚È Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ Ó‰ËÌ ËÁ Ò‡Ï˚ı ÔÓÔÛÎflðÌ˚ı ‚ˉӂ ËÒÍÛÒÒÚ‚‡ ‚ ̇¯Â ‚ðÂÏfl. àÒÚÓðËfl ÍËÌÓ Ë ÎÓ„Ë͇ Â„Ó ð‡Á‚ËÚËfl ͇Í
H
er toplumun yaflam›nda, özellikle geçifl dönemlerinde, kendini anlama ihtiyac›n›n belirdi¤i süreçler vard›r. Millî temeller bak›m›ndan kendini tan›maya, köklere dönüfle yönelik e¤ilim ulusal ba¤›ms›zl›¤›n ve hürriyetin en önde gelen belirtilerindendir. Bu gerçek, eski Türklerin düflünce hayat›nda da geçerlili¤ini korumufltur. Bilge Ka¤an (673-732) kendi ad›yla an›lan tafl kitabelere flunlar› yazd›rm›flt›: “Ey Türk O¤uz beyleri! Türk halk›, duyun! Üzerimize gök çökmedikçe, altta yer delinmedikçe, bil ki Türk ulusu, Türk yurdu, Türk devleti, Türk töresi bozulmaz. Su gibi ak›tt›¤›n kan›na, da¤lar gibi y›¤d›¤›n kemiklerine lây›k ol! Ey ölümsüz Türk ulusu, kendine dön!” Kendine dönme düflüncesi edebiyat ve sanatta, özellikle güzel sanatlar›n en zengin ve ilgi çekici dal› olan sinemada tarihselli¤in temelini oluflturur. Sanatlar›n, özellikle sineman›n tarihî
é·ð‡˘ÂÌËÂ Í ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ÚÂχÚËÍ ‚ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ·˚ÎÓ ÔÓÎÓÊÂÌÓ ÙËθÏÓÏ «äfið-Ó„Î˚». Sinemam›zda tarihî konulara yöneliflin ilk baflar›l› örne¤i “Köro¤lu” filmiyle gerçeklefltirilmifltir.
äfið-Ó„Î˚, 1960 / Köro¤lu, 1960
àÒÚÓðËfl ÍËÌÓ Ë ÎÓ„Ë͇ Â„Ó ð‡Á‚ËÚËfl Í‡Í ‚ˉ‡ ËÒÍÛÒÒÚ‚‡ ÔÓ‰Ú‚Âð‰ËÎË ËÒÚËÌÛ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó, Î˯ÂÌÌÓ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÒÓ‰ÂðʇÌËfl, Ì ÔÓÎÛ˜‡ÂÚ ÔðËÁ̇ÌËfl ‚ Ó·˘ÂÒÚ‚Â, ÓÒÚ‡ÂÚÒfl Ì‚ÓÒÚð·ӂ‡ÌÌ˚Ï. Sineman›n tarihî tecrübesi ve sanatsal geliflim mant›¤›, millî hüviyete sahip olmayan bir sanat›n hiçbir zaman beflerî bir de¤er kazanamayaca¤› gerçe¤ini kan›tlam›flt›r.
‚ˉ‡ ËÒÍÛÒÒÚ‚‡ ÔÓ‰Ú‚Âð‰ËÎË ËÒÚËÌÛ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó, Î˯ÂÌÌÓ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÒÓ‰ÂðʇÌËfl, Ì ÔÓÎÛ˜‡ÂÚ ÔðËÁ̇ÌËfl ‚ Ó·˘ÂÒÚ‚Â, ÓÒÚ‡ÂÚÒfl Ì‚ÓÒÚð·ӂ‡ÌÌ˚Ï. 燈ËÓ̇θÌ˚È ı‡ð‡ÍÚÂð ̇˷ÓΠflÒÌÓ ‚˚fl‚ÎflÂÚÒfl ‚ ËÒÚÓð˘ÂÒÍËı Ó·ÒÚÓflÚÂθÒÚ‚‡ı. «ç‡ˆËÓ̇ÎËÁÏ» ‚ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù Ôð‰ÔÓ·„‡ÂÚ ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Ë ˉÂÈÌÓ„Ó ÒÓ‰ÂðʇÌËfl Ë ÙÓðÏ˚. 燈ËÓ̇ÎËÁÏ ‚ ËÒÍÛÒÒÚ‚Â ÓÁ̇˜‡ÂÚ ‚ÓÁ‚˚¯ÂÌË ̇ˆËË, ‚ÓÒÔËÚ‡ÌË ˜Û‚ÒÚ‚‡ „Óð‰ÓÒÚË, Û‚‡ÊÂÌËfl Í Ò‚ÓËÏ ÍÓðÌflÏ Ë „ÓÚÓ‚ÌÓÒÚ¸ Í ÒÓ‚Âð¯ÂÌ˲ „ÂðÓ˘ÂÒÍËı ÔÓ‰‚Ë„Ó‚. àÁ‚ÂÒÚÌ˚È ÔËÒ‡ÚÂθ-Ú˛ðÍËÒÚ áËfl ÉÓÍ‡Î¸Ô ÔË҇Π‚ ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËË «éÒÌÓ‚˚ Ú˛ðÍËÁχ»: «í˛ðÍËÁÏ Ó·ÓÁ̇˜‡ÂÚ ‚ÓÁ‚Â΢˂‡ÌË ÚÛðˆÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡» (ŇÍÛ, 1991, Ò.31). ë ˝ÚÓÈ ÚÓ˜ÍË ÁðÂÌËfl 1960- „Ó‰˚ ‚ ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÏ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ÏÓÊÌÓ ð‡ÒÒχÚðË‚‡Ú¸ Í‡Í ÔÂðËÓ‰ Ó·ð‡˘ÂÌËfl Í ËÒÚÓðËË, ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËfl Í ÍÓðÌflÏ. ëÚðÂÏÎÂÌË ҉·ڸ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ·ÓΠ̇ˆËÓ̇θÌ˚Ï Á‡ÒÚ‡‚ËÎÓ ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓ ÍËÌÓ ‚ ÛÒÎÓ‚Ëflı ˉÂÓÎÓ„ËË ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË Ó·ð‡ÚËÚ¸Òfl Í ‰ð‚ÌÂÈ Ë ·Ó„‡ÚÓÈ, ̇ÔÓÎÌÂÌÌÓÈ Ô˜‡Î¸Ì˚ÏË ÒÚð‡Ìˈ‡ÏË ËÒÚÓðËË Ò‚ÓÂ„Ó Ì‡ðÓ‰‡. 燯 ̇ˆËÓ̇θÌÓ ÚÂχÚ˘ÂÒÍÓ ÍËÌÓ Ó·ð‡˘‡ÂÚÒfl Í ËÒÚÓðËË ÌÂ Í‡Í Í ‡ðıË‚ÌÓÏÛ ËÎË ÏÛÁÂÈÌÓÏÛ Ï‡ÚÂðˇÎÛ, ‡ Í‡Í Í ÊË‚ÓÏÛ ÔðÓ¯ÎÓÏÛ. í‡ÍÓÈ ÒÏÂÎ˚È Ë ‰ÂflÚÂθÌ˚È ÔÓ‰ıÓ‰ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡Î ÒÓÁ‰‡Ì˲ Ú‡ÍËı ˆÂÌÌ˚ı ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍËı ð‡·ÓÚ, Í‡Í «äfið-Ó„Î˚» (1960), «àÏÂÌÂÏ Á‡ÍÓ̇» (1968), «äÛð‡ ÌÂÛÍðÓÚËχfl» (1969), «ïÓ˜Û ÒÂϸ Ò˚ÌÓ‚ÂÈ» (1970), «èÓÒΉÌËÈ ÔÂð‚‡Î» (1972), «ì‰‡ð ‚ ÒÔËÌÛ» (1974), «çÂÒËÏË» (1974), «Ñ‰ äÓðÍÛ‰» (1975), «Å‡·ÂÍ» (1979), «çËÁ‡ÏË» (1982), «ë‰·ÈÚ ÎÓ¯‡‰ÂÈ» (1983), «ÄÍÍÓð‰˚ ‰Ó΄ÓÈ ÊËÁÌË» (1981). ëÚðÂÏËÚÂθÌ˚È ÔÓ‰˙ÂÏ Ì‡¯Â„Ó ÚÂχÚ˘ÂÒÍÓ„Ó ÍËÌÓ, ̇˜‡‚¯ËÈÒfl ‚ 1960- „Ó‰˚, ‰ÓÒÚË„ ‚Âð¯ËÌ˚ ‚ 1970-ı „„. ÖÒÎË ‚ ÎËÚÂð‡ÚÛðÂ Ë ‰ðÛ„Ëı ÒÙÂð‡ı ÍÛθÚÛð˚ Ë ËÒÍÛÒÒÚ‚‡ ‚ 1960-ı „„. ËÏÂÎÓ ÏÂÒÚÓ ÒÚðÂÏÎÂÌË ð‡ÒÒχÚðË‚‡Ú¸ Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌ˚Â Ë ‰ÛıÓ‚Ì˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌÓÒÚË, Ôð‰ÔÓ˜ÚÂÌË ÓÚ‰‡‚‡ÎÓÒ¸ ÎËð˘ÂÒÍËÏ Ê‡Ìð‡Ï, ÚÓ ‚ 1970- „„. ̇ ÔÂð‚˚È ÔÎ‡Ì ‚˚ÒÚÛÔËÎË ‚ÓÔðÓÒ˚ ËÒÚÓðËË Ë ËÒÚÓð˘ÌÓÒÚË.
ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì ‚ 19 ‚. àÒÚÓð˘ÂÒÍË ÙËθÏ˚ ÒΉӂ‡ÎË ÚÂÏ Ê ÔÛÚÂÏ. åÓÊÌÓ ÔÓÔ˚Ú‡Ú¸Òfl ҉·ڸ Ëı ÔðËÏÂðÌÛ˛ Í·ÒÒËÙË͇ˆË˛. ä ÔðËÏÂðÛ, «ïÓ˜Û ÒÂϸ Ò˚ÌÓ‚ÂÈ», «èÓÒΉÌËÈ ÔÂð‚‡Î», «ì‰‡ð ‚ ÒÔËÌÛ» ÓÚð‡Ê‡˛Ú ð‚ÓβˆËÓÌÌ˚ ÒÓ·˚ÚËfl 1920-30-ı „„., Ú.Â. ̉‡‚Ì ÔðÓ¯ÎÓÂ. ꇷÓÚ‡ «Ñ‰ äÓðÍÛ‰», Í‡Í ‚ˉÌÓ ËÁ ̇Á‚‡ÌËfl, ÔÓ‚ÂÒÚ‚ÛÂÚ Ó ÒÓ·˚ÚËflı 7-9 ‚‚., «çËÁ‡ÏË» Ë «çÂÒËÏË» ÓÔËÒ˚‚‡˛Ú ÔÓÛ˜ËÚÂθÌ˚ ÒÓ·˚ÚËfl Òð‰Ì‚ÂÍÓ‚ÓÈ ËÒÚÓðËË Ì‡¯Â„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, «äÛð‡ ÌÂÛÍðÓÚËχfl» Ë «ë‰·ÈÚ ÎÓ¯‡‰ÂÈ» ÓÒ‚Â˘‡˛Ú ÒÚð‡Ìˈ˚ ËÒÚÓðËË ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡ 19 ‚. é‰ÌËÏ ËÁ ÛÒÔ¯Ì˚ı ÔðËÏÂðÓ‚ ð¯ÂÌËfl ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ÚÂÏ˚ ‚ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ÏÓÊÌÓ
88
tecrübesi ve sanatsal geliflim mant›¤›, millî hüviyete sahip olmayan bir sanat›n hiçbir zaman beflerî bir de¤er kazanamayaca¤› gerçe¤ini kan›tlam›flt›r. Millî kimlik, daha çok tarihsellik zemininde tezahür eder. Sinema sanat›nda millî kimlik, fikrî muhteva ile biçimin birli¤ini dikkate al›r. Sanatta millîlik, ulusu yüceltmek, onun gurur hissini, köklere sayg›s›n› ve kahramanl›k azmini yans›tmak demektir. Ünlü Türkçü yazar Ziya Gökalp, “Türkçülü¤ün Esaslar›” eserinde flöyle yaz›yor: “Türkçülük, Türk milletini yüceltmek demektir.” (Bakû, 1991, s.31). Bu bak›mdan Azerbaycan sinemas›nda 1960’l› y›llar “tarihsellik ça¤›” olarak de¤erlendirilebilir. Kendi millî kimli¤ini arayan sinema, Sovyet imparatorlu¤u ideolojisine güçlü ve gizli bir direnç göstermek için yönünü Azerbaycan’›n zengin, ancak bir o kadar da bafl› belal› tarihine çevirmifltir. Konulu sinemam›z tarihe bir arfliv malzemesi, müze eflyas› gibi de¤il, “halk›n uyumakta olan canl› varl›¤›” s›fat›yla yaklaflm›flt›r. Sinemac›lar›m›z›n bu cesur yarat›c›l›k aray›fllar› sayesinde birçok de¤erli beyazperde eseri ortaya ç›km›flt›r. Bunlar aras›nda; “Köro¤lu” (1960), “Kanun Nam›na” (1968), “Deli Kür” (1969), “Yedi O¤ul ‹sterim” (1970), “Son Geçit” (1972), “Arkadan Vurulan Darbe” (1974), “Nesimi” (1974), “Dede Korkut” (1975), “Babek” (1979), “Nizami” (1982), “Atlar› Eyerleyin” (1983), “Uzun Ömrün Akordlar›” (1981) eserleri say›labilir. Konulu sinemam›z›n 1960’l› y›llarda bafllayan h›zl› yükselifli, özellikle 1970’li y›llarda büyük ürünler vermifltir. 1960’l› y›llarda kültürün, di¤er alanlar›nda oldu¤u gibi edebiyatta da ça¤dafl manevi ve ahlâki sorunlara, lirik psikolojik üsluba e¤ilim güçlüyken, 1970’li y›llarda tarihî konu ve tarihsellik bariz bir flekilde öne ç›km›flt›r.
19. yüzy›lda Azerbaycan
Tabii tarihî filmler de edebî eserlerden geri kalmam›flt›r. Dolay›s›yla k›smen bir s›n›fland›rma yapmak mümkündür. Sözgelimi, e¤er “Yedi O¤ul ‹sterim”, “Son Geçit”, “Arkadan Vurulan Darbe”, “Kanun Nam›na” 1920-30’lu devrim y›llar›n›, yak›n tarihî geçmiflimizi konu ederken, adlar›ndan da anlafl›laca¤› gibi “Dede Korkut” 7. ve 9. yüzy›l olaylar›n›, “Nizami” ve “Nesimi” Orta Ça¤ tarihimizin ibretli sayfalar›n› beyazperdeye getirmifl, “Deli Kür” ve “Atlar› Eyerleyin” gibi filmlerle de Azerbaycan tarihinin 19. yüzy›l hayat› ayd›nlat›lm›flt›r. Sinema tarihimizde tarihselli¤e do¤ru at›lan ilk baflar›l› ad›mlardan olan “Fethali Han” (1947) filmi ciddi sansürlere maruz kalm›fl da olsa, herhalde o dönem için önemli bir baflar› say›lmal›d›r. Bu filmde Azerbaycan topraklar›n› bir bütün olark
î‡Ú‡ÎË-ï‡Ì / Fethali Han
Ò˜ËÚ‡Ú¸ ð‡·ÓÚÛ «î‡Ú‡ÎË-ï‡Ì» (ù. åÂÏωı‡ÌÎ˚, å. ï˛ÒÂÈÌ) (1947), ÍÓÚÓð‡fl ıÓÚfl Ë ·˚· ÔÓ‰‚Âð„ÌÛÚ‡ ÒÂð¸ÂÁÌÓÈ ˆÂÌÁÛð ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó Ë‰ÂÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó ðÂÊËχ, ËÏÂÂÚ Ó˜Â̸ ‚‡ÊÌÓ Á̇˜ÂÌË ‰Îfl Ò‚ÓÂ„Ó ‚ðÂÏÂÌË. éÒÌÓ‚ÌÓÈ Ï˚Òθ˛ ˝ÚÓ„Ó ÙËθχ, ÓÚð‡Ê‡˛˘Â„Ó ÔðÓˆÂÒÒ Ó·˙‰ËÌÂÌËfl ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËı ÁÂÏÂθ Ë Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ‰ËÌÓ„Ó ˆÂÌÚð‡ÎËÁÓ‚‡ÌÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, fl‚ÎflÂÚÒfl ˉÂfl ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Â‰ËÌÂÌËfl. àÁ‚ÂÒÚÌÓ, ˜ÚÓ ‚ Ú˜ÂÌË ‰ÓÎ„Ó„Ó ÔÂðËÓ‰‡ ‚ðÂÏÂÌË ÔÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ëÂÙ‚ˉӂ Ë ‰Ó Ó·˙fl‚ÎÂÌËfl ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÈ ÑÂÏÓÍð‡Ú˘ÂÒÍÓÈ êÂÒÔÛ·ÎËÍË ‚ 1918 „. ‚Ò ÔÓÔ˚ÚÍË ÒÓÁ‰‡ÌËfl ‰ËÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡, Á‡Ï‰ÎÂÌËfl Ë ÔðËÓÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌËfl ÔðÓˆÂÒÒÓ‚ ð‡Á‰ðÓ·ÎÂÌÌÓÒÚË Ì ‰‡‚‡ÎË ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ðÂÁÛθڇڇ. Ñ‚‡ ÔÓÒΉÌËı ÎˉÂð‡ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ëÂÙ‚ˉӂ 燉Ëð-ò‡ı Ë î‡Ú‡ÎË-ï‡Ì ÔðÓ‰ÂÏÓÌÒÚðËðÓ‚‡ÎË ÔðËÏÂð Ú‚Âð‰ÓÈ ‚ÓÎË Ë ð¯ËÏÓÒÚË ð‡‰Ë ‰ÓÒÚËÊÂÌËfl ‚˚ÒÓÍÓÈ ˆÂÎË. ÑÂflÚÂθÌÓÒÚ¸ Ë ·Óð¸·Û ‰‚Ûı ˝ÚËı ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ‚ÓʉÂÈ ÓÚð‡ÁËÎ ç‡ðËÏ‡Ì ç‡ðËχÌÓ‚ ‚ Úð‡„‰ËË «ç‡‰Ëð-ò‡ı» Ë ÙËθÏ «î‡Ú‡ÎË-ï‡Ì». é·ð‡˘ÂÌËÂ Í ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ÚÂχÚËÍ ‚ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ·˚ÎÓ ÔÓÎÓÊÂÌÓ ÙËθÏÓÏ «äfið-Ó„Î˚». ᇠÔðËÍβ˜ÂÌËflÏË Î„Ẩ‡ðÌÓ„Ó Ì‡ðÓ‰ÌÓ„Ó „ÂðÓfl äfið-Ó„Î˚ flÒÌÓ ÔðÓÒχÚðË‚‡ÂÚÒfl ˉÂfl ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ó·˙‰ËÌÂÌËfl ̇ ÙÓÌ ð‡Á‰ðÓ·ÎÂÌÌÓÒÚË, ‚ÓÁÌËͯÂÈ ÔÓÒΠÔðÂÍð‡˘ÂÌËfl ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ëÂÙ‚ˉӂ.
燈ËÓ̇θ̇fl ˉÂÌÚ˘ÌÓÒÚ¸ é‰ÌËÏ ËÁ ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËÈ, ÓÚð‡Ê‡‚¯Ëı ̇ˆËÓ̇θÌ˚È ı‡ð‡ÍÚÂð, ̇ˆËÓ̇θÌÛ˛
merkezi bir devlette birlefltirme ve milli birlik düflüncesi yans›t›lm›flt›r. Azerbaycan tarihinden iyi biliyoruz ki, Safeviler devletinin da¤›lmas›ndan uzun zaman sonra 20. yüzy›l bafllar›na, 1918 y›l›na yani Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulmas›na kadar, parçalanm›fll›¤› durdurma, tek ve millî bir devlet kurma çabalar› netice vermemifltir. Safevi devletinin son iki büyük önderi Nadir fiah ve Fethali Han bu amaç u¤runda büyük bir azimle gayret göstermifllerdi. Bu gayretin öyküsü Neriman Nerimanov’un “Nadir fiah” trajedisinde ve “Fethali Han” (E. Memmedhanl›, M. Hüseyin) filminde ele al›nm›flt›r. Sinemam›zda tarihî konulara yöneliflin ilk baflar›l› örne¤i “Köro¤lu” filmiyle gerçeklefltirilmifltir. Bu filmde efsanevî halk kahraman› Köro¤lu’nun öyküsü alt›nda, asl›nda Safeviler’den sonra parçalanmaya bafllayan Azerbaycan hal›n›n birli¤i düflüncesi iflleniyordu.
1960- „Ó‰˚ ‚ ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓÏ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ÏÓÊÌÓ ð‡ÒÒχÚðË‚‡Ú¸ Í‡Í ÔÂðËÓ‰ Ó·ð‡˘ÂÌËfl Í ËÒÚÓðËË, ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËfl Í ÍÓðÌflÏ. Azerbaycan sinemas›nda 1960’l› y›llar “tarihsellik ça¤›” olarak de¤erlendirilebilir.
Milli Benlik
Mevcut rejime ve ideolojisine karfl› milli kimli¤ini, halk›n milli benli¤ini, tarihî varl›¤›na ba¤l›l›¤›n› savunan beyazperde eserlerinden biri de yazar Ferman Kerimzade’nin “Karl› Geçit” roman›ndan uyarlanan “Son Geçit” filmi oldu. Filmde iki dost, K›z›l Ordu taburunun komutan› Abaskulu Bey fiadlinski ile Kerbelay› ‹smail, iki z›t taraf›n temsilcileri olarakkarfl› karfl›ya getirilir. Halk aras›nda büyük bir nüfuza sahip olan Abaskulu Bey Bolflevik 89
é‰ÌËÏ ËÁ ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËÈ, ÓÚð‡Ê‡‚¯Ëı ̇ˆËÓ̇θÌ˚È ı‡ð‡ÍÚÂð, ̇ˆËÓ̇θÌÛ˛ ÒÛ˘ÌÓÒÚ¸ ̇ðÓ‰‡, Â„Ó ÔðË‚flÁ‡ÌÌÓÒÚ¸ Í Ò‚ÓÂÏÛ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÏÛ ÔðÓ¯ÎÓÏÛ, ÏÓÊÌÓ Ì‡Á‚‡Ú¸ ÙËÎ¸Ï «èÓÒΉÌËÈ ÔÂð‚‡Î», ÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚È ÔÓ ðÓχÌÛ îÂðχ̇ äÂðËÏÁ‡‰Â «ëÌÂÊÌ˚È ÔÂð‚‡Î». Mevcut rejime ve ideolojisine karfl› milli kimli¤ini, halk›n milli benli¤ini, tarihî varl›¤›na ba¤l›l›¤›n› savunan beyazperde eserlerinden biri de yazar Ferman Kerimzade’nin “Karl› Geçit” roman›ndan uyarlanan “Son Geçit” filmi oldu.
äÛð‡ ÌÂÛÍðÓÚËχfl, 1969 Deli Kür, 1969
90
ÒÛ˘ÌÓÒÚ¸ ̇ðÓ‰‡, Â„Ó ÔðË‚flÁ‡ÌÌÓÒÚ¸ Í Ò‚ÓÂÏÛ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÏÛ ÔðÓ¯ÎÓÏÛ, ÏÓÊÌÓ Ì‡Á‚‡Ú¸ ÙËÎ¸Ï «èÓÒΉÌËÈ ÔÂð‚‡Î», ÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚È ÔÓ ðÓχÌÛ îÂðχ̇ äÂðËÏÁ‡‰Â «ëÌÂÊÌ˚È ÔÂð‚‡Î». Ç ÙËθÏ ÔÓ͇Á‡ÌÓ ÒÚÓÎÍÌÓ‚ÂÌË ‰‚Ûı ‰ðÛÁÂÈ: ÍÓχ̉Ëð‡ ·‡Ú‡Î¸Ó̇ äð‡ÒÌÓÈ ÄðÏËË Ä·‡ÒÍÛÎÛ ÅÂfl ò‡Î‰ËÌÒÍÓ„Ó Ë äÂð·ÂÎ‡Ë àÒχË·, ÍÓÚÓð˚ ‚Ó ‚ðÂÏfl „ð‡Ê‰‡ÌÒÍÓÈ ‚ÓÈÌ˚ Ó͇Á˚‚‡˛ÚÒfl ‚Ó ‚ð‡Ê‰Û˛˘Ëı ·„Âðflı. Ä·‡ÒÍÛÎÛ ÅÂÈ, ӷ·‰‡˛˘ËÈ ‚˚ÒÓÍËÏ ‡‚ÚÓðËÚÂÚÓÏ ‚ ̇ðÓ‰Â, Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ·Óθ¯Â‚ËÒÚÒÍÛ˛ ˉÂÓÎӄ˲ Ë ëÓ‚ÂÚÒÍÓ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚Ó, äÂð·ÂÎ‡Ë àÒχËÎ ÓÎˈÂÚ‚ÓðflÂÚ ‰‚ËÊÂÌË ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡ Á‡ ̇ˆËÓ̇θÌÛ˛ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸. Ñð‡Ï‡ÚËÁÏ ÒËÚÛ‡ˆËË ÛÒËÎË‚‡ÂÚÒfl ÚÂÏ, ˜ÚÓ, ÌÂÒÏÓÚðfl ̇ ÔðÓÚË‚ÓÔÓÎÓÊÌÓÒÚ¸ Ò‚ÓËı ˉÂÓÎӄ˘ÂÒÍËı Û·ÂʉÂÌËÈ, „ÂðÓË Ì ÏÓ„ÛÚ Ôð‰‡Ú¸ Ë ÔÂðÂÒÚÛÔËÚ¸ ˜ÂðÂÁ ‰ðÛÊ·Û, Ò‚flÁ˚‚‡˛˘Û˛ Ëı. äÂð·ÂÎ‡Ë àÒχËÎ Í‡Í ‰ÓÎÊÌÓ ÔðËÌËχÂÚ ÔðËÁ˚‚ ‰ðÛ„‡ Ä·‡ÒÍÛÎÛ ÅÂfl Ò‰‡Ú¸Òfl, Ӊ̇ÍÓ Ì ÏÂÌflÂÚ Ò‚ÓËı ‚Á„Îfl‰Ó‚. «ü Ì ÔðËÁ̇˛ Ú‡ÍÓ„Ó Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡, – „Ó‚ÓðËÚ äÂð·ÂÎ‡Ë àÒχËÎ. – ü Ì ÒÏÓ„Û ÊËÚ¸ ÔÓ‰ ÒÓ‚ÂÚÒÍËÏ Ù·„ÓÏ. èÛÒÚ¸ Û Ú‚ÓÂ„Ó Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ ÂÒÚ¸ ÔÛ¯ÍË Ë ‚ËÌÚÓ‚ÍË, Ï˚ Ê ËÏÂÂÏ ˜ÂÒÚ¸ Ë ‚˚ÒÓÍË ÒÚðÂÏÎÂÌËfl». èÓÚÓÏ Ó‰ËÌ ËÁ β‰ÂÈ äÂð·ÂÎ‡Ë àÒχË· – ÉÂÏÎÓ ÒÚðÂÎflÂÚ ‚ Ä·‡ÒÍÛÎÛ ÅÂfl, ‰Îfl ÍÓÚÓðÓ„Ó ˝ÚÓ ÓÁ̇˜‡ÂÚ Úð‡„˘ÂÒÍËÈ ÍÓ̈ ÓÚÌÓ¯ÂÌËÈ Ò ‰ðÛ„ÓÏ. èÂð‰ ÒÏÂðÚ¸˛ Ä·‡ÒÍÛÎÛ ÅÂÈ Û·Ë‚‡ÂÚ Ò‚ÓÂÈ ðÛÍÓÈ ÔÓ‰ÎÓ„Ó Û·ËȈÛ. Ç ð‡·ÓÚ «èÓÒΉÌËÈ ÔÂð‚‡Î», ÒÓÁ‰‡ÌÌÓÈ Â˘Â ‚ ÒÓ‚ÂÚÒÍÓ ‚ðÂÏfl, ̇ ÔÂð‚˚È ÔÎ‡Ì ·˚· ‚˚‰‚ËÌÛÚ‡ ÔðÓ·ÎÂχ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ò‡ÏÓÒÓÁ̇ÌËfl. äÂð·ÂÎ‡Ë àÒχËÎ fl‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ Ó·ð‡Áˆ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ı‡ð‡ÍÚÂð‡, ÙËÎ¸Ï ÔÓ͇Á˚‚‡ÂÚ Â„Ó ÔðË‚flÁ‡ÌÌÓÒÚ¸ Í Ò‚ÓÂÈ Ì‡ˆËË, Âfi Ó·˚˜‡flÏ Ë Úð‡‰ËˆËflÏ. í‚Óð˜ÂÒÍËÏ ÔÓ‰ıÓ‰ÓÏ Í ÚÂÏÂ Ë „ÎÛ·ËÌÓÈ ÓÚð‡ÊÂÌËfl ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ı‡ð‡ÍÚÂðÓ‚ ÓÚ΢‡ÂÚÒfl ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÙËÎ¸Ï «äÛð‡ ÌÂÛÍðÓÚËχfl», ÔÓÒÚ‡‚ÎÂÌÌ˚È ÔÓ Ó‰ÌÓËÏÂÌÌÓÏÛ ðÓχÌÛ àÒχË· òËıÎ˚. é‰ËÌ ËÁ „ÂðÓ‚ ÙËθχ, Ñʇı‡Ì‰‡ð Ä„‡, ÔðˉÂðÊË‚‡ÂÚÒfl ÍÓÌÒÂð‚‡ÚË‚ÌÓ„Ó Ó·ð‡Á‡ Ï˚ÒÎÂÈ Ë Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ ðÂÁÍÓ„Ó Ë ÊÂÒÚÍÓ„Ó ˜ÂÎÓ‚Â͇. чÊ ‚ β·‚Ë ÓÌ ÓÒÚ‡ÂÚÒfl Ú‡ÍËÏ ÊÂ: ÔÓıˢ‡ÂÚ ÊÂÌÛ Äηı¸flð‡, ‚ ÍÓÚÓðÛ˛ ÒÚð‡ÒÚÌÓ ‚β·ÎÂÌ, ÌÓ Ë ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËflı Ò Î˛·ËÏÓÈ Ì ‚ ÒÓÒÚÓflÌËË ÔðÂÓ‰ÓÎÂÚ¸ ‚ Ò· „ðÛ·ÓÒÚ¸ Ë ÊÂÒÚÓÍÓÒÚ¸. Ñʇı‡Ì‰‡ð Ä„‡ ӷ·‰‡ÂÚ ÔðÓÚË‚Óð˜˂˚Ï Ë ‚ ÚÓ Ê ‚ðÂÏfl Ó˜Â̸ ÒËθÌ˚Ï ı‡ð‡ÍÚÂðÓÏ. éÌ Ú˘‡ÚÂθÌÓ ÒΉÛÂÚ ‚ÒÂÏ ÒÂÏÂÈÌ˚Ï Úð‡‰ËˆËflÏ. èÓ‚ÂðË‚ ‚ ÒÎÓ‚‡ ëÂËÚ çË„‡ð‡, Ì ÏÓð„ÌÛ‚ „·ÁÓÏ, Ñʇı‡Ì‰‡ð Ä„‡ ·ðÓÒ‡ÂÚ ‚ ·ÛðÌ˚ ‚Ó‰˚ äÛð˚ Ò‚Ó˛ ÒÂÒÚðÛ áÂðÌË„‡ð, Ó·‚ËÌÂÌÌÛ˛ ‚ ·ÂÁÌð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌÓÏ Ôӂ‰ÂÌËË. é‰Ì‡ÍÓ ÓÌ ‰ÂÎËÚ ÔÓÒÚÂθ Ò ÔÓıˢÂÌÌÓÈ ˜ÛÊÓÈ ÊÂÌÓÈ, ˜ÚÓ ÔðÓÚË‚Óð˜ËÚ Ì‡ðÓ‰Ì˚Ï Úð‡‰ËˆËflÏ Ë Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï ÛÒÚÓflÏ Ó·˘ÂÒÚ‚‡. ëÓÁ̇‚‡fl ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓÒÚ¸ „ð‡ÏÓÚÌÓÒÚË ‰Îfl ̇ðÓ‰‡, Ñʇı‡Ì‰‡ð Ä„‡ ÒÔ‡Ò‡ÂÚ Û˜ËÚÂÎÂÈ ÄıÏÂÚ‡ Ë äËÌËflÌË ÓÚ ðÛÍ Ù‡Ì‡ÚËÍÓ‚, Ӊ̇ÍÓ Ì‡ÒËθÌÓ Á‡·Ëð‡ÂÚ Ò˚̇ ËÁ ¯ÍÓÎ˚ ÉÓðË. ÇÒ ˝ÚË ÔðÓÚË‚Óð˜Ëfl ÓÚð‡ÊÂÌ˚ ‚ ÙËθÏ ӘÂ̸ ۷‰ËÚÂθÌÓ, ‚ Ôð‡‚‰Ë‚ÓÈ ÙÓðÏÂ Ë ‚
ideolojisini, Sovyet devletini, Kerbelay› ‹smail ise Azerbaycan milliyetçili¤ini temsil eder. Dramatik çat›flmay› kuvvetlendiren yön ideolojik mücadelede dostluk ba¤lar›n›n bir ç›rp›da at›l›p geçilemeyece¤iydi. Kerbelay› ‹smail kendisini teslim olmaya ça¤›ran dostu Abaskulu Bey’i sayg›yla karfl›lar, ancak dostluk için düflüncesinden taviz vermez. Sonra Abaskulu Bey, Kerbelay› ‹smail’in adamlar›ndan Gemlo taraf›ndan nâmertçe vuruldu¤unda sars›l›r, bunu bir dost facias› olarak yaflar, katili cezaland›r›r, Gemlo’yu öldürür. “Son Geçit” filminde daha Sovyet döneminde millî benlik bilinci sorunu, millî kimli¤in esas› olarak öne ç›kar›lm›flt›r. Filmde Kerbelay› ‹smail millî bir karakter olarak ifllenmifl, onun Azerbaycan ulusal varl›¤›na, kökleflmifl gelenek ve törelere ba¤l›l›¤› gerçekçi çizgilerle yans›t›lm›flt›r. Milli karakterlerin yans›t›lmas› bak›m›ndan sanatsal tonlamas›yla temayüz eden filmlerden biri de meflhur yazar ‹smail fi›hl›’n›n ayn› adl› roman›ndan sinemaya uyarlanan “Deli Kür” filmidir. Filmin kahramanlar›ndan Cahandar A¤a, tutucu bir karaktere sahip sert bir kifliliktir. O sevgisinde bile serttir. Allahyar’›n kar›s›na afl›k olur ve onu kaç›r›r. Ancak sert kiflili¤ini bu iliflkide bile yenemez. Cahandar A¤a çeliflkilerle dolu bir kiflili¤e sahiptir. Seyit Nigar’›n sözlerine uyarak ahlaks›zl›kla itham edilen k›z kardefli Zernigar’› gözünü k›rpmadan Kür nehrinin ça¤layan sular›na atar. Ayn› zamanda halk›n geleneklerine, toplumdaki aile anlay›fl›na karfl› ç›karak baflkas›n›n kar›s›n› kaç›r›p yata¤›na al›r. E¤itim ve ö¤retimin halk için gereklili¤ini do¤ru anlayarak Ahmet ve Kipiyani ö¤retmenleri fanatiklerin kötülü¤ünden korur, ancak o¤lunu Gori okulundan zorla ay›r›r. Böyle çeliflkiler filmde büyük ölçüde inand›r›c› ve hayat›n gerçekleriyle uyumlu bir flekilde verilmektedir. Neticede filmin kahraman› Cahandar A¤a millî bir karakter olarak dikkat çeker. Ahlâki törelere ve milli geleneklere sayg›, büyük-küçük münasebetinin gözetilmesi, mertlik, cesaret, taassup hissi gibi Azerbaycan halk›na has karakteristik özellikler, filme bütün kuflaklar›n ilgisini kazand›ran hususiyetlerdir.
Sinema, edebiyata dönüflün yolu
1970 ve 1980’li y›llarda çekilmifl tarihî filmlerin her birinin kendi güzelli¤i, kendine özgü sanatsal-estetik ve tarihî amac› vard›r. Bunlar›n hiçbirinin sinemam›zdaki önemini azaltmadan flunu söyleyebiliriz ki, tarihî filmlerimizin en önde gelenleri, “Nesimi” ve “Dede Korkut” filmleridir. “Nizami”, ünlü yazar ‹sa Hüseynov’un Mahfler roman›ndan, “Dede Korkut” ise
ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚ËË Ò ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓÒÚ¸˛. ÅÂÁ ÒÓÏÌÂÌËfl, ·Óθ¯ÓÈ ËÌÚÂðÂÒ ‚˚Á˚‚‡ÂÚ Ó·ð‡Á Ñʇı‡Ì‰‡ð‡ Ä„‡ – ÓÎˈÂÚ‚ÓðÂÌË ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ı‡ð‡ÍÚÂð‡. í‡ÍË ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ı‡ð‡ÍÚÂð‡ ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌˆÂ‚, Í‡Í Û‚‡ÊÂÌËÂ Í Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌ˚Ï ÌÓðÏ‡Ï Ë Ì‡ðÓ‰Ì˚Ï Úð‡‰ËˆËflÏ, ÔÓ˜ËÚ‡ÌË ÒÚ‡ð¯Ëı, ıð‡·ðÓÒÚ¸, ÏÛÊÂÒÚ‚Ó, ه̇ÚËÁÏ, ÓÚð‡ÁË‚¯ËÂÒfl ‚ ÙËθÏÂ, ‰Â·˛Ú Â„Ó ËÌÚÂðÂÒÌ˚Ï ‰Îfl ‚ÒÂı ÔÓÍÓÎÂÌËÈ ÁðËÚÂÎÂÈ.
äËÌÂχÚÓ„ð‡Ù – ÔÛÚ¸ ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËfl ‚ ÎËÚÂð‡ÚÛðÛ àÒÚÓð˘ÂÒÍË ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ÙËθÏ˚, ÒÌflÚ˚ ‚ 1970-80-ı „„., ÓÚ΢‡˛ÚÒfl ÓÒÓ·ÓÈ ˝ÒÚÂÚ˘ÌÓÒÚ¸˛ Ë ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ˆÂθÌÓÒÚ¸˛, ÓÌË ÓðËÂÌÚËðÓ‚‡Ì˚ ̇ ÓÔð‰ÂÎÂÌÌÛ˛ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÛ˛ ˆÂθ. ä‡Ê‰˚È ËÁ ÙËθÏÓ‚ Á‡ÌËχÂÚ ‚‡ÊÌÓ ÏÂÒÚÓ ‚ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡, Ӊ̇ÍÓ Ò‡Ï˚ Á̇˜ËÚÂθÌ˚ ËÁ ÌËı – ·ÂÒÒÔÓðÌÓ «çËÁ‡ÏË» Ë «Ñ‰ äÓðÍÛ‰». éÒÌÓ‚ÓÈ ‰Îfl ÙËθχ «çËÁ‡ÏË» ÒڇΠðÓÏ‡Ì àÒ˚ ÉÛÒÂÈÌÓ‚‡ ëÛ‰Ì˚È ‰Â̸. ëˆÂ̇ðËÈ ‰Îfl ÙËθχ «Ñ‰ äÓðÍÛ‰» ̇ÔË҇ΠËÁ‚ÂÒÚÌ˚È ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËÈ ÔËÒ‡ÚÂθ Ä̇ð. éÒÌӂ̇fl Ï˚Òθ Í‡Ê‰Ó„Ó ËÁ ˝ÚËı ÙËθÏÓ‚ Á‡Íβ˜‡ÂÚÒfl ‚ ÔÓÒÚËÊÂÌËË ‰ÛıÓ‚Ì˚ı ÓÒÌÓ‚ „ÂðÓËÁχ Ë Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ò‡ÏÓÒÓÁ̇ÌËfl ̇ðÓ‰‡. Ç ÓÒÌÓ‚Â ÙËθχ «Ñ‰ äÓðÍÛ‰» ÎÂÊËÚ ÔðÓËÁ‚‰ÂÌË «äËÚ‡·-Ë Ñ‰ äÓðÍÛ‰», ÍÓÚÓðÓ fl‚ÎflÂÚÒfl ‚Âð¯ËÌÓÈ Ú˛ðÍÒÍÓ„Ó ˝ÔÓÒ‡. ä‡Í Ë ‚ ˝ÔÓÒÂ, ÒÓ·˚ÚËfl ÙËθχ ÒÓÒð‰ÓÚÓ˜ÂÌ˚ ‚ÓÍðÛ„ ·Óð¸·˚ Á‡ Ó·˙‰ËÌÂÌË ڲðÍÒÍËı ÔÎÂÏÂÌ ‚ ð‡Ï͇ı Ó‰ÌÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. Ç ð‡·ÓÚÂ, ÒÓÒÚÓfl˘ÂÈ ËÁ ‰‚Ûı ÒÂðËÈ, „ÂðÓËÁÏ, β·Ó‚¸ Ë ‚ÂðÌÓÒÚ¸, Ò‚flÚÓÒÚ¸ ÒÂÏÂÈÌÓ„Ó Ó˜‡„‡, Ô‡ÚðËÓÚËÁÏ Ë ‰ðÛ„Ë ‚˚ÒÓÍË ˜Û‚ÒÚ‚‡ ̇¯ÎË ÓÚð‡ÊÂÌË ‚ ÌÂÁ‡·˚‚‡ÂÏ˚ı ÒˆÂ̇ı. àÁ‚ÂÒÚÌ˚È ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍËÈ ÍËÌÓÍðËÚËÍ ç‡Á˚Ï ë‡‰˚ÍÓ‚ ‰‡Î ÙËθÏÛ ÒÎÂ‰Û˛˘Û˛ ÓˆÂÌÍÛ: «êÂÊËÒÒÂð ÙËθχ íÓÙËÍ í‡„ËÁ‡‰Â ÔÎÓÚÌÓ ÔðË·ÎËÁËÎÒfl Í „ÂðÓ˘ÂÒÍÓÏÛ ˝ÔÓÒÛ ‰ð‚ÌËı ‚ÂÍÓ‚ «äËÚ‡·-Ë Ñ‰ äÓðÍÛ‰», ËÒÍÛÒÌÓ ÓÚð‡ÁËΠ̇ ·ÂÎÓÏ ˝Íð‡Ì β‰ÂÈ, ÊË‚¯Ëı ‚ ÚÓÚ ÔÂðËÓ‰, Ëı ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ‰ðÛ„ Ò ‰ðÛ„ÓÏ, Ëı Ï˚ÒÎË Ë ÔÂðÂÊË‚‡ÌËfl» (N. Sad›kov. Azerbaycan Kino Rejissorlar›. Ifl›k Neflriyat›, Bakû, 1988, s. 88.). àÒÚÓð˘ÂÒÍËÈ ÓÔ˚Ú Ì‡¯Â„Ó ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù‡ ¢ ð‡Á ÔÓ‰Ú‚Âð‰ËÎ, ˜ÚÓ ·Óθ¯Ó ÍËÌÓ ðÓʉ‡ÂÚÒfl ̇ ÓÒÌÓ‚Â ÒÂð¸ÂÁÌÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚. ֢ ã‚ íÓÎÒÚÓÈ Û͇Á‡Î ̇ Ó˜Â̸ ËÌÚÂðÂÒÌÛ˛ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚ¸ ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù‡: «äËÌÓ Ó·ÂÒÔ˜ËÚ ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌË β‰ÂÈ Í ÎËÚÂð‡ÚÛð». àÒÚÓðËfl ÔÓ‰Ú‚Âð‰Ë· Ôð‰Ò͇Á‡ÌË ˝ÚÓ„Ó ‚ÂÎËÍÓ„Ó Í·ÒÒË͇ ÏËðÓ‚ÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚. ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÒÍÓ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓ ÍËÌÓ, Ò˚„ð‡‚¯Â ÌÂÓˆÂÌËÏÛ˛ ðÓθ ‚ ‚ÓÁðÓʉÂÌËË Ì‡ˆËÓ̇θÌÓ„Ó ÒÓÁ̇ÌËfl ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡ÌˆÂ‚, ÔðÓ‰ÓÎʇÂÚ ÔÓÏÓ„‡Ú¸ ÌÓ‚˚Ï ÔÓÍÓÎÂÌËflÏ Ì‡ðÓ‰‡ ‚ Â„Ó ·Óð¸·Â Á‡ ̇ˆËÓ̇θÌÛ˛ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸.
çÂÒËÏË, 1974 / Nesimi, 1974
büyük sanatç›, yazar Anar’›n senaryosundan beyazperdeye aktar›lm›flt›r. Her iki eserin ana temas›, kahramanl›¤›n manevi zemini ve halk›n millî kimli¤ini idrak etmesi fleklinde ifade edilebilir. “Dede Korkut” filminin konusu Türk destan gelene¤inin zirvesi olan “Kitab-› Dede Korkut” destan›ndan al›nm›flt›r. Destanda oldu¤u gibi, filmde de bafll›ca fikir Türk kabilelerini tek bir devlet alt›nda birlefltirme u¤runda verilen mücadelelerdir. ‹ki bölümden oluflan bu filmde kahramanl›k, aflk, sadakat, aile müessesesinin kutsall›¤›, vatanseverlik gibi yüce hisler, son derece ilgi çekici sahnelerle ve unutulmayan olaylar ba¤lam›nda yans›mas›n› bulmufltur. Tan›nm›fl Azerbaycan sinema araflt›rmac›s› Nazim Sad›kov film hakk›nda flunlar› yazm›flt›r:“Filmin yönetmeni Tofik Ta¤›zade eski ça¤lar›n kahramanl›k destan› ‘Kitab› Dede Korkut’a do¤ru yaklaflm›fl, o devrin insanlar›n›, onlar›n aras›ndaki münasebetleri meydana ç›karmakla destan›n beyazperde yans›mas›n› verebilmifltir.” (N. Sad›kov, Azerbaycan Sinema Rejisörleri, s. 88, Ifl›k Neflriyat›, Bakû, 1988) Sinemam›z›n tarihî tecrübesi bir kez daha kan›tlam›flt›r ki, büyük sinema, büyük bir edebiyat›n temelinde ortaya ç›kar. Bu vâk›an›n son derece ilgi çekici ters etkisini dâhi yazar Lev Tolstoy flöyle ifade etmifltir“Sinema insanlar›n yeniden edebiyata dönüflünü sa¤layacakt›r.” Tarih Lev Tolstoy’un bu ileri görüfllülü¤ünü do¤rulam›flt›r. Bizim milli uyan›fl›m›za önemli ölçüde yard›m etmifl ça¤dafl Azerbaycan tarihî filmleri, ulusal ba¤›ms›zl›k mücadelemizde bugün bile yeni kuflaklara yard›mc› olmaya devam etmektedir.
àÒÚÓð˘ÂÒÍËÈ ÓÔ˚Ú Ì‡¯Â„Ó ÍËÌÂχÚÓ„ð‡Ù‡ ¢ ð‡Á ÔÓ‰Ú‚Âð‰ËÎ, ˜ÚÓ ·Óθ¯Ó ÍËÌÓ ðÓʉ‡ÂÚÒfl ̇ ÓÒÌÓ‚Â ÒÂð¸ÂÁÌÓÈ ÎËÚÂð‡ÚÛð˚. Sinemam›z›n tarihî tecrübesi bir kez daha kan›tlam›flt›r ki, büyük sinema, büyük bir edebiyat›n temelinde ortaya ç›kar.
91
åÛÁ˚Ía Müzik
Äçáéê ùêäéåÄàòÇàãà:
«èÂÒÌfl ·Û‰ÂÚ ÊËÚ¸, ÂÒÎË Â ÔÓ˛Ú ‰ÂÚË» ANZOR ERKOMA‹fiV‹L‹:
Çocuklar söylüyorsa, o flark› hep yaflayacakt›r
ïÓðӯ ÏÂÌfl ‚Ò„‰‡ ð‡‰ÛÂÚ. ‹yi olan beni her zaman hayrete düflürmüfltür.
í‡Ú¸fl̇ å‡ð„Ë‚‡
Tatyana Margiyeva
ÜÛð̇ÎËÒÚ (ÉðÛÁËfl).
Gazeteci (Gürcistan).
àÁ Ò͇ÁÓ˜Ì˚ı Íð‡ÒÓÍ Ë ÏÛÁ˚ÍË „Óð, ÏÓðfl, ‰ÓÎËÌ ÒÓÚ͇̇ „ðÛÁËÌÒ͇fl ÔÂÒÌfl. Ç ÌÂÈ ÊË‚ÛÚ ÚËıËÈ ÔÂðÂÁ‚ÓÌ ÎÂÒÌÓ„Ó ðÛ˜¸fl Ë ÌÂÛÍðÓÚËÏÓÒÚ¸ „ÓðÌÓÈ ðÂÍË. é̇ ‚Ó·ð‡Î‡ ‚ÒÂ, ˜ÂÏ Ú‡Í ˘Â‰ðÓ Ó‰‡ðÂ̇ ÉðÛÁËfl. à ÔÓ˛Ú Â β‰Ë Ò‡Ï˚ ð‡ÁÌ˚ – ‚ÁðÓÒÎ˚Â Ë ‰ÂÚË. èÓ˛Ú, ˜ÚÓ·˚ Ì ÔÓ„‡Ò Ó„Ó̸ ‰Û¯Ë, Ì ÛÏÂð· ÔÂÒÌfl, ÒÓÁ‰‡‚¯‡fl ˜ÂÎÓ‚Â͇. Å˚‚‡ÎË ÒÎÛ˜‡Ë – ËÒ˜ÂÁ‡Î‡ ÔÂÒÌfl. çÓ ÛÏÂðÂÚ¸ Ó̇ Ì Ïӄ·, Ú‡Í Í‡Í ÊËÎË Ì‡ Ò‚ÂÚ β‰Ë, ÔÓ‰Ó·Ì˚ ÚÂÏ, ˜ÚÓ ËÁ ðÓ‰‡ ùðÍÓχ˯‚ËÎË. ÉË„Ó ùðÍÓχ˯‚ËÎË Ò˜ËÚ‡ÎÒfl ÔðÂÍð‡ÒÌ˚Ï ËÒÔÓÎÌËÚÂÎÂÏ „ÛðËÈÒÍËı ÔÂÒÂÌ. ùÚÓ ÓÌ ÒÓÁ‰‡Î ‡Ì҇Ϸθ, ÔÓÒΠӉÌÓ„Ó ËÁ ÍÓ̈ÂðÚÓ‚ ÍÓÚÓðÓ„Ó ‚ åÓÒÍ‚Â 1930 „Ó‰Û êÓÏÂÌ êÓÎÎ‡Ì Ò͇Á‡Î: «ë˜‡ÒÚÎË‚ ÚÓÚ Íð‡È, „‰Â ÊË‚ÛÚ Ú‡ÍË β‰Ë, Û ÍÓÚÓð˚ı ÂÒÚ¸ Ú‡ÍË ÔÂÒÌË». Ç ‡Ì҇ϷΠ‚ ÚÛ ÔÓðÛ ÔÂÎË ÉÂÓð„ËÈ Å‡·ËÎÓ‰ÁÂ, à‚ÎË‡Ì˝ 䘇Íχ‰ÁÂ, ÉÂÓð„ËÈ àӷ˯‚ËÎË, ç‡ÌËÍÓ ÅÛð‰Á„·, ùðÏËΠåÓ·ð˯‚ËÎË, ãÛ͇ íÓˉÁÂ Ë Ò˚Ì ÉË„Ó – ÄðÚÂÏ. ëÎÓ‚ÓÏ, ÌËÚ¸ ÌÂÔðÂð˚‚̇fl ÔðÓÚflÌÛ·Ҹ: Ôð‡‰Â‰, ‰Â‰, ‚ÌÛÍ. ÇÌÛÍ – ÄÌÁÓð ùðÍÓχ˯‚ËÎË Ì ÚÓθÍÓ ÔðÓ‰ÓÎÊËÎ ‰ÂÎÓ Ôð‡‰Â‰Ó‚, ÌÓ Â˘Â Ë ð‡ÒÒ͇Á‡Î Ò‚ÓËÏ ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌËÍ‡Ï Ó·Ó ‚ÒÂÏ, ˜ÚÓ ÒÓıð‡ÌË· Ô‡ÏflÚ¸. í‡Í ðӉ˷Ҹ ÎËð˘̇fl Ë ÛÏ̇fl ÍÌË„‡ щۯ͇. ë„ӉÌfl ÄÌÁÓð ùðÍÓχ˯‚ËÎË, ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È ðÛÍÓ‚Ó‰ËÚ¸ ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ‡Ì҇ϷÎfl ÔÂÒÌË Ë Ú‡Ìˆ‡ «êÛÒÚ‡‚Ë», ·ÛðÂ‡Ú ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÔðÂÏËË ËÏÂÌË òÓÚ‡ êÛÒÚ‡‚ÂÎË Ë á‡ı‡ðËfl è‡Îˇ¯‚ËÎË, ̇ðÓ‰Ì˚È ‡ðÚËÒÚ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË – ̇¯ „ÓÒÚ¸.
Gürcü flark›s› da¤lar›n, denizlerin ve vadilerin efsanevi renk ve müzikleriyle örülmüfltür. ‹çinde orman çaylar›n›n sessiz fl›r›lt›s› ve da¤ ›rma¤›n›n delili¤i yaflar. Gürcistan’›n cömertçe verdi¤i herfleyi bünyesinde toplayan bu flark›y› genç ve yafll› demeden herkes söyler. Söylüyorlar, çünkü ruhlar›n›n atefli sönmesin, Erkomaiflvili soyundan gelenlere benzer insanlar yaflad›kça flark› ölmesin. Gigo Erkomaiflvili, Gürcü müzi¤inin harika bir icrac›s› olarak bilinir. Romen Rollan Moskova’da 1930’da düzenlenen konserlerden birinde “böylesi flark›lara sahip olan insanlar›n yaflad›klar› yerlere ne mutlu!” dedikten sonra bir asamble kurmufltur. O zamanlar asamblede Georgiy Babilodze, ‹vliane Keçakmedze, Georgiy ‹obiflvili, Naniko Burdzgla, Ermile Molariflvili, Luka Toidze ve o¤lu Gigo Artem flark› söylerlerdi. K›sacas›, dedenin babas›, dede ve torun aras›nda birbirine devredilen bir ba¤ hep devam etmifltir. Torun Anzor Erkomaiflvili sadece atas›n›n miras›n› devam ettirmemifl, hat›ras›nda ne saklam›flsa, onlar› günümüz müzisyenlerine de aktarm›flt›r. Böylece ak›ll› kitap Deduflka’y› (Dede) yazma sebebi do¤mufl. Anzor Erkomaiflvili bugün Devlet fiark› ve Dans Asamblesi “Rustavi”nin Sanat Müdürü, fiota Rustavelli ve Zahariy Paliaflvili Devlet Ödülü sahibi, halk artisti ve bizim sohbet konu¤umuz.
Ç Ì‡¯ÂÈ ÒÂϸ ÔÂÎË ‚Ò„‰‡ – ÍÓ„‰‡ ·˚ÎÓ „ðÛÒÚÌÓ Ë ÍÓ„‰‡ ‚ÂÒÂÎÓ. ë „Ó‰‡ÏË, ˜ÂÏ ·Óθ¯Â
92
Ailemizde ister keder an›nda, isterse nefle an›nda olsun hep flark› söylendi. Ne kadar uzun süre flark› dinledimse, bana o kadar çok yak›nlaflt›. Dedem özellikle zor flark›lar› nas›l söyleyece¤im konusunda bana ders verirdi.
äÓ̈ÂðÚ – Ì ð‡Á‚ΘÂÌËÂ, ‡ ÚðÛ‰ ‰Û¯Ë ᇠ‰Ó΄Ë „Ó‰˚ Û ‚‡Ò ÔÓfl‚ËÎÓÒ¸, ̇‚ÂðÌÓÂ, Ò‚Ó ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í ÁðËÚÂβ. ÅÓθ¯Â ‚ÒÂ„Ó ‚ ÁðËÚÂΠˆÂÌ˛ ‰ÂÎË͇ÚÌÓÒÚ¸. èÓÏÌ˛, ‚˚ÒÚÛÔ‡ÎË ‚Ó îð‡ÌˆËË. Ç Á‡Î ð‡Á‰‡ÎÒfl ͇¯Âθ, ‚ÚÓðÓÈ ð‡Á, ÚðÂÚËÈ. èÓÚÓÏ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ ‚ÒÚ‡Î Ë ·ÂÒ¯ÛÏÌÓ ÔÓÍËÌÛÎ Á‡Î... ç ‚ÒÎۯ˂‡flÒ¸, ÌÂθÁfl ÔÓÌflÚ¸ ÔÂÒÌ˛. lj¸ ÍÓ̈ÂðÚ – Ì ð‡Á‚ΘÂÌËÂ, ‡ ‚Ò„‰‡ ÚðÛ‰ ‰Û¯Ë. äÓ„‰‡ ÔÓÒΠ̇¯Â„Ó ‚˚ÒÚÛÔÎÂÌËfl ‚ í·ËÎËÒÒÍÓÏ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÏ ÛÌË‚ÂðÒËÚÂÚÂ Í Ì‡Ï ÔÓ‰ıÓ‰flÚ ÒÚÛ‰ÂÌÚ˚, ð‡ÒÒÔð‡¯Ë‚‡˛Ú, fl ð‡‰Û˛Ò¸. ê‡Á„Ó‚Óð˚ Ó ÚÓÏ, ·Û‰ÚÓ ÏÓÎÓ‰ÂÊË ÌÂËÌÚÂðÂÒ̇ ̇ðӉ̇fl ÔÂÒÌfl, ·ÂÒÔÓ˜‚ÂÌÌ˚. óÂÏ ·˚ ÌË Û‚ÎÂ͇ÎÒfl ˜ÂÎÓ‚ÂÍ, ÓÌ ‚Ò„‰‡ ‚ÓÁ‚ð‡˘‡ÂÚÒfl Í Ò‚ÓËÏ ÍÓðÌflÏ.
Konser, bir e¤lence de¤il, bir kalp iflidir Uzun süre çal›flm›fl olman›zdan dolay› seyirciye karfl› kendinize has bir bak›fl aç›n›z geliflti galiba? Seyircide en çok de¤er verdi¤im dikkattir. Fransa’da bir konser vermifltik. Salonda bir öksürük peydahland›, bir kez daha ve ikinci kez daha… Sonra bu kifli kalkt› ve gürültülü bir flekilde salonu terk etti. Bu durumda dikkatin da¤›lmamas› ve flark›y› anlamak imkâns›z. Zira konser, bir e¤lence de¤il, bir kalp iflidir. Tiflis Devlet Üniversitesi’ndeki bir konserden sonra ö¤renciler bize yaklafl›p çal›flmalar›m›z hakk›nda soru sorduklar›nda çok hoflumuza gitmiflti. Dolay›s›yla gençli¤in halk müzi¤inden uzaklaflt›¤› gibi bir fikre kat›lm›yorum. Zira insan ne iflle u¤rafl›rsa u¤rafls›n sonunda kendi köklerine dönmektedir.
fl ÔÓÁ̇‚‡Î ÔÂÒÌ˛, ÚÂÏ ·ÎËÊ Ó̇ ÒÚ‡ÌÓ‚Ë·Ҹ ÏÌÂ. щۯ͇ Ôð‰ÔÓ˜ËڇΠۘËÚ¸ ÏÂÌfl ÓÒÓ·Ó ÒÎÓÊÌ˚Ï ÔÂÒÌflÏ. ä‡Á‡ÎÓÒ¸, ÌËÍÓ„‰‡ Ëı Ì ‚˚Û˜Û. Ä ÍÓ„‰‡ ÓÒËÎËÎ, ÚÓ ÔÓ˜Û‚ÒÚ‚Ó‚‡Î Ëı ۉ˂ËÚÂθÌÛ˛ ÒËÎÛ, „‡ðÏÓÌ˲ Ë ÛÌË͇θÌÓÒÚ¸. щۯ͇ Û˜ËÎ ÏÂÌfl Ì ÚÓθÍÓ ÔÂÚ¸. ÖÒÎË ÂÒÚ¸ ‚Ó ÏÌ ˜ÚÓ-ÚÓ ıÓðÓ¯ÂÂ, ÚÓ ˝ÚÓ ‚Ò ÓÚ Ì„Ó. ç ð‡Á‰ÂÎfl˛ ÔÂÒÌË Ì‡ β·ËÏ˚Â Ë ÌÂβ·ËÏ˚Â. ä‡Ê‰‡fl ‚ÒÚð˜‡ Ò ÌÓ‚ÓÈ ÔÂÒÌÂÈ ‰Îfl ÏÂÌfl – Í‡Í ÓÚÍð˚ÚËÂ. Ç‡Ï ÏÓÊÌÓ ÔÓÁ‡‚ˉӂ‡Ú¸. ó‡˘Â ·˚‚‡ÂÚ Ú‡Í: Ò „Ó‰‡ÏË Û Î˛‰ÂÈ ÛÏÂÌË ۉ˂ÎflÚ¸Òfl ÌÓ‚ÓÏÛ ÔðËÚÛÔÎflÂÚÒfl. ç ӷ·‰‡fl ˝ÚËÏ ‰‡ðÓÏ, ‚ðfl‰ ÎË ÏÓÊÌÓ Ë‰ÚË ‰‡Î¸¯Â ‰ÓÒÚË„ÌÛÚÓ„Ó. ïÓðӯ ÏÂÌfl ‚Ò„‰‡ ð‡‰ÛÂÚ. ä‡Ê‰Ó ‚˚ÒÚÛÔÎÂÌË ãˇÌ˚ à͇҇‰ÁÂ, ùÎËÒÓ ÇËð҇·‰Á ‰Îfl ÏÂÌfl – ÓÚÍð˚ÚËÂ. Ä Ì‰‡‚ÌÓ ‚ í·ËÎËÒË ‚˚ÒÚÛԇ· çË̇ Ä̇Ìˇ¯‚ËÎË. Ö ËÒÍÛÒÒÚ‚ÓÏ ÚÓÊ ÏÓÊÌÓ ‚ÓÒÚÓð„‡Ú¸Òfl ·ÂÒÍÓ̘ÌÓ. åÂÌfl ·ÂÁÏÂðÌÓ Û‰Ë‚ËÎÓ, ÍÓ„‰‡ Ó‰ËÌ ËÁ ÏÓËı
fiark› sözlerini hiçbir zaman ezberleyemeyece¤imi san›rd›m. Sözleri zihnimde iyice oturttuktan sonra onlar›n hayret verici gücünü, ahengini ve harikuladeli¤ini hissettim. Dedem bana sadece flark› söylemeyi ö¤retmedi elbette. Bende insana ait güzel ne varsa, hepsi de onun eseridir. fiark›lar› “sevdiklerim” ve “sevmediklerim” diye ay›rmam. O kadar zamand›r flark› söylüyorum ama her okuyuflumda içimde onlara karfl› bir hayret hissi uyan›yor.
ç ð‡Á‰ÂÎfl˛ ÔÂÒÌË Ì‡ β·ËÏ˚Â Ë ÌÂβ·ËÏ˚Â. fiark›lar› “sevdiklerim” ve “sevmediklerim” diye ay›rmam.
Bununla gurur duymal›s›n›z. Genelde, y›llar geçtikçe insan›n hayret duygusu kayboluyor. Böyle bir özelli¤e sahip olmadan daha fazla ileri gidilece¤ini sanm›yorum. ‹yi olan beni her zaman hayrete düflürmüfltür. Liana ‹sakadze ve Eliso Virsaladze’nin sahneye her ç›k›fllar› benim için bir yeniliktir. Geçenlerde de Tiflis’te Nina Ananiaflvili sahneye ç›km›flt›. Bu insanlar, sanatlar› karfl›s›nda ebediyen hayrete 93
á̇ÍÓÏflÒ¸ Ò ˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÏ, ‚Ò„‰‡ Ë˘Û ‚ ÌÂÏ ıÓðӯ (Ë̇˜Â Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ Ì‡ÈÚË ‰ðÛÁÂÈ) Ë Ó˜Â̸ ÒÚð‡‰‡˛, ÍÓ„‰‡ ÒÚ‡ÎÍË‚‡˛Ò¸ Ò ÎÓʸ˛, ÍðË‚Ó‰Û¯ËÂÏ. èÓ˝ÚÓÏÛ ‚ÒÚð˜‡ Ò Ì‡ÒÚÓfl˘ËÏ ˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÏ – ÚÓÊ ‚ÒflÍËÈ ð‡Á Ôð‡Á‰ÌËÍ.
ÔÎÂÏflÌÌËÍÓ‚, àð‡ÍÎËÈ íÓˉÁÂ, Á‡ÔÂÎ „ÛðËÈÒÍË ÔÂÒÌË. èÂð‚ÓÈ, ıÓðÓ¯Ó ÔÓÏÌ˛, ·˚· ÚðÛ‰Ó‚‡fl «ä‡ÎÓÒ ıÂÎı‚‡‚Ë». Ç ‰‚‡ Ò ÔÓÎÓ‚ËÌÓÈ „Ó‰Ë͇, ÒÚÓfl ̇ ÒÚÛÎÂ, ÓÌ ÒÔÂÎ ÒÓ ÒˆÂÌ˚ ÙË·ðÏÓÌËË. Ç˚ÒÚÛÔËÎ ÒÏÂÎÓ, ·ÂÁ ÚÂÌË ÒÏÛ˘ÂÌËfl. ç ÚÓ ˜ÚÓ fl. åÓ ÔÂð‚Ó ÍÓ̈ÂðÚÌÓ ‚˚ÒÚÛÔÎÂÌË (ÚÓÊ ̇ ÒÚÛΠÒÚÓflÎ) Ò ‰Â‰Û¯ÍÓÈ Ë ÓÚˆÓÏ Ì‡˜‡ÎÓÒ¸ Ò ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ fl Ò·ËÎÒfl Ò ÚÓ̇θÌÓÒÚË. á‡ÏÓΘ‡Î. çÓ ‰Â‰ ÛÒÔÓÍÓËÎ ÏÂÌfl, Ë Ï˚ ÛÒÔ¯ÌÓ ‰ÓÔÂÎË ‰Ó ÍÓ̈‡. à ‚ÓÚ Â˘Â Ó ˜ÂÏ ıÓ˜Û Ò͇Á‡Ú¸ ‚ ˝ÚÓÈ Ò‚flÁË. á̇ÍÓÏflÒ¸ Ò ˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÏ, ‚Ò„‰‡ Ë˘Û ‚ ÌÂÏ ıÓðӯ (Ë̇˜Â Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ Ì‡ÈÚË ‰ðÛÁÂÈ) Ë Ó˜Â̸ ÒÚð‡‰‡˛, ÍÓ„‰‡ ÒÚ‡ÎÍË‚‡˛Ò¸ Ò ÎÓʸ˛, ÍðË‚Ó‰Û¯ËÂÏ. èÓ˝ÚÓÏÛ ‚ÒÚð˜‡ Ò Ì‡ÒÚÓfl˘ËÏ ˜ÂÎÓ‚ÂÍÓÏ – ÚÓÊ ‚ÒflÍËÈ ð‡Á Ôð‡Á‰ÌËÍ.
ã˛‰Ë, ÍÓÚÓð˚ ̇ۘËÎË ÏÂÌfl ÓÚ΢‡Ú¸ ËÒÚËÌÌÓ ÓÚ ÎÓÊÌÓ„Ó à ÏÌÓ„Ó Ú‡ÍËı β‰ÂÈ ‚˚ ÔÓ‚ÒÚð˜‡ÎË Ì‡ Ò‚ÓÂÏ ÔÛÚË? åÌÓ„Ó. éÌË Ì‡Û˜ËÎË ÏÂÌfl ÓÚ΢‡Ú¸ ËÒÚËÌÌÓ ÓÚ ÎÓÊÌÓ„Ó – ÏÓË Ô‰‡„Ó„Ë ‚ ÍÛθÚÔðÓÒ‚ÂÚÛ˜ËÎˢ çËÌÓ åˆËÚ·‚˯‚ËÎË, åËı‡ËÎ ä‡Ì˜ÂÎË, ãÂÈ· ï‡Ô‡‚‡, Ì˚Ì ÔÓÍÓÈÌ˚È ÉË‚Ë ãÓð‰ÍËÔ‡ÌˉÁÂ, ÍÓÚÓð˚È ·˚Î ÔÓ-ÓÚˆÓ‚ÒÍË ‚ÌËχÚÂÎÂÌ Í Ò‚ÓËÏ ‚ÓÒÔËÚ‡ÌÌË͇Ï. á‡ÚÂÏ ‚ ÍÓÌÒÂð‚‡ÚÓðËË – ò‡Î‚‡ ÄÒ·Ì˯‚ËÎË, åËı‡ËÎ ÑÁˉÁ˯‚ËÎË, LJıڇ̄ è‡Îˇ¯‚ËÎË, ÑÊÂχΠÉÓÍËÂÎË Ë ÒÌÓ‚‡ ÉË‚Ë ãÓð‰ÍËÔ‡ÌˉÁÂ, ÍÓÚÓð˚È ÔðÂÔÓ‰‡‚‡Î Ë ‚ ÍÓÌÒÂð‚‡ÚÓðËË... ꇷÓÚ‡Ú¸ ̇‰ ‚ÓÒÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌËÂÏ ÛÚð‡˜ÂÌÌ˚ı ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËÈ ‚˚ ̇˜‡ÎË ‚ÏÂÒÚÂ
94
düflülebilecek kiflilerdir. Ye¤enlerimden ‹rakliy Toidze bir Güri flark›s› söyledi¤inde çok flafl›rm›flt›m. Çok iyi hat›rl›yorum, ilk flark› “Kalos Helhvavi”ydi. ‹ki buçuk yafl›ndayd› ve bir taburenin üzerinde durarak Gruzgosflarmoni sahnesinden flark› söylemiflti. Cesaretini toplay›p hiç heyecanlanmadan sahneye ç›kt›. O, benim gibi de¤ildi. Benim, dedem ve babamla ilk konserim (ben de taburede durarak söylemifltim) sesimin k›s›ld›¤› gündü. Susup öylece kalakalm›flt›m. Dedem beni hemen sakinlefltirdi ve baflar›yla o günkü konserimizi devam ettirdik. Bununla ilgili bir fley daha söylemek istiyorum; her yeni tan›flt›¤›m insanda güzel bir yan ar›yorum (di¤er türlü arkadafl bulamazd›m). Baflar›s›zl›k ve kalbimde bir k›r›lma olunca çok ac› çekiyorum. Bu nedenle gerçek bir insanla her karfl›laflma asl›nda bir bayramd›r.
Gerçe¤i sahtesinden ay›rmay› ö¤renmifl kifliler Hayat›n›zda bu gibi kiflilerin say›s› çok mu? Çok… Bu insanlar bana gerçe¤i sahtesinden ay›rmay› ö¤retmifl kiflilerdir. K›sacas› bu kifliler benim, Kültür Enstitüsü’ndeki ö¤retmenlerimdi ve konservatuarda da yan›mda olan kiflilerdi; fialva Aslaniflvili, Mihail Dzidziflvili, Vahtang Paliaflvili, Cemal Gökyeli, Givi Lordkipanidze. Yok olmak üzere olan flark›lar› canland›rma çal›flmalar›n›za dedenizle birlikte bafllam›fls›n›z. Bu konuda da birkaç söz söyleyebilir misiniz? 1917 Ekim ihtilalinden sonra kilise müziklerine ilgi biraz azald›. Do¤al olarak bu,
Ò ‰Â‰Û¯ÍÓÈ. èÓʇÎÛÈÒÚ‡, ÌÂÒÍÓθÍÓ ÒÎÓ‚ Ó· ˝ÚÓÏ. èÓÒΠéÍÚfl·ðÒÍÓÈ 1917 „. ð‚ÓβˆËË ËÌÚÂðÂÒ Í ˆÂðÍÓ‚Ì˚Ï ÔÂÒÌÓÔÂÌËflÏ ÒڇΠÒÔ‡‰‡Ú¸. à ˝ÚÓ ‚ÔÓÎÌ Á‡ÍÓÌÓÏÂðÌÓ: β‰Ë ÒÚ‡ÎË ÏÂ̸¯Â ıÓ‰ËÚ¸ ‚ ıð‡Ï, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ·˚ÎË Ó·ð˜ÂÌ˚ ̇ Á‡·‚ÂÌË ıÓð‡Î˚. щۯ͇ Ó˜Â̸ ÔÂðÂÊË‚‡Î. éÌ ˆÂÌËÎ ˝ÚÓ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó Á‡ ˝ÒÚÂÚ˘ÂÒÍÓ ·Ó„‡ÚÒÚ‚Ó, Á̇ΠÏÌÓ„Ó ıÓð‡ÎÓ‚. ÇÓÚ Ë ð¯ËÎ Ò ÏÓËÏ Û˜‡ÒÚËÂÏ Á‡ÌflÚ¸Òfl Ëı ‚ÓÁðÓʉÂÌËÂÏ. íÓ„‰‡ fl ·˚Î ÒÚÛ‰ÂÌÚÓÏ ÍÓÌÒÂð‚‡ÚÓðËË, Ë ‚ ÔÂð‚˚ ÏÓË ÎÂÚÌË ͇ÌËÍÛÎ˚ ‚ÌÓ‚¸ Á‡Á‚Û˜‡ÎË ÓÍÓÎÓ 60 ÔÂÒÌÓÔÂÌËÈ. èÓÚÓÏ ‚˚ ÔðÓ‰ÓÎʇÎË ÔÓËÒÍË. 燂ÂðÌÓÂ, ·˚‚‡ÎÓ Ú‡Í, ˜ÚÓ Ì‡ıÓ‰ËÎË ÚÓ, ˜Â„Ó Ë Ì ËÒ͇ÎË? à Ì ð‡Á. èÓËÒÍË Á‡ÔËÒÂÈ ÒÚ‡ðËÌÌ˚ı ÔÂÒÂÌ ÔðË‚ÂÎË ÏÂÌfl ‚ ñÂÌÚð‡Î¸Ì˚È ‡ðıË‚ Á‚ÛÍÓÁ‡ÔËÒË ëëëê. í‡Ï ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ Ó·Ì‡ðÛÊËÎ Á‡ÔËÒË Ç‡ÌÓ ë‡ð‡‰Ê˯‚ËÎË. íðÛ‰ÌÓ ÔÂð‰‡Ú¸, ͇ÍÓ ‚ÓÎÌÂÌË ÏÂÌfl Óı‚‡ÚËÎÓ. í‡ÍËı ̇ıÓ‰ÓÍ ·˚‚‡ÎÓ ÏÌÓ„Ó – LJÌÓ ë‡ð‡‰Ê˯‚ËÎË, ë‡Ì‰ðÓ à̇¯‚ËÎË, çËÍÓ äÛÏÒˇ¯‚ËÎË, ÄÍ‚ÒÂÌÚËÈ å„ðÂÎˉÁÂ, LJðÎ‡Ï ëËÏÓÌ˯‚ËÎË, ë‡Ì‰ðÓ ä‡‚Ò‡‰ÁÂ. óÚÓ fl‚ÎflÂÚÒfl ‰‚ËÊÛ˘ÂÈ ÒËÎÓÈ ‚‡¯Â„Ó Ú‚Óð˜ÂÒÚ‚‡? å˜ڇ. é̇ ‰‚ËÊÂÚ Ì‡Ò ‚ÔÂð‰. ÇÓÁ‚˚¯‡˛˘‡fl Ì‡Ò ÔÓ˝ÁËfl. à Ôð‡‚‰‡, ·ÂÁ ÚÂÌË Ù‡Î¸¯Ë. ÖÒÎË ‚ Ú‚ÓÂÏ ‰ÂÎÂ, ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË Í Î˛‰flÏ ÌÂÚ Ôð‡‚‰˚, ÚÓ ÌË˜Â„Ó ÒÚÓfl˘Â„Ó Ú˚ Ì ÒÏÓʯ¸ ÒÓÁ‰‡Ú¸. щۯ͇ Û˜ËÎ: ÎÛ˜¯Â Ò͇Á‡Ú¸ „Óð¸ÍÛ˛ Ôð‡‚‰Û, ˜ÂÏ Íð‡ÒË‚Û˛ ÎÓʸ. ç‡ ‚Ò˛ ÊËÁ̸ Á‡ÔÓÏÌËÎ.
kiliseye ve koro müzi¤ine de ilginin kaybolmas›na sebep oldu. Dedem çok s›k›nt› çekmifl. Onlar› estetik zenginli¤inden dolay› çok de¤erli bulurdu. Birçok koro flark›s›n› bilir. ‹flte bu nedenle bu ölmek üzere olan müzi¤in canland›r›lmas› için beni bu alana yönlendirdi. Ben konservatuarda ö¤renciyken, ilk yaz tatilimde yaklafl›k 60 adet bu tür müzi¤i gün yüzüne ç›karm›flt›k. Bu, sizin mesleki hayat›n›zda da devam etti. Aramad›¤›n›z› buldu¤unuz hiç oldu mu? ‹stemedi¤iniz kadar… Eski flark›lar›n gün yüzüne ç›kart›lmas›yla 1972’den beri u¤rafl›yorum. Bu çal›flma beni SSCB Merkezi Ses Arflivi’ne götürmüfltü. Uzun süre u¤raflt›m ve bir gün tesadüfen Vano Saraciflvili’nin kay›tlar›n› buldum. O günkü heyecan›m› anlatmam çok zor. Bu gibi bulduklar›m›n say›s› çok fazla; Vano Saraciflvili, Sandro ‹naflvili, Niko Kumsiaflvili, Akvsentiy Mergelidze, Varlam Simoniflvili, Sandro Kavsadze.
Her yeni tan›flt›¤›m insanda güzel bir yan ar›yorum (di¤er türlü arkadafl bulamazd›m). Baflar›s›zl›k ve kalbimde bir k›r›lma olunca çok ac› çekiyorum. Bu nedenle gerçek bir insanla her karfl›laflma asl›nda bir bayramd›r.
Sanat›n›z›n temelinde yatan nedir? Bizi hep ileri götüren hayal, yükselten fliir ve hakikat, yani gösteriflsizce hemen her fleydeki gerçek... E¤er mesle¤inizin, insanlarla iliflkilerinizin ve hayat›n›z›n temelinde do¤ruluk yoksa, gerçek bir fley icra edemezsiniz. Dedem “iyi yalan› söylemektense, kötü do¤ruyu söylemek daha iyidir” derdi. Bunu bütün hayat›m boyunca akl›mdan hiç ç›karmad›m. Biraz da geleneklerle ilgili ne düflündü¤ünüz hakk›nda konuflal›m. Sizin için geleneklerin anlam› nedir? 95
ëÎÓ‚Ó «Òð‰Ì» Ì ÔðËÂÏβ
åÓÊÌÓ ÎË Ò͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ ÊËÁ̸ Ôð‚˚¯Â ‚Ò„Ó? ÜËÁ̸ ÔðÓÒÚÓ ð‡‰Ë ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Ú¸, „ðÓ¯‡ ÎÓχÌÓ„Ó Ì ÒÚÓËÚ. óÂÎÓ‚ÂÍ ‚Ò„‰‡ ‰ÓÎÊÂÌ ·˚Ú¸ ‰ÓÒÚÓËÌ Ò‚ÓÂ„Ó Ôð‰̇Á̇˜ÂÌËfl, ÌËÍÓ„‰‡ Ì ‰Â·ڸ Ò‚Ó ‰ÂÎÓ ‚ÔÓÎÒËÎ˚. ëÎÓ‚Ó «Òð‰Ì» Ì ÔðËÂÏβ. é„Îfl‰˚‚‡flÒ¸ ̇Á‡‰, ˜ÂÎÓ‚ÂÍ ‚ÒÔÓÏË̇ÂÚ ÚÓθÍÓ ıÓðÓ¯ÂÂ Ë ÔÎÓıÓÂ, Òð‰Ì Á‡·˚‚‡ÂÚÒfl.
Ben “orta” kelimesini kullanmam Hayat› her fleyin üstünde saymak mümkün mü? Hayat, befl kuruflluk bir hayat için de¤mez. ‹nsan her zaman için bu hayata lây›k olmal›. En önemlisi de, ifli yar›m yapmaya hiçbir zaman raz› olmamak gerek. Ben “orta” kelimesini kullanmam. Zira insan geçmifl yaflant›s›na flöyle bir göz att›¤›nda sadece iyi ve kötüleri hat›rl›yor, ortada kalanlar ise unutuluyor.
ÖÒÎË ‚ Ú‚ÓÂÏ ‰ÂÎÂ, ‚ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË Í Î˛‰flÏ ÌÂÚ Ôð‡‚‰˚, ÚÓ ÌË˜Â„Ó ÒÚÓfl˘Â„Ó Ú˚ Ì ÒÏÓʯ¸ ÒÓÁ‰‡Ú¸. E¤er mesle¤inizin, insanlarla iliflkilerinizin ve hayat›n›z›n temelinde do¤ruluk yoksa, gerçek bir fley icra edemezsiniz.
96
àÁÎ˯Ì „Ó‚ÓðËÚ¸ Ó ‚‡¯ÂÏ ÓÚÌÓ¯ÂÌËË Í Úð‡‰ËˆËË, Ë ‚ÒÂ-Ú‡ÍË, ˜ÚÓ Ó̇ ‰Îfl ‚‡Ò? ùÚÓ ÚÓ ÔÓ‰ÎËÌÌÓÂ, ıÓðÓ¯ÂÂ, ˜ÚÓ ÒÓıð‡ÌËΠ̇ðÓ‰ ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË ‚ÂÍÓ‚. èÎÓıÓÂ, ÎÓÊÌÓ ð‰ÍÓ ÊË‚ÂÚ ‰Ó΄Ó, ÚÂÏ ·ÓÎÂÂ, ÂÒÎË ð˜¸ ˉÂÚ Ó ÔÂÒÌÂ. Ç˚ ˜‡ÒÚÓ Ó„Îfl‰˚‚‡ÂÚÂÒ¸ ̇ ÔðÓȉÂÌÌ˚È ÔÛÚ¸? ч. èðÓ¯ÎÓ Ôð‰ÓÒÚÂð„‡ÂÚ Ì‡Ò ÓÚ Ó¯Ë·ÓÍ. Ä ‚‡¯Â ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Í Ó¯Ë·Í‡Ï? ïÓðÓ¯ÂÂ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÓÌË Ì ÔÛ„‡˛Ú, ‡ ÓÚðÂÁ‚Îfl˛Ú. çËÍÓ„‰‡ Ì ӷËʇ˛Ò¸ ̇ Á‡Ï˜‡ÌËfl. óÂÎÓ‚ÂÍ ÒÚðÂÏËÚÒfl Í ÒÓ‚Âð¯ÂÌÒÚ‚Û, ÌÓ ‰‡ÎÂÍÓ Ì ÒÓ‚Âð¯ÂÌÂÌ, Ë ÒÓ ÒÚÓðÓÌ˚ ËÌÓ„‰‡ ‚ˉÌÂÂ, ‚ ˜ÂÏ ÓÌ Ôð‡‚, ‡ ‚ ˜ÂÏ – ÌÂÚ. Å˚Î Ú‡ÍÓÈ ÒÎÛ˜‡È. ê‡Áۘ˂‡ÎË Ò ‰ÂÚÒÍËÏ ‡Ì҇ϷÎÂÏ «å‡ðڂ» ÔÂÒÌ˛. ÉðÛÁËÌÒ͇fl ÔÂÒÌfl ËÏÂÂÚ ÏÌÓÊÂÒÚ‚Ó ‚‡ðˇÌÚÓ‚. í‡Í ‚ÓÚ, ̇ ÔÂð‚ÓÈ ðÂÔÂÚˈËË fl ÒڇΠۘËÚ¸ ‰ÂÚÂÈ Ó‰ÌÓÏÛ ‚‡ðˇÌÚÛ, ̇ ‚ÚÓðÓÈ, Á‡·˚‚ Ó· ˝ÚÓÏ, ‚ÁflÎÒfl Á‡ ‰ðÛ„ÓÈ. ê·flÚ‡ Ò·Ë‚‡ÎËÒ¸, fl ÒÂð‰ËÎÒfl. å‡ÎÂ̸ÍËÈ Ñ‡ÚÓ ò‡ÌˉÁ – ıÓðÓ¯ËÈ Ô‚ˆ – Ì ð‡ÒÚÂðflÎÒfl Ë Ó·˙flÒÌËÎ Ôð˘ËÌÛ. ü ËÁ‚ËÌËÎÒfl ÔÂð‰ ‰ÂÚ¸ÏË, Ë ðÂÔÂÚˈËfl ·˚· ÔðÓ‰ÓÎÊÂ̇.
Bunlar, bir milletin as›rlarca saklad›¤› bütün iyi fleylerdir. E¤er konu flark› ise, kötüler genelde bu güne kadar gelemiyor. Geçmiflinize bakmaktan hofllan›r m›s›n›z? Elbette. Geçmiflimiz bizi hatalardan uzak tutar. Hatalar› nas›l de¤erlendiriyorsunuz? ‹yi yönde de¤erlendiriyorum. Çünkü bizi korkutmaz, kendimize gelmemizi sa¤larlar. Elefltirilerden hiç al›nmam. ‹nsan hep mükemmel olmaya çal›fl›r ama mükemmellikten uzakt›r. Üstelik elefltiri, kiflinin nerede hakl› ve nerede haks›z oldu¤unu anlamak aç›s›ndan da faydal›d›r. fiöyle bir olay olmufltu: Çocuk asamblesi “Martve”de flark› ö¤retiyorduk. Gürcü flark›s› farkl› varyantlara sahiptir. ‹lk provada çocuklara ilk varyant›n› ö¤rettim. ‹kincisinde bunu unutup di¤erini gösterdim. Çocuklar dökülünce biraz sinirlenmifltim. Küçük ö¤rencilerimden iyi bir flark›c› olan Dato fianidze flafl›rmay›p sebebini aç›klam›flt›. Çocuklardan özür dileyip provam›z› devam ettirmifltim.
èÓÂÚ å‡ðÚ‚Â....
Martve flark› söylüyor
Ç˚ ÛÔÓÏflÌÛÎË «å‡ðڂ»... ê‡ÒÒÛʉ‡fl Ó ÒÓıð‡ÌÂÌËË, ð‡Á‚ËÚËË Ë ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌËË Ì‡ðÓ‰Ì˚ı ÔÂÒÂÌ, fl ‚Ò„‰‡ ÔðËıÓÊÛ Í ‚˚‚Ó‰Û: ÂÒÎË ‰ÂÚË Ëı ÔÓ˛Ú, ÚÓ ÔÂÒÌË ·Û‰ÛÚ ÊËÚ¸. éÌË ÔðÓÌÂÒÛÚ Ò‚Ó˛ β·Ó‚¸ ˜ÂðÂÁ ‚Ò˛ ÊËÁ̸ Ë ÔÂð‰‡‰ÛÚ Ò‚ÓËÏ ‰ÂÚflÏ, Ú – ‰‡Î¸¯Â. ùÚË ð‡ÒÒÛʉÂÌËfl ‚ ÍÓ̈ ÍÓ̈ӂ ‚˚ÎËÎËÒ¸ ‚ ð‡θÌÓ ‰ÂÎÓ – ÒÓÁ‰‡ÌË ‰ÂÚÒÍÓ„Ó ıÓð‡ «å‡ðڂ» ‚ 1978 „. àÌˈˇÚÓðÓÏ ·˚· ‰ËðÂÍÚÓð í·ËÎËÒÒÍÓ„Ó ÑÓχ ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ‚ÓÒÔËÚ‡ÌËfl ç‡ÚÂη ÑÊË„‡ÛðË. ÑÂÚË ÔÓ˛Ú ÒÎÓÊÌÂȯË ÔÓÎËÙÓÌ˘ÂÒÍË ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËfl, ‚˚ÒÚÛÔ‡˛Ú Ò ÍÓ̈ÂðÚ‡ÏË ‚Ó ÏÌÓ„Ëı „ÓðÓ‰‡ı ̇¯ÂÈ ÒÚð‡Ì˚, Á‡ ðÛ·ÂÊÓÏ, Ó ÌËı ÛÊ ÒÓÁ‰‡Ì ÚÂÎÂÙËÎ¸Ï «èÓÂÚ «å‡ðڂ». ç‡ÔËÒ‡ÌÓ Ó· ‡Ì҇ϷΠÒÚÓθÍÓ, ˜ÚÓ ·Ó˛Ò¸ ÔÓ‚ÚÓðËÚ¸Òfl.
“Martve”den bahsetmifltiniz… Bu asamblenin do¤uflu öylesine olmam›flt›. Ne zaman halk›m›za ait flark›lar›n korunmas›, gelifltirilmesi ve yay›lmas›n› düflünsem “e¤er çocuklar söylüyorlarsa, flark› hep yaflayacakt›r” sonucuna varm›fl›md›r. ‹nsan bütün hayat› boyunca flark›ya sevgi besler, onu kendi çocuklar›na ve böylece sonsuza kadar devam ettirecek çocuklar›na iletir. ‹flte bu düflünce, bizim 1978’de çocuk korosu “Martve”yi kurma fikrimizi harekete geçirdi. Tiflis Sanat Evi’nin inisiyatif sahibi, Natela Cigauri. Çocuklar ülkemiz ve yurtd›fl›nda birçok flehirde düzenlenen konserlerde polifonik flark›lar söylüyorlar. Ayr›ca onlar için “Martve fiark› Söylüyor” ad›nda bir de film yap›ld›. Bu asamble hakk›nda o kadar çok fley söylendi ki, anlatabilece¤imi sanm›yorum.
«å‡ðڂ», «êÛÒÚ‡‚Ë»…燂ÂðÌÓÂ, ÚðÛ‰ÌÓ ÒÓ‚Ï¢‡Ú¸? ã„ÍÓ ‚ ˝ÚÓÈ ÊËÁÌË ÌË˜Â„Ó Ì ‰‡ÂÚÒfl, ÌÓ «å‡ðڂ» – ˝ÚÓ Ì‡¯Â ÔðÓ‰ÓÎÊÂÌËÂ. Ä «êÛÒÚ‡‚Ë» – ‚Òfl ÏÓfl ÊËÁ̸. ùÚÓÏÛ ‡ÌÒ‡Ï·Î˛ fl ÔÓÒ‚flÚËÎ 37 ÎÂÚ Ë Î˛·Î˛ Â„Ó Í‡Í ðÓ‰ÌÓ ‰ËÚfl. èðË‚Â‰Û ÚÓθÍÓ ‰‚‡ Ù‡ÍÚ‡ ËÁ ̇¯ÂÈ ÊËÁÌË. «êÛÒÚ‡‚Ë» Á‡ÔË҇Π600 „ðÛÁËÌÒÍËı ̇ðÓ‰Ì˚ı ÔÂÒÂÌ. ëÓ‚ÒÂÏ Ì‰‡‚ÌÓ «êÛÒÚ‡‚Ë» ·˚Π̇„ð‡Ê‰ÂÌ ÉÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ÔðÂÏËÂÈ ÉðÛÁËË Ë ÔðÂÏËÂÈ ËÏÂÌË Äθ·ÂðÚ‡ ò‚ÂȈÂð‡ Á‡ ÛÍðÂÔÎÂÌË ÏËð‡ Ë ‰ðÛÊ·˚ ÏÂÊ‰Û Ì‡ðÓ‰‡ÏË Ë Á‡ ‚˚ÒÓÍÓ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó. é‰Ó΂‡˛Ú ÎË ‚‡Ò ÒÓÏÌÂÌËfl, ÍÓ„‰‡ ‚˚ ·ÂðÂÚÂÒ¸ Á‡ ÌÓ‚Ó ‰ÂÎÓ? çÂÚ. åÓÊÂÚ, ÔÓÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Ì β·Î˛ ·ð‡Ú¸Òfl Ì Á‡ Ò‚Ó ‰ÂÎÓ. Ä Ì‡Ò˜ÂÚ ÒÓÏÌÂÌËfl ÔðÂÍð‡ÒÌÓ Ò͇Á‡Î ÔÓ˝Ú, ÎÛ˜¯Â Ì Ò͇ʯ¸: «ëÓÎ̈Â, ÁÌ‡È ÓÌÓ ÒÓÏÌÂ̸fl, Ì ҂ÂÚËÎÓ · Ë Ï„ÌÓ‚Â̸fl». Ä ˜ÚÓ ‚‡Ò ·Óθ¯Â ‚ÒÂ„Ó Ó„Óð˜‡ÂÚ? çÂÁ‡ÒÎÛÊÂÌ̇fl ÔÓı‚‡Î‡. ç‡ ÔðÓÚflÊÂÌËË ‚ÒÂÈ Ì‡¯ÂÈ ·ÂÒ‰˚ ÄÌÁÓð ùðÍÓχ˯‚ËÎË ÛÎ˚·‡ÎÒfl. à ÓÚ ˝ÚÓ„Ó Ò ÌËÏ Î„ÍÓ ·˚ÎÓ ð‡Á„Ó‚‡ðË‚‡Ú¸. í‡Í ˜ÚÓ ‚ÓÔðÓÒ ÔÓfl‚ËÎÒfl Ò‡Ï ÒÓ·ÓÈ: óÚÓ Ú‡ÍÓ ÛÎ˚·Í‡? ìÎ˚·Í‡ – ˝ÚÓ ‚˚ð‡ÊÂÌË ‰Ó·ðÓÚ˚, ÒËÏÔ‡ÚËË Í ˜ÂÎÓ‚ÂÍÛ. Å˚‚‡˛Ú, ÍÓ̘ÌÓ, ̇˄ð‡ÌÌ˚Â, Á‡Û˜ÂÌÌ˚ ÛÎ˚·ÍË, ÌÓ ÛÎ˚·Í‡ ÓÚ ‰Û¯Ë – ‚Ò„‰‡ ‰Ó·ðÓÚ‡, ÍÓÚÓðÛ˛ Ú˚ ‰‡ð˯¸ ‰ðÛ„ËÏ, ‡ ÓÌË – Ú·Â. 燯‡ ·ÂÒ‰‡ ÔӉӯ· Í ÍÓ̈Û, Ë Ì‡ÔÓÒΉÓÍ ıÓ˜ÂÚÒfl ÒÔðÓÒËÚ¸, Í‡Í ‚˚ Ò·fl ˜Û‚ÒÚ‚ÛÂÚÂ, ÍÓ„‰‡ Á‡‚Âð¯‡ÂÚ ͇ÍÓÂÌË·Û‰¸ ‰ÂÎÓ? ïÓðÓ¯Ó. èÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ Í‡Ê‰˚È ÍÓ̈ Ó‰ÌÓ„Ó ‰Â· – ˝ÚÓ Ì‡˜‡ÎÓ ÌÓ‚Ó„Ó. èÂÒÌfl, ̇ȉÂÌ̇fl ÏÌÓ˛ Ë ‚ÓÁðÓʉÂÌ̇fl, ÔðÓ‰ÓÎʇÂÚ ÊËÚ¸. Ä fl ‚ÌÓ‚¸ ÛıÓÊÛ ‚ ÔÓËÒÍ – ˜ÚÓ·˚ ̇ÈÚË Ë ‰ÓÌÂÒÚË ‰Ó ̇¯Ëı ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌËÍÓ‚ ÚÓ, ˜ÚÓ ÒÔðflÚ‡ÌÓ ‚ ÔðÓ¯ÎÓÏ.
“Martve” ve “Rustavi”yi benzefltirmek herhalde zor olsa gerek? Hayatta hiçbir fley kolay de¤ildir fakat “Martve” bizim bir devam›m›z. “Rustavi” ise benim tüm hayat›m. Bu asambleye 37 y›l›m› verdim ve öz evlad›m gibi seviyorum. Hayat›m›zdan iki örnek vermek istiyorum. Rustavi bugüne kadar 600 adet Gürcü Halk fiark›s› kaydetmifltir. Rustavi, halklar aras› bar›fl ve dostlu¤u kuvvetlendirme ad›na ve yüksek sanat de¤erinden dolay› geçenlerde Gürcistan devlet ödülü ve Albert fiveytser ödülüyle ödüllendirildi.
èÓÒΠéÍÚfl·ðÒÍÓÈ 1917 „. ð‚ÓβˆËË ËÌÚÂðÂÒ Í ˆÂðÍÓ‚Ì˚Ï ÔÂÒÌÓÔÂÌËflÏ ÒڇΠÒÔ‡‰‡Ú¸. à ˝ÚÓ ‚ÔÓÎÌ Á‡ÍÓÌÓÏÂðÌÓ: β‰Ë ÒÚ‡ÎË ÏÂ̸¯Â ıÓ‰ËÚ¸ ‚ ıð‡Ï, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ·˚ÎË Ó·ð˜ÂÌ˚ ̇ Á‡·‚ÂÌË ıÓð‡Î˚. 1917 Ekim ihtilalinden sonra kilise müziklerine ilgi biraz azald›. Do¤al olarak bu, kiliseye ve koro müzi¤ine de ilginin kaybolmas›na sebep oldu.
Yeni bir faaliyete bafllarken bir endifle yafl›yor musunuz? Hay›r. Çünkü bana ait olmayan bir ifle giriflmem. Endifle konusunda ise flairin flu sözünün üstüne bir fley söylemek uygun olmazd› herhalde: “Günefl, onu flüpheyle tan›, bir an olsun ayd›nlatmasayd›.” Peki, hayat›n›zda sizi üzen bir fley oldu mu? Hak etmedi¤im halde övülmek. Anzor Erkomaiflvili sohbetimiz boyunca hep gülüyordu. Bu nedenle de onunla sohbetimiz oldukça rahat geçti. Gülmeyi nas›l de¤erlendiriyorsunuz? Gülmek, insana duyulan sempati ve iyi niyet ifadesidir. Elbette aldat›c› ve sahte gülümsemeler de oluyor fakat içten bir gülüfl her zaman senin baflkalar›na, onlar›n da sana verdi¤i bir iyiliktir. Sohbetimiz sona eriyor ama ben son sorumu “son” kelimesini nas›l de¤erlendirdi¤inizi sorarak yöneltmek istiyorum. ‹yi de¤erlendiriyorum, çünkü her son, yeni bir bafllang›çt›r. Buldu¤um ve gün yüzüne ç›kartt›¤›m her flark› yaflamaya devam ediyor. Ama ben geçmiflin ne gizledi¤ini bulmak için tekrar aramaya, bulmaya ve onu ça¤dafllar›m›za sunmaya koyulaca¤›m. 97
íð‡‰ËˆËË Gelenekler
äð‡È, „‰Â ˆ‡ðËÚ Íð‡ÒÓÚ‡: íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡Ì Güzellikler ülkesi: Türkmenistan
ÉÛθfl͇ / Gülyaka
98
ÑÊÂÏËθ â˚Ή˚Á
Cemil Y›ld›z
èð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθ ÊÛð̇· ÑÄ ‚ íÛðÍÏÂÌËÒÚ‡ÌÂ.
Da dergisi Türkmenistan temsilcisi.
Ö
elenekler nas›l ki bir milletin manevi geliflimini gösterirse, maddi miraslar da var olufl niteliklerini ortaya koymaktad›r. Türkmenler, Parfiya ve Margiana gibi eski büyük medeniyetler kurmufl bir millettir. Bunu, Türkmenistan topraklar›nda arkeolojik kaz› yapan Türkmen ve Yabanc› arkeologlar›n bulgular› da desteklemektedir. Türkmen halk›na ait özelliklerin ayr›lmaz bir parças›, zarif ve eflsiz güzelli¤e sahip kad›n tak›lard›r. Ailede nesilden nesle büyük bir özenle devredilen bu tak› gelene¤i, geçmifl nesil hakk›nda da bir tür hat›ra olarak miras b›rak›lmaktad›r. Türkmenlerin flöyle bir adeti vard›r: Evin annesi, en büyük geline veya en sevdi¤i k›z›na annesi bu dünyadan göçtü¤ünde tak›ns›n diye kendi tak›lar›n› hediye eder. Bu adet, ayr›ca güven duygusuna iflaret eder ve buna karfl›l›k anne taraf›ndan verilen ödülü, soyunu hat›rlatan bir sembolün devrini ifade eder. Türkmen aile hayat›nda, büyükannenin henüz gençli¤inde tak›nd›¤›, annesinin, büyükannesinin ve onun da annesinin tak›nd›¤› tak›lar›n› sand›¤›ndan ç›kard›¤›na s›kl›kla rastlan›l›r. Herkes kendinden önceki üç-dört nesilden beri devam eden bir aile hat›rs›n› tak›n›r. Bu nedenle bu tak›lar sat›lm›yor, çok büyük bir titizlikle saklan›yor. Sanki ailenin bir flerefi gibidir. Halk inanc›na göre Bazbent çocuklar› büyü ve göz de¤mesinden korur. Türkmen kad›nlar›na ait 35 çeflit tak› vard›r. Milli nitelikteki tak›lar tak›nm›fl kad›nlara hemen her ailede rastlamak mümkün. Yafll› kad›nlar ise yakalar›na gülyaka denilen büyük yuvarlar tak›lar, kulaklar›na ise gulakhalka denilen büyük tak›lar tak›n›rlar. Di¤er Orta Asya halklar›nda oldu¤u gibi Türkmenlerde de gümüfle karfl› büyük ve eflsiz
ÒÎË Ó·˚˜‡Ë ̇ðÓ‰‡ „Ó‚ÓðflÚ Ó Â„Ó ‰ÛıÓ‚Ì˚ı ‚ÓÁÁðÂÌËflı, ÚÓ Ï‡ÚÂðˇθÌÓ ̇ÒΉˠ– Ó Ò‡ÏÓ·˚ÚÌ˚ı ˜ÂðÚ‡ı. íÛðÍÏÂÌ˚ – ̇ðÓ‰, ÒÓÁ‰‡‚¯ËÈ ‰ð‚ÌË ‚ÂÎËÍË ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË, Ú‡ÍËÂ Í‡Í è‡ðÙËfl, å‡ð„ˇ̇. é· ˝ÚÓÏ Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚Û˛Ú ‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍË ð‡ÒÍÓÔÍË ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı Ë Á‡ðÛ·ÂÊÌ˚ı ‡ðıÂÓÎÓ„Ó‚ ̇ ÚÂððËÚÓðËË íÛðÍÏÂÌËÒڇ̇. çÂÓÚ˙ÂÏÎÂχfl ˜‡ÒÚ¸ ̇ÒΉËfl ÚÛðÍÏÂÌÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, ËÁfl˘Ì‡fl Ë ÌÂÔÓ‚ÚÓðËχfl, – ˝ÚÓ ÊÂÌÒÍË ÛÍð‡¯ÂÌËfl. àÁ ÔÓÍÓÎÂÌËfl ‚ ÔÓÍÓÎÂÌË ·ÂðÂÊÌÓ ÒÓıð‡Ìfl˛ÚÒfl ÓÌË ‚ ÒÂÏ¸Â Ë ÔÂð‰‡˛ÚÒfl ÔÓ Ì‡ÒΉÒÚ‚Û Í‡Í Ô‡ÏflÚ¸ Ó ÒÚ‡ð¯Ëı. ì ÚÛðÍÏÂÌ ÂÒÚ¸ Ú‡ÍÓÈ Ó·˚˜‡È: χڸ ‰‡ðËÚ Ò‚ÓË ÛÍð‡¯ÂÌËfl ÒÚ‡ð¯ÂÈ Ì‚ÂÒÚÍ ËÎË Î˛·ËÏÓÈ ‰Ó˜ÂðË, ˜ÚÓ·˚ Ó̇ ÌÓÒË· Ëı Ë ÚÓ„‰‡, ÍÓ„‰‡ χÚÂðË ÛÊ Ì ÒÚ‡ÌÂÚ Ì‡ Ò‚ÂÚÂ. ùÚÓÚ Ó·˚˜‡È – Ò‚ÓÂ„Ó ðÓ‰‡ ÁÌ‡Í ‰Ó‚ÂðËfl, ÔÓÓ˘ðÂÌËfl ÒÓ ÒÚÓðÓÌ˚ χÚÂðË, Ò‚ÓÂÓ·ð‡Á̇fl ÔÂð‰‡˜‡ ÒËÏ‚Ó· Ô‡ÏflÚË ðÓ‰‡. çÂð‰ÍÓ ÏÓÊÌÓ Û‚Ë‰ÂÚ¸ ‚ ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı ÒÂϸflı Ú‡ÍÛ˛ ͇ðÚËÌÛ: ·‡·Û¯Í‡ ‰ÓÒÚ‡ÂÚ ËÁ ÒÛ̉Û͇ Ò‚ÓË ÒÚ‡ð˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl, ÚÂ, ˜ÚÓ ÌÓÒË· ‚ ÏÓÎÓ‰ÓÒÚË Ó̇ ҇χ, Âfi χڸ, ·‡·Û¯Í‡ Ë Ôð‡·‡·Û¯Í‡. ä‡Ê‰Ó ÌÂÒÂÚ Ô‡ÏflÚ¸ Ó ÚðÂı˜ÂÚ˚ðÂı ÔÓÍÓÎÂÌËflı ÒÂϸË. èÓ˝ÚÓÏÛ ÓÌË Ì ÔðÓ‰‡˛ÚÒfl, ·ÂðÂÊÌÓ ıð‡ÌflÚÒfl. éÌË – Í‡Í ˜ÂÒÚ¸ ÒÂϸË. ŇÁ·Ẩ, ÔÓ Ì‡ðÓ‰ÌÓÏÛ ÔÓ‚Âð¸˛, Óıð‡ÌflÂÚ ‰ÂÚÂÈ ÓÚ ÔÓð˜Ë, ҄·Á‡. ëÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ 35 ‚ˉӂ ÛÍð‡¯ÂÌËÈ ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı ÊÂÌ˘ËÌ. ÜÂÌ˘ËÌÛ Ò Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ÏË ÛÍð‡¯ÂÌËflÏË ‚ÒÚðÂÚ˯¸ ‚ ͇ʉÓÈ ÒÂϸÂ. ëÚ‡ðÛ¯ÍË, ÔÓÊËÎ˚ ÊÂÌ˘ËÌ˚ ÌÓÒflÚ Ì‡ „ðÛ‰Ë ·Óθ¯Ë ÍðÛ„Î˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl „Ûθfl͇, ‚ Û¯‡ı – ·Óθ¯Ë ÒÂð¸„Ë „Û·Íı‡Î͇. ä‡Í Ë Û ÏÌÓ„Ëı ‰ðÛ„Ëı ̇ðÓ‰Ó‚ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË, Û ÚÛðÍÏÂÌ Í ÒÂð·ðÛ ÓÒÓ·Ó ÓÚÌÓ¯ÂÌËÂ Ë ÌÂËÁÏÂÌ̇fl β·Ó‚¸. ë˜ËÚ‡ÂÚÒfl, ˜ÚÓ ÒÂð·ðÓ ÒÔÓÒÓ·ÌÓ Û·Â𘸠ÓÚ ÔÓð˜Ë, ҄·Á‡, ÓÌÓ Î˜ËÚ, ÒÔ‡Ò‡ÂÚ ÓÚ ·Â‰. å‰ËÍË ÛÒÚ‡ÌÓ‚ËÎË, ˜ÚÓ
G
ìÍð‡¯ÂÌËfl ÚÛðÍÏÂÌ ÑÎfl ‰Â‚Û¯ÂÍ: ÉÛÔ·‡ („ÓÎÓ‚ÌÓÈ Û·Óð) óÂÍÂÎËÍ ÒÛÏÒÛΠäÓÍÂÌÎË ÈÛÁÛÍ (ÍÓθˆÓ Ò ˆÂÔӘ͇ÏË, ÒÓ‰ËÌfl˛˘ËÏË Ô‡Î¸ˆ˚) ÄÔ·‡Ò˚ ÑÎfl Ì‚ÂÒÚ: ÄÒ˚Í ë‡˜ÈÛÁË (‰Îfl ÛÍð‡¯ÂÌËfl „ÓÎÓ‚˚, ‚ÓÎÓÒ) å‡Ì„·ÈÎ˚Í (‰Îfl η‡) ÅËÎÂÁËÍ (·ð‡ÒÎÂÚ˚) ó‡Ôð‡Á-˜‡Ì„‡ ÑÎfl ÔÓÊËÎ˚ı ÊÂÌ˘ËÌ: íÛχð, ıÂÈÍÂÎ, ·ÂÌÚ
Türkmen tak›lar› K›zlar için Gupba (bafl örtüsü) Çekelik sumsule Kokenli yüzük (parmaklar› birbirine birlefltiren zincirli yüzük) Apbas› Gelinler için As›k Saçyuzi (bafl ve saç süslemeleri için) Manglayl›k (al›nl›k) Bilezik Çapraz-çanga Yafll› kad›nlar için Tumar, Heykel, Bent
ÒÂð·ðÓ ·Î‡„ÓÔðËflÚÌÓ ‰ÂÈÒÚ‚ÛÂÚ Ì‡ Á‰ÓðÓ‚¸Â ˜ÂÎÓ‚Â͇: ÌÓðχÎËÁËðÛÂÚ ‡ðÚÂðˇθÌÓ ‰‡‚ÎÂÌËÂ, ÛÎÛ˜¯‡ÂÚ Ì‡ÒÚðÓÂÌËÂ. Ç ÔðÓ¯ÎÓÏ Í‡Ê‰‡fl ÚÛðÍÏÂÌ͇ ÌÓÒË· Ë ÁÓÎÓÚ˚Â, Ë ÒÂð·ðflÌ˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl, ÍÓÚÓð˚ ‚ÂÒËÎË ÓÚ 16 ‰Ó 32 Í„. àÁÛ˜‡fl ËÒÚÓð˲ ÊÂÌÒÍËı ÛÍð‡¯ÂÌËÈ, ËÒÚÓðËÍË ÛÒÚ‡ÌÓ‚ËÎË, ˜ÚÓ Ó·˚˜‡È Ëı ÌÓ¯ÂÌËfl ËÏÂÂÚ „ÎÛ·ÓÍËÈ, Í‡Í ·˚ ÒÍð˚Ú˚È Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌÓ-Ô‰‡„ӄ˘ÂÒÍËÈ ‚ÓÒÔËÚ‡ÚÂθÌ˚È ÒÏ˚ÒÎ. Ñ‚ۯÍË Ò Ú‡ÍËÏË ‚ÂÒÓÏ˚ÏË ÛÍð‡¯ÂÌËflÏË Û˜‡ÚÒfl „ð‡ˆËÓÁÌÓ Ë Î„ÍÓ ıÓ‰ËÚ¸. ì ÌËı ÔÓËÒÚËÌ ˆ‡ðÒÚ‚ÂÌ̇fl ÓÒ‡Ì͇, ‰‚ËÊÂÌËfl Ô·‚Ì˚Â Ë Ò‰ÂðʇÌÌ˚Â, ‡ „·Á‡ ÓÔÛ˘ÂÌ˚ ‚ÌËÁ. 片ðÓÏ ‰Â‚ۯ͇ ËÎË Á‡ÏÛÊÌflfl ÊÂÌ˘Ë̇ ‚ ÛÍð‡¯ÂÌËflı Ò˜ËÚ‡ÎËÒ¸ ÛÍð‡¯ÂÌËÂÏ ÒÂϸË. Ç Ì‡ðӉ „Ó‚ÓðflÚ, ˜ÚÓ ‰ÊË„ËÚ-ÚÛðÍÏÂÌ, ÒÓÁ‰‡‚‡fl ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚È Ó˜‡„, ‰ÓÎÊÂÌ ÔÂð‚˚Ï ‰ÂÎÓÏ ‰ÓÒÚÓÈÌÓ ÛÍð‡ÒËÚ¸ Ò‚Ó˛ ÏÓÎÓ‰Û˛ ÊÂÌÛ Ë Ò‚ÓÂ„Ó Ò͇ÍÛ̇. éðË„Ë̇θÌ˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl ÂÒÚ¸ Ë ‰Îfl χÎÂ̸ÍËı ‰ÂÚÂÈ – ð‡Á΢Ì˚ ‰Îfl χθ˜ËÍÓ‚ Ë ‰Â‚Ó˜ÂÍ. çÓ ˝ÚÓ ‰ðÛ„‡fl ÚÂχ. ùÚÓÚ Ó·˚˜‡È Ôð˯ÂÎ Í Ì‡Ï ËÁ „ÎÛ·ËÌ˚ ‚ÂÍÓ‚. ÑÊ·Âθ, чω‡Ï˜Â¯ÏÂ, ÑÊÂÈÚÛÌ, åÂÒðËflÌÂ Ë ‰ðÛ„Ë ‡ðıÂÓÎӄ˘ÂÒÍË ԇÏflÚÌËÍË Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚Û˛Ú, ˜ÚÓ ‚ ‰ð‚ÌÓÒÚË
bir sevgi vard›r. Gümüflün büyü ve göz de¤mesinden korudu¤una, kötülüklerden korudu¤u ve tedavi etti¤ine inan›l›r. T›p uzmanlar da gümüflün kan dolafl›m›n› normallefltirdi¤ini ve morali düzeltti¤ini vurgulayarak insan sa¤l›¤›na olumlu bir etki yapt›¤›n› belirtmektedirler. Eskiden her Türkmen kad›n› 16 ile 32 kilogram aras›nda de¤iflen a¤›rl›klarda hem gümüfl ve hem de alt›n tak› tak›n›rd›. Kad›n tak›lar›n›n tarihini araflt›ran bilim adamlar›, tak› gelene¤inin kapal› bir ahlaki e¤itim anlam› tafl›yan oldukça derin izlere sahip oldu¤unu belirtmektedirler. K›zlar bu kadar a¤›rl›ktaki tak›larla zarif ve nas›l kolay yürünece¤ini ö¤reniyorlar. Gerçekte Türkmen kad›nlar› asil bir durufl, kaygan ve temkinli hareket sahibidirler ve gözler afla¤› bakar. Tak›l› k›zlar›n veya evli kad›nlar›n ailenin süsü olarak ifade edilmesi bofluna de¤ildir. Halk aras›nda “yeni bir aile oca¤› kuran Türkmen yi¤idi önce genç eflini ve bine¤ini gere¤i gibi süslemelidir” derler. Küçük k›z ve erkek çocuklar› için de ayr›ca orijinal tak›lar mevcuttur ama bu farkl› bir konu.
çÂÓÚ˙ÂÏÎÂχfl ˜‡ÒÚ¸ ̇ÒΉËfl ÚÛðÍÏÂÌÒÍÓ„Ó Ì‡ðÓ‰‡, ËÁfl˘Ì‡fl Ë ÌÂÔÓ‚ÚÓðËχfl, – ˝ÚÓ ÊÂÌÒÍË ÛÍð‡¯ÂÌËfl. Türkmen halk›na ait özelliklerin ayr›lmaz bir parças›, zarif ve eflsiz güzelli¤e sahip kad›n tak›lard›r.
99
Åð‡ÒÎÂÚ˚ / Bilezik
Ç Ì‡ðӉ „Ó‚ÓðflÚ, ˜ÚÓ ‰ÊË„ËÚÚÛðÍÏÂÌ, ÒÓÁ‰‡‚‡fl ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚È Ó˜‡„, ‰ÓÎÊÂÌ ÔÂð‚˚Ï ‰ÂÎÓÏ ‰ÓÒÚÓÈÌÓ ÛÍð‡ÒËÚ¸ Ò‚Ó˛ ÏÓÎÓ‰Û˛ ÊÂÌÛ Ë Ò‚ÓÂ„Ó Ò͇ÍÛ̇. Halk aras›nda “yeni bir aile oca¤› kuran Türkmen yi¤idi önce genç eflini ve bine¤ini gere¤i gibi süslemelidir” derler.
100
ÚÛðÍÏÂÌÒÍË ÊÂÌ˘ËÌ˚ ÌÓÒËÎË ÛÍð‡¯ÂÌËfl ËÁ ͇ÏÌÂÈ. å‡ÒÚÂð‡ ÒÓÁ‰‡‚‡ÎË ˆÂÎ˚ ¯Â‰Â‚ð˚ ËÁ ˆÂÌÌ˚ı ͇ÏÌÂÈ – ÏÓ̉ÊÛÍ (‰Îfl ¯ÂË), ‡Ò˚Í (Á‡ÍÓÎÍË ‰Îfl ÍÓÒ), ÈÛÁÛÍ (ÍÓθˆ‡.). Ç ÒÚÓÎˈ è‡ðÙflÌÒÍÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ çËÒ ‡ðıÂÓÎÓ„Ë Ì‡¯ÎË ÚÂðð‡ÍÓÚÓ‚Û˛ ÒÚ‡ÚÛ˝ÚÍÛ ·Ó„ËÌË ÔÎÓ‰ÓðÓ‰Ëfl. ë Ú˜ÂÌËÂÏ ‚ðÂÏÂÌË ˝ÚÓÚ ÏËÙÓÎӄ˘ÂÒÍËÈ Ó·ð‡Á ÊÂÌ˘ËÌ˚ ÔÂðËÓ‰‡ ÁÓðÓ‡ÒÚðËÁχ ̇¯ÂÎ ÓÚð‡ÊÂÌË ‚ ÛÍð‡¯ÂÌËflı ÚÛðÍÏÂÌÓÍ. èðÂÁˉÂÌÚ çÂÁ‡‚ËÒËÏÓ„Ó çÂÈÚð‡Î¸ÌÓ„Ó íÛðÍÏÂÌËÒڇ̇ ÇÂÎËÍËÈ ë‡Ô‡ðÏÛð‡Ú íÛðÍÏÂÌ·‡¯Ë Ô˯ÂÚ ‚ Ò‚fl˘ÂÌÌÓÈ êÛı̇ÏÂ, ˜ÚÓ ËÁ̇˜‡Î¸ÌÓ Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl ÊÂÌ˘ËÌ ËÏÂÎË ‚ÓÂÌÌ˚È ı‡ð‡ÍÚÂð, ÚÓ ÂÒÚ¸ ·˚ÎË Òð‰ÒÚ‚‡ÏË Á‡˘ËÚ˚ ÊÂÌ˘ËÌ˚-‚ÓË̇. ÉÓÎÓ‚Ì˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl „ÛÔ·‡ ‚ ‰ð‚ÌÓÒÚË Á‡˘Ë˘‡ÎË „ÓÎÓ‚Û ÊÂÌ˘ËÌ˚-‚ÓË̇ ÓÚ ÍÓÔ¸fl ‚ð‡„‡. ì Ò„ӉÌfl¯ÌÂÈ „ÛÔ·˚ ÂÒÚ¸ ¯ÂθÔ˚, ‰ÓıÓ‰fl˘Ë ‰Ó ÔΘ. éÌË Ì‡Á˚‚‡˛ÚÒfl ‡Ò˚Í·ð Ë ÍÓ„‰‡-ÚÓ Óıð‡ÌflÎË ÎËˆÓ Ë Û¯Ë. àÒÚÓðËÍË ÛÚ‚Âðʉ‡˛Ú, ˜ÚÓ ‚Ó ‚ðÂÏfl ΄Ẩ‡ðÌÓ„Ó ÉÂÓÍÚÂÔËÌÒÍÓ„Ó Òð‡ÊÂÌËfl ‚ XVIII ‚. ‰Â‚Û¯ÍË Ë ÔÓÊËÎ˚ ÊÂÌ˘ËÌ˚ Òð‡Ê‡ÎËÒ¸ ÔðÓÚË‚ ‚ð‡„‡ ÔΘÓÏ Í ÔÎÂ˜Û ÒÓ Ò‚ÓËÏË ÏÛʸflÏË. ó‡ÒÚÓ ËÁ-Á‡ ÌÂı‚‡ÚÍË ÓðÛÊËfl Û ÌËı ‚ ðÛ͇ı ·˚ÎË ÔðÓÒÚ˚ Ôð‰ÏÂÚ˚ ‰Óχ¯ÌÂÈ ÛÚ‚‡ðË – ÌÓÊË, „˚ðÍ˚Î˚Í
Bu gelenek Türkmenlere as›rlar›n derinliklerinden gelmifltir. Cebel, Damdamçiflme, Ceytun, Mesriyane ve di¤er tarihi eserler Türkmen kad›nlar›n›n eskiden tafl tak›lar kulland›klar›na iflaret etmektedir. Tak› ustalar› de¤erli tafllardan moncuk (boyun için), as›k (saç ba¤›), yüzük gibi birçok mücevherler yapm›fllard›r. Arkeologlar Parfiya devletinin baflkenti Nusay’da piflmifl kilden yap›lm›fl bereket tanr›ças› bulmufllard›r. Zamanla bu Zerdüfltlük dönemi mitolojik kad›n figürü Türkmen kad›nlar›n›n tak›lar›na yans›m›flt›r. Ba¤›ms›z ve bitaraf Türkmenistan’›n Cumhurbaflkan› Saparmurat Türkmenbafl› Ruhname adl› eserinde, eskiden kad›n tak›lar›n›n askeri nitelik tafl›d›¤›n›, yani kad›n askerlerin kendilerini savunma arac› oldu¤unu yaz›yor. Bafl süsü olarak tak›lan gupba eskiden savaflç› kad›n› düflman›n m›zra¤›ndan korurdu. Bugünkü gupban›n ise boyuna kadar uzanan flelpisi vard›r. Bunlar as›klar olarak adland›r›l›rlar ki, bir zamanlar yüz ve kulaklar› korurdu. Tarihçilerin belirtti¤ine göre, 18. yüzy›lda yaflanan efsanevi Göktepe savafl›nda kad›nlar kocalar›yla birlikte omuz omuza düflmana sald›rm›fllard›r. Ço¤u kez silah yetersizli¤inden dolay› kad›nlar b›çak ve g›rk›l›k (koyunlar›n yünlerini kesmek için makas) gibi ev aletlerini kullanm›fllar. Büyük Türkmen-Amazon, savaflç› kad›n Tomaris (Türkmence Tumarl›) zarif tak›lar b›rakm›flt›r. Tarihçi bilim adam› Marat Durd›yev eski tak›lara ait flu bilgiyi veriyor: “O kadar hayret vericidir ki, yap›l›fl itibariyle oldukça ince iflçili¤e ve mükemmel sanat de¤erine sahip bu tak›lar ayn› zamanda gururlu ve eriflilmez, sevgiliye sadakat ve ba¤›ms›zl›k idealine adanm›fl Türkmen kad›nlar›n›n yüksek ahlaki temizli¤ini ortaya koymaktad›r. Eski yazarlar›n belirtti¤ine göre Türkmenlerin bugünkü yaflad›klar› bölgede yaflam›fl efsanevi amazon-Türkmen kad›nlar›n tak›lar›n›n zaman›n silahlar›n› an›msatmas› flaflmamak gerek.” Tarihçi bundan baflka, Türkmen kad›nlar›n›n bafllar›na tak›nd›klar› tak›lardan gupban›n bir de savafl mi¤feri, yakaya bir madalyon gibi tak›lan gulyakan›n ise minyatür bir kalkana benzedi¤ini aktarmaktad›r. Kostümlerdeki çapraz-çanga plakalar› ise yelme, bilezikler ize z›rh tak›mlar›ndan kolluklar› an›msatmaktad›r. Tak› tarihini araflt›ran flair Ogulcemal Çar›yeva tak›larla ilgili flu bilgiyi aktar›yor: “Tak› ustalar›m›z Sovyetler Birli¤i döneminden yeni tak› üretmemifllerdir. Bu nedenle tak›lar eskinin birer kal›nt›s› ve gereksiz bir eflya olarak de¤erlendirilmifltir. Ayr›ca onlara mesleklerinde rahatça ve özgürce çal›flmalar›na müsaade edilmedi. Ben küçükken, köyümüzde kad›nlardan bafllar›ndaki “boruk”u (kad›n bafl örtüsü)
(ÌÓÊÌˈ˚ ‰Îfl ÒÚðËÊÍË Ó‚Âˆ). íÛðÍÏÂÌÍË-‡Ï‡ÁÓÌÍË, ‚ÂÎË͇fl ÊÂÌ˘Ë̇‚ÓËÌ íÓχðËÒ (ÔÓ-ÚÛðÍÏÂÌÒÍË íÛχðÎ˚) ÓÒÚ‡‚ËÎË Ì‡Ï ËÁfl˘Ì˚ ˛‚ÂÎËðÌ˚ ËÁ‰ÂÎËfl. å‡ð‡Ú ÑÛð‰˚‚, Û˜ÂÌ˚È-ËÒÚÓðËÍ Ô˯ÂÚ: «èÓð‡ÁËÚÂθÌÓ Ë ÚÓ, ˜ÚÓ, ·Û‰Û˜Ë ËÒÍβ˜ËÚÂθÌÓ ÚÓÌÍËÏË ÔÓ ÚÂıÌËÍ ËÁ„ÓÚÓ‚ÎÂÌËfl, ÔðÂÍð‡ÒÌ˚ÏË ÔÓ ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓÏÛ Á‡Ï˚ÒÎÛ, ÓÌË Ó‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ Ò ˝ÚËÏ Í‡Í ·˚ ð‡ÒÍð˚‚‡˛Ú, ÔÓ‰˜ÂðÍË‚‡˛Ú ‚˚ÒÓÍÛ˛ Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌÛ˛ ˜ËÒÚÓÚÛ ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı ÊÂÌ˘ËÌ – „Óð‰˚ı Ë Ì‰ÓÒÚÛÔÌ˚ı, Ôð‰‡ÌÌ˚ı Ë‰Â‡Î‡Ï ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË Ë ‚ÂðÌÓÒÚË Î˛·ËÏ˚Ï. ç ÒÎÛ˜‡ÈÌÓ, ˜ÚÓ ÚÛðÍÏÂÌÒÍË ÛÍð‡¯ÂÌËfl ̇ÔÓÏË̇˛Ú ·Ó‚˚ ‰ÓÒÔÂıË Î„Ẩ‡ðÌ˚ı ‡Ï‡ÁÓÌÓÍ, Ó·ËÚ‡‚¯Ëı, Òӄ·ÒÌÓ ÒÓÓ·˘ÂÌËflÏ ‡ÌÚ˘Ì˚ı ‡‚ÚÓðÓ‚, ‚ ð‡ÈÓ̇ı ð‡ÒÒÂÎÂÌËfl ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ı ÚÛðÍÏÂÌ». àÒÚÓðËÍ ‰‡Î ‚˚Ò͇Á˚‚‡ÂÚ Ï˚Òθ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ „ÓÎÓ‚Ì˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı ‰Â‚Û¯ÂÍ „ÛÔ·‡ ÔÓıÓÊË Ì‡ ·Ó‚ÓÈ ¯ÎÂÏ, ̇„ðÛ‰Ì˚È Ï‰‡Î¸ÓÌ „Ûθfl͇ – ̇ ÏËÌˇڲðÌ˚È ˘ËÚ. ÅÎfl¯ÍË Ì‡ ÍÓÒÚ˛Ï‡ı ˜‡Ôð‡Á-˜‡Ì„‡ ̇ÔÓÏË̇˛Ú ˝ÎÂÏÂÌÚ˚ ÍÓθ˜Û„Ë, ·ð‡ÒÎÂÚ˚ ·ËÎÂÁËÍ – ·Ú˚. èÓ˝ÚÂÒÒ‡ é„ÛΉÊÂχΠó‡ð˚‚‡, ËÁÛ˜‡˛˘‡fl ËÒÚÓð˲ ÛÍð‡¯ÂÌËÈ, Ô˯ÂÚ: «Ç ÔÂðËÓ‰ ëÓ‚ÂÚÒÍÓÈ ˝ÔÓıË Ì‡¯Ë χÒÚÂð‡ Ì ÒÓÁ‰‡‚‡ÎË ÌÓ‚˚ı ÛÍð‡¯ÂÌËÈ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ ÛÍð‡¯ÂÌËfl Ò˜ËÚ‡ÎËÒ¸ ÓÒÚ‡Ú͇ÏË ÔðÓ¯ÎÓ„Ó, ÌÂÌÛÊÌ˚ÏË. Ä Â˘fi ËÏ Ì ‰‡‚‡ÎË ÒÔÓÍÓÈÌÓ ð‡·ÓÚ‡Ú¸ Ë Á‡ÌËχڸÒfl Ò‚ÓËÏ ðÂÏÂÒÎÓÏ. èÓÏÌ˛ flÒÌÓ, ÍÓ„‰‡ fl ·˚· ¢fi χÎÂ̸ÍÓÈ, ‚ ÏÓfiÏ ðÓ‰ÌÓÏ ‡ÛΠÓÚ ÊÂÌ˘ËÌ Úð·ӂ‡ÎË Û·ð‡Ú¸ Ò „ÓÎÓ‚˚ «·ÓðÛÍ» („ÓÎÓ‚ÌÓÈ Û·Óð ÊÂÌ˘ËÌ). ÑÂ‚Û¯Í‡Ï Á‡ÔðÂÚËÎË ıÓ‰ËÚ¸ ‚ ¯ÍÓÎÛ Ò «„ÛÔ·ÓÈ» („ÓÎÓ‚ÌÓÈ Û·Óð ‰Â‚Û¯ÂÍ)». èÓ˝ÚÂÒÒ‡ „Ó‚ÓðËÚ, ˜ÚÓ Ò Ó·ðÂÚÂÌËÂÏ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË íÛðÍÏÂÌËÒڇ̇ ‚Ó „·‚Â Ò ÇÂÎËÍËÏ ë‡Ô‡ðÏÛð‡ÚÓÏ íÛðÍÏÂÌ·‡¯Ë ̇ÒΉˠÔðËÓ·ðÂÎÓ ‚ÚÓðÛ˛ ÊËÁ̸. é̇ Ôð‡‚‡. ë„ӉÌfl ‚ ÒÚð‡Ì ÔÓ ËÌˈˇÚË‚Â èðÂÁˉÂÌÚ‡ ‚ „ÓðӉ íÛðÍÏÂ̇·‡Ú ÒÓÁ‰‡Ì ÒÔˆˇθÌ˚È Á‡‚Ó‰ ÔÓ ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Û ÛÍð‡¯ÂÌËÈ, „‰Â ‚˚ÔÛÒ͇˛Ú ̇ˆËÓ̇θÌ˚Â Ë ÒÓ‚ðÂÏÂÌÌ˚ ËÁ‰ÂÎËfl ‚ ‰Ûı ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı Úð‡‰ËˆËÈ: ÁÓÎÓÚ˚ ˆÂÔÓ˜ÍË, ÍÓθˆ‡, ÒÂð¸„Ë, ·ð‡ÒÎÂÚ˚ Ë ÏÌÓ„Ó ‰ðÛ„ÓÂ. ë„ӉÌfl ‚ íÛðÍÏÂÌÒÍÓÈ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ıÛ‰ÓÊÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ ‡Í‡‰ÂÏËË ÒÂϸ ͇Ù‰ð. é‰Ì‡ ËÁ ÌËı – ͇Ù‰ð‡ ̇ˆËÓ̇θÌÓ„Ó Ì‡ðÓ‰ÌÓÔðËÍ·‰ÌÓ„Ó ËÒÍÛÒÒÚ‚‡, „‰Â ÒÚÛ‰ÂÌÚ˚ ÔðËÓ·ðÂÚ‡˛Ú ˛‚ÂÎËðÌÓ χÒÚÂðÒÚ‚Ó. Ç íÛðÍÏÂÌËÒڇ̠ÏÌÓÊÂÒÚ‚Ó Ï‡ÒÚÂðÓ‚ÁÂð„‡ðÓ‚, ËÁ„ÓÚÓ‚Îfl˛˘Ëı ÛÍð‡¯ÂÌËfl ‰Îfl ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı ÊÂÌ˘ËÌ. ùÚÓ Ì‡ÒΉˠ‚ÂðÌÛÎÓÒ¸ Í ÊËÁÌË. ç‡ Ò‚‡‰¸·‡ı ‚Òfi ˜‡˘Â ‚ÒÚðÂÚ˯¸ ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı ‰Â‚Û¯ÂÍ Ë ÊÂÌ˘ËÌ ‚ ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ÛÍð‡¯ÂÌËflı. çÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚ¸ Ôðӷۉ˷ ÌÂÓÔËÒÛÂÏÛ˛ β·Ó‚¸ Í Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚Ï ËÒÚÓ͇Ï. íÛðÍÏÂÌÒÍË ‰Â‚Û¯ÍË Ë ÊÂÌ˘ËÌ˚ÚÂÎÂ‚Â‰Û˘ËÂ, ÊÛð̇ÎËÒÚÍË Ò Î˛·Ó‚¸˛ Ë „Óð‰ÓÒÚ¸˛ ÌÓÒflÚ Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ ÛÍð‡¯ÂÌËfl.
ó‡Ôð‡Á-˜‡Ì„‡
Çapraz-çanga
èðÂÁˉÂÌÚ íÛðÍÏÂÌËÒڇ̇ ÇÂÎËÍËÈ ë‡Ô‡ðÏÛð‡Ú íÛðÍÏÂÌ·‡¯Ë: «íÛðÍÏÂÌÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰ ‰‡Î ÏËðÛ: óËÒÚÓÍðÓ‚Ì˚ı ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı Ò͇ÍÛÌÓ‚, ÚÛðÍÏÂÌÒÍË ÍÓ‚ð˚, Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ ÚÛðÍÏÂÌÒÍË ÛÍð‡¯ÂÌËfl Ë Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ ӉÂʉ˚, ˜ËÒÚ˚ ÒÓðÚ‡ ·ÂÎÓÈ Ô¯ÂÌˈ˚, ˜ËÒÚÓÔÓðÓ‰Ì˚ı ӂˆ Ò‡ð˚‰Ê‡». Türkmenistan Cumhurbaflkan› Saparmurat Türkmenbafl›: “Türkmen halk› dünyaya flunlar› vermifltir: Safkan Türkmen at›, saf Türkmen hal›lar›, saf milli k›yafet, saf beyaz tah›l, safkan sar›ca koyunu”. 102
Ñ‚ۯÍË Ë ÊÂÌ˘ËÌ˚ ‚ ̇ˆËÓ̇θÌ˚ı ÛÍð‡¯ÂÌËflı Ë Ó‰Âʉ‡ı – ÓÚ΢ËÚÂθ̇fl ˜ÂðÚ‡ ÚÛðÍÏÂÌÒÍÓ„Ó ÚÂ΂ˉÂÌËfl. é‰ËÌ ÏÓÎÓ‰ÓÈ ÚÛðÍÏÂÌÒÍËÈ ÔËÒ‡ÚÂθ ÌÓÒڇθ„˘ÂÒÍË ‚ÒÔÓÏË̇ÂÚ ‚ Ò‚ÓfiÏ ð‡ÒÒ͇ÁÂ: «…ü ÔÓÏÌ˛ Ò‚Ó˛ ·‡·Û¯ÍÛ Ë Ò·fl ˜ÂÚ˚ðfiıÔflÚË ÎÂÚ. àÌÓ„‰‡ Ó̇ ·ð‡Î‡ ÏÂÌfl Ò ÒÓ·ÓÈ Í ÒÓÒ‰ÌËÏ ÊÂÌ˘Ë̇Ï. éÌË ÏËÎÓ ·ÂÒ‰ӂ‡ÎË, ‡ fl, ÔÓÏÌ˛, ÒˉÂÎ, Ë„ð‡Î ËÎË ÍÓ‚˚ðflÎ ÌÓ„ÚflÏË «„Ûθfl͇» – ·Óθ¯Ó ÛÍð‡¯ÂÌËÂ, ‚ËÒ‚¯Â ̇ „ðÛ‰Ë Û ·‡·Û¯ÍË. ü Ì ÔÓÌËχÎ, Á‡˜ÂÏ ·‡·Û¯Í ڇÍÓ ·Óθ¯Ó ÛÍð‡¯ÂÌËÂ. Ň·Û¯ÍË ‰‡‚ÌÓ ÌÂÚ ‚ ÊË‚˚ı. çÓ Âfi ÒÚ‡ðÓÂ, ·Óθ¯Ó «„Ûθfl͇» ̇‚Ò„‰‡ ÓÒÚ‡ÎÓÒ¸ ‚ ÏÓËı „·Á‡ı. à Ò„ӉÌfl, ÍÓ„‰‡ ‚ ÊÛð̇·ı Ë ÍÌË„‡ı fl ‚ËÊÛ ˆ‚ÂÚÌ˚ ÙÓÚÓ„ð‡ÙËË ÊÂÌÒÍËı ÛÍð‡¯ÂÌËÈ, fl Ì‚ÓθÌÓ ‚ÒÔÓÏË̇˛ Ò‚Ó˛ ·‡·Û¯ÍÛ. àÌÓ„‰‡ ÏÌ ͇ÊÂÚÒfl, ˜ÚÓ ·‡·Û¯Í‡ ÊË‚‡ Ë ÒÂȘ‡Ò ÒˉËÚ Û ÒÓÒ‰ÂÈ, ÏËÎÓ ·ÂÒ‰Ûfl, Í‡Í Ë ð‡Ì¸¯Â. à ÍÓ̘ÌÓ, Ó̇ ÊË‚‡ Ë ·Û‰ÂÚ ÊËÚ¸ ‚ ÏÓÂÈ Ô‡ÏflÚË ‚Ò„‰‡». èðÂÁˉÂÌÚ íÛðÍÏÂÌËÒڇ̇ ÇÂÎËÍËÈ ë‡Ô‡ðÏÛð‡Ú íÛðÍÏÂÌ·‡¯Ë ‚Ó ‚ÚÓðÓÈ ÍÌË„Â Ò‚fl˘ÂÌÌÓÈ êÛı̇Ï ӉÌÛ „·‚Û ÔÓÒ‚fl˘‡ÂÚ ËÒÚÓðËË Ë Á̇˜ÂÌ˲ ÊÂÌÒÍËı ÛÍð‡¯ÂÌËÈ. èðÂÁˉÂÌÚ Ô˯ÂÚ: «íÛðÍÏÂÌÒÍËÈ Ì‡ðÓ‰ ‰‡Î ÏËðÛ: óËÒÚÓÍðÓ‚Ì˚ı ÚÛðÍÏÂÌÒÍËı Ò͇ÍÛÌÓ‚, ÚÛðÍÏÂÌÒÍË ÍÓ‚ð˚, Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ ÚÛðÍÏÂÌÒÍË ÛÍð‡¯ÂÌËfl Ë Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚ ӉÂʉ˚, ˜ËÒÚ˚ ÒÓðÚ‡ ·ÂÎÓÈ Ô¯ÂÌˈ˚, ˜ËÒÚÓÔÓðÓ‰Ì˚ı ӂˆ Ò‡ð˚‰Ê‡». ÇðÂÏfl ‰Ó͇Á˚‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ ÚÛðÍÏÂÌÒÍÓ ̇ÒΉËÂ, ÚÓÏ ˜ËÒΠÊÂÌÒÍË ÛÍð‡¯ÂÌËfl, ·Û‰ÛÚ ÊËÚ¸ ‚˜ÌÓ.
ç›karmalar› istenirdi. K›zlara ise “gupba” (k›z bafl örtüsü) ile okula gitmeleri yasaklan›rd›.” fiairin belirtti¤ine göre Türkmenistan’›n Cumhurbaflkan› Saparmurat Türkmenbafl› liderli¤inde ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmas›yla bu miras yeniden hayat kazand›. fiair çok hakl›. Bugün Cumhurbaflkan›n›n giriflimleriyle Türkmenabat flehrinde milli nitelikte alt›n zincir, kolye, küpe, bilezik ve di¤er birçok tak› üretimi yapan bir fabrika kurulmufltur. Bugün Türkmen Devlet Sanat Akademisi’nde yedi bölüm vard›r. Bunlardan biri de, ö¤rencilerin tak› ustal›¤›n› ö¤rendikleri Milli Halk-Uygulamal› Sanat› bölümüdür. Türkmenistan’da Türkmen kad›n tak›lar› yapan çok say›da usta vard›r. Bu miras tekrar hayat kazanm›flt›r. Dü¤ünlerde milli tak›lar tak›nm›fl kad›n ve k›zlara gittikçe daha fazla karfl›laflmak mümkün. Ba¤›ms›zl›k milli köklere karfl› tarifi imkans›z bir sevgi uyand›rm›flt›r. Türkmen televizyon sunucu ve gazeteci kad›nlar büyük bir sevgi ve gururla kendi milli tak›lar›n› tak›n›yorlar. Kad›n ve k›zlar›n milli tak› ve giysilerle program yapmalar› Türkmen televizyonunun kendine has bir özelli¤idir. Genç bir Türkmen yazar kendi yaflam›ndan bir nostaljiyi bize aktar›yor: “...Büyükannemi ve henüz befl yafl›ndayken kendimi hat›rl›yorum. Bazen komflu kad›nlar›n yan›na giderken beni de götürürdü. Onlar hofl sohbet yaparlar, bense oturur, oynar, büyükannemin yakas›na takt›¤› büyük tak› “gulyakay›” t›rnaklard›m. Büyükannemin neden bu kadar büyük bir tak›y› tak›nd›¤›na bir anlam veremezdim. O uzun süredir hatta de¤il fakat onu o eski, büyük “gulyaka”s› hep gözümün önünde. Ne zaman gazete ve dergilerde kad›n tak›lar›na ait renkli fotograf görsem hemen büyükannem akl›ma gelir. Kimi zaman onun hâlâ yaflad›¤›n› ve eskiden oldu¤u gibi komfluda hofl sohbetine devam etti¤ini san›r›m. Elbette büyükannem ÄÒ˚Í hâlâ yafl›yor ve haf›zamda Toka hep öyle kalacak.” Türkmenistan Cumhurbaflkan› Saparmurat Türkmenbafl› ikinci kitab› Ruhnamenin bir bölümünde kad›n tak›lar›n›n tarihini ve tak›lar›n anlamlar›n› anlat›yor: “Türkmen halk› dünyaya flunlar› vermifltir: Safkan Türkmen at›, saf Türkmen hal›lar›, saf milli k›yafet, saf beyaz tah›l, safkan sar›ca koyunu.” Zaman Türkmen halk›n›n ve kad›n tak›lar›n›n sonsuza dek yaflayaca¤›n› gösteriyor.
é·˘ÂÒÚ‚Ó Toplum
Orda, uzakta bir Macahel var... í‡Ï, ‰‡ÎÂÍÓ, ÂÒÚ¸ ÌÂÍËÈ å‡‰Ê‡ıÂθ…
Karagöl
éÁÂðÓ ä‡ð‡„Óθ
104
Davut Dursun
ч‚ÛÚ ÑÛðÒÛÌ
Gazeteci, yazar (Türkiye).
ÜÛð̇ÎËÒÚ, ÔËÒ‡ÚÂθ (íÛðˆËfl).
Y
ç
erleflim yerleri ile o yerleflim yerlerinin üzerinde yaflayan insanlar›n davran›fl ve sosyal hayatlar› aras›ndaki yak›n iliflkiyi Macahel kadar çarp›c› flekilde ortaya koyan baflka bir yer aramaya gerek yok. Macahel’in topografik yap›s› ile burada yaflayanlar›n davran›fllar› aras›nda etkileflim tüm toplum gözlemcilerinin ilgisini çekmifltir. Co¤rafya ekolünün mensuplar›, yaflanan yerin co¤rafi yap›s›n›n toplum davran›fllar› üzerinde belirleyici bir etkisi oldu¤unu savunurlar. Yurdun gizli köflelerinden biri hiç flüphesiz Macahel’dir. Kendi halinde, kenarda ve bundan dolay› da unutulmufl bir bölge olan Macahel, son y›llarda tabiat sevdal›lar›n›n, çevrecilerin, özgün ve otantik hayat› görmek isteyenlerin gündemine yerleflti. Yine de Macahel’in daha yeni tan›nmaya, duyulmaya ve görülmeye baflland›¤› söylenebilir. Macahel, Artvin iline ba¤l› Borçka ilçesi s›n›rlar›nda toplam alt› köyü içine alan, iki taraf› da¤, di¤er iki taraf› ise TürkiyeGürcistan s›n›r› ile çevrili, Karçal da¤lar›ndan inen derelerin yard›¤› derin vadilerden oluflan bir bölge. Karadeniz Bölgesi’nin en do¤u ucunda yer alan sahildeki Hopa’dan 35 kilometre içeriye do¤ru gitti¤inizde, kendinizi Çoruh nehrinin coflkun flekilde akt›¤› vadide bulursunuz. Hopa’dan Erzurum’a do¤ru uzanan karayolunun ilk dura¤› olan Çoruh kenar›ndaki Borçka ilçesinden Macahel’e gidebilmek için önce yaz mevsimini beklemeniz, sonra da büyük bölümü toprak olan k›rk befl kilometrelik yolu aflman›z gerekir. Do¤u Karadeniz Bölgesi’ni bilmeyenlerin burada ulafl›m›n ne kadar zor flartlarda gerçekleflti¤ini tahmin etmeleri zor. Sarp vadiler, her an heyelan ve kayma tehlikesi tafl›yan yollar ve darac›k geçitler sadece ulafl›m› zorlaflt›rm›yor, ayn› zamanda hayat› da çekilmez hale getiriyor.
ÂÚ ÌÛʉ˚ ËÒ͇ڸ ËÌÓ ÏÂÒÚÓ, „‰Â ·˚ Òð‰‡ Ó·ËÚ‡ÌËfl Ú‡Í ÚÂÒÌÓ, Í‡Í ‚ 凉ʇıÂÎÂ, ·˚· ·˚ Ò‚flÁ‡Ì‡ Ò ÔðË‚˚˜Í‡ÏË Ë ÒӈˇθÌ˚Ï ·˚ÚËÂÏ ÊË‚Û˘Ëı Ú‡Ï Î˛‰ÂÈ. ÇÎËflÌË ÚÓÔÓ„ð‡ÙËË å‡‰Ê‡ıÂÎfl ̇ Ôӂ‰ÂÌËÂ Â„Ó Ó·ËÚ‡ÚÂÎÂÈ ÔðË‚ÎÂ͇ÂÚ ‚ÌËχÌË ÒÓˆËÓÎÓ„Ó‚. ëÚÓðÓÌÌËÍË „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓ„Ó Ì‡Ôð‡‚ÎÂÌËfl ̇Òڇ˂‡˛Ú ̇ ÓÔð‰ÂÎfl˛˘ÂÏ ‚ÎËflÌËË „ÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒÍÓÈ Òð‰˚ ̇ ÒӈˇθÌÛ˛ ÒËÚÛ‡ˆË˛. çÂÒÓÏÌÂÌÌÓ, 凉ʇıÂθ – Ó‰ÌÓ ËÁ Ò‡Ï˚ı Ú‡ËÌÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÏÂÒÚ ‚ ̇¯ÂÈ ÒÚð‡ÌÂ. èð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌ̇fl ҇χ Ò·Â, ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌ̇fl ̇ ÓÍð‡ËÌÂ Ë ÔÓÚÓÏÛ Á‡·˚Ú‡fl, ӷ·ÒÚ¸ 凉ʇıÂθ ‚ ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl ÔÓfl‚Ë·Ҹ ‚ ð‡ÒÔËÒ‡ÌËË Î˛·ËÚÂÎÂÈ ÔðËðÓ‰˚, Ê·˛˘Ëı ۂˉÂÚ¸ ÔÂð‚ÓÁ‰‡ÌÌÛ˛ ÊËÁ̸. é·Î‡ÒÚ¸ 凉ʇıÂθ, ÒÓÒÚÓfl˘‡fl ‚ Ó·˘ÂÈ ÒÎÓÊÌÓÒÚË ËÁ ¯ÂÒÚË ÒÂΠ̇ „ð‡Ìˈ ÓÚÌÓÒfl˘Â„ÓÒfl Í ÄðÚ‚ËÌÛ ð‡ÈÓ̇ ÅÓð˜Í‡, ð‡ÒÔÓÎÓÊÂ̇ ‚ ‰ÓÎËÌÂ, Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌÌÓÈ ÒÔÛÒ͇˛˘ËÏËÒfl Ò „Óð˚ ä‡ð˜‡Î ðÂ͇ÏË. ë ‰‚Ûı ÒÚÓðÓÌ Ó̇ ÓÍðÛÊÂ̇ „Óð‡ÏË, Ò ‰‚Ûı ‰ðÛ„Ëı ÒÚÓðÓÌ Ì‡ıÓ‰ËÚÒfl ÚÛðˆÍÓ-„ðÛÁËÌÒ͇fl „ð‡Ìˈ‡. Ç 35 ÍËÎÓÏÂÚð‡ı ÓÚ Ò‡ÏÓÈ ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ÚÓ˜ÍË ˜ÂðÌÓÏÓðÒÍÓ„Ó ÔÓ·ÂðÂʸfl – ïÓÔ‡ ‚˚ ۂˉËÚ ‰ÓÎËÌÛ ·˚ÒÚðÓÈ ðÂÍË óÓðÛı. óÚÓ·˚ ‰Ó·ð‡Ú¸Òfl ÓÚ ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌÌÓ„Ó Ì‡ ·ÂðÂ„Û óÓðÛı‡ ð‡ÈÓ̇ ÅÓð˜Í‡ – ÔÂð‚ÓÈ ÓÒÚ‡ÌÓ‚ÍË Ì‡ ÔÛÚË ÏÂÊ‰Û ïÓÔ‡ Ë ùðÁÛðÛÏÓÏ – ‰Ó 凉ʇıÂÎfl, ‚‡Ï ÔðˉÂÚÒfl Ò̇˜‡Î‡ ‰Óʉ‡Ú¸Òfl ÎÂÚ‡, Á‡ÚÂÏ ÔðÂÓ‰ÓÎÂÚ¸ 45-ÍËÎÓÏÂÚðÓ‚Û˛ ‰ÓðÓ„Û, ·Óθ¯‡fl ˜‡ÒÚ¸ ÍÓÚÓðÓÈ „ðÛÌÚÓ‚‡fl. íÂ, ÍÚÓ Ì Á̇ÂÚ ÏÂÒÚÌÓÒÚË, Ì ÒÏÓ„ÛÚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚ¸ ÛÒÎÓ‚Ëfl ˝ÚÓ„Ó ÔÛÚ¯ÂÒÚ‚Ëfl. é·ð˚‚ËÒÚ˚ ÒÍÎÓÌ˚, „ðÓÁfl˘Ë ӷ‚‡Î‡ÏË Ë ÓÔÓÎÁÌflÏË, Ë ÛÁÍË ÔÂð¯ÂÈÍË Ì ÔðÓÒÚÓ ÛÒÎÓÊÌfl˛Ú ÔÛÚ¸, ÌÓ ‰Â·˛Ú Â„Ó ÔÓðÓÈ Ì‚˚ÌÓÒËÏ˚Ï.
çÂÔðÓıÓ‰ËÏ˚ ‰ÓðÓ„Ë ÁËÏÓÈ û„ Ë ˛„Ó-Á‡Ô‡‰ 凉ʇıÂÎfl – ˝ÚÓ ‚˚ÒÓÍË ÌÂÔðËÒÚÛÔÌ˚ „Óð˚, ̇ Ò‚ÂðÂ, ‚ÓÒÚÓÍÂ Ë Ò‚ÂðÓ-Á‡Ô‡‰Â ÔðÓ΄‡ÂÚ „ð‡Ìˈ‡ Ò ÉðÛÁËÂÈ. ëÔÛÒ͇˛˘‡flÒfl Ò „Óð˚ ä‡ð˜‡Î ð˜͇ ì„Ûð,
K›fl›n geçilmez yollar Macahel’in güneyi ve güney bat›s› yüksek ve afl›lmas› imkâns›z da¤larla çevrili, kuzey, do¤u ve kuzey bat›s›nda ise geçilmesi imkâns›z Gürcistan s›n›r› var. Karçal da¤lar›ndan inen U¤ur deresi ile Efrat deresi Camili’de (Hertvisi) birleflerek Macahel deresini oluflturur ve biraz sonra Türkiye s›n›r›n› terk ederek Gürcistan topraklar›na ulafl›r. Buradan kuzeye do¤ru ak›fl›n› sürdürerek Çoruh ile birleflip Karadeniz’e dökülür. Asl›nda “Macahel” ad› verilen bölgenin önemli bir k›sm›, Gürcistan’da güneye düflen yüksek yerlerdeki alt› köyü Türkiye s›n›rlar› içerisinde bulunuyor. Bütün s›n›r bölgelerinde oldu¤u gibi burada da yerleflim yerleri ikiye bölünmüfl durumda. Co¤rafi olarak bak›ld›¤›nda Macahel’in d›flar›ya ç›k›fl›n›n derelerin kuzeye ak›fl›n› izlemesi ve Batum’a do¤ru olmas› gerekiyor. Zaten eskilerin anlatt›¤›na göre burada yaflayanlar Batum d›fl›nda bir yer bilmezlermifl. Buras› Batum’un en uzak ve d›fl halkas›nda yer al›yor ve ço¤u defa da yazl›k olarak kullan›lmaktaym›fl. Ne var ki yerleflim yerlerinin kaderi sadece co¤rafya taraf›ndan de¤il, ayn› zamanda siyasi olaylar ve kararlarca da belirleniyor. 1878-1879 savafl› ile Rusya’ya geçen bölge 1921’deki Moskova Antlaflmas› ile Türkiye s›n›rlar›na dahil olmufltur. Toplam on alt› köylük bölgenin on köyü Gürcistan’da kal›rken, alt› köyü Türkiye’de kal›r. Bölgenin do¤al ç›k›fl yönünün önü s›n›rla kesilince Macahel için
ÒÓ‰ËÌË‚¯ËÒ¸ Ò ðÂÍÓÈ Ö‚Ùð‡Ú ‚ ÑʇÏËÎË (ÉÂðÚ‚ËÒË), Ó·ð‡ÁÛÂÚ ðÂÍÛ å‡‰Ê‡ıÂθ Ë ÌÂÏÌÓ„ËÏ ÔÓÁÊÂ, ÔÓÍËÌÛ‚ ÚÂððËÚÓð˲ íÛðˆËË, ÛÒÚðÂÏÎflÂÚÒfl ‚ „ðÛÁËÌÒÍË ÁÂÏÎË. èðÓ‰ÓÎÊË‚ Ò‚Ó Ú˜ÂÌË ̇ Ò‚Âð Ë Ó·˙‰ËÌË‚¯ËÒ¸ Ò ðÂÍÓÈ óÓðÛı, Ó̇ ‚ÎË‚‡ÂÚÒfl ‚ óÂðÌÓ ÏÓðÂ. ç‡ Ò‡ÏÓÏ ‰ÂΠ·Óθ¯‡fl ˜‡ÒÚ¸ ÁÓ‚Û˘ÂÈÒfl 凉ʇıÂÎÂÏ Ó·Î‡ÒÚË Ì‡ıÓ‰ËÚÒfl ‚ ÉðÛÁËË, Ë Î˯¸ ¯ÂÒÚ¸ ÒfiΠ̇ ˛ÊÌ˚ı ‚˚ÒÓÚ‡ı fl‚Îfl˛ÚÒfl ‚·‰ÂÌËÂÏ íÛðˆËË. ä‡Í Ë ‚Ó ‚ÒÂı ‰ðÛ„Ëı ÔðË„ð‡Ì˘Ì˚ı ð„ËÓ̇ı, ÁÓÌ˚ Ó·ËÚ‡ÌËfl Á‰ÂÒ¸ ð‡Á‰ÂÎÂÌ˚. ëÛ‰fl ÔÓ ÒÚðÓÂÌ˲ ÏÂÒÚÌÓÒÚË, ‚˚ıÓ‰ ËÁ 凉ʇıÂÎfl ‰ÓÎÊÂÌ ÒÓ‚Ô‡‰‡Ú¸ Ò Ú˜ÂÌËÂÏ ðÂÍ Ì‡ Ò‚Âð Ë ‚ÂÒÚË Í Å‡ÚÛÏË. ÑÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ, ÔÓ ð‡ÒÒ͇Á‡Ï ÒÚ‡ðÓÊËÎÓ‚, ÓÌË Ì Á̇ÎË ÌË˜Â„Ó ‰‡Î¸¯Â ˝ÚÓ„Ó „ÓðÓ‰‡. ùÚ‡ ÏÂÒÚÌÓÒÚ¸ ̇ıÓ‰ËÚÒfl ‚ ÓÚ‰‡ÎÂÌËË ÓÚ Å‡ÚÛÏË Ë, ‚ ÓÒÌÓ‚ÌÓÏ, ËÒÔÓθÁÓ‚‡Î‡Ò¸ ‰Îfl ÎÂÚÌÂ„Ó ÓÚ‰˚ı‡. é‰Ì‡ÍÓ ÒÛ‰¸·‡ ÚÂððËÚÓðËÈ ÓÔð‰ÂÎflÂÚÒfl Ì ÚÓθÍÓ „ÂÓ„ð‡ÙËÂÈ, ÌÓ Ë ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÏË ð¯ÂÌËflÏË. é·Î‡ÒÚ¸, ÍÓÚÓð‡fl ‚ ðÂÁÛθڇÚ ‚ÓÈÌ˚ 1877-1878 „„. ÓÚӯ· Í êÓÒÒËË, ÔÓ åÓÒÍÓ‚ÒÍÓÏÛ Òӄ·¯ÂÌ˲ 1921 „. ·˚· ËÒÍβ˜Â̇ ËÁ ÚÛðˆÍËı ‚·‰ÂÌËÈ. ÑÂÒflÚ¸ ÒfiΠ̇ıÓ‰flÚÒfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË ÉðÛÁËË, ¯ÂÒÚ¸ ÓÒÚ‡˛ÚÒfl ‚ íÛðˆËË. äÓ„‰‡ ÂÒÚÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ ӘÂðÚ‡ÌËfl ӷ·ÒÚË ÔÂðÂðÂÁ‡Î‡ „ð‡Ìˈ‡, ‰Îfl 凉ʇıÂÎfl ̇˜‡Î‡Ò¸ Ë ÌÓ‚‡fl ˝ÔÓı‡, Ë ÌÓ‚˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚ Ë ÚðÛ‰ÌÓÒÚË. Ö‰ËÌÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÔÛÚ¸, ÒÓ‰ËÌfl˛˘ËÈ å‡‰Ê‡ıÂθ Ò ÅÓð˜Í‡, – Ô·ÚÓ äÛ˜ÛÍ-üÈ· ÔÓ˜ÚË ‚Ò„‰‡ ‚ ÓÍÚfl·ðÂ-ÌÓfl·ð Á‡Ò˚Ô‡ÂÚ ÒÌ„, Ò‚flÁ¸ Ò ‚̯ÌËÏ ÏËðÓÏ ÔðÂð˚‚‡ÂÚÒfl, Ë ‰Ó χfl-˲Ìfl ÔðÓÈÚË ˜ÂðÂÁ ÌÂ„Ó ÏÓÊÌÓ ÚÓθÍÓ Ô¯ÍÓÏ. åÌÓ„Ë ̇Á˚‚‡˛Ú 凉ʇıÂθ Á‡ÔÂðÚÓÈ Ú˛ð¸ÏÓÈ, ÓÒÓ·ÂÌÌÓ ÁËÏÓÈ. èÓ‰Ìfl‚¯ËÒ¸ ̇ äÛ˜ÛÍ-üÈÎÛ ËÁ ‰ÓÎËÌ˚
Gürcistan ve Türkiye taraflar› aras›nda s›n›r geçiflleriyle ilgili protokol
èðÓÚÓÍÓÎ Ó ÔÂðÂÒ˜ÂÌËË „ð‡Ìˈ˚ ÏÂÊ‰Û ÉðÛÁËÂÈ Ë íÛðˆËÂÈ
105
K›fl aylar›nda, yolun kar nedeniyle kapal› oldu¤u dönemde hastalar›n flehir merkezlerine tafl›nmas› için Gürcistan üzerinden Borçka’ya ulafl›lmaktad›r.
Ç ÁËÏÌË ÏÂÒflˆ˚, ÍÓ„‰‡ ‰ÓðÓ„‡ ÔÂðÂÍð˚Ú‡ ËÁ-Á‡ ÒÌ„ÓÔ‡‰Ó‚, ·ÓθÌ˚ı ÔðËıÓ‰ËÚÒfl ÓÚÔð‡‚ÎflÚ¸ ‚ „ÓðÓ‰ÒÍË ·ÓθÌˈ˚ ÅÓð˜Í‡ ˜ÂðÂÁ ÚÂððËÚÓð˲ ÉðÛÁËË.
106
yeni bir dönem, problemler ve s›k›nt›lar da bafllam›fl oluyor. Macahel’i Borçka’ya ba¤layan tek ç›k›fl yolunun geçti¤i Küçük Yayla’ya ço¤u zaman Ekim veya Kas›m aylar›nda kar düfltü¤ünden bölgenin d›flar›yla iliflkisi kopuyor, yol kapan›yor ve ta May›s veya Haziran ay›na kadar yaya ulafl›m› d›fl›nda bir imkân kalm›yor. Çevrede pek çok kiflinin Macahel için özellikle k›fl aylar›nda “kapal› cezaevi” ifadesini rahatl›kla kulland›¤›n› görmek mümkün. Kilaskur vadisinden Küçük Yayla’ya yirmi kilometre kadar t›rmand›¤›n›zda kendinizi Macahel bölgesini kufl bak›fl› seyredece¤iniz Cankurtaran tepesinde bulursunuz. Buradan so¤uk sular içerek ve gür ormanlardan geçerek bölgenin ç›k›fl noktas›ndaki ilk köyü olan Düzenli (Zedvake)’ye iniyorsunuz. Durmadan befl kilometre kadar devam ederseniz bölgenin merkezi olan Camili (Hertvisi) köyüne ulafl›rs›n›z. Buradan U¤ur deresi vadisi boyunca ilerlerseniz Maral (Mindiyet) ve U¤ur (Akriya) köyleri ile Efrat vadisi boyunca giderseniz Kayalar (Kvabistavi) ve Efeler (Efrati) köylerine var›rs›n›z. Macahel bölgesi topu topu iflte bu alt› köyden ibaret. Bölgeye ilk defa gelen birinin flaflk›nl›¤›n› gizlemesi mümkün de¤il. Gördü¤ü do¤al güzellikler, her tarafta yükselen ya¤mur ormanlar›, yükseklerden inen masmavi derelerin fl›r›lt›lar›, kelimenin tam anlam›yla envai çeflit çiçek, kufl ve di¤er biyolojik varl›klar…
äË·ÒÍÛð, ‚˚ Ó˜ÛÚËÚÂÒ¸ ̇ ‚Âð¯ËÌ ÑʇÌÍÛÚ‡ð‡Ì, Ò ÍÓÚÓðÓÈ å‡‰Ê‡ıÂθ ‚ˉÌÓ Í‡Í Ò ‚˚ÒÓÚ˚ ÔÚ˘¸Â„Ó ÔÓÎfiÚ‡. ç‡ÔË‚¯ËÒ¸ ıÓÎÓ‰ÌÓÈ ‚Ó‰˚ Ë ÔðÓȉfl ˜ÂðÂÁ „ÛÒÚÓÈ ÎÂÒ, ‚˚ ÒÔÛÒÚËÚÂÒ¸ Í ÔÂð‚ÓÏÛ Ì‡ „ð‡Ìˈ ӷ·ÒÚË ÒÂÎÛ Ñ˛ÁÂÌÎË (ቂ‡ÍÂ). ÖÒÎË ‚˚ ÔðÓȉÂÚÂ, Ì ÓÒڇ̇‚ÎË‚‡flÒ¸, ¢ ÔflÚ¸ ÍËÎÓÏÂÚðÓ‚, ÚÓ ‰Ó·ÂðÂÚÂÒ¸ ‰Ó ˆÂÌÚð‡ ð„ËÓ̇ – Ò· ÑʇÏËÎË (ÉÂðÚ‚ËÒË). ëΉÛfl ‚‰Óθ ‰ÓÎËÌ˚ ðÂÍË ì„Ûð, ‚˚ ÔÓÔ‡‰ÂÚ ‚ Òfi· å‡ð‡Î (åË̉ËÂÚ) Ë ì„Ûð (ÄÍðËfl), ‚‰Óθ ‰ÓÎËÌ˚ Ö‚Ùð‡Ú‡ – ‚ ä‡fl·ð (䂇·ËÒÚ‡‚Ë) Ë ùÙÂÎÂð (ùÙð‡ÚË). 凉ʇıÂθ ÒÓÒÚÓËÚ ËÁ ˝ÚËı ¯ÂÒÚË ÒfiÎ. óÂÎÓ‚ÂÍÛ, ÍÓÚÓð˚È ÔÓÔ‡Î Ò˛‰‡ ‚ÔÂð‚˚Â, ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ÚÓθÍÓ Û‰Ë‚ÎflÚ¸Òfl. é·ÒÚÛÔË‚¯Ë ð‡ÈÓÌ ÒÓ ‚ÒÂı ÒÚÓðÓÌ „ÛÒÚ˚ ÎÂÒ‡, ¯ÛÏ ÒÔÛÒ͇˛˘ËıÒfl Ò „Óð ÔðÓÁð‡˜Ì˚ı ðÂÍ, ˆ‚ÂÚ˚, ÔÚˈ˚ Ë ‰ðÛ„‡fl ÊË‚ÌÓÒÚ¸…
凉ʇıÂθ - ÒÓÍðӂˢ ÔðËðÓ‰˚ á‰Â¯Ìflfl ÛÌË͇θ̇fl ˝ÍÓÒËÒÚÂχ Óıð‡ÌflÂÚÒfl îÓ̉ÓÏ Á‡˘ËÚ˚ ÓÍðÛʇ˛˘ÂÈ Òð‰˚, ÇÒÂÏËðÌ˚Ï ·‡ÌÍÓÏ Ë éð„‡ÌËÁ‡ˆËÂÈ é·˙‰ËÌÂÌÌ˚ı 燈ËÈ Í‡Í ˜‡ÒÚ¸ ÔðËðÓ‰ÌÓ„Ó Ì‡ÒΉËfl ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚‡. Ç ð‡Ï͇ı ÔðÓÂÍÚ‡ GEF II ÔðË ‡ÍÚË‚ÌÓÏ Û˜‡ÒÚËË ÏÂÒÚÌÓ„Ó Ì‡ÒÂÎÂÌËfl ˉÂÚ ð‡·ÓÚ‡ ÔÓ ÒÓıð‡ÌÂÌ˲ ˝ÍÓÒËÒÚÂÏ˚ Ë ·ËÓÎӄ˘ÂÒÍÓ„Ó ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËfl ð‡ÈÓ̇, ˜ÚÓ·˚ ÔÂð‰‡Ú¸ Â„Ó ·Û‰Û˘ËÏ ÔÓÍÓÎÂÌËflÏ ‚ ÌÂÚðÓÌÛÚÓÏ ‚ˉÂ. 凉ʇıÂθ ÒÓıð‡ÌËÎ Ò‚ÓË ÛÌË͇θÌ˚ ÔðËðÓ‰Ì˚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË ·Î‡„Ó‰‡ðfl ÔðË‚flÁ‡ÌÌÓÒÚË ÏÂÒÚÌ˚ı ÊËÚÂÎÂÈ Í Ò‚ÓÂÏÛ ÏÂÒÚÛ, Á‡ÏÍÌÛÚÓÒÚË Ë Ì‰ÓÒÚÛÔÌÓÒÚË ‰Îfl ÔÓÒÚÓðÓÌÌËı ˝ÚÓÈ ÔÓ„ð‡Ì˘ÌÓÈ ÚÂððËÚÓðËË. ãÂÒ Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðflÂÚ Ò‡Ï˚ ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÌ˚Â
Macahel bir do¤a miras› Zaten Macahel bölgesinin Dünya Çevre Fonu, Dünya Bankas› ve Birleflmifl Milletler taraf›ndan korunmas› gereken tabiat miras› olarak belirlenmesi ve yeni nesillere bozulmadan intikal etmesi için GEF II projesi kapsam›na al›nmas› buradaki ekosistem ve biyolojik zenginlik sebebiyledir. Proje kapsam›nda bölgenin ekosisteminin ve biyolojik yap›s›n›n, özgün biçimiyle korunmas›na, buradaki biyolojik zenginliklerin belirlenmesine, halk›n aktif kat›l›m› ve sahiplenmesiyle yeni nesillere intikal ettirilmesine çal›fl›lmaktad›r. Macahel’in otantik yap›s›n› ve do¤al özelliklerini bozulmadan koruyabilmifl olmas›, burada yaflayanlar›n bilinci ve mülkiyet iliflkileri ile ilgili oldu¤u gibi; ulafl›m sorunlar›, yaflanan mahrumiyetler ve s›n›r bölgesi olmas›n›n da etkisi var. Köyler tipik bir orman köyü özelli¤i tafl›yorlar. Düzenli köyü için orman, bir gelir kayna¤› ve istihdam alan› iken di¤er köyler için kendileri ve hayvanlar›n›n çeflitli ihtiyaçlar›n›n karfl›land›¤› yerdir. Köylü odununu, kerestesini, hayvanlar› için yiyece¤ini ormandan temin eder. Ormandaki a¤açlar üzerine kovan kurar ve tabiî kara kovan bal› üretir. Son y›llarda bölgede fenni kovanla bal üretimi artm›flsa da hâlâ kara kovanda bal üretenler var. Bütün do¤all›¤›yla hiçbir insan eli de¤meden ve herhangi bir katk›s› olmadan üretilmifl bal bulmak mümkün. Geçmifl y›llardaki hayvanc›l›¤›n giderek yok olmas› veya dönüflmesi buna dayal› yaylac›l›k hayat›n› da olumsuz etkilemifl. Köylüler yaz›n üç ay yaylaya ç›kar, hayvanlar›n› burada otlat›r, kendileri de dinlenirlerdi. Ama art›k yaylaya götürecek kadar hayvan varl›¤› yok. Dolay›s›yla herkesin özlemini çekti¤i yaylalar, ›ss›z ve çökmeye terk edilmifl durumda. Son y›llarda büyük flehirlerde yaflayanlar›n yazlar› geri dönüp yaylalar› canland›rmaya yönelmeleri bir yandan yeni sorunlar, bir yandan da yazl›kç›l›k fleklinde iflleyen bir yaylac›l›¤›n geliflmesine katk›da bulunmaktad›r. Son y›llarda sanayi ürünü olarak öne ç›kan f›nd›k üretimindeki art›fl dikkat çekiyor. Birkaç seneye kadar, her köyde çok s›n›rl›
̇ÒÛ˘Ì˚ ÔÓÚð·ÌÓÒÚË Ì‡ÒÂÎÂÌËfl, Ó·ÂÒÔ˜˂‡fl ÍðÂÒÚ¸flÌË̇ ‰ðÓ‚‡ÏË, ÒÚðÓÈχÚÂðˇ·ÏË Ë ÍÓðÏÓÏ ‰Îfl ÊË‚ÓÚÌ˚ı. åÂÒÚÌ˚ ÊËÚÂÎË ÛÒÚð‡Ë‚‡˛Ú ̇ ‰Âð‚¸flı ÛÎ¸Ë Ë ‰Ó·˚‚‡˛Ú ‰ËÍËÈ Ïfi‰. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ ‚ ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl ‚ ӷ·ÒÚË ‚ÓÁðÓÒÎÓ ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó Ïfi‰‡ ̇ Ô‡ÒÂ͇ı, ‰Ó ÒËı ÔÓð ÏÓÊÌÓ ‚ÒÚðÂÚËÚ¸ ÚÂÏÌ˚È Ô˜ÂÎËÌ˚È Ïfi‰, ÍÓÚÓð˚È Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÎÒfl ·ÂÁ ‚ϯ‡ÚÂθÒÚ‚‡ ˜ÂÎÓ‚Â͇ Ë ·ÂÁ ͇ÍËı-ÎË·Ó ‰Ó·‡‚ÓÍ. ëÓÍð‡˘ÂÌË Á‡ Ôðӯ‰¯Ë „Ó‰˚ ÒÍÓÚ‡ ÓÚðˈ‡ÚÂθÌÓ ÔÓ‚ÎËflÎÓ Ì‡ ÒÓÒÚÓflÌË ÎÂÚÌËı Ô‡Òڷˢ ‚ „Óð‡ı. ê‡Ì¸¯Â ÍðÂÒÚ¸flÌ ÔÓ‰ÌËχÎËÒ¸ ÎÂÚÓÏ Ì‡ ÚðË ÏÂÒflˆ‡ ̇ flÈÎÛ, ‚˚Ô‡Ò‡ÎË Ú‡Ï Ò‚ÓÈ ÒÍÓÚ Ë Á‡Ó‰ÌÓ ÓÚ‰˚ı‡ÎË. íÂÔÂð¸ ÌÂÚ ÒÚÓθÍÓ ÒÍÓÚ‡, ˜ÚÓ·˚ Â„Ó ÏÓÊÌÓ ·˚ÎÓ ‚˚‚ÂÒÚË Ì‡ ‚˚Ô‡Ò. èÓ˝ÚÓÏÛ flÈÎ˚, ‚˚Á˚‚‡˛˘ËÂ Û ‚ÒÂı ÌÓÒڇθ„˲, Ó·ð˜ÂÌ˚ ̇ Á‡·‚ÂÌËÂ Ë ð‡ÁðÛ¯ÂÌËÂ. Ç ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl ÔÓÔ˚ÚÍË ÊËÚÂÎÂÈ ·Óθ¯Ëı „ÓðÓ‰Ó‚ ÓÊË‚ËÚ¸ flÈÎÛ ‚ ÎÂÚÌ ‚ðÂÏfl Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ÔÓðÓʉ‡˛Ú ÌÓ‚˚ ÔðÓ·ÎÂÏ˚, Ò ‰ðÛ„ÓÈ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Û˛Ú ÔÓfl‚ÎÂÌ˲ ÌÓ‚Ó„Ó Ì‡Á̇˜ÂÌËfl flÈÎ˚, ÍÓÚÓð‡fl ÒÎÛÊËÚ ÏÂÒÚÓÏ ÎÂÚÌÂ„Ó ÓÚ‰˚ı‡. Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚ÓÁð‡ÒÚ‡˛Ú Á‡„ÓÚÓ‚ÍË ÎÂÒÌÓ„Ó ÓðÂı‡-ÙÛ̉Û͇. îÛ̉ÛÍ, ÍÓÚÓð˚È Â˘Â ÌÂÒÍÓθÍÓ ÎÂÚ Ì‡Á‡‰ ÍðÂÒÚ¸flÌ ÒÓ·Ëð‡ÎË ‰Îfl Ò·fl, ÒÂȘ‡Ò ÒÓ·Ëð‡˛Ú ‚ÒÂ. å‡ÒÒÓ‚˚È ÓÚÚÓÍ Ì‡ÒÂÎÂÌËfl ËÁ ӷ·ÒÚË ‚ 70- „„., ‡ Ú‡ÍÊ ÛÏÂ̸¯ÂÌË ÔÓÚð·ÌÓÒÚË ‚ ÍÛÍÛðÛÁ ÔðË‚ÂÎË Í ÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Î˛‰Ë ÔÂðÂÒÚ‡ÎË Á‡ÌËχڸÒfl ÁÂÏΉÂÎËÂÏ. ç ÓÒÚ‡ÎÓÒ¸ ÚÂı, ÍÚÓ ÏÓÊÂÚ ð‡·ÓÚ‡Ú¸ ‚ ÔÓÎÂ, ÌÂÍÓÚÓð˚ ‰Óχ ÒÓ‚ÒÂÏ ÓÔÛÒÚÂÎË. Ç ˝ÍÓÌÓÏËÍ ӷ·ÒÚË ‚ ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚‡ÊÌÓ ÏÂÒÚÓ Á‡ÌËχÂÚ ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó Ïfi‰‡ Ë
Her sene birkaç hasta kimi kar üzerinden k›zakla kayd›r›larak, kimi sedye ile omuzlarda tafl›narak flehre ulaflt›r›l›yor. Tabiî, yolda ölenler de oluyor.
Ç ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Â ÒÎÛ˜‡Â‚ ÔÓÒÚÛÔ‡˛Ú ËÏÂÌÌÓ Ú‡Í: ‰ÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ·ÓθÌ˚ı ‚ „ÓðÓ‰ ̇ Ò‡Ìflı ËÎË Ê ̇ ÌÓÒËÎ͇ı, Ôð‡‚‰‡ ÌÂÍÓÚÓð˚ ÛÏËð‡˛Ú ‚ ‰ÓðÓ„Â. 107
Kendi halinde, kenarda ve bundan dolay› da unutulmufl bir bölge olan Macahel, son y›llarda tabiat sevdal›lar›n›n, çevrecilerin, özgün ve otantik hayat› görmek isteyenlerin gündemine yerleflti.
èð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌ̇fl ҇χ Ò·Â, ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌ̇fl ̇ ÓÍð‡ËÌÂ Ë ÔÓÚÓÏÛ Á‡·˚Ú‡fl, ӷ·ÒÚ¸ 凉ʇıÂθ ‚ ÔÓÒΉÌ ‚ðÂÏfl ÔÓfl‚Ë·Ҹ ‚ ð‡ÒÔËÒ‡ÌËË Î˛·ËÚÂÎÂÈ ÔðËðÓ‰˚, Ê·˛˘Ëı ۂˉÂÚ¸ ÔÂð‚ÓÁ‰‡ÌÌÛ˛ ÊËÁ̸.
108
ð‡Á‚‰ÂÌË ԘÂÎÓχÚÓÍ. Ç̉ðÂÌ̇fl Ò ÔÓÏÓ˘¸˛ îÓ̉‡ «íÖåÄ» ÚÂıÌÓÎÓ„Ëfl ‚˚ð‡˘Ë‚‡ÌËfl χÚÓÍ Ô˜ÂÎ ·˚· ÛÒ‚ÓÂ̇ ̇ÒÂÎÂÌËÂÏ, Ë ÔðÓËÁ‚Ó‰ÒÚ‚Ó ËÏÂÌÌÓ Á‰ÂÒ¸ ÔÎÂÏÂÌË ˜ËÒÚ˚ı ͇‚͇ÁÒÍËı Ô˜ÂÎ ÔÓÒÚ‡‚ËÎË Ì‡ ÔÓÚÓÍ. èðÓ·ÎÂÏ˚ ð‡ÎËÁ‡ˆËË ÔðÓËÁ‚‰ÂÌÌÓ„Ó Ïfi‰‡ Ë Ô˜ÂÎÓχÚÓÍ ÓÒÚ‡˛ÚÒfl, ÌÓ Ëı ÏÓÊÌÓ ð¯ËÚ¸ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ÏË ÛÒËÎËflÏË.
Ç ·ÓθÌËˆÛ ˜ÂðÂÁ ÉðÛÁ˲
say›da kiflinin üretti¤i f›nd›k flimdilerde herkes taraf›ndan üretilmektedir. Bunda yetmiflli y›llarda h›zlanan bölgeden d›flar›ya göçün de önemli etkisi var. Göç bir yandan, m›s›ra duyulan ihtiyac› azaltm›flken di¤er yandan tar›m yapacak insan gücünü s›n›rlam›flt›r. Kimi evler, tamamen boflalm›fl oldu¤undan tarlalar› iflleyecek kifli kalmam›flt›r. Bölge ekonomisinde bal ve ana ar› üretimi de son y›llarda önemli bir yer tutmaktad›r. Özellikle TEMA Vakf›’n›n katk›lar›yla teflvik edilen, ana ar› üretimi köylülerce benimsenmifl ve kurulan flirketlerle üretimi geliflmifltir. Saf Kafkas ar› ›rk› sadece burada
ë‡Ï‡fl ‚‡Ê̇fl ˜ÂðÚ‡ 凉ʇıÂÎfl – ÒÓÎˉ‡ðÌÓÒÚ¸ Â„Ó ÊËÚÂÎÂÈ ‚ ð¯ÂÌËË Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ÔðÓ·ÎÂÏ. Ç ÁËÏÌË ÏÂÒflˆ˚, ÍÓ„‰‡ ‰ÓðÓ„‡ ÔÂðÂÍð˚Ú‡ ËÁ-Á‡ ÒÌ„ÓÔ‡‰Ó‚, ·ÓθÌ˚ı ÔðËıÓ‰ËÚÒfl ÓÚÔð‡‚ÎflÚ¸ ‚ „ÓðÓ‰ÒÍË ·ÓθÌˈ˚ ÅÓð˜Í‡ ˜ÂðÂÁ ÚÂððËÚÓð˲ ÉðÛÁËË. ë‡Ï˚È ÍðËÚ˘ÂÒÍËÈ ÔÂðËÓ‰ ÔðËıÓ‰ËÚÒfl ̇ ÁËÏÌË ÏÂÒflˆ˚. Ç ˝ÚÓÈ ÍðÓıÓÚÌÓÈ Ó·Î‡ÒÚË ‚ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Â ÒÎÛ˜‡Â‚ Ì‚ÓÁÏÓÊÌÓ Ì‡ÈÚË ‚ð‡˜‡. чÊ ÂÒÎË Ì‡È‰ÂÚÒfl Ôð‡ÍÚËÍÛ˛˘ËÈ ‰ÓÍÚÓð, ÓÌ ÌÂÏÌÓ„Ó ÒÏÓÊÂÚ Ò‰Â·ڸ. íflÊÂÎÓ·ÓθÌ˚ı ÌÛÊÌÓ Í‡Í-ÚÓ ÔÂðÂÔð‡‚ËÚ¸ ‚ ÅÓð˜Í‡ ËÎË ‚ ‰ðÛ„Ó ÏÂÒÚÓ. çÓ Í‡Í? ëÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ ‰‚‡ ÒÔÓÒÓ·‡. èÂð‚˚È, ÂÒÎË ÔÓÁ‚ÓÎfl˛Ú ÔÓ„Ó‰Ì˚ ÛÒÎÓ‚Ëfl, Á‡Íβ˜‡ÂÚÒfl ‚ ÚÓÏ, ˜ÚÓ ÍðÂÒÚ¸flÌ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ÏË ÛÒËÎËflÏË ‰ÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ·ÓθÌÓ„Ó ‚ ÅÓð˜Í‡ ̇ ÌÓÒËÎ͇ı ËÎË Ì‡ Ò‡Ìflı, ˜ÚÓ Úð·ÛÂÚ ÒÓÎˉ‡ðÌÓÒÚË, ‚Á‡ËÏÓÔÓÏÓ˘Ë Ë Ò‡ÏÓÓÚ‚ÂðÊÂÌÌÓÒÚË. èÓÏÓ„‡Ú¸ ‰ðÛ„ ‰ðÛ„Û ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ Í‡Ê‰˚È ÏÓÊÂÚ ÒÚÓÎÍÌÛÚ¸Òfl Ò Ú‡ÍÓÈ ÔðÓ·ÎÂÏÓÈ Ó‰ËÌ Ì‡ Ó‰ËÌ. Ç ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Â ÒÎÛ˜‡Â‚ ÔÓÒÚÛÔ‡˛Ú ËÏÂÌÌÓ Ú‡Í: ‰ÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú ·ÓθÌ˚ı ‚ „ÓðÓ‰ ̇ Ò‡Ìflı ËÎË Ê ̇ ÌÓÒËÎ͇ı, Ôð‡‚‰‡ ÌÂÍÓÚÓð˚ ÛÏËð‡˛Ú ‚ ‰ÓðÓ„Â. ÑðÛ„ÓÈ ÒÔÓÒÓ· – ˝ÚÓ ÔÓfl‚Ë‚¯‡flÒfl ‚ ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ‰Ó·ð‡Ú¸Òfl ‚ ÅÓð˜Í‡ ˜ÂðÂÁ ÚÂððËÚÓð˲ ÉðÛÁËË. èÓ ÔðÓÚÓÍÓÎÛ ÏÂÊ‰Û „ð‡Ê‰‡ÌÒÍÓÈ ‡‰ÏËÌËÒÚð‡ˆËÂÈ ÅÓð˜Í‡ Ë ÛÔÓÎÌÓÏÓ˜ÂÌÌ˚Ï ‚ ŇÚÛÏË, ·ÓθÌ˚ ËÎË Û˜‡˘ËÂÒfl ÔÂðÂıÓ‰flÚ ËÁ 凉ʇıÂÎfl ̇ ÚÂððËÚÓð˲ ÉðÛÁËË Ë ÓÚÒ˛‰‡ ÛÔÓÎÌÓÏÓ˜ÂÌÌ˚ ӷÂÒÔ˜˂‡˛Ú ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËÂ
bulunuyor ve korunmas› yönündeki çabalarla önemli mesafeler al›nd›. Üretilen bal ve ana ar›n›n pazarlanmas›yla ilgili sorunlar yok de¤il, ancak bunlar›n köylülerin dayan›flmalar›yla afl›lmas› mümkündür.
Gürcistan üzerinden hastaneye Macahel’i farkl› k›lan en önemli özellik, toplumsal sorunlar›n afl›lmas›nda yöredeki halk›n gösterdi¤i dayan›flmad›r. K›fl aylar›nda, yolun kar nedeniyle kapal› oldu¤u dönemde hastalar›n flehir merkezlerine tafl›nmas› için Gürcistan üzerinden Borçka’ya ulafl›lmaktad›r. Hastalar›n hastanelere ulaflt›r›lmas›nda en kritik nokta k›fl aylar›nda yaflan›r. Bu küçücük bölgedeki sa¤l›k oca¤›nda, ço¤u kez doktor bulmak zor. Doktor bulunsa bile pratisyen doktorun hastalara yapaca¤› fazla bir fley yok. A¤›r ve acil hastalar›n bir flekilde Borçka veya baflka yerlerdeki hastanelere ulaflt›r›lmas› gerekiyor. Ama nas›l? Bunun iki yolu var; biri e¤er hava koflullar› uygunsa bir araya gelen köylülerin yard›mlaflarak sedye veya k›zak ile hastay› yayan olarak Borçka’ya nakletmeleri. Bu bir dayan›flmay›, yard›mlaflmay›, ciddi bir çabay› ve fedakârl›¤› gerektiriyor. Herkes bu sorunla yüz yüze oldu¤u için yard›mlaflmak, bir zorunluluk. Ço¤u kez de böyle yap›l›yor. Her sene birkaç hasta kimi kar üzerinden k›zakla kayd›r›larak, kimi sedye ile omuzlarda tafl›narak flehre ulaflt›r›l›yor. Tabiî, yolda ölenler de oluyor. Di¤eri ise son y›llarda bir imkân olarak geliflen Gürcistan üzerinden Borçka’ya ulaflmak. Sovyetler Birli¤i’nin çöküflünden sonra gerçekleflen yak›nlaflma çerçevesinde Borçka’daki mülki amir ile Batum’daki yetkililer aras›nda yap›lacak bir protokolle hasta veya ö¤renciler, Macahel’den Gürcistan topraklar›na geçiyor ve buradan oradaki yetkililer kiflileri Batum üzerinden Sarp s›n›r kap›s›na kadar getirerek yeniden Türkiye’ye girmelerini sa¤l›yorlar. Bir bak›ma yukar›da belirtilen do¤al yol izlenmifl oluyor. Komflu devletler aras›ndaki bugünkü yak›nlaflmay› Macahel halk›n›n bu problemine katk›s› fleklinde görmek gerekir. Ancak bunun daha da gelifltirilmesi ve Macahel’den Batum’a geçifllerin 1936 öncesinde oldu¤u gibi bir tür özel belge olan “pasavan” ile sa¤lanmas›, sadece özel protokollerle ve hastalar›n olmas› halinde de¤il, her türlü ihtiyaç için sa¤lanmas› bölge için büyük kolayl›k olacakt›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›n› hat›rlayan ve pasavan ile Batum’a gidip gelenlerin devaml› bunu bir özlem olarak anlatmalar›na flahit olmak mümkün. Hatta bu y›llarda burada Gümrük Kap›s› bile varm›fl. Bugün için belki bu çok zor, ancak pasavan yoluyla geçifller sa¤lanabilir.
MACAHEL VAKFI BAfiKANI SAL‹H YILDIZ
Türkiye topraklar›nda mutluyuz
1921’de Rusya ile yap›lan Moskova Anlaflmas› gere¤i, bir referandumla Macahel’e ba¤l› 16 köyden 6’s› Müslüman olmas› nedeniyle Türkiye s›n›rlar› içinde kalmay› tercih etmifltir. 1995’te kurulan vakf›m›z Macahel’in yaflam ve kültürünü canl› tutmaya, o co¤rafyadan gelip büyük flehirde yaflayanlar›n milli de¤erlerini unutmamalar› için çaba sarf etmektedir. Macahel’in do¤al flartlarla kapal› bir yer olmas› bir yönden dünyadan kopma, di¤er yönden ise bugün dünyan›n maruz kald›¤› kimi çevre bozulmalar›ndan da zarar görmeme anlam›ndad›r. Biz ikinci özelli¤imize önem veriyoruz. Gürcü olmam›za ra¤men Türkiye s›n›rlar› içinde yaflamaktan gurur duyuyoruz çünkü birinci s›n›f vatandafl›z. Macahel’in kapal› bir yer olmas›, düflmana bile ihtiyaç duyulan k›fl›n zor flartlarda köylülerin birbiriyle iyi iliflki kurmas›n› sa¤l›yor. Bir hastan›z›n tafl›nmas› gerekiyorsa bir kiflinin ç›k›p evlere haber vermesi yetiyor. Konvoyu gören hemen kat›l›yor gruba. Saatlerce süren yolculuktan sonra yolda ölenlerin olmas› insanlar› b›kt›rm›yor. ‹yileflen veya ölen hastan›n tekrar geri getirilmesi durumlar›nda yine ayn› flekilde köylülerin dayan›flmas›yla çözülmektedir. èêÖÑëÖÑÄíÖãú îéçÑÄ «åÄÑÜÄïÖãú» ëÄãàï âõãÑõá:
ç‡Ï ıÓðÓ¯Ó Ì‡ ÚÛðˆÍÓÈ ÁÂÏΠèÓÒΠåÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó Òӄ·¯ÂÌËfl 1921 „., ÔÓ ðÂÁÛÎ¸Ú‡Ú‡Ï ðÂÙÂðẨÛχ, 6 ËÁ 16 ÒÂÎ, ‡‰ÏËÌËÒÚð‡ÚË‚ÌÓ ÔÓ‰˜ËÌfl˛˘ËıÒfl 凉ʇıÂβ, ‚˚ð‡ÁËÎË Ê·ÌË ÓÒÚ‡Ú¸Òfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË íÛðˆËË. ùÚÓ ·˚ÎÓ Ò‚flÁ‡ÌÓ ‚ ÔÂð‚Û˛ Ó˜Âð‰¸ Ò ÚÂÏ, ˜ÚÓ ÊËÚÂÎË ˝ÚËı ÒÂÎ ËÒÔӂ‰ӂ‡ÎË ËÒ·Ï. 燯 ÙÓ̉ ·˚Î ÒÓÁ‰‡Ì ‚ 1995 „. å˚ ÔðË·„‡ÂÏ ÛÒËÎËfl ‰Îfl ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ ÒÓıð‡ÌËÚ¸ Ë ð‡Á‚Ë‚‡Ú¸ ÍÛθÚÛðÛ å‡‰Ê‡ıÂÎfl, ‡ Ú‡ÍÊ Ì ‰‡Ú¸ Á‡·˚Ú¸ ÍÛθÚÛðÌ˚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË, Ó·˚˜‡Ë Ë Úð‡‰ËˆËË ÚÂÏ, ÍÚÓ ðÓ‰ÓÏ ËÁ 凉ʇıÂÎfl, ÌÓ ‚˚ÌÛʉÂÌ ÊËÚ¸ ‚ ·Óθ¯Ëı „ÓðÓ‰‡ı. ÉÂÓ„ð‡Ù˘ÂÒ͇fl «Á‡Íð˚ÚÓÒÚ¸» 凉ʇıÂÎfl Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ÒÚ‡ÌÓ‚ËÚÒfl Ôð˘ËÌÓÈ ÓÚð˚‚‡ ÓÚ ‚̯ÌÂ„Ó ÏËð‡, ÌÓ Ò ‰ðÛ„ÓÈ ÔÓÏÓ„‡ÂÚ ÒÓıð‡ÌËÚ¸ ÔÂð‚ÓÁ‰‡ÌÌÓÈ Íð‡ÒÓÚÛ ÔðËðÓ‰˚ Ë ÔðÂÔflÚÒÚ‚ÛÂÚ ˝ÍÓÎӄ˘ÂÒÍÓÏÛ Á‡„ðflÁÌÂÌ˲, ÍÓÚÓðÓ ‚ ̇¯Ë ‰ÌË ÔÓÒÚË„‡ÂÚ ·Óθ¯ËÌÒÚ‚Ó Û„ÓÎÍÓ‚ Ô·ÌÂÚ˚. çÂÒÏÓÚðfl ̇ ÚÓ, ˜ÚÓ ÔÓ ÔðÓËÒıÓʉÂÌ˲ Ï˚ – „ðÛÁËÌ˚, Ï˚ „Óð‰ËÏÒfl ÚÂÏ, ˜ÚÓ ÊË‚ÂÏ Ì‡ ÚÂððËÚÓðËË íÛðˆËË, ÔÓÚÓÏÛ ˜ÚÓ Ì ˜Û‚ÒÚ‚ÛÂÏ Ò·fl Á‰ÂÒ¸ ̇ˆËÓ̇θÌ˚Ï ÏÂ̸¯ËÌÒÚ‚ÓÏ. «á‡Íð˚ÚÓÒÚ¸» 凉ʇıÂÎfl ÛÍðÂÔÎflÂÚ ÒÓÒ‰ÒÍË ÓÚÌÓ¯ÂÌËfl ÏÂÊ‰Û Ó‰ÌÓÒÂθ˜‡Ì‡ÏË, ÔÓÒÍÓθÍÛ ‚ ÒÛðÓ‚˚ı ÛÒÎÓ‚Ëflı ÁËÏ˚ β‰Ë, ËÌÓ„‰‡ ‰‡Ê ‚ð‡„Ë, ÒÚ‡ÌÓ‚flÚÒfl Ê·ÌÌ˚ÏË ÔÓÏÓ˘ÌË͇ÏË. ÖÒÎË ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏÓ ÌÂÒÚË ·ÓθÌÓ„Ó, ÚÓ Ó‰ËÌ ˜ÂÎÓ‚ÂÍ ÌÂÔðÂÏÂÌÌÓ ÒÓÓ·˘‡ÂÚ Ó·Ó ˝ÚÓÏ ‚Ó ‚Ò ‰Óχ, ·ÎËÁÍËÂ Í ‰ÓðÓ„Â. ã˛·ÓÈ, ÍÚÓ ‚ˉËÚ ÍÓÌ‚ÓÈ, ÔðËÒÓ‰ËÌflÂÚÒfl Í ÌÂÏÛ. ùÌÚÛÁˇÁÏ Î˛‰ÂÈ Ì ËÒ˜ÂÁ‡ÂÚ ‰‡Ê ‚ ÒÎÛ˜‡Â ÒÏÂðÚË ·ÓθÌÓ„Ó ‚ ‰ÓðÓ„Â ÔÓÒΠÏÌÓ„Ó˜‡ÒÓ‚Ó„Ó ÔÛÚË. ë Ú‡ÍÓÈ Ê „ÓÚÓ‚ÌÓÒÚ¸˛ β‰Ë ·Â„ÛÚ Ì‡ ÔÓÏÓ˘¸, ˜ÚÓ·˚ ÔÂðÂÌÂÒÚË Ó·ð‡ÚÌÓ ‚ ÒÂÎÓ ÏÂðÚ‚Ó„Ó ËÎË Ë‰Û˘Â„Ó Ì‡ ÔÓÔð‡‚ÍÛ ˜ÂÎÓ‚Â͇.
109
Macahel’in otantik yap›s›n› ve do¤al özelliklerini bozulmadan koruyabilmifl olmas›, burada yaflayanlar›n bilinci ve mülkiyet iliflkileri ile ilgili oldu¤u gibi; ulafl›m sorunlar›, yaflanan mahrumiyetler ve s›n›r bölgesi olmas›n›n da etkisi var.
凉ʇıÂθ ÒÓıð‡ÌËÎ Ò‚ÓË ÛÌË͇θÌ˚ ÔðËðÓ‰Ì˚ ÓÒÓ·ÂÌÌÓÒÚË ·Î‡„Ó‰‡ðfl ÔðË‚flÁ‡ÌÌÓÒÚË ÏÂÒÚÌ˚ı ÊËÚÂÎÂÈ Í Ò‚ÓÂÏÛ ÏÂÒÚÛ, Á‡ÏÍÌÛÚÓÒÚË Ë Ì‰ÓÒÚÛÔÌÓÒÚË ‰Îfl ÔÓÒÚÓðÓÌÌËı ˝ÚÓÈ ÔÓ„ð‡Ì˘ÌÓÈ ÚÂððËÚÓðËË.
110
En güzel alabal›k, bal burada Macahel’i gündeme tafl›yan buran›n tabiat güzellikleri, insanlar›n dayan›flmalar› ve sorunlar›n› çözmek için yard›mlaflmalar› oldu¤u gibi bölgede korunan otantik müzik ve folklorik de¤erlerin tan›t›lmas›d›r da. Bölgeye mahsus çok sesli otantik müzik kültürünün sadece burada korundu¤u, bu müzi¤in son temsilcilerinin burada yaflad›klar› gözlenmifltir. Bu tür otantik müzi¤i gündeme tafl›yan “Yafll›lar Korosu” yurt içinde ve d›fl›nda büyük be¤eni toplam›fl herkesin takdirini kazanm›flt›r. Evet, Macahel Türkiye’nin en kuzeydo¤u ucunda sakl› ve gizli bir belde. Tabiat›, biyolojik yap›s›, ekosistemi ve burada yaflayan insanlar›yla farkl› bir dünya. Yetmiflli y›llarda h›zlanan d›flar›ya göç, bölgenin zamanla ormanlaflmas›, tar›m arazilerinin ekilip biçilememesi, tabiat varl›¤›n›n de¤erlendirilememesi, faal ifl gücünün yok olmas›na ve köylerin boflalmas›na yol açm›fl. Yaz›n artan nüfus, k›fl aylar›nda iyice azal›rken burada kalanlar evlerini ve hat›ralar›n› terk etmek istemeyen yafll›lar ve d›flar›ya gidecek cesareti bulamayanlarla baflka yerde yaflayamayacaklar›na inananlar olmufl. Macahel’in en önemli sorunu, pek çok benzer yer için oldu¤u gibi, giderek artan d›flar›ya göç ve gençlerin buralara sahip ç›kmamalar›. Benim çocukluk y›llar›mda Mindiyet’te befl ilkokul vard›; bugünse bunlardan biri dahi e¤itime aç›k tutulam›yor. Zar zor bulunan on befl ö¤renciyle e¤itim yap›lmaya çal›fl›l›yor. Bu basit gösterge Macahel’in gelece¤i hakk›nda ciddi kayg›lar tafl›mam›z gerekti¤ine iflaret ediyor. Evet orada bir Macahel var; tabiat›yla, güzellikleriyle, biyolojik sistemiyle, k›rm›z› pullu alabal›¤›, kara kovan bal›, saf Kafkas ar›s›, hormonsuz ürünleri, organik tar›m ürünleri, otantik müzi¤i ve kültürü ile bir Macahel var. Gitmesek de, görmesek de var. Ancak en iyisi gitmek, görmek ve geliflmesine katk›da bulunmakt›r.
β‰ÂÈ ˜ÂðÂÁ ŇÚÛÏË Ì‡ ÚÂððËÚÓð˲ íÛðˆËË ˜ÂðÂÁ ÔÓ„ð‡Ì˘Ì˚È ÔÛÌÍÚ ë‡ðÔË. Ç Í‡ÍÓÈ-ÚÓ ÒÚÂÔÂÌË Ú‡ÍÓ ð¯ÂÌË ÔÓ‰Ò͇Á˚‚‡ÂÚ ÔðËðÓ‰‡. ë·ÎËÊÂÌË ÒÓÒ‰ÌËı „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ ÏÓÊÌÓ ð‡ÒˆÂÌË‚‡Ú¸ Ë Í‡Í Á‡ÒÎÛ„Û ÊËÚÂÎÂÈ å‡‰Ê‡ıÂÎfl. çÓ ·˚ÎÓ ·˚ „Óð‡Á‰Ó ÔðӢ ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌËÚ¸ Ôð‡‚Ë· ÔÂðÂıÓ‰‡ ÊËÚÂÎÂÈ å‡‰Ê‡ıÂÎfl ˜ÂðÂÁ ŇÚÛÏË Ò Ú‡ÏÓÊÂÌÌ˚Ï ÔðÓÔÛÒÍÌ˚Ï Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚ÓÏ Ì ÚÓθÍÓ Ì‡ ÒÎÛ˜‡È ·ÓÎÂÁÌË, ÌÓ Ë ‰Îfl ð¯ÂÌËfl ‰ðÛ„Ëı ‚ÓÔðÓÒÓ‚, Í‡Í ·˚ÎÓ ‰Ó 1936 „. ã˛‰Ë, ÔÓÏÌfl˘Ë ÔÂð‚˚ „Ó‰˚ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË Ë ÔÓÒ¢‡‚¯Ë ŇÚÛÏË Ò Ú‡ÏÓÊÂÌÌ˚Ï ÔðÓÔÛÒÍÌ˚Ï Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚ÓÏ, Ò ÚÓÒÍÓÈ ð‡ÒÒ͇Á˚‚‡˛Ú Ó· ˝ÚÓÏ. Ç Ú „Ó‰˚ Á‰ÂÒ¸ ·˚Î ‰‡Ê ڇÏÓÊÂÌÌ˚È ÔÛÌÍÚ. ÇÂðÓflÚÌÓ, Â„Ó ÚðÛ‰ÌÓ Ò‰Â·ڸ Ò„ӉÌfl, ÌÓ Ó·ÂÒÔ˜ËÚ¸ ÔÂðÂıÓ‰ β‰ÂÈ Ò Ú‡ÏÓÊÂÌÌ˚Ï ÔðÓÔÛÒÍÌ˚Ï Ò‚Ë‰ÂÚÂθÒÚ‚ÓÏ ‚ÓÁÏÓÊÌÓ.
á‰ÂÒ¸ ÎÛ˜¯‡fl ÙÓðÂθ Ë ÎÛ˜¯ËÈ Ï‰ àÌÚÂðÂÒ Í å‡‰Ê‡ıÂβ ‚ÂðÌÛÎÒfl Ì ÚÓθÍÓ ·Î‡„Ó‰‡ðfl Íð‡ÒÓÚ Á‰Â¯ÌÂÈ ÔðËðÓ‰˚, ÒÓÎˉ‡ðÌÓÒÚË Î˛‰ÂÈ Ë Ëı ‚Á‡ËÏÓÔÓÏÓ˘Ë ‚ ð¯ÂÌËË Ò‚ÓËı ÔðÓ·ÎÂÏ, ÌÓ Ë ·Î‡„Ó‰‡ðfl ı‡ð‡ÍÚÂðÌÓÈ ÏÂÒÚÌÓÈ ÏÛÁ˚ÍÂ Ë ÙÓθÍÎÓðÛ. Ç˚flÒÌËÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ÚÓθÍÓ Á‰ÂÒ¸ ÒÓıð‡ÌË·Ҹ ÒÔˆËÙ˘ÂÒ͇fl ÏÌÓ„Ó„ÓÎÓÒ‡fl ÏÛÁ˚͇θ̇fl ÍÛθÚÛð‡, Ë Á‰ÂÒ¸ ÊË‚ÛÚ ÔÓÒΉÌË Âfi Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË. èðӷۉ˂¯ËÈ ËÌÚÂðÂÒ Í Ú‡ÍÓÈ ÏÛÁ˚Í «ïÓð ÔÓÊËÎ˚ı» Á‡‚Ó‚‡Î ÒËÏÔ‡ÚËË ÔÓÍÎÓÌÌËÍÓ‚ Ì ÚÓθÍÓ ‚ ̇¯ÂÈ ÒÚð‡ÌÂ, ÌÓ Ë Á‡ Âfi Ôð‰Â·ÏË. 凉ʇıÂθ – ˝ÚÓ ÒÍð˚Ú‡fl Ú‡È̇ ̇ Ò‚ÂðÓ‚ÓÒÚÓÍ íÛðˆËË. ùÚÓ ÒÓ‚Âð¯ÂÌÌÓ ÓÒÓ·ÂÌÌ˚È ÏËð ÒÓ Ò‚ÓÂÈ ÔðËðÓ‰ÓÈ, ·ËÓÎӄ˘ÂÒÍËÏ ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁËÂÏ, ˝ÍÓÒËÒÚÂÏÓÈ Ë ÊË‚Û˘ËÏË Á‰ÂÒ¸ β‰¸ÏË. ìÒÍÓðË‚¯ËÈÒfl ‚ 70- „Ó‰˚ ÔðÓ¯ÎÓ„Ó ‚Â͇ ÓÚÚÓÍ Ì‡ÒÂÎÂÌËfl ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡Î ÚÓÏÛ, ˜ÚÓ Ó·Î‡ÒÚ¸ ̇˜‡Î‡ Á‡ð‡ÒÚ‡Ú¸ ÎÂÒÓÏ, ÔÂðÂÒÚ‡ÎË Ó·ð‡·‡Ú˚‚‡Ú¸ ÔÓÎfl, ˆÂÌËÚ¸ ÔðËðÓ‰ÌÓ ̇ÒΉËÂ, ËÒ˜ÂÁ· ‡ÍÚ˂̇fl ð‡·Ó˜‡fl ÒË·, Òfi· ÓÔÛÒÚÂÎË. óËÒÎÂÌÌÓÒÚ¸ ̇ÒÂÎÂÌËfl Á̇˜ËÚÂθÌÓ ÒÓÍð‡˘‡ÂÚÒfl ÁËÏÓÈ, ÓÒÚ‡˛ÚÒfl Á‰ÂÒ¸ Ì Ê·˛˘Ë ð‡ÒÒÚ‡‚‡Ú¸Òfl ÒÓ Ò‚ÓËÏË ‰ÓχÏË Ë ‚ÓÒÔÓÏË̇ÌËflÏË ÒÚ‡ðËÍË ËÎË Î˛‰Ë, Ì ÓÒÏÂÎË‚‡˛˘ËÂÒfl ÛÂı‡Ú¸ ÓÚÒ˛‰‡ Ë ‚Âðfl˘ËÂ, ˜ÚÓ Ì ÒÏÓ„ÛÚ ÊËÚ¸ ‚ ‰ðÛ„ÓÏ ÏÂÒÚÂ. ë‡ÏÓÈ ‚‡ÊÌÓÈ ÔðÓ·ÎÂÏÓÈ å‡‰Ê‡ıÂÎfl, Í‡Í Ë ‰ðÛ„Ëı ÔÓ‰Ó·Ì˚ı ÂÏÛ ÏÂÒÚ, fl‚ÎflÂÚÒfl ‚ÓÁð‡ÒÚ‡˛˘ËÈ ‚˚ÂÁ‰ ̇ÒÂÎÂÌËfl Ë ÌÂÊ·ÌË ÏÓÎÓ‰ÂÊË ·˚Ú¸ Á‰ÂÒ¸ ıÓÁfl‚‡ÏË. Ç ÏÓË ‰ÂÚÒÍË „Ó‰˚ ‚ åË̉ËÂÚ ·˚ÎÓ ÔflÚ¸ ̇˜‡Î¸Ì˚ı ¯ÍÓÎ; Ò„ӉÌfl ÓÒڇ·Ҹ ÚÓθÍÓ Ó‰Ì‡, „‰Â Û˜‡ÚÒfl ÂΠ̇·ð‡ÌÌ˚ ÔflÚ̇‰ˆ‡Ú¸ Û˜ÂÌËÍÓ‚. ùÚÓÚ ÔðÓÒÚÓÈ ÔðËÏÂð ÔÓ͇Á˚‚‡ÂÚ, ˜ÚÓ Ï˚ ‰ÓÎÊÌ˚ ÔÓ‰Ûχڸ Ó ·Û‰Û˘ÂÏ å‡‰Ê‡ıÂÎfl. 凉ʇıÂθ Ò Â„Ó ÔðËðÓ‰ÓÈ, Íð‡ÒÓÚ‡ÏË, ·ËÓÎӄ˘ÂÒÍÓÈ ÒËÒÚÂÏÓÈ, Íð‡ÒÌÓÈ ÙÓðÂθ˛, ̇ÚÛð‡Î¸Ì˚Ï ÚfiÏÌ˚Ï Ïfi‰ÓÏ, ˜ËÒÚ˚ÏË Í‡‚͇ÁÒÍËÏË Ô˜fi·ÏË, ·ÂÁ„ÓðÏÓ̇θÌ˚ÏË Ì‡ÚÛð‡Î¸Ì˚ÏË ÒÂθÒÍÓıÓÁflÈÒÚ‚ÂÌÌ˚ÏË ÔðÓ‰ÛÍÚ‡ÏË, ÓðË„Ë̇θÌÓÈ ÏÛÁ˚ÍÓÈ Ë ÍÛθÚÛðÓÈ ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ, ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ ÓÚ ÚÓ„Ó, ÔÓ‰ÂÏ Ï˚ ÚÛ‰‡, ËÎË ÌÂÚ. çÓ ÎÛ˜¯Â ‚ÒÂ„Ó ÔÓÂı‡Ú¸, ۂˉÂÚ¸ Ë ÔÓÏÓ˜¸ Â„Ó ð‡Á‚ËÚ˲.
ÉÓðÓ‰ Ë „ÓðÓʇÌ Kent ve Kentliler Hiva / ïË‚‡
‹PEKYOLUNUN ÜÇ GÜZEL‹:
Semerkant, Buhara ve Hiva èãÖçàíÖãúçõÖ ÜÖåóìÜàçõ òÖãäéÇéÉé èìíà:
ë‡Ï‡ð͇̉, ÅÛı‡ð‡ Ë ïË‚‡ Yaz› ve Foto¤raflar:
Nevval Sevindi
Da dergisi Yay›n Editörü (Türkiye).
É·‚Ì˚È ð‰‡ÍÚÓð ÊÛð̇· ÑÄ (íÛðˆËfl).
Ç
Ç
in’den bafllayan ‹pekyolu Türkiye’ye kadar at bafl› gibi uzan›yor. Türkiye’nin kültürel co¤rafyas› geniflliyor ve Türk dili, bir kültür arac› olarak yay›l›yor. ‹ki dünya, binbir iklim aras›nda duran Türkiye’nin arkas›ndaki bin y›l yüre¤imin çarpmas›na neden oluyor. Bu yollarda binlerce y›l önce yürümüfllü¤üm var sanki, ›fl›k penceremden s›z›yor. Bu iklimde bakal›m hangi t›ls›m, simya beni karfl›layacak? ‹pekyolu biraz da “deve yolu”dur. S›cakl›¤›n yaz›n 50, k›fl›n -20 dereceyi buldu¤u Taklamakan Çölü’nü Çin develeri geçmifller
112
íÂÍÒÚ Ë ÙÓÚÓ„ð‡ÙËË: ç‚‚‡Î¸
ë‚Ë̉Ë
ÂÎËÍËÈ ¯ÂÎÍÓ‚˚È ÔÛÚ¸, ̇˜Ë̇flÒ¸ ‚ äËÚ‡Â, ÚflÌÂÚÒfl ‰Ó íÛðˆËË. ê‡Ò¯ËðflÂÚÒfl ÒÙÂð‡ ‚ÎËflÌËfl ÚÛðˆÍÓÈ ÍÛθÚÛð˚ Ë flÁ˚͇, ÍÓÚÓð˚È ÒÎÛÊËÚ Òð‰ÒÚ‚ÓÏ Ó·˘ÂÌËfl ̇ ˝ÚÓÈ ÚÂððËÚÓðËË. í˚Òfl˜ÂÎÂÚÌflfl ËÒÚÓðËfl íÛðˆËË, ̇ıÓ‰fl˘ÂÈÒfl ÏÂÊ‰Û ‰‚ÛÏfl ÏËð‡ÏË, Ó·˙‰ËÌfl˛˘ËÏË ð‡Á΢Ì˚ ÍÎËχÚ˘ÂÒÍË ÔÓflÒ‡, Á‡ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ˜‡˘Â ·ËÚ¸Òfl ÏÓ ÒÂð‰ˆÂ. ä‡Í ·Û‰ÚÓ fl ¯Î‡ ˝ÚÓÈ ‰ÓðÓ„ÓÈ Ú˚Òfl˜Û ÎÂÚ Ì‡Á‡‰. Ç ÏÓ ÓÍÌÓ ÔðÓÌË͇ÂÚ Ò‚ÂÚ. óÚÓ Ê‰ÂÚ ÏÂÌfl Á‰ÂÒ¸, ̇ ˝ÚÓÈ ÁÂÏÎÂ? ä‡ÍÓÈ Ú‡ÎËÒχÌ, ͇ÍÓÈ Ú‡ËÌÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÁÌ‡Í ‚ÒÚðÂÚËÚÒfl ̇ ÏÓÂÏ ÔÛÚË? òÂÎÍÓ‚˚È ÔÛÚ¸ Â˘Â Ë «‚Âð·Î˛ÊËÈ ÔÛÚ¸».
hep. Onlara çölün gemileri denirmifl. 30 gün hiç yemek yemeden gidebilen bu çift hörgüçlü develer günde 30 km. yol alabiliyor. Art›k kervan olmad›¤›ndan deve bulmak çok zor. Deve duygusal bir hayvan. K›zd›ran olursa yüzüne tükürüyorlar. Otursun diye Tekme at›nca o da tekme atarak inisiyatif koyuyor! ‹bni Batuta Harezm’den geçerken çöllerden geçen develerin açl›ktan telef oldu¤unu yazar: “Harezm d›fl›ndan Cennetteki dört nehirden biri olan Ceyhun ›rma¤› geçer. Bu nehir k›fl›n donar; halk üzerinden geçer. Befl ay donmufl olarak kal›r.” Bu nehire Amu Derya ve Yunan mitolojisinde de Oxsus denir. Semerkand ve Buhara’y› sulayan Zerefflan ›rma¤› da onun kadar ünlü.
Buhara bahçeleri “Binbir Gece Masallar›”n›n yurdu Semerkand ve Buhara piflmemifl topraktan evleriyle tezat oluflturan muhteflem camiler, medreseleriyle bahçeler kentiymifl. Buhara bahçeleri kay›s›, kiraz, üzüm, kavun, gül, süsen, ayçiçe¤i, haflhafl ve tütünleriyle ünlüymüfl. Bugün de her köfle bafl›n da ayçiçe¤i sat›l›yor ve k›fl kavunu ikram ediliyor. Pazarda haflhafl sat›l›yor. Bizde Marafl otu denilen keyif verici bir toz her yanda sat›lmakta ve kullan›lmakta. Dil alt›na biraz koyduklar› bu yeflil renkli madde yüzünden kekeme gibi konufluyorlar. Buralarda esrara “nefle” deniyor. Sigaraya sar›yorlar; “nefl çeken mi?” diye soruyorlar size de. Her yan üzerlik kokuyor. Üzerlik bitkisi da¤lar gibi y›¤›l›, her eve lâz›m… Harezm bölgesinde Amu Derya ile Siri Derya aras›nda, K›z›l kum ile Karakum çölünün ortas›nda efsanevi bir vaha: Hiva. 2500. y›l›n› kutlamaya haz›rlanan Hiva, Orta Asya’n›n en eski bölgesi Harezm’de unvan›yla ma¤rur. Zerdüfltlerin Avesta’s›nda ad› geçen Hiva Neolitik döneme kadar uzanan bir geçmifle sahip. Ortaça¤’›n otantik yap› formunu sürdüren Hiva kenti iki bölüm; ‹çan Kala, D›flan Kala. Antik kent kale içindeki bölüm, kale d›fl›ndaki kent ise çamur, kerpiç evlerden yap›lm›fl.
Mavi bir flenlik: Fayans Sapsar› kerpiçten bir dünyan›n içinden f›flk›ran mavilikler sizi gökyüzüne çekiveriyor. Mavinin, turkuaz›n ve sar›n›n sonsuz gün bat›m›nda bafl›n›z dönüyor. Kerpiçten yap›lm›fl kenti çeviren kalenin surlar› s›rlar›n› vermek istemez gibi as›k suratl›. Bu bilinmeyen dünyan›n ça¤lar ötesinden gelen mistik havas› tüm çinilere yaz›lm›fl gibi. Çamurun görkemli dünyas› kutsal bir dünya sunuyor. ‹slâm âleminde fayans›n ad› “kafli” ya da “kaflani”dir. “Kaflipaz” ise bu iflin ustas›na denir. Bir kaflipaz›n çok yetenekli bir ö¤rencisiyle olan öyküsü muhteflem fayanslar›n yap›m›n› bize anlat›r gibi. Yetenekli ö¤renci çok h›rsl›d›r ve her fleyi bildi¤ini düflünerek ustas›ndan daha iyi kafli yapabilece¤ini ispat
äËÚ‡ÈÒÍËÏ ‚Âð·Î˛‰‡Ï Ì ð‡Á ÔðËıÓ‰ËÎÓÒ¸ ÔÂðÂÒÂ͇ڸ ÔÛÒÚ˚Ì˛ í‡Í·-å‡Í‡Ì, „‰Â ÚÂÏÔÂð‡ÚÛð‡ ‚ÓÁ‰Ûı‡ ÎÂÚÓÏ ÔÓ‰ÌËχ·Ҹ ‰Ó +50, ‡ ÁËÏÓÈ ÓÔÛÒ͇·Ҹ ‰Ó –20. àı ̇Á˚‚‡ÎË «ÍÓð‡·ÎflÏË ÔÛÒÚ˚ÌË». éÒÚ‡‚‡flÒ¸ ·ÂÁ ÔË˘Ë ÓÍÓÎÓ 30 ÒÛÚÓÍ, ‰‚Û„Óð·˚ ‚Âð·Î˛‰˚ ÔðÂÓ‰Ó΂‡ÎË ‚ ‰Â̸ ð‡ÒÒÚÓflÌË ‰Ó 30 ÍËÎÓÏÂÚðÓ‚. ëÂȘ‡Ò, ÍÓ„‰‡ ÌÂÚ Í‡ð‡‚‡ÌÓ‚, ‚Âð·Î˛‰˚ ‚ÒÚð˜‡˛ÚÒfl ð‰ÍÓ. éÌË Ó˜Â̸ ÌÂÛð‡‚Ìӂ¯ÂÌÌ˚. ê‡ÁÓÁÎÂÌÌ˚È ‚Âð·Î˛‰ ÏÓÊÂÚ ÔβÌÛÚ¸ ‚ ÎËˆÓ Ò‚ÓÂÏÛ Ó·Ë‰˜ËÍÛ. èðË ÔÓÔ˚ÚÍ ۉ‡ðËÚ¸ ‚Âð·Î˛‰‡, ˜ÚÓ·˚ ÓÌ ÔðËÒÂÎ, ÓÌ ÌÂð‰ÍÓ Ì‡ÌÓÒËÚ ÓÚ‚ÂÚÌ˚È Û‰‡ð! èÂðÂÒÂ͇fl ïÓðÂÁÏ, à·Ì-Ë Å‡ÚÛÚ‡ ÓÔËÒ˚‚‡ÂÚ ‚ Ò‚ÓËı ‚ÓÒÔÓÏË̇ÌËflı ÒÏÂðÚ¸ ‚Âð·Î˛‰Ó‚ ÓÚ „ÓÎÓ‰‡. èðÓ‰ÓÎʇfl Ò‚Ó ÔÓ‚ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËÂ, ÓÌ „Ó‚ÓðËÚ, ˜ÚÓ «Ò ‚̯ÌÂÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ïÓðÂÁχ ÔðÓÚÂ͇ÂÚ Ó‰Ì‡ ËÁ ˜ÂÚ˚ðÂı ð‡ÈÒÍËı ðÂÍ – ÑÊÂÈı‡Ì. ùÚ‡ ðÂ͇ ÁËÏÓÈ Á‡ÏÂðÁ‡ÂÚ, Ë Î˛‰Ë ÔÓ Î¸‰Û ÔðÓıÓ‰flÚ ˜ÂðÂÁ ðÂÍÛ. èflÚ¸ ÏÂÒflˆÂ‚ ‚ „Ó‰Û ÓÒÚ‡ÂÚÒfl ÑÊÂÈı‡Ì ÔÓ‰Ó Î¸‰ÓÏ. Ç ˝ÚÛ ðÂÍÛ ‚Ô‡‰‡ÂÚ ÄÏÛ‰‡ð¸fl, ËÁ‚ÂÒÚ̇fl ‚ ‰ð‚Ì„ð˜ÂÒÍÓÈ ÏËÙÓÎÓ„ËË Í‡Í ðÂ͇ éÍÒ. ç ÏÂÌ ËÁ‚ÂÒÚ̇ Ë ðÂ͇ áÂð‡‚¯‡Ì, ÍÓÚÓð‡fl ÓðÓ¯‡ÂÚ Ò‚ÓËÏË ‚Ó‰‡ÏË ÁÂÏÎË ë‡Ï‡ð͇̉‡ Ë ÅÛı‡ð˚».
Bolo-hauz cami, Buhara å˜ÂÚ¸ ÅÓÎÓ-ı‡ÛÁ, ÅÛı‡ð‡
Timur’un kabri, Taflkent
ìÒ˚ԇθÌˈ‡ íËÏÛð‡, 퇯ÍÂÌÚ
ÅÛı‡ðÒÍË ҇‰˚ ë‡Ï‡ð͇̉ Ë ÅÛı‡ð‡, Í‡Í ·Û‰ÚÓ ÔðÓËÁӯ‰¯Ë ËÁ Ò͇ÁÓÍ «í˚Òfl˜Ë Ë Ó‰ÌÓÈ ÌӘ˻, – ˝ÚÓ Ì·Óθ¯Ë ‰ÓÏËÍË ËÁ ÌÂÓ·ÓÊÊÂÌÌÓÈ „ÎËÌ˚ Ë ‚ÂÎËÍÓÎÂÔÌ˚ Ï˜ÂÚË Ë Ï‰ðÂÒÂ. àÁ‰‡‚̇ ÅÛı‡ð‡ Ò·‚Ë·Ҹ Í‡Í „ÓðÓ‰ Ò‡‰Ó‚. óÂ„Ó ÚÓθÍÓ Ì ·˚ÎÓ ‚ ˝ÚËı ˜Û‰ÂÒÌ˚ı Ò‡‰‡ı: ‡·ðËÍÓÒ˚, ˜Âð¯Ìfl, ‚ËÌÓ„ð‡‰, ‰˚ÌË, ðÓÁ˚, ËðËÒ˚, ÔÓ‰ÒÓÎÌÛıË, χÍË Ë ‰‡Ê ڇ·‡Í. à ÒÂȘ‡Ò ̇ ͇ʉÓÏ ¯‡„Û ‚ „ÓðӉ ÏÓÊÌÓ ÍÛÔËÚ¸ ÒÂϘÍË ÔÓ‰ÒÓÎÌÛı‡ Ë Óڂ‰‡Ú¸ ÁËÏÌÂÈ ‰˚ÌË. ç‡ ð˚ÌÍ ÔðÓ‰‡˛Ú χÍ. ì Ì‡Ò Ó˜Â̸ ÔÓÔÛÎflð̇ «Ï‡ð‡¯Ò͇fl Úð‡‚‡», ÍÓÚÓð‡fl ‚‚Ó‰ËÚ ˜ÂÎÓ‚Â͇ ‚ ÒÓÒÚÓflÌˠ΄ÍÓ„Ó ÓÔ¸flÌÂÌËfl. ÖÒÎË ÔÓÎÓÊËÚ¸ ÔÓ‰ flÁ˚Í ÌÂÏÌÓ„Ó ËÁÏÂθ˜ÂÌÌÓÈ ÁÂÎÂÌÓÈ Úð‡‚˚, ÚÓ ˜ÂðÂÁ ͇ÍÓÂ-ÚÓ ‚ðÂÏfl ˜ÂÎÓ‚ÂÍ Ì‡˜Ë̇ÂÚ „Ó‚ÓðËÚ¸,
113
Semerkant’ta bir kad›n pazarc›
ÜÂÌ˘Ë̇, ÚÓð„Û˛˘‡fl ̇ ð˚ÌÍ ‚ ë‡Ï‡ð͇̉Â
Hiva pazar›
ê˚ÌÓÍ ‚ ïË‚Â
etmek ister. Ustas›ndan gizli çok çal›fl›r, tüm yarat›c›l›¤›n› kulland›¤› fayanslar ateflten ç›k›nca çarp›k-çurpuktur. H›rs›n›n cezaland›r›ld›¤›n› düflünen ö¤renci ustas›n›n yan›na gider ve hoflsohbet usta ona flunu söyler: Sen flimdiye dek sadece zanaatç›l›k yap›yordun ama bir de son ad›m var ki oras› zanaat› sanata dönüfltürme yeri. Hiva fayanslar›, seramikleri gerçek bir sanat eseri. Baz› yerleri kabartma baz› yerleri oyma olan ifller, rengarenk parlak çiniler ve mozaikler, ola¤anüstü Maveraünnehir seramikleri Hiva’n›n ruhunu yaratanlar. UNESCO dünya kültürel miras› kapsam›nda olan Hiva mavinin kenti. Ahmet Biruni’nin ve ‹bni Sina’n›n do¤du¤u bu
ÒÎÓ‚ÌÓ Á‡Ë͇, Â„Ó ð˜¸ ÚÂðflÂÚ ‚ÌflÚÌÓÒÚ¸ Ë ‚ð‡ÁÛÏËÚÂθÌÓÒÚ¸. á‰ÂÒ¸ „‡¯Ë¯ ̇Á˚‚‡˛Ú «Ì¯» – «ð‡‰ÓÒÚ¸». ëÍðۘ˂‡˛Ú Ô‡ÔËðÓÒÍË Ë Ò ÛÎ˚·ÍÓÈ ÒÔð‡¯Ë‚‡˛Ú: «á‡ÚflÌÂÏÒfl ð‡‰ÓÒÚ¸˛?» ÇÒ˛‰Û Ô‡ıÌÂÚ „‡ðχÎÓÈ. ɇðχ· ËÒÔÓθÁÛÂÚÒfl ‚ ͇ʉÓÏ ‰ÓÏÂ, ÔÓ˝ÚÓÏÛ Ì‡ ÔðË·‚͇ı Ó̇ ̇‚‡ÎÂ̇ ÍÛ˜‡ÏË. Ç ïÓðÂÁÏÂ, ÏÂÊ‰Û ÄÏÛ‰‡ð¸ÂÈ Ë ë˚ð‰‡ð¸ÂÈ, ÔÓÒðÂ‰Ë ÔÛÒÚ˚̸ ä‡ð‡ÍÛÏ Ë ä˚Á˚ÎÍÛÏ, Ôðfl˜ÂÚÒfl ÒÍðÓÏÌ˚È Ó‡ÁËÒ – ΄Ẩ‡ð̇fl ïË‚‡. ïË‚‡ „ÓÚÓ‚ËÚÒfl ÓÚÏÂÚËÚ¸ 2500-ÎÂÚËÂ Ë Ó˜Â̸ „Óð‰ËÚÒfl Ò‚ÓËÏ ÏÂÒÚÓ̇ıÓʉÂÌËÂÏ ‚ ÒÂð‰ˆÂ ïÓðÂÁχ. ìÔÓÏË̇ÌËÂ Ó ïË‚Â ‚ÒÚð˜‡ÂÚÒfl ‚ Ò‚fl˘ÂÌÌÓÈ ÍÌË„Â Á‡ðÓ‡ÒÚðËȈ‚ – «Ä‚ÂÒÚ». àÒÚÓðËfl „ÓðÓ‰‡ ÛıÓ‰ËÚ Í ÔÂðËÓ‰Û ÌÂÓÎËÚ‡. ïË‚‡ ÛÒÎÓ‚ÌÓ ‰ÂÎËÚÒfl ̇ ‰‚ ˜‡ÒÚË: «Ñ˚¯‡Ì ä‡Î‡» – «Ç̯Ìflfl ˜‡ÒÚ¸» Ë «à˜‡Ì ä‡Î‡» – «ÇÌÛÚðÂÌÌflfl ˜‡ÒÚ¸». ÇÌÛÚðË ÍðÂÔÓÒÚË ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌ ‡ÌÚ˘Ì˚È „ÓðÓ‰, ‡ ‚̯Ìflfl ˜‡ÒÚ¸ „ÓðÓ‰‡ ÒÓÒÚÓËÚ ËÁ ‰ÓÏËÍÓ‚, ÔÓÒÚðÓÂÌÌ˚ı ËÁ „ÎËÌ˚ Ë ÍËðÔ˘‡.
ÇÂÒ·fl „ÓÎÛ·ËÁ̇ Ù‡flÌÒ‡ ÉÓÎÛ·˚ ÔðÓ·ÎÂÒÍË, ‚ˉ̲˘ËÂÒfl ̇ ÙÓÌ ÊÂÎÚÓ‚‡ÚÓ„Ó ÍËðÔ˘‡, ̇ÔÓÏË̇˛Ú Ì·ÂÒÌ˚È Ò‚Ó‰. ç‡ Á‡Í‡ÚÂ, ÓÍð‡¯ÂÌÌÓÏ ‚ „ÓÎÛ·˚Â, ·Ëð˛ÁÓ‚˚Â Ë ÊÂÎÚ˚ ÚÓ̇, Ì‚ÓθÌÓ Ó˘Û˘‡ÂÚÒfl ΄ÍÓ „ÓÎÓ‚ÓÍðÛÊÂÌËÂ. äËðÔ˘Ì˚ ÒÚÂÌ˚ ‰ð‚ÌÂÈ ÍðÂÔÓÒÚË, ÓÍðÛʇ˛˘Ë „ÓðÓ‰, ÒÚÓflÚ, ̇ıÏÛðË‚¯ËÒ¸, ÒÎÓ‚ÌÓ ·ÓflÚÒfl ‚˚‰‡Ú¸ ͇ÍÛ˛-ÚÓ Ú‡ÈÌÛ. åËÒÚ˘ÂÒ͇fl ‡ÚÏÓÒÙÂð‡, ÔÓÒÂÎË‚¯‡flÒfl Á‰ÂÒ¸ ¢ ‚ ‰‡‚ÌËÂ, Ì‚‰ÓÏ˚ ‚ðÂÏÂ̇, ÔðÓÔËڇ· ͇ʉ˚È ËÁð‡Áˆ ‚Óί·ÌÓÈ ÏÓÁ‡ËÍË,
114
bölge 9. ve 10. yüzy›llarda Do¤u Rönesans’›n›n yafland›¤› bölge. Ama ‹bni Batuta bile gitti¤i yüzy›lda “art›k buralarda ne irfan, ne alim kalm›fl” diye yazar. Bugün için eskinin mavi düfllerinden gayri bir fley yok sosyal alanda. Bilim üretenler, Hiva’y› kurdu¤u rivayet edilen Nuh’un o¤lu kadar uzak Hiva’ya. Ama insanlar› misafirperverli¤iyle ünlü. Sar› çamurdan kentin darac›k, ›fl›ks›z sokaklar›ndan geçerken yüzlerce y›l öncesine düflmüfl gibiyim. Dolunay›n parlad›¤› gökyüzü, genifl sofal› evlerin içinde do¤unun rahatl›¤›. Her yeri hal› kapl› eve ayakkab›lar›m›z› ç›kar›p giriyoruz. Duvarlara hal› asma gelene¤i var. Yer gök hal› ama eskinin el dokumalar›n›n yerini makine hal›lar› alm›fl. Yerlerde duran y›¤›nla büyüklü küçüklü yast›klara yaslanarak yerden bir kar›fl yükseklikteki uzun masan›n yan›na oturuyoruz. Tam bir Do¤u görkemiyle süslenmifl masan›n üstünden ünlü tatl› üzümleri bademle kar›flt›rarak a¤z›ma atarken Hayyam’›n ünlü dizeleri akl›ma geliyor. Tercüman›m›z fievket, 400 m›sras›n› ezbere biliyor. Bu, 256 rubai demektir. ‹ngilizce ve Almanca’s›n› da terennüm ediyor üstelik; daha önce Alman dili ve edebiyat›nda ö¤retim görevlisiymifl. Rusça’s›n› ise söylemeye gerek yok zaten! fievket bir Tacik. Tacikler Akdenizli özellikleri gösteriyorlar. Aç›k renk gözlü ve beyaz tenli Aryan; yani ‹ranl›lara akraba. Zaten Semerkand’ta Farsça yayg›n, Tacikler Farsça biliyor. Onunla Farsça konuflunca fievket çok flafl›rd›. Mavi gö¤ün içine yükselen mavi çinili minareler, turkuvaz fayanslar Gök Tanr› Tengri’nin kutsal rengini yerden al›p göklere savuruyor gibi. Tüm kap›lar ve pencereler de eski inançtan kalma bir gelenekle mavi boyal›. Çünkü mavi kutsal renk. Yar›m kalm›fl koca bir minare görüyorum ve sabah Hiva’n›n yüzündeki tülü buradan kald›rmaya karar veriyorum. Kalta Minar denen bu yar›m minare müthifl bir mavi flenli¤i. Minare bitince Han bunu yapan mimar› öldürecek diye söylenti ç›k›nca mimar minareyi bitirmeden kaç›p gitmifl. 26 metre yüksekli¤indeki minare Orta Asya’n›n en yükse¤i. Cuma Mescidi ise ola¤anüstü güzellikte ahflap oymalardan oluflan 212 sütunuyla etkileyici. ‹slâm Hoca Medresesi ve minaresi ise yerel yarat›c›l›¤›n flaheseri, labirent gibi bir yap›. Lacivert ve aç›k mavi tonlar›n süslemelerdeki görkemi 42 odal› medresenin eski günlere a¤›t›n› yakar gibi. Hiva pazar›nda tüm bu renkler yitmifl, Sovyetlerin gri ve siyah rengi etraf› sarm›fl. Çocuklar iyi ki henüz renkli befliklerde uyutuluyor. ‹nsanlara sadece ideolojinin putlar› kalm›fl. Di¤er her fley yaflamlar›ndan çekilip al›nm›fl. Din, ibadet, el sanatlar›, otantik yaflam yok. fienlikli bir hava yok ortal›kta. Ama de¤ifliyor her fley.
ÛÍð‡¯‡˛˘ÂÈ „ÓðÓ‰ÒÍË ÒÚðÓÂÌËfl. ÇÂÎËÍÓÎÂÔË „ÎËÌflÌ˚ı ÔÓÒÚðÓÂÍ ‚ÌÓÒËÚ ‚ ÊËÁ̸ Ò‚flÚÓÒÚ¸. Ç ËÒ·ÏÒÍÓÏ ÏËð هflÌÒ Ì‡Á˚‚‡˛Ú «Í‡¯Ë» ËÎË «Í‡¯‡ÌË». å‡ÒÚÂð ÔÓ Ù‡flÌÒÛ ËÏÂÌÛÂÚÒfl «Í‡¯ËÔ‡Á». é ÚÓÏ, Í‡Í ðÓʉ‡ÂÚÒfl Ù‡flÌÒÓ‚Ó ‚ÂÎËÍÓÎÂÔËÂ, Ì‡Ï ð‡ÒÒ͇Á˚‚‡ÂÚ Ó‰Ì‡ ËÒÚÓðËfl Ó Í‡¯ËÔ‡ÁÂ Ë Â„Ó ÒÔÓÒÓ·ÌÓÏ Û˜ÂÌËÍÂ. é‰ËÌ ËÁ Û˜ÂÌËÍÓ‚, ÓÚ΢‡‚¯ËÈÒfl ÓÒÓ·˚Ï Ú˘ÂÒ·‚ËÂÏ, ð¯ËÎ ‰Ó͇Á‡Ú¸, ˜ÚÓ ÒÏÓÊÂÚ Ò‰Â·ڸ Ù‡flÌÒ Ì‡ÏÌÓ„Ó ÎÛ˜¯Â, ˜ÂÏ Â„Ó Û˜ËÚÂθ, Ë Ì‡˜‡Î ð‡·ÓÚ‡Ú¸ ‚Ú‡ÈÌ ÓÚ Û˜ËÚÂÎfl. é‰Ì‡ÍÓ ÍÓ„‰‡ ÓÌ ‰ÓÒÚ‡‚‡Î ËÁ Ó„Ìfl ËÁ‰ÂÎËÂ, ‚ ÍÓÚÓðÓ ‚ÎÓÊËÎ ‚Ò˛ Ò‚Ó˛ Ú‚Óð˜ÂÒÍÛ˛ ˝ÌÂð„˲, ˝Ï‡Î¸ Ó͇Á˚‚‡Î‡Ò¸ ÔÓÍð˚ÚÓÈ Úð¢Ë̇ÏË. ì˜ÂÌËÍ ð¯ËÎ, ˜ÚÓ ˝ÚÓ Ì‡Í‡Á‡ÌË Á‡ Â„Ó ˜ðÂÁÏÂðÌÓ ڢÂÒ·‚ËÂ Ë ÓÚÔð‡‚ËÎÒfl Í Û˜ËÚÂβ. ì˜ËÚÂθ, ӷ·‰‡‚¯ËÈ ‰Ó·ð˚Ï Ìð‡‚ÓÏ, Ò͇Á‡Î Û˜ÂÌËÍÛ: «ÑÓ Ì‡ÒÚÓfl˘Â„Ó ÏÓÏÂÌÚ‡ Ú˚ Á‡ÌËχÎÒfl ÔðÓÒÚ˚Ï ðÂÏÂÒÎÓÏ, Ú· ÓÒÚ‡ÎÓÒ¸ ҉·ڸ ÔÓÒΉÌËÈ ¯‡„, ÍÓÚÓð˚È Ôð‚ð‡ÚËÚ ðÂÏÂÒÎÓ ‚ ËÒÍÛÒÒÚ‚Ó». î‡flÌÒ Ë ÍÂð‡ÏË͇ ïË‚˚ – ̇ÒÚÓfl˘Ë ÔðÓËÁ‚‰ÂÌËfl ËÒÍÛÒÒÚ‚‡. àÁ‰ÂÎËfl, ÛÍð‡¯ÂÌÌ˚ ðÂÁ¸·ÓÈ Ë ·‡ðÂθÂÙ‡ÏË, ˆ‚ÂÚ̇fl ÏÓÁ‡Ë͇, ËÁð‡Áˆ˚, ÔÂðÂÎË‚‡˛˘ËÂÒfl ‚ÒÂÏË ˆ‚ÂÚ‡ÏË ð‡‰Û„Ë, ‚ÂÎËÍÓÎÂÔ̇fl ÍÂð‡ÏË͇, ÍÓÚÓðÓÈ Ú‡Í Ò·‚ËÚÒfl åÂʉÛð˜¸Â, – ‚Ò ˝ÚÓ ÒÓÁ‰‡ÂÚ ÌÂÔÓ‚ÚÓðËÏ˚È ‰Ûı „ÓðÓ‰‡. éÍÛÚ‡Ì̇fl „ÓÎÛ·ÓÈ ‰˚ÏÍÓÈ ïË‚‡ ‚Íβ˜Â̇ ‚ ÒÔËÒÓÍ ÇÒÂÏËðÌÓ„Ó ÍÛθÚÛðÌÓ„Ó Ì‡ÒΉËfl ûçÖëäé. Ç IX-X ‚‚. ËÏÂÌÌÓ Á‰ÂÒ¸ ÔðÓËÒıÓ‰ËÎÓ ‚ÓÁðÓʉÂÌËÂ Ë ÔÓ‰˙ÂÏ ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ˆË‚ËÎËÁ‡ˆËË, ˝ÚË ÏÂÒÚ‡ ÔÓ‰‡ðËÎË ÏËðÛ Äıω‡ ‡Î¸-ÅËðÛÌË Ë Ä‚ËˆÂÌÌÛ. é‰Ì‡ÍÓ ÛÊ à·Ì-Ë Å‡ÚÛÚ‡ „Ó‚ÓðËÎ, ˜ÚÓ ‚ ˝ÚÓÈ ÏÂÒÚÌÓÒÚË «Ì ÓÒÚ‡ÎÓÒ¸ ÌË ÔðÓÒ‚Â˘ÂÌËfl, ÌË ÔðÓÒ‚ÂÚËÚÂÎÂÈ». ëÂȘ‡Ò „ÓðÓ‰ ÊË‚ÂÚ Î˯¸ „ÓÎÛ·˚ÏË Ò̇ÏË ÔðÓ¯ÎÓ„Ó, ÌË˜Â„Ó ÌÓ‚Ó„Ó Ë Á̇˜ËÚÂθÌÓ„Ó ÒÓÁ‰‡ÌÓ Ò ÚÂı ÔÓð Ì ·˚ÎÓ. ëӄ·ÒÌÓ Î„ẨÂ, „ÓðÓ‰ ·˚Î ÓÒÌÓ‚‡Ì Ó‰ÌËÏ ËÁ Ò˚ÌÓ‚ÂÈ çÓfl. ëÔÛÒ͇flÒ¸ ÔÓ ÛÁÂ̸ÍËÏ, ÌÂÓÒ‚Â˘‡ÂÏ˚Ï ÛÎÓ˜Í‡Ï „ÓðÓ‰‡, ÏÓ˘ÂÌÌ˚Ï ÊÂÎÚÓÈ „ÎËÌÓÈ, fl ‚ÓÁ‚ð‡˘‡˛Ò¸ ̇ ÒÓÚÌË ÎÂÚ Ì‡Á‡‰. ç·ÂÒÌ˚È Ò‚Ó‰, ÓÒ‚Â˘‡ÂÏ˚È ÔÓÎÌÓÈ ÎÛÌÓÈ Ë Ò‚ÓÈÒÚ‚ÂÌÌ˚È ÇÓÒÚÓÍÛ ÔÓÍÓÈ,
Buhara kalesi ÅÛı‡ðÒ͇fl ÍðÂÔÓÒÚ¸
Binbir Gece Masallar›”n›n yurdu Semerkand ve Buhara piflmemifl topraktan evleriyle tezat oluflturan muhteflem camiler, medreseleriyle bahçeler kentiymifl.
ë‡Ï‡ð͇̉ Ë ÅÛı‡ð‡, Í‡Í ·Û‰ÚÓ ÔðÓËÁӯ‰¯Ë ËÁ Ò͇ÁÓÍ «í˚Òfl˜Ë Ë Ó‰ÌÓÈ ÌӘ˻, – ˝ÚÓ Ì·Óθ¯Ë ‰ÓÏËÍË ËÁ ÌÂÓ·ÓÊÊÂÌÌÓÈ „ÎËÌ˚ Ë ‚ÂÎËÍÓÎÂÔÌ˚ Ï˜ÂÚË Ë Ï‰ðÂÒÂ.
116
ˆ‡ðfl˘ËÈ ‚ ‰Óχı Ò ÔðÓÒÚÓðÌ˚ÏË ÔðËıÓÊËÏË… ÜËÚÂÎË ïË‚˚ ËÁ‚ÂÒÚÌ˚ Ò‚ÓËÏ „ÓÒÚÂÔðËËÏÒÚ‚ÓÏ. å˚ ÒÌËχÂÏ Ó·Û‚¸ Ë ‚ıÓ‰ËÏ ‚ ‰ÓÏ, ÔÓÎ ÍÓÚÓðÓ„Ó ÛÒÚÎ‡Ì ÍÓ‚ð‡ÏË. á‰ÂÒ¸ ÒÓıð‡ÌflÂÚÒfl Ó·˚˜‡È ÛÍð‡¯‡Ú¸ ÍÓ‚ð‡ÏË ÒÚÂÌ˚. à ÌÂ·Ó Ë ÁÂÏÎfl – ‚ÂÁ‰Â ÍÓ‚ð˚. ÇÓÚ ÚÓθÍÓ ÏÂÒÚÓ ÒÚ‡ðËÌÌ˚ı ÍÓ‚ðÓ‚ ðÛ˜ÌÓÈ ð‡·ÓÚ˚ Á‡ÌflÎË ·ÓΠÔðÓÒÚ˚Â, ÒÓÚ͇ÌÌ˚ ̇ χ¯Ë̇ı. ÇÓÍðÛ„ ÒÚÓ·, ÍÓÚÓð˚È ˜ÛÚ¸-˜ÛÚ¸ ‚ÓÁ‚˚¯‡ÂÚÒfl ̇‰ ÍÓ‚ðÓÏ, ÒˉËÏ ‚Ò Ï˚, ð‡ÒÔÓÎÓÊË‚¯ËÒ¸ ̇ ·Óθ¯Ëı Ë ÔÓÏÂ̸¯Â ÔӉۯ͇ı. ëÚÓÎ Ò ËÒÚËÌÌÓ ‚ÓÒÚÓ˜ÌÓÈ ˘Â‰ðÓÒÚ¸˛ ÛÒÚ‡‚ÎÂÌ ð‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÌ˚ÏË flÒÚ‚‡ÏË. ü Òϯ˂‡˛ ‚Ó ðÚÛ ‚ËÌÓ„ð‡‰ Ò ÏË̉‡ÎÂÏ Ë ‚ÒÔÓÏË̇˛ Á̇ÏÂÌËÚ˚ ÒÚðÓ˜ÍË ï‡Èflχ. 燯 ÔÂð‚Ӊ˜ËÍ ò‚ÍÂÚ Á̇ÂÚ Ì‡ËÁÛÒÚ¸ ÓÍÓÎÓ 400 ÒÚËıÓÚ‚ÓðÌ˚ı ÒÚðÓÍ ËÁ ï‡Èflχ, ð‡‚Ì˚ı 256 ðÛ·‡Ë. äÓ ‚ÒÂÏÛ ÔðÓ˜ÂÏÛ, ÓÌ ÔðÓËÁÌÓÒËÚ Ëı ̇ð‡ÒÔ‚ ̇ ‡Ì„ÎËÈÒÍÓÏ Ë ÌÂψÍÓÏ flÁ˚͇ı. ê‡Ì¸¯Â ÓÌ ð‡·ÓڇΠÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÚÂÎÂÏ ÌÂψÍÓ„Ó. çÛ, ‡ Ó ðÛÒÒÍÓÏ flÁ˚ÍÂ Ë „Ó‚ÓðËÚ¸ Ì ÔðËıÓ‰ËÚÒfl, ‚‰¸ ò‚ÍÂÚ Ú‡‰ÊËÍ. 퇉ÊËÍË Ôð‰ÒÚ‡‚Îfl˛Ú ÒÓ·ÓÈ Òð‰ËÁÂÏÌÓÏÓðÒÍËÈ ÚËÔ: Ò‚ÂÚÎ˚ „·Á‡ Ë ·Â·fl ÍÓʇ. ùÚÓ Ì‡ðÓ‰, ðÓ‰ÒÚ‚ÂÌÌ˚È Ëð‡Ìˆ‡Ï. Ç ë‡Ï‡ð͇̉ ‚ÓÓ·˘Â Ó˜Â̸ ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌÂÌ Ù‡ðÒË. 퇉ÊËÍË Ó·˚˜ÌÓ Ò‚Ó·Ó‰ÌÓ „Ó‚ÓðflÚ Ì‡ ÌÂÏ. ò‚ÍÂÚ ·˚Î Á‡ÏÂÚÌÓ Û‰Ë‚ÎÂÌ, ÍÓ„‰‡ Ï˚ Á‡„Ó‚ÓðËÎË Ò ÌËÏ Ì‡ Ù‡ðÒË. ëÚðÂÏfl˘ËÂÒfl Í ÌÂ·Û ‚˚ÒÓÍË ÏË̇ðÂÚ˚, ÛÍð‡¯ÂÌÌ˚ „ÓÎÛ·˚ÏË ËÁð‡Áˆ‡ÏË, ÒÎÓ‚ÌÓ ÔÓ‰ı‚‡Ú˚‚‡˛Ú Ò‚fl˘ÂÌÌ˚È Ò‚ÂÚ ·Ó„‡ ç·‡ – íÂÌ„ðË Ë ÛÌÓÒflÚ Â„Ó ‚‚˚Ò¸, ‚Ò ‚˚¯Â Ë ‚˚¯Â… Ç ˝ÚÓÏ „ÓðӉ ‚Ò ‰‚ÂðË Ë ÓÍ̇
‚˚Íð‡¯ÂÌ˚ ‚ „ÓÎÛ·ÓÈ ˆ‚ÂÚ ÔÓ Úð‡‰ËˆËË, ÍÓÚÓð‡fl ·ÂðÂÚ ËÒÚÓÍË ËÁ Ó˜Â̸ ‰ð‚ÌËı ‚ÂðÓ‚‡ÌËÈ. ÉÓÎÛ·ÓÈ ˆ‚ÂÚ – Ò‚flÚÓÈ. ü ‚ËÊÛ ‚Â΢ÂÒÚ‚ÂÌÌ˚È, ÌÓ ÌÂÁ‡‚Âð¯ÂÌÌ˚È ÏË̇ðÂÚ Ë ÔðËÌËχ˛ ð¯ÂÌË ÔðËÔÓ‰ÌflÚ¸ ÔÓÍð˚‚‡ÎÓ Ò ÛÚðÂÌÌÂÈ ïË‚˚ ËÏÂÌÌÓ ‚ ˝ÚÓÏ ÏÂÒÚÂ. ùÚÓÚ ÏË̇ðÂÚ, ̇Á˚‚‡ÂÏ˚È «ä‡ÎÚ‡-åË̇ð», Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÂÚ ÒÓ·ÓÈ Ì‡ÒÚÓfl˘Â ·ÛÈÒÚ‚Ó „ÓÎÛ·Ó„Ó ˆ‚ÂÚ‡. ä‡Í-ÚÓ Ï‡ÒÚÂð, ÒÓÓðÛʇ‚¯ËÈ ˝ÚÓÚ ÏË̇ðÂÚ, ÛÒÎ˚¯‡Î, ˜ÚÓ ı‡Ì ð¯ËÎ Â„Ó Í‡ÁÌËÚ¸, Í‡Í ÚÓθÍÓ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó ·Û‰ÂÚ Á‡‚Âð¯ÂÌÓ, Ë Ò·ÂʇÎ, Ú‡Í Ë Ì Á‡ÍÓ̘˂ ð‡·ÓÚÛ. ùÚÓÚ ÏË̇ðÂÚ ‚˚ÒÓÚÓÈ ‚ 26 ÏÂÚðÓ‚ – Ò‡Ï˚È ‚˚ÒÓÍËÈ ‚ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË. èflÚÌ˘̇fl ϘÂÚ¸ ÔðÓËÁ‚Ó‰ËÚ Ì‚ÂðÓflÚÌÓ ‚Ô˜‡ÚÎÂÌË ·Î‡„Ó‰‡ðfl Ò‚ÓÂÈ Íð‡ÒÓÚÂ Ë 212 ÍÓÎÓÌ̇Ï, ÛÍð‡¯ÂÌÌ˚Ï ‰Âð‚flÌÌÓÈ ðÂÁ¸·ÓÈ. å‰ðÂÒ àÒÎ‡Ï ïӉʇ Ë Â„Ó ÏË̇ðÂÚ – Ò‡Ï˚ ̇ÒÚÓfl˘Ë ¯Â‰Â‚ð˚ ‡ðıËÚÂÍÚÛð˚, ̇ÔÓÏË̇˛˘Ë ··ËðËÌÚ. å‰ðÂÒÂ, ÒÓÒÚÓfl˘Â ËÁ 42 ÍÓÏ̇Ú, ÒÓ˜ÂÚ‡ÂÚ ‚ Ò· ‚Ò‚ÓÁÏÓÊÌ˚ ÓÚÚÂÌÍË ÒËÌÂ„Ó Ë „ÓÎÛ·Ó„Ó. ÇÂÒ¸ Ó·ÎËÍ ˝ÚÓ„Ó ÒÚðÓÂÌËfl ̇ÔÓÏË̇ÂÚ Á‡ÛÌ˚‚ÌÛ˛ ÏÂÎӉ˲, ̇ÔÓÎÌÂÌÌÛ˛ ÚÓÒÍÓÈ Ë „ðÛÒÚ¸˛ ÔÓ Û¯Â‰¯ËÏ ‰ÌflÏ. ê˚ÌÓÍ ÔÓ„ÎÓÚËÎ ÏÌÓ„Óˆ‚Âڸ Íð‡ÒÓÍ. àı ÏÂÒÚÓ Á‡ÌflÎË ÒÂð˚È Ë ˜ÂðÌ˚È ˆ‚ÂÚ‡, ÔðËÌÂÒÂÌÌ˚ ÒÓ‚ÂÚÒÍËÏ ÒÚðÓÂÏ. ïÓðÓ¯Ó ıÓÚ¸ ‰ÂÚË Á‡Ò˚Ô‡˛Ú ‚ ˆ‚ÂÚÌ˚ı ÍÓÎ˚·Âθ͇ı. ç‡ Î˛‰ÂÈ Ì‡‰ÂÎË ÓÍÓ‚˚ ˉÂÓÎÓ„ËË. ÇÒ ÓÒڇθÌÓ ·˚ÎÓ Ì‡ÒËθÒÚ‚ÂÌÌÓ ËÁ˙flÚÓ ËÁ ÊËÁÌË. çÂÚ ðÂÎË„ËË, ÔÓÍÎÓÌÂÌ˲ ðÂÏÂÒÎ‡Ï Ë ËÒÍÛÒÒÚ‚Û. çÂÚ Ì‡ÒÚÓfl˘ÂÈ ÊËÁÌË. чÊ ‚ ‚ÓÁ‰Ûı Ì ˜Û‚ÒÚ‚ÛÂÚÒfl ð‡‰ÓÒÚË. é‰Ì‡ÍÓ ‚Ò ÏÂÌflÂÚÒfl...
íÂıÌÓÎÓ„Ëfl Teknoloji
Orta Asya’dan uzaya aç›lan pencere
BAYKONUR ÅÄâäéçìê: ‚ð‡Ú‡ ‚ ÍÓÒÏÓÒ ËÁ ëð‰ÌÂÈ ÄÁËË Kadir Dikbafl
䇉Ëð ÑËÍ·‡¯
Gazeteci, yazar (Türkiye).
ÜÛð̇ÎËÒÚ, ÔËÒ‡ÚÂθ (íÛðˆËfl).
B
ä
aykonur Uzay Üssü... Sovyetler’in ilk füze denemelerini ve uzay çal›flmalar›n› bafllatt›¤›; Bat›l› gizli servis ajanlar›n›n y›llarca s›zmaya ve çözmeye çal›flt›¤›, so¤uk savafl döneminin s›r dolu bölgesi. ABD – SSCB uzay rekabetinin do¤du¤u yer... 27 yafl›ndaki Sovyet kozmonotu Yuri Gagarin, 12 Nisan 1961 günü Vostok–1 uzay arac›yla Baykonur’daki 1 numaral› rampadan yolcu edilirken uzaya giden ilk insan unvan›n› al›yordu. Yar›fl› bir ad›m geriden takip eden ABD ise bundan 23 gün sonra Alan Barlett Shepard’› yolluyordu. Baykonur, ayn› zamanda Mars’a ulaflan ilk uzay arac›n›n f›rlat›ld›¤›, ilk uzay turistinin u¤urland›¤› yer. Bu ilkler yan›nda, Sovyetler’in dünyaya korku ve dehflet saçan k›talararas› füzelerini y›llarca denedi¤i alan oldu¤unu da hat›rlatmak laz›m.
Tercih, Baykonur Füze denemelerini ve uzay çal›flmalar›n› gizli tutmak isteyen Sovyet yönetimi, çal›flmalar›n yürütülece¤i en ideal yerin, Moskova’dan 2 bin 100 km uzakta, Aral gölünün do¤usundaki Baykonur oldu¤una karar verdi. Seçilen yerden f›rlat›lan füzelerin o günün teknolojisinde Sovyet s›n›rlar› d›fl›ndan takibi mümkün görünmüyordu. Bölge yerleflim bak›m›ndan da son derece tenha olup mevcut demiryolu, nakil ifllemlerini kolaylaflt›racakt›. K›br›s adas›ndan daha genifl bir alana kurulan üs, kuzeyden güneye 85, bat›dan do¤uya 125 km geniflli¤inde bir araziyi iflgal etti. ‹nflaat çal›flmalar› 1955 y›l›nda bafllad› ve resmî aç›l›fl, SS–6 k›talararas› balistik füze rampas›n›n tamamlanmas›yla birlikte 1957 May›s ay›nda gerçekleflti. ‹lk baflar›l› f›rlatma ise A¤ustos 1957’de yap›ld›.
ÓÒÏÓ‰ðÓÏ Å‡ÈÍÓÌÛð... íÂððËÚÓðËfl, „‰Â ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË ÏÌÓ„Ëı ÎÂÚ ÔðÓ‚Ó‰ËÎËÒ¸ ËÒÔ˚Ú‡ÌËfl ÒÓ‚ÂÚÒÍËı ·‡ÎÎËÒÚ˘ÂÒÍËı ð‡ÍÂÚ Ë ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ‡ÔÔ‡ð‡ÚÓ‚. åÂÒÚÓ, ̇ÔÓÎÌÂÌÌÓ ڇÈ̇ÏË, ̇‰ ð‡ÒÍð˚ÚËÂÏ ÍÓÚÓð˚ı ‚ ÔÂðËÓ‰ «ıÓÎÓ‰ÌÓÈ ‚ÓÈÌ˚» ÛÔÓðÌÓ ·ËÎËÒ¸ Á‡Ô‡‰Ì˚ ‡„ÂÌÚ˚. ŇÈÍÓÌÛð – ÏÂÒÚÓ, „‰Â Ù‡ÍÚ˘ÂÒÍË ðӉ˷Ҹ ÍÓÌÍÛðÂ̈Ëfl ÏÂÊ‰Û ëëëê Ë ëòÄ ‚ ÓÒ‚ÓÂÌËË ÍÓÒÏÓÒ‡. 12 ‡ÔðÂÎfl 1961 „. 27-ÎÂÚÌËÈ ûðËÈ É‡„‡ðËÌ ÒÓ‚Âð¯ËÎ ÔÂð‚˚È ‚ ËÒÚÓðËË ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚‡ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËÈ ÔÓÎÂÚ Ì‡ ÍÓð‡·Î «ÇÓÒÚÓÍ-1», ÒÚ‡ðÚÓ‚‡‚¯ÂÏ Ò Ó‰ÌÓÈ ËÁ ÔÎÓ˘‡‰ÓÍ Å‡ÈÍÓÌÛð‡. óÂðÂÁ 21 ‰Â̸ ÔÂð‚˚È ‡ÏÂðË͇ÌÒÍËÈ ÍÓÒÏÓ̇‚Ú ÄÎ‡Ì òÂÔ‡ð‰ ÒÓ‚Âð¯ËÎ ÒÛ·Óð·ËڇθÌ˚È ÔÓÎÂÚ. èÂð‚˚È ÎÂÚ‡ÚÂθÌ˚È ‡ÔÔ‡ð‡Ú ̇ å‡ðÒ ·˚Î Á‡ÔÛ˘ÂÌ Ò Å‡ÈÍÓÌÛð‡, ·ÓΠÚÓ„Ó, Ò Å‡ÈÍÓÌÛð‡ ‚ ÍÓÒÏÓÒ ÓÚÔð‡‚ËÎÒfl ÔÂð‚˚È ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËÈ ÚÛðËÒÚ. äðÓÏ ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ Å‡ÈÍÓÌÛð ·˚Î ÒÚ‡ðÚÓ‚ÓÈ ÔÎÓ˘‡‰ÍÓÈ ‰Îfl ÔÂð‚Ó„Ó ÍÓÒÏÓ̇‚Ú‡, ÔÂð‚Ó„Ó ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÚÛðËÒÚ‡, ÔÂð‚Ó„Ó ÎÂÚ‡ÚÂθÌÓ„Ó ‡ÔÔ‡ð‡Ú‡ ̇ å‡ðÒ, ˝ÚÓÚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏ Ó‰ÌÓ‚ðÂÏÂÌÌÓ ·˚Î ÔÓÎË„ÓÌÓÏ, ̇ ÍÓÚÓðÓÏ ÔðÓ‚Ó‰ËÎËÒ¸ ËÒÔ˚Ú‡ÌËfl ÒÓ‚ÂÚÒÍËı ÏÂÊÍÓÌÚËÌÂÌڇθÌ˚ı ·‡ÎÎËÒÚ˘ÂÒÍËı ð‡ÍÂÚ, ‰Âðʇ‚¯Ëı ‚ ̇ÔðflÊÂÌËË ‚ÂÒ¸ ÏËð.
èð‰ÔÓ˜ÚÂÌË – ŇÈÍÓÌÛðÛ ÑÎfl Ôðӂ‰ÂÌËfl ÒÂÍðÂÚÌ˚ı ËÒÔ˚Ú‡ÌËÈ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ‡ÔÔ‡ð‡ÚÓ‚ Ë ð‡Áð‡·ÓÚÓÍ ‚ ÒÙÂð ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓÈ ÚÂıÌËÍË ðÛÍÓ‚Ó‰ÒÚ‚Ó ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ÔÓÒ˜ËÚ‡ÎÓ ‚ÔÓÎÌ ÔðË„Ó‰Ì˚Ï Ï‡ÎÓ̇ÒÂÎÂÌÌ˚È ð‡ÈÓÌ ‚ 2100 ÍÏ ÓÚ åÓÒÍ‚˚, ‚ÓÒÚӘ̠Äð‡Î¸ÒÍÓ„Ó ÏÓðfl. çÓ‚˚È ËÒÔ˚Ú‡ÚÂθÌ˚È ÔÓÎË„ÓÌ ÔÓÎÛ˜ËΠ̇Á‚‡ÌË ŇÈÍÓÌÛð. íÂıÌË͇ ÚÓ„Ó ‚ðÂÏÂÌË Ì ÔÓÁ‚ÓÎfl· ‚ÂÒÚË Ì‡·Î˛‰ÂÌË Á‡ ð‡ÍÂÚ‡ÏË ‚Ì Ôð‰ÂÎÓ‚ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡. ÅÓΠÚÓ„Ó,
117
TOKTAR EBUBEK‹ROV
Uzayda ilk Türk 946 y›l›nda Kazakistan’›n Karagand› flehrinde dünyaya gelen ve as›l mesle¤i pilotluk olan Toktar Ebubekirov, uzaya ç›kan ilk Türk olarak biliniyor. ‹lk uzay uçuflunu 2–10 Ekim 1991 tarihleri 1 aras›nda yapt›. Kazakistan’›n bugünkü Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev’e dahi, 1984 y›l›nda baflbakan seçildi¤inde Baykonur’u tek bafl›na ziyaret etme izni verilmemifl, Rus as›ll› Kazakistan Komünist Partisi Baflkan› Gennadi Kolbin ile gitmesi zorunlu tutulmufltu. Üsse geldiklerinde ise ana binaya sadece Kolbin al›nm›flt›. Nazarbayev, bu olaya çok içerlemifl, sonraki y›llarda Moskova’daki temaslar›nda üssün Kazaklara aç›lmas› için ›srarl› giriflimlerde bulunmufltu. Bu giriflimler SSCB’ nin son günlerinde netice verdi. Kazak astronotlar uçufla haz›rlanmaya bafllad› ve ilk uçufl böylece gerçekleflti. Bu bak›mdan, ilk uçuflun bilimsel yan›ndan çok siyasi yan› a¤›r bas›yordu. Nazarbayev’in de kat›ld›¤› 2 Ekim 1991’de gerçeklefltirilen yolculuk öncesindeki u¤urlama töreni Kazak geleneklerine göre yap›ld›. ‹ki Kazak çad›r› kurulup, davetlilere Kazak Milli Orkestras›’n›n çald›¤› Kazak halk müzi¤i eflli¤inde ikramda bulunuldu. Bu, ba¤›ms›zl›¤›n hemen arefesinde Baykonur’un Kazaklara ait oldu¤unun dünyaya ilan›ndan baflka bir fley de¤ildi. Soyuz TM13 uzay arac› ile gitti¤i Sovyet uzay istasyonu Mir’de 7 gün 22 saat kalarak, uzaya giden “ilk Türk uzay adam›” unvan›n› elde eden Toktar Ebubekirov, dönüflte de ayn› coflku ile karfl›land›. Kazakistan, Ebubekirov’un ard›ndan uzaya ikinci astronotu Talgat Musabayev’i gönderdi. Musabayev ilk iki uçuflunu 1 Temmuz 1994 tarihinde Mir Uzay ‹stasyonu’na, sonrakini ise inflaat› devam eden ve 14 ülkenin ortak oldu¤u Uluslararas› Uzay ‹stasyonu (ISS)’na yapt› (1998). Musabayev, üçüncü yolculu¤unda dünyan›n ilk uzay turisti Amerikal› milyarder Dennis Tito’yu uzaya götüren uzay arac›n›n komutan› idi (2001). Musabayev, uzaya ilk gidiflinde yan›nda Kur’an-› Kerim de götürmüfl, dönüflte Cumhurbaflkan› Nazarbayev’e hediye etmiflti. Bu Kur’an flu anda Cumhurbaflkanl›¤› Müzesi’nde bulunuyor. Kazak astronotlar “bizden de birisi gitti” denilsin diye de¤il, bilimsel çal›flmalarda bulunmak ve bunun süreklili¤ini sa¤lamak maksad›yla uzay programlar›na kat›l›yorlar. Özellikle Musabayev’in gerçeklefltirdi¤i uçufllar Kazakistan aç›s›ndan önemli uçufllard›.Bu uçufllardan 207 gün 12 saat süren 1998 yolculu¤unda Kazakistan’›n yeralt› su kaynaklar›, tar›m potansiyeli, kar kal›nl›¤› ve bunun meydana getirdi¤i nem oran›n›n incelenmesi, maden kaynaklar›n›n gözlemlenip dökümünün al›nmas›, dünya çevresindeki hava katmanlar›n›n incelenmesi çal›flmalar› gerçeklefltirildi.
íéäíÄê ÄìÅÄäàêéÇ
èÂð‚˚È Ú˛ðÓÍ ‚ ÍÓÒÏÓÒ ÄÛ·‡ÍËðÓ‚ – ÔÂð‚˚È Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθ Ú˛ðÍÒÍËı ̇ðÓ‰Ó‚, ÔÓ·˚‚‡‚¯ËÈ ‚ ÍÓÒÏÓÒÂ. èðÓÙÂÒÒËÓ̇θÌ˚È ÎÂÚ˜ËÍ-ËÒÔ˚Ú‡ÚÂθ íÓÍÚ‡ð ÄÛ·‡ÍËðÓ‚ ðÓ‰ËÎÒfl ‚ 1946 „. ‚ ä‡ð‡„‡Ì‰Â. íÖ„ÓÓÍÚ‡ð ÔÂð‚˚È ÔÓÎÂÚ ÒÓÒÚÓflÎÒfl 2-10 ÓÍÚfl·ðfl 1991 „. Ç 1984 „. Ì˚̯ÌËÈ ÔðÂÁˉÂÌÚ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚ ·˚Î ËÁ·ð‡Ì Ôð‰Ò‰‡ÚÂÎÂÏ ëÓ‚ÂÚ‡ ÏËÌËÒÚðÓ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̇. çÂÒÏÓÚðfl ̇ Ú‡ÍÓÈ ‚˚ÒÓÍËÈ ÔÓÒÚ, ÂÏÛ Ì ð‡Áð¯ËÎË Ò‡ÏÓÒÚÓflÚÂθÌÓ ÔÓÒÂÚËÚ¸ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏ Å‡ÈÍÓÌÛð. éÌ ‚˚ÌÛʉÂÌ ·˚Î ÓÚÔð‡‚ËÚ¸Òfl ÚÛ‰‡ ‚ ÒÓÔðÓ‚ÓʉÂÌËË ÔÂð‚Ó„Ó ÒÂÍðÂÚ‡ðfl ñä äÓÏÔ‡ðÚËË ä‡Á‡ıÒڇ̇ ÉÂÌ̇‰Ëfl äÓηË̇, ðÛÒÒÍÓ„Ó ÔÓ Ì‡ˆËÓ̇θÌÓÒÚË. èðË ˝ÚÓÏ ‚ Á‰‡ÌË ÛÔð‡‚ÎÂÌËfl ÔÓÎÂÚ‡ÏË ·˚Î ‰ÓÔÛ˘ÂÌ ÚÓθÍÓ äÓηËÌ. ùÚÓÚ Ù‡ÍÚ Ó˜Â̸ ÔÓ‚ÎËflΠ̇ ç‡Á‡ð·‡Â‚‡, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ‚ ÔÓÒÎÂ‰Û˛˘Ë „Ó‰˚ ÔðË ÔÂð„ӂÓð‡ı Ò åÓÒÍ‚ÓÈ ÓÌ Ì‡ÒÚÓÈ˜Ë‚Ó ‰Ó·Ë‚‡ÎÒfl ÓÚÍð˚ÚËfl ‰ÓÒÚÛÔ‡ ̇ ŇÈÍÓÌÛð ‰Îfl ͇Á‡ıÓ‚. ìÔÓðÒÚ‚Ó ç‡Á‡ð·‡Â‚‡ ‰‡ÎÓ Ò‚ÓË ðÂÁÛθڇÚ˚ ‚ ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ëëëê. èÓÒΠËÌÚÂÌÒË‚ÌÓÈ ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÍË ‚ ÍÓÒÏÓÒ ÓÚÔð‡‚ËÎÒfl ÔÂð‚˚È Í‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍËÈ ÍÓÒÏÓ̇‚Ú. èÂð‚˚È ÔÓÎÂÚ ÒڇΠÒÓ·˚ÚËÂÏ ÒÍÓð ÔÓÎËÚ˘ÂÒÍËÏ, ˜ÂÏ Ì‡Û˜Ì˚Ï. èðË ÒÚ‡ðÚ ÔÂð‚Ó„Ó Í‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓ„Ó ÍÓÒÏÓ̇‚Ú‡, ÍÓÚÓð˚È ÒÓÒÚÓflÎÒfl 2 ÓÍÚfl·ðfl 1991 „., ÔðËÒÛÚÒÚ‚Ó‚‡Î „·‚‡ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÒÛÎÚ‡Ì ç‡Á‡ð·‡Â‚. äÓÒÏÓ̇‚Ú‡ ÔðÓ‚ÓʇÎË ‚ ÍÓÒÏÓÒ ÔÓ Ì‡ˆËÓ̇θÌ˚Ï Ó·˚˜‡flÏ. Å˚ÎË ÛÒÚ‡ÌÓ‚ÎÂÌ˚ ‰‚ ͇Á‡ıÒÍË ˛ðÚ˚, ‚ ÍÓÚÓð˚ı „ÓÒÚflÏ Ôð‰·„‡ÎÓÒ¸ Û„Ó˘ÂÌËÂ, 燈ËÓ̇θÌ˚È ÓðÍÂÒÚð êä ËÒÔÓÎÌflΠ͇Á‡ıÒÍÛ˛ ÏÛÁ˚ÍÛ. ÇÒ ˝ÚÓ ÔðÓËÒıÓ‰ËÎÓ ÌÂÁ‡‰ÓÎ„Ó ‰Ó Ó·ðÂÚÂÌËfl ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÓÏ ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË Ë ÒÚ‡ÎÓ Ò‚ÓÂÓ·ð‡ÁÌ˚Ï Á‡fl‚ÎÂÌËÂÏ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ ıÓÁfl‚‡ ŇÈÍÓÌÛð‡ – ͇Á‡ıÒڇ̈˚. íÓÍÚ‡ð ÄÛ·‡ÍËðÓ‚, ÔÓÎۘ˂¯ËÈ ËÁ‚ÂÒÚÌÓÒÚ¸ Í‡Í ÔÂð‚˚È ‚ ÏËð ÍÓÒÏÓ̇‚Ú Ú˛ðÍÒÍÓ„Ó ÔðÓËÒıÓʉÂÌËfl, ÒÚ‡ðÚÓ‚‡Î ̇ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓÏ ÍÓð‡·Î «ëÓ˛Á íå-13» Ë ‚ Ú˜ÂÌË 7 ÒÛÚÓÍ Ë 22 ˜‡ÒÓ‚ ð‡·ÓڇΠ̇ ·ÓðÚÛ Óð·ËڇθÌÓ„Ó ÍÓÏÔÎÂÍÒ‡ «åËð». Ç ‰Â̸ ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËfl ÍÓÒÏÓ̇‚Ú‡ ̇ áÂÏβ ·˚Î ÛÒÚðÓÂÌ Ú‡ÍÓÈ Ê Ôð‡Á‰ÌËÍ, Í‡Í ‚Ó ‚ðÂÏfl Â„Ó ÒÚ‡ðÚ‡. èÓÒΠÄÛ·‡ÍËðÓ‚‡ ‚ ÍÓÒÏÓÒ ÔÓ·˚‚‡Î ¢ ӉËÌ Í‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍËÈ ÍÓÒÏÓ̇‚Ú – íÓ΄‡Ú åÛÒ‡·‡Â‚. 1 ˲Îfl 1994 „. ÓÌ ÒÓ‚Âð¯ËÎ Ò‚ÓÈ ÔÂð‚˚È ÔÓÎÂÚ Ì‡ Óð·ËڇθÌÛ˛ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÛ˛ ÒÚ‡ÌˆË˛ «åËð», ÔÓÁ‰Ì ÓÌ Ú‡ÍÊ ÒÓ‚Âð¯ËÎ ÔÓÎÂÚ Ì‡ åÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÛ˛ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÛ˛ ÒÚ‡ÌˆË˛ (åäë), ‚ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Â ÍÓÚÓðÓÈ Û˜‡ÒÚ‚Ó‚‡ÎË 14 „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ (1998 „.). Ç 2001 „. åÛÒ‡·‡Â‚Û ‚˚ԇ· ˜ÂÒÚ¸ ·˚Ú¸ ͇ÔËÚ‡ÌÓÏ ÍÓð‡·Îfl, ̇ ÍÓÚÓðÓÏ ÓÚÔð‡‚ËÎÒfl ‚ ÍÓÒÏÓÒ ÔÂð‚˚È ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËÈ ÚÛðËÒÚ ÑÂÌÌËÒ íËÚÓ. ÇÓ ‚ðÂÏfl Ó‰ÌÓ„Ó ËÁ Ò‚ÓËı ÔÓÎÂÚÓ‚ ‚ ÍÓÒÏÓÒ åÛÒ‡·‡Â‚ ‚ÁflÎ Ò ÒÓ·ÓÈ ë‚fl˘ÂÌÌ˚È äÓð‡Ì, ÍÓÚÓð˚È ÔÓÒΠ‚ÓÁ‚ð‡˘ÂÌËfl ·˚Î ‚ðÛ˜ÂÌ ÔðÂÁˉÂÌÚÛ ä‡Á‡ıÒڇ̇ çÛðÒÛÎÚ‡ÌÛ ç‡Á‡ð·‡Â‚Û. ùÚÓÚ äÓð‡Ì ıð‡ÌËÚÒfl ÚÂÔÂ𸠂 ÏÛÁ èðÂÁˉÂÌÚÒÍÓ„Ó ÍÛθÚÛðÌÓ„Ó ˆÂÌÚð‡. ñÂθ ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍËı ÍÓÒÏÓ̇‚ÚÓ‚ Ì ÔðÓÒÚÓ «ÓÚÏÂÚËÚ¸Òfl» ‚ ÍÓÒÏÓÒÂ. 옇ÒÚË ‚ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ÔðÓ„ð‡Ïχı, ð‡ÎËÁÛÂÏ˚ı ‚ ÏËðÂ, Ó˜Â̸ ‚‡ÊÌÓ ‰Îfl ä‡Á‡ıÒڇ̇. èÓÎÂÚ˚ Ò Û˜‡ÒÚËÂÏ åÛÒ‡·‡Â‚‡ ËÏÂÎË ÓÒÓ·Ó Á̇˜ÂÌËÂ. ÇÓ ‚ðÂÏfl ÔÓÎÂÚ‡ 1998 „., ÍÓÚÓð˚È ‰ÎËÎÒfl 207 ÒÛÚÓÍ Ë 12 ˜‡ÒÓ‚, ·˚ÎË Ôðӂ‰ÂÌ˚ ÛÌË͇θÌ˚ ËÒÒΉӂ‡ÌËfl ÔÓ‰ÁÂÏÌ˚ı ‚Ó‰Ì˚ı ðÂÒÛðÒÓ‚ ä‡Á‡ıÒڇ̇, ÒÂθÒÍÓıÓÁflÈÒÚ‚ÂÌÌÓ„Ó ÔÓÚÂ̈ˇ· ðÂÒÔÛ·ÎËÍË, ÚÓ΢ËÌ˚ ÒÌÂÊÌÓ„Ó ÔÓÍðÓ‚‡ Ë Â„Ó ‚ÎËflÌËfl ̇ ‚·ÊÌÓÒÚ¸ ‚ÓÁ‰Ûı‡, ·˚Î Ò‰ÂÎ‡Ì ÔÓ‰Ò˜ÂÚ ÏËÌÂð‡Î¸Ì˚È ðÂÒÛðÒÓ‚, Ôðӂ‰ÂÌÓ ËÒÒΉӂ‡ÌË ‡ÚÏÓÒÙÂð˚.
ÓÚ‰‡ÎÂÌÌÓ ÏÂÒÚÓ, ËÁ·ð‡ÌÌÓ ‰Îfl ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ, ӷ·‰‡ÎÓ ‚ÔÓÎÌ ·Î‡„ÓÔðËflÚÌ˚ÏË ÛÒÎÓ‚ËflÏË ‰Îfl Ôðӂ‰ÂÌËfl ÔÓ‰Ó·Ì˚ı ËÒÔ˚Ú‡ÌËÈ. Ä ÔðÓıӉ˂¯‡fl ÌÂÔÓ‰‡ÎÂÍÛ ÊÂÎÂÁÌÓ‰ÓðÓÊ̇fl χ„ËÒÚð‡Î¸ ‰ÓÎÊ̇ ·˚· ӷ΄˜ËÚ¸ „ðÛÁÓÔÂð‚ÓÁÍË. èÎÓ˘‡‰¸ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ Ôð‚˚¯‡ÂÚ ÔÎÓ˘‡‰¸ äËÔð‡, ð‡ÒÒÚÓflÌËÂ Ò Á‡Ô‡‰‡ ̇ ‚ÓÒÚÓÍ ÒÓÒÚ‡‚ÎflÂÚ 125 ÍÏ, ‡ Ò Ò‚Âð‡ ̇ ˛„ – 85 ÍÏ. ëÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó ÔÓÎË„Ó̇ ̇˜‡ÎÓÒ¸ ‚ 1955 „., ÓÙˈˇθÌÓ ÓÚÍð˚ÚË ÒÓÒÚÓflÎÓÒ¸ ‚ χ 1957 „., ÚÓ„‰‡ Ê ·˚ÎÓ Á‡‚Âð¯ÂÌÓ ÒÓÁ‰‡ÌË ÔÂð‚ÓÈ ÏÂÊÍÓÌÚËÌÂÌڇθÌÓÈ ·‡ÎÎËÒÚ˘ÂÒÍÓÈ ð‡ÍÂÚ˚ ëë-6, ÔÂð‚˚È Û‰‡˜Ì˚È ÔÛÒÍ ÍÓÚÓðÓÈ ÒÓÒÚÓflÎÒfl ‚ ‡‚„ÛÒÚ 1957 „. ŇÈÍÓÌÛð ð‡ÒÔÓ·„‡ÎÒfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË ÔÎÓ˘‡‰¸˛ 11 Ú˚Ò. ÍÏ2. Ç Òð‡‚ÌÂÌËË Ò ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏÓÏ ËÏ. äÂÌÌÂ‰Ë ‚ ëòÄ Å‡ÈÍÓÌÛð Á‡ÌËχΠ·Óθ¯Û˛ ÚÂððËÚÓð˲. Ç 70-ı „„. Á‰ÂÒ¸ ·˚ÎÓ ÓÍÓÎÓ 80 ÒÚ‡ðÚÓ‚˚ı ÔÎÓ˘‡‰ÓÍ. äÓÒÏÓ‰ðÓÏ Ôð‰ÒÚ‡‚ÎflÎ ÒÓ·ÓÈ „ðÓχ‰Ì˚È ÍÓÏÔÎÂÍÒ, „‰Â ÔðÓ‚Ó‰ËÎËÒ¸ ËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍËÂ, ÍÓÌÒÚðÛÍÚÓðÒÍËÂ, ËÒÔ˚Ú‡ÚÂθÌ˚Â Ë ÏÓÌÚ‡ÊÌ˚ ð‡·ÓÚ˚. ëÓÒÚ‡‚Ì˚ ˜‡ÒÚË ð‡ÍÂÚ-ÌÓÒËÚÂÎÂÈ ‰ÓÒÚ‡‚ÎflÎËÒ¸ ÔÓ ÊÂÎÂÁÌÓÈ ‰ÓðÓ„Â, ‡ ˆÂÌÌ˚ ÔðË·Óð˚ Ò‡ÏÓÎÂÚ‡ÏË Ë ‚˚„ðÛʇÎËÒ¸ ‚ ‡˝ðÓÔÓðÚÛ, ÍÓÚÓð˚È Ì‡ıÓ‰ËÎÒfl ‚ ÌÂÒÍÓθÍËı ÍËÎÓÏÂÚð‡ı ÓÚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ. äÓÌÚðÓθ Á‡ ÚÂıÌ˘ÂÒÍËÏ ÒÓÒÚÓflÌËÂÏ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ‡ÔÔ‡ð‡ÚÓ‚ ‚ÔÎÓÚ¸ ‰Ó ÏÓÏÂÌÚ‡ Ëı ÓÚð˚‚‡ ÓÚ áÂÏÎË ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎflÎÒfl Ú‡ÍÊÂ Ò ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ. ŇÈÍÓÌÛð, Ò ÍÓÚÓðÓ„Ó Á‡ ‚ðÂÏfl Â„Ó ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ·˚ÎÓ Á‡ÔÛ˘ÂÌÓ ÓÍÓÎÓ 180
S›r dolu üs Ruslar, özellikle Amerikan gizli servisi CIA’n›n ve di¤er Bat›l› ülke istihbarat servislerinin muhtemel sabotajlar›n› önlemek maksad›yla Baykonur’un ad›n›, yerini ve ifllevini y›llarca gizledi. Hatta Baykonur’dan yüzlerce km uzakl›ktaki Jezkazgan kentine ba¤l› Baykonur isimli bir baflka yerleflim yerinde üssün maketten kopyas› kuruldu. Posta adresi olarak Taflkent kullan›ld›. Yuri Gagarin bile 1961’de uzaya gitmeden önce kar›s› Valentina’ya “Taflkent’e gidiyorum” diyerek evden ayr›lm›flt›. Baykonur uzay üssünün o dönemdeki ad› (Taflkent–3), uçufl alan›n›n ad› ise (Taflkent–2) idi. (Pravda Vostoka, 18 Nisan 2000.) SSCB üssü gizlemek için yo¤un gayret sarf ettiyse de daha üssün aç›l›fl›ndan 6 ay bile geçmeden Amerikan U–2 casus uçaklar›, Baykonur’a uzanan demiryolunu takip ederek üssün varl›¤›ndan haberdar olmufltu. Fakat ayr›nt›lar y›llarca çözülemedi.
äÓÒÏÓ‰ðÓÏ – Í·‰ÂÁ¸ Á‡„‡‰ÓÍ è˚Ú‡flÒ¸ Ôð‰ÓÚ‚ð‡ÚËÚ¸ ‚ÓÁÏÓÊÌÓ ÔðÓÌËÍÌÓ‚ÂÌË ‡ÏÂðË͇ÌÒÍÓÈ ð‡Á‚‰ÍË CIA Ë ð‡Á‚‰˚‚‡ÚÂθÌ˚ı Óð„‡ÌÓ‚ ‰ðÛ„Ëı ÒÚð‡Ì, ëÓ‚ÂÚÒÍÓ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó ‰Ó΄Ë „Ó‰˚ ÒÍð˚‚‡ÎÓ Ì‡ÒÚÓfl˘Â ÏÂÒÚÓ̇ıÓʉÂÌËÂ, ̇Á‚‡ÌËÂ Ë ÔðË̈ËÔ˚ ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl ŇÈÍÓÌÛð‡. ÅÓΠÚÓ„Ó, Á‡ ÌÂÒÍÓθÍÓ ÒÓÚ ÍËÎÓÏÂÚðÓ‚ ÓÚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ, ÌÂÔÓ‰‡ÎÂÍÛ ÓÚ Ì‡ÒÂÎÂÌÌÓ„Ó ÔÛÌÍÚ‡, ÍÓÚÓð˚È ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓ Ì‡Á˚‚‡ÎÒfl ŇÈÍÓÌÛð Ë ÔÓ‰˜ËÌflÎÒfl „. ÜÂÁ͇Á„‡Ì, ·˚Î ÒÓÓðÛÊÂÌ Ï‡ÍÂÚ – ÍÓÔËfl ÒÚ‡ðÚÓ‚˚ı ÛÒÚðÓÈÒÚ‚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ. ÑÎfl ÔÓ˜ÚÓ‚ÓÈ ÔÂðÂÔËÒÍË ËÒÔÓθÁÓ‚‡ÎÒfl ‡‰ðÂÒ ‚ 퇯ÍÂÌÚÂ. à ‰‡Ê ûðËÈ É‡„‡ðËÌ ‚ 1961 „., ÛÂÁʇfl ËÁ ‰Óχ, ˜ÚÓ·˚ ÒÓ‚Âð¯ËÚ¸ ÔÂð‚˚È ‚ ËÒÚÓðËË ˜ÂÎӂ˜ÂÒÚ‚‡ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËÈ ÔÓÎÂÚ, ÔðÓ˘‡flÒ¸ Ò ÒÛÔðÛ„ÓÈ, Ò͇Á‡Î, ˜ÚÓ Â‰ÂÚ ‚ 퇯ÍÂÌÚ. ä‡ÍÓÂ-ÚÓ ‚ðÂÏfl ̇ÒÂÎÂÌÌ˚È ÔÛÌÍÚ ÌÂÔÓ‰‡ÎÂÍÛ ÓÚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ ̇Á˚‚‡ÎÒfl 퇯ÍÂÌÚ-3, ‡ Ò‡Ï ÔÓÎË„ÓÌ – 퇯ÍÂÌÚ-2. (èð‡‚‰‡ ÇÓÒÚÓ͇, ‹ 18, 2000.) çÂÒÏÓÚðfl ̇ ÌÂχÎ˚ ÛÒËÎËfl ëëëê, Ôð‰ÔðËÌflÚ˚ ‰Îfl ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ ÒÍð˚Ú¸ ÏÂÒÚÓ̇ıÓʉÂÌË ÔÓÎË„Ó̇, ¢ Á‡ 6 ÏÂÒflˆÂ‚ ‰Ó Â„Ó ‚‚‰ÂÌËfl ‚ ˝ÍÒÔÎÛ‡Ú‡ˆË˛ ‡ÏÂðË͇ÌÒÍË ҇ÏÓÎÂÚ˚-ð‡Á‚‰˜ËÍË U-2 ÔðÓ‚Ó‰ËÎË ð‡Á‚‰ÍÛ ÊÂÎÂÁÌÓÈ ‰ÓðÓ„Ë, ‚Â‰Û˘ÂÈ Í Å‡ÈÍÓÌÛðÛ Ë Ú‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ ÛÁ̇ÎË Ó ÌÓ‚ÓÏ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓÏ ÔÓÎË„ÓÌÂ. é‰Ì‡ÍÓ Ì‡ ÔðÓÚflÊÂÌËË ÏÌÓ„Ëı ÎÂÚ ÔÓ‰ðӷ̇fl ËÌÙÓðχˆËfl Ó ÔÓÎË„ÓÌ ·˚· ̉ÓÒÚÛÔ̇.
Baykonur, 11 bin kilometrekare gibi genifl bir alan üzerine oturuyordu. Büyüklük aç›s›ndan ABD’nin Kennedy Uzay Merkezi ile k›yaslanan Baykonur, oturdu¤u alan itibariyle buradan çok daha genifl bir üstü. 1970’li y›llar›n ortalar›nda üste en az 80 f›rlatma rampas› bulunuyordu. Üs ayn› zamanda, test, araflt›rma–gelifltirme ve füze montaj çal›flmalar›n›n yürütüldü¤ü genifl bir endüstri kompleksine de sahipti. Roket parçalar› ço¤unlukla demiryolu ile getiriliyor, baz› hassas parçalar ise uçaklar ile üssün birkaç km yak›n›ndaki havaalan›na indiriliyordu. F›rlat›lan araçtaki en son roket parças›n›n ayr›ld›¤› zamana kadarki kontroller tamamen Baykonur yer istasyonlar›ndan yap›l›yordu. Stratejik önemini bugün de muhafaza eden Baykonur’dan flimdiye kadar 180 uzay aparat› ve binden fazla balistik füzenin f›rlat›ld›¤› belirtiliyor. Kazak–Rus hükümetler aras› komisyonunun 1997 y›l› bafl›nda bu üsse biçti¤i de¤er, 23,9 milyar dolar. (Kadir Dikbafl, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Olaylar Kronolojisi, ‹stanbul, 1997, s.299.)
Uzay flehri Baykonur Bafllang›çta üssün yak›nlar›nda yeni bir flehir kurma düflüncesi yoktu. Çal›flanlar›n asker olaca¤› ve k›sa süreli kalacaklar› san›l›yordu. Ancak araflt›rmalar uzun süreli ikameti ve di¤er sivil çal›flanlar› da gerektiriyordu. Gittikçe artan uzman say›s› ve ailelerinin de gelmesi, zaman içinde Baykonur’un büyük bir flehre dönüflmesine neden oldu. 1958’den sonra
ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ‡ÔÔ‡ð‡ÚÓ‚ Ë ·ÓΠÚ˚Òfl˜Ë ·‡ÎÎËÒÚ˘ÂÒÍËı ð‡ÍÂÚ, ÔÓ ÒÂÈ ‰Â̸ ÒÓıð‡ÌflÂÚ Ò‚Ó ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓ Á̇˜ÂÌËÂ. ëÙÓðÏËðÓ‚‡Ì̇fl ‚ 1997 „. êÓÒÒËÈÒÍÓä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒ͇fl åÂÊÔð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ÂÌ̇fl ÍÓÏËÒÒËfl ÔÓ ÍÓÏÔÎÂÍÒÛ «Å‡ÈÍÓÌÛð» ÓˆÂÌË· ·‡Î‡ÌÒÓ‚Û˛ ÒÚÓËÏÓÒÚ¸ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ ‚ 23,9 ÏÎð‰. ‰ÓÎÎ. (Kadir Dikbafl, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Olaylar Kronolojisi, ëڇϷÛÎ, 1997, Ò.299.)
äÓÒÏ˘ÂÒÍËÈ „ÓðÓ‰ÓÍ «Å‡ÈÍÓÌÛð» èÓ̇˜‡ÎÛ ÒÓÁ‰‡ÚÂÎË ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ Ì Ô·ÌËðÓ‚‡ÎË ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Ó Ì‡ÒÂÎÂÌÌÓ„Ó ÔÛÌÍÚ‡ ·ÎËÁ ÔÓÎË„Ó̇. èð‰ÔÓ·„‡ÎÓÒ¸, ˜ÚÓ Ì‡ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏ ·Û‰ÛÚ ð‡·ÓÚ‡Ú¸ ‚ÓÂÌÌ˚Â, ÍÓÚÓð˚ ‰ÓÎÊÌ˚ ·Û‰ÛÚ Ì‡ıÓ‰ËÚ¸Òfl Ú‡Ï ‚ Ú˜ÂÌË ÒðÓ͇ ÒÎÛÊ·˚. é‰Ì‡ÍÓ ÔðÓ‚Ó‰ËÏ˚ ð‡·ÓÚ˚ Ë Ì‡Û˜Ì˚ ËÒÒΉӂ‡ÌËfl Úð·ӂ‡ÎË „ð‡Ê‰‡ÌÒÍËı ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚ Ë Ëı ‰Ó΄ӂðÂÏÂÌÌÓ„Ó Ôð·˚‚‡ÌËfl ̇ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏÂ. èÓÒÚÂÔÂÌÌÓ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚ Û‚Â΢˂‡ÎÓÒ¸, ÏÌÓ„Ë ÔðËÂÁʇÎË Ò ÒÂϸflÏË, Ë Ú‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ Å‡ÈÍÓÌÛð Ôð‚ð‡ÚËÎÒfl ‚ Ì·Óθ¯ÓÈ „ÓðÓ‰. Ç 1958 „. ÓÌ ÔÓÎÛ˜ËΠ̇Á‚‡ÌË «ãÂÌËÌÒÍ», ‡ ÔÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ ëëëê ‚ 1996 „. ·˚Î ÔÂðÂËÏÂÌÓ‚‡Ì ‚ ŇÈÍÓÌÛð. Ç 1957 „. ̇ÒÂÎÂÌË „ÓðÓ‰‡ ÒÓÒÚ‡‚ÎflÎÓ 50 Ú˚Ò. ˜ÂÎ., ‚ 1990 „. ‚˚ðÓÒÎÓ ‰Ó 70 Ú˚Ò. Ç ãÂÌËÌÒÍ ·˚ÎË ÒÓÁ‰‡Ì˚ Ó·˙ÂÍÚ˚ ËÌÙð‡ÒÚðÛÍÚÛð˚, ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚ ‰Îfl ÌÓðχθÌÓ„Ó ÔðÓÊË‚‡ÌËfl β‰ÂÈ. ç‡ðfl‰Û Ò ‚ÓÂÌÌÓÈ Ë Ì‡Û˜ÌÓËÒÒΉӂ‡ÚÂθÒÍÓÈ ÚÂıÌËÍÓÈ, ̇ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏÂ
Stratejik önemini bugün de muhafaza eden Baykonur’dan flimdiye kadar 180 uzay arac› ve binden fazla balistik füzenin f›rlat›ld›¤› belirtiliyor.
ŇÈÍÓÌÛð, Ò ÍÓÚÓðÓ„Ó Á‡ ‚ðÂÏfl Â„Ó ÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡ÌËfl ·˚ÎÓ Á‡ÔÛ˘ÂÌÓ ÓÍÓÎÓ 180 ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ‡ÔÔ‡ð‡ÚÓ‚ Ë ·ÓΠÚ˚Òfl˜Ë ·‡ÎÎËÒÚ˘ÂÒÍËı ð‡ÍÂÚ, ÔÓ ÒÂÈ ‰Â̸ ÒÓıð‡ÌflÂÚ Ò‚Ó ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓ Á̇˜ÂÌËÂ. 119
Gittikçe artan uzman say›s› ve ailelerinin de gelmesi, zaman içinde Baykonur'un büyük bir flehre dönüflmesine neden oldu.
èÓÒÚÂÔÂÌÌÓ ÍÓ΢ÂÒÚ‚Ó ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚ Û‚Â΢˂‡ÎÓÒ¸, ÏÌÓ„Ë ÔðËÂÁʇÎË Ò ÒÂϸflÏË, Ë Ú‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ Å‡ÈÍÓÌÛð Ôð‚ð‡ÚËÎÒfl ‚ Ì·Óθ¯ÓÈ „ÓðÓ‰. 120
Leninsk ad› verilen flehir, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan 1996’da tekrar Baykonur ad›n› ald›. 1975’te 50 bin, 1990’da da 75 bin nüfusa ulaflt›. Bir uzay flehri için gerekli her türlü tesis infla edildi. Baykonur’da askeri ve teknik ekipman ve tesislerin yan›nda kozmonot e¤itim merkezi, laboratuarlar, t›bb› kompleks, spor merkezi ve kozmonotlar›n dinlendi¤i kozmonot oteli de bulunmaktad›r. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra resmen Kazakistan’›n olan Baykonur’da Kazak ve Ruslar iç içe yaflamaktad›r. Kentte iki anayasa, iki dil, iki ayr› güvenlik gücü ve iki ayr› yarg› organ› bulunuyor. Kent nüfusunun ço¤unlu¤unu Ruslar oluflturmakla birlikte Rusya, 48 y›ld›r Kazakistan’da yürüttü¤ü uzay çal›flmalar›n› yavafl yavafl ülkesine tafl›may›, bu kentte yaflayan Ruslar› da uzun vadede Rusya’n›n de¤iflik bölgelerine yerlefltirmeyi planl›yor.
Ruslar 2050’ye kadar Baykonur’da Baykonur, 28 Mart 1994 tarihinde Kazak ve Rus hükümetlerince var›lan anlaflma gere¤i y›ll›k 115 milyon dolar bedelle 20 y›ll›¤›na Rusya’ya kiraland›. 10 Ocak 2001 tarihinde yap›lan yeni bir anlaflmayla da kira süresi ayn› bedel ve flartlarla 10 y›l uzat›larak 30 y›la ç›kar›ld›. 9 Ocak 2004 tarihinde imzalanan yeni bir anlaflmayla da süre 2050 y›l›na kadar uzat›ld›. Böylece Rusya, uzay çal›flmalar›n›n ve savunma sisteminin vazgeçilmez bir parças› olarak gördü¤ü Baykonur’u 46 y›l daha kullanma imkan›na kavufltu. Rusya Devlet Baflkan› Vladimir Putin’in Astana’y› ziyareti s›ras›nda imzalanan anlaflmaya göre, y›ll›k kira bedeli ayn› kald›. Baykonur uzay üssünde yürütülecek ortak projelere Kazak ve Rus uzmanlar›n eflit statüyle kat›l›m›na imkân sa¤layan yeni anlaflmada, üste yürütülecek uzay çal›flmalar›nda yeni, çevresel bak›mdan güvenli roket ve araç kullan›m› ile bu çal›flmalara Kazakistan’›n kat›l›m›n›n art›r›lmas› öngörüldü.
ÙÛÌ͈ËÓÌËðÛÂÚ ˆÂÌÚð ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÍË ÍÓÒÏÓ̇‚ÚÓ‚, ··Óð‡ÚÓðËË, ·ÓθÌˈ‡, ÒÔÓðÚË‚Ì˚È ÍÓÏÔÎÂÍÒ, „ÓÒÚËÌˈ‡ «äÓÒÏÓ̇‚Ú». ç‡ Å‡ÈÍÓÌÛðÂ, ÍÓÚÓð˚È ÔÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ Ó͇Á‡ÎÒfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ„Ó ä‡Á‡ıÒڇ̇, ðfl‰ÓÏ ‰ðÛ„ Ò ‰ðÛ„ÓÏ ÔðÓÊË‚‡ÂÚ ÏÌÓ„Ó ðÛÒÒÍËı Ë Í‡Á‡ıÒÍËı ÒÂÏÂÈ. ÉÓðÓ‰ ӷ·‰‡ÂÚ ÓÒÓ·˚Ï ÒÚ‡ÚÛÒÓÏ: Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ÓÌ fl‚ÎflÂÚÒfl ‡‰ÏËÌËÒÚð‡ÚË‚ÌÓÚÂððËÚÓðˇθÌÓÈ Â‰ËÌˈÂÈ ä‡Á‡ıÒڇ̇, Ò ‰ðÛ„ÓÈ – ÒÛ·˙ÂÍÚÓÏ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË. ÅÓθ¯Û˛ ˜‡ÒÚ¸ ̇ÒÂÎÂÌËfl ŇÈÍÓÌÛð‡ ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛Ú „ð‡Ê‰‡Ì êÓÒÒËË. èðË ˝ÚÓÏ ðÛÍÓ‚Ó‰ÒÚ‚Ó êî ÒÚðÂÏËÚÒfl ÔÓÒÚÂÔÂÌÌÓ ÔÂðÂÌÂÒÚË ð‡·ÓÚ˚ ÔÓ ÓÒ‚ÓÂÌ˲ ÍÓÒÏÓÒ‡, ÍÓÚÓð˚ ÔÓÒΉÌË 48 ÎÂÚ ÔðÓ‚Ó‰flÚÒfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË ä‡Á‡ıÒڇ̇, ̇ ÚÂððËÚÓð˲ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË. äðÓÏ ˝ÚÓ„Ó, Ô·ÌËðÛÂÚÒfl ÔÂðÂÒÂÎÂÌË ðÓÒÒËÈÒÍÓ„Ó Ì‡ÒÂÎÂÌËfl ŇÈÍÓÌÛð‡ ‚ „ÓðÓ‰‡ Ë ð‡ÈÓÌ˚ êî.
êÓÒÒËfl ÓÒÚ‡ÌÂÚÒfl ̇ ŇÈÍÓÌÛð ‰Ó 2050 „. 28 χðÚ‡ 1994 „. ÒÓÒÚÓflÎËÒ¸ ÔÂð„ӂÓð˚ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚ êÓÒÒËË Ë ä‡Á‡ıÒڇ̇, ‚ ðÂÁÛθڇÚ ÍÓÚÓð˚ı ·˚Î ÔÓ‰ÔËÒ‡Ì ‰Ó„Ó‚Óð Ó· ‡ðẨ ŇÈÍÓÌÛð‡ ̇ 20 ÎÂÚ. ëÚÓËÏÓÒÚ¸ ‡ðẨ˚ ÒÓÒÚ‡‚Îfl· 115 ÏÎÌ. ‰ÓÎÎ. ‚ „Ó‰. 10 flÌ‚‡ðfl 2001 „. ·˚Î ÔÓ‰ÔËÒ‡Ì ÌÓ‚˚È ‰Ó„Ó‚Óð, Òӄ·ÒÌÓ ÍÓÚÓðÓÏÛ ÒðÓÍ ‡ðẨ˚ ̇ ÔðÂÊÌËı ÛÒÎÓ‚Ëflı ·˚Î ÔðÓ‰ÓÎÊÂÌ Â˘Â Ì‡ 10 ÎÂÚ. 9 flÌ‚‡ðfl 2004 „. ÒÓÒÚÓflÎÓÒ¸ ÔÓ‰ÔËÒ‡ÌË ӘÂð‰ÌÓ„Ó ‰Ó„Ó‚Óð‡, ‚ ÍÓÚÓðÓÏ Û͇Á˚‚‡ÎÓÒ¸, ˜ÚÓ ÒðÓÍ ‡ðẨ˚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ ÔðÓ‰ÎÂÌ ‰Ó 2050 „. í‡ÍËÏ Ó·ð‡ÁÓÏ, êÓÒÒËfl ÔÓÎۘ˷ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË Â˘Â 46 ÎÂÚ ËÒÔÓθÁÓ‚‡Ú¸ ŇÈÍÓÌÛð, ÒÚ‡‚¯ËÈ ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚Ï ˝ÎÂÏÂÌÚÓÏ ÓÒ‚ÓÂÌËfl ÍÓÒÏÓÒ‡ Ë Ó·ÂÒÔ˜ÂÌËfl ·ÂÁÓÔ‡ÒÌÓÒÚË êî. ÑÓ„Ó‚Óð ·˚Î ÔÓ‰ÔËÒ‡Ì ‚Ó ‚ðÂÏfl ‚ËÁËÚ‡ ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ êÓÒÒËË Ç·‰ËÏËð‡ èÛÚË̇ ‚ ÄÒÚ‡ÌÛ. ëÚÓËÏÓÒÚ¸ ‡ðẨ˚ ÓÒڇ·Ҹ ÔðÂÊÌÂÈ. èÓ‰ÔËÒ‡ÌÌÓ Òӄ·¯ÂÌË Ôð‰ÛÒχÚðË‚‡ÂÚ ð‡‚Ì˚ ÛÒÎÓ‚Ëfl ÔÓ ˝ÍÒÔÎÛ‡Ú‡ˆËË ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ ‰Îfl ðÓÒÒËÈÒÍÓÈ Ë Í‡Á‡ıÒÍÓÈ ÒÚÓðÓÌ. Ç ‰ÓÍÛÏÂÌÚ „Ó‚ÓðËÎÓÒ¸ Ó ÚÓÏ, ˜ÚÓ Ì‡ ŇÈÍÓÌÛð ·Û‰ÂÚ ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎflÚ¸Òfl ð‡ÎËÁ‡ˆËfl ÌÓ‚˚ı ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ı ÔðÓÂÍÚÓ‚, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠÔÓ ÒÓÁ‰‡Ì˲ ÌÓ‚˚ı ˝ÍÓÎӄ˘ÂÒÍË ·ÂÁÓÔ‡ÒÌ˚ı ð‡ÍÂÚÌÓ-ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ÍÓÏÔÎÂÍÒÓ‚. äðÓÏ ˝ÚÓ„Ó, Ôð‰ÔÓ·„‡ÎÓÒ¸ ÔÓ‚˚ÒËÚ¸ ‰Óβ Û˜‡ÒÚËfl ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ‚ ˝ÚËı ÔðÓÂÍÚ‡ı. éÒÌÓ‚Ì˚ Ôð˘ËÌ˚, Á‡ÒÚ‡‚Ë‚¯Ë ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì ÔÂð‰‡Ú¸ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏ ‚ ‡ðÂÌ‰Û êÓÒÒËË, ÒÓÒÚÓflÚ ‚ ÌÂı‚‡ÚÍ ‰ÓÒÚ‡ÚÓ˜ÌÓ„Ó ÍÓ΢ÂÒÚ‚‡ Í‚‡ÎËÙˈËðÓ‚‡ÌÌ˚ı ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚, ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚ı ‰Îfl ÔÓ‰‰ÂðʇÌËfl ÌÓðχθÌÓ„Ó ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡ÌËfl ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ, ‡ Ú‡ÍÊ ‚ ÓÚÒÛÚÒÚ‚ËË ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚ı ËÒÚÓ˜ÌËÍÓ‚ ÙË̇ÌÒËðÓ‚‡ÌËfl. êÓÒÒËfl ËÒÔÓθÁÛÂÚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓÏ Ì ÚÓθÍÓ ‰Îfl ‚‰ÂÌËfl ÒÓ·ÒÚ‚ÂÌÌ˚ı „ð‡Ê‰‡ÌÒÍËı Ë ‚ÓÂÌÌ˚ı ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ÔðÓ„ð‡ÏÏ, ÌÂÒÍÓθÍÓ
Kazakistan için büyük önem tafl›yan üssün Rusya’ya kiralanmas›ndaki en önemli nedenlerden birisi on binlerce e¤itimli uzman›n çal›flt›¤› üssü iflletecek yeterli say›da Kazak eleman bulunmay›fl›, di¤eri de finansman sorunudur. Rusya, kiralam›fl oldu¤u üssü sadece kendisinin sivil ve askerî çal›flmalar›n›n yan›s›ra yabanc›lar›n kullan›m›na da açm›flt›r. Üsten her f›rlatma bafl›na ortalama 13,5 milyon dolar para kazanmaktad›r. ABD ve Avrupa ülkeleriyle yürütülen ortak uzay çal›flmalar›n›n baz› aflamalar› Baykonur’da gerçeklefltirilmekte, bunlardan baz›lar›na Kazak uzmanlar da kat›lmaktad›r. Son y›llarda Bat›l› flirketlerin ilgisi de artm›flt›r. 1998 y›l›nda Iridium’un 7 haberleflme uydusu, 2000 y›l›nda da Amerikan haberleflme uydusu CD-Radio-2 bu üsten f›rlat›ld›. ‹nsano¤lunun yapt›¤› en genifl mekânl› uzay arac› olacak olan ve yap›m›na baflta Rusya, ABD ve Avrupa Birli¤i olmak üzere Japonya, Kanada, Brezilya’n›n da katk›da bulundu¤u Uluslararas› Uzay ‹stasyonu ile ilgili uçufllar›n pek ço¤u da Baykonur’dan yap›l›yor. ‹stasyon inflaat›n›n 2006 y›l›nda bitirilmesi ve 10 y›l hizmet vermesi planlan›yor. Rusya Baykonur’daki f›rlatma rampalar›n› sadece sivil amaçlar için de¤il, askeri amaçlar için de kullan›yor. SSCB döneminde üsde bütün h›z›yla devam eden RS–18 k›talararas› balistik füze denemeleri, da¤›lmadan sonra Rusya Federasyonu taraf›ndan seyrek de olsa sürdürüldü. Rusya’n›n alt›na imza att›¤› START II nükleer silahlar›n s›n›rland›r›lmas› anlaflmas›na göre, bu füzeleri devre d›fl› b›rakmas› gerekiyor ancak, ABD’nin tepkilerine ra¤men denemeleri sona erdirmifl de¤il.
Kazaklar gelece¤e haz›rlan›yor Çevrenin ve insanlar›n u¤rad›¤› zararlar› en aza indirmeyi planlayan Kazakistan flimdi Baykonur’dan gerçeklefltirilen her ticari uçufl bafl›na yüzde 3 ile 5 aras›nda komisyon almay› planl›yor. Kira süresinin dolaca¤› 2050 sonras›na da kararl› bir flekilde haz›rlanan Kazakistan, uzay çal›flmalar›nda ad›ndan söz ettirmeyi planl›yor. Bugüne kadar Talgat Musabayev ve Toktar Ebubekirov isimli astronotlar›n› üç kez uzaya gönderdi. Anlaflmalar çerçevesinde Rus uzmanlar ilk aflamada 30 Kazak uzmana özel e¤itim verdi. Kazakistan için yeniden inflas› planlanan Bayterek füze haz›rlama ve f›rlatma kompleksinin proje çal›flmalar› da bir süre önce bafllat›ld›. Kompleks, 1980’li y›llarda geçici olarak kapat›lm›fl bir daha da faaliyete geçirilememiflti. Bayterek art›k Kazakistan’›n kendi uzay üssü olacak ve buradan yeni tip uzay mekikleri f›rlat›labilecek. Proje için 200 milyon dolar bütçe ayr›ld›. Kazakistan’a ait ilk haberleflme uydusu KazSat’›n da bu y›l içinde f›rlat›lmas› planlan›yor.
ÎÂÚ Ì‡Á‡‰ Ò˛‰‡ ÓÚÍð˚ÎË ‰ÓÒÚÛÔ ËÌÓÒÚð‡Ìˆ‡Ï. ä‡Ê‰˚È Á‡ÔÛÒÍ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ‡ÔÔ‡ð‡Ú‡ Ò Å‡ÈÍÓÌÛð‡ ÔðËÌÓÒËÚ ‰ÓıÓ‰ ÓÍÓÎÓ 13,5 ÏÎÌ. ‰ÓÎÎ. çÂÍÓÚÓð˚ ˝Ú‡Ô˚ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌ˚ı Ò ëòÄ Ë Ö‚ðÓÔÓÈ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ÔðÓ„ð‡ÏÏ ð‡ÎËÁÛ˛ÚÒfl ̇ ŇÈÍÓÌÛðÂ, ‚ ÌÂÍÓÚÓð˚ı ËÁ ˝ÚËı ÔðÓ„ð‡ÏÏ Û˜‡ÒÚ‚Û˛Ú Í‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍË ÒÔˆˇÎËÒÚ˚. Ç ÔÓÒΉÌË „Ó‰˚ ‚ÓÁðÓÒ ËÌÚÂðÂÒ Í Å‡ÈÍÓÌÛðÛ Û ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ÍÓÏÔ‡ÌËÈ. Ç 1998 „. Ò ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ ·˚ÎË Á‡ÔÛ˘ÂÌ˚ 7 ÒÔÛÚÌËÍÓ‚ Ò‚flÁË «àðˉËÛÏ», ‚ 2000 „. ‡ÏÂðË͇ÌÒÍËÈ ÒÔÛÚÌËÍ Ò‚flÁË «CD-Radio-2». åÌÓ„Ë ÔÓÎÂÚ˚, Ò‚flÁ‡ÌÌ˚Â Ò ÔðÓÂÍÚÓÏ åÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓÈ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓÈ Òڇ̈ËË, ‚ ÒÚðÓËÚÂθÒÚ‚Â ÍÓÚÓðÓÈ ÔðËÌËχ˛Ú Û˜‡ÒÚË êÓÒÒËfl, ëòÄ, Ö‚ðÓÒÓ˛Á, ‡ Ú‡ÍÊ üÔÓÌËfl, ä‡Ì‡‰‡, Åð‡ÁËÎËfl, ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚Îfl˛ÚÒfl ÒÓ ÒÚ‡ðÚÓ‚˚ı ÔÎÓ˘‡‰ÓÍ Å‡ÈÍÓÌÛð‡. ëÚðÓËÚÂθÒÚ‚ åäë Ô·ÌËðÛÂÚÒfl Á‡‚Âð¯ËÚ¸ ‚ 2006 „. èð‰ÔÓ·„‡ÂÚÒfl, ˜ÚÓ Òڇ̈Ëfl ·Û‰ÂÚ ÙÛÌ͈ËÓÌËðÓ‚‡Ú¸ ̇ ÔðÓÚflÊÂÌËË 10 ÎÂÚ. ëÚ‡ðÚÓ‚˚ ÔÎÓ˘‡‰ÍË Å‡ÈÍÓÌÛð‡ ËÒÔÓθÁÛ˛ÚÒfl Ë ‚ ‚ÓÂÌÌ˚ı ˆÂÎflı. ÇÓ ‚ðÂÏÂ̇ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ ̇ ŇÈÍÓÌÛð ‡ÍÚË‚ÌÓ ÔðÓ‚Ó‰ËÎËÒ¸ ËÒÔ˚Ú‡ÌËfl ÏÂÊÍÓÌÚËÌÂÌڇθÌÓÈ ·‡ÎÎËÒÚ˘ÂÒÍÓÈ ð‡ÍÂÚ˚ êë-18. èðÓ‰ÓÎʇÎËÒ¸ ÓÌË, ÔÛÒÚ¸ ÌÂ Ú‡Í ˜‡ÒÚÓ, Ë ÔÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ ëëëê. ëӄ·ÒÌÓ ‰Ó„Ó‚ÓðÛ Ó· Ó„ð‡Ì˘ÂÌËË ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍËı ‚ÓÓðÛÊÂÌËÈ «ëÚ‡ðÚ-II», êÓÒÒËfl Ó·flÁ‡Î‡Ò¸ ÔðÂÍð‡ÚËÚ¸ ËÒÔ˚Ú‡ÌËfl åÅê ÚËÔ‡ êC-18, Ӊ̇ÍÓ, ÌÂÒÏÓÚðfl ̇ Úð·ӂ‡ÌËfl ëòÄ, ˝ÚÓÚ ÔÛÌÍÚ ‰Ó„Ó‚Óð‡ Ì ‚˚ÔÓÎÌflÂÚÒfl.
Yuri Gagarin ûðËÈ É‡„‡ðËÌ
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì „ÓÚÓ‚ËÚÒfl Í ·Û‰Û˘ÂÏÛ...
SSCB'nin da¤›lmas›ndan sonra resmen Kazakistan'›n olan Baykonur’da Kazak ve Ruslar iç içe yaflamaktad›r. Kentte iki anayasa, iki dil, iki ayr› güvenlik gücü ve iki ayr› yarg› organ› bulunuyor.
ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì ÔðË·„‡ÂÚ ÛÒËÎËfl ‰Îfl ÚÓ„Ó, ˜ÚÓ·˚ ÒÌËÁËÚ¸ ‰Ó ÏËÌËÏÛχ ‚ð‰, ÍÓÚÓð˚È Å‡ÈÍÓÌÛð ̇ÌÓÒËÚ ÓÍðÛʇ˛˘ÂÈ ÒðÂ‰Â Ë ÊËÚÂÎflÏ ·ÎËÁÎÂʇ˘Ëı ÚÂððËÚÓðËÈ. ë ˝ÚÓÈ ˆÂθ˛ ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Ô·ÌËðÛÂÚ ‚ÁËχڸ ÍÓÏËÒÒËÓÌÌ˚ ‚ ð‡ÁÏÂð ÓÚ 3 ‰Ó 5% Á‡ ͇ʉ˚È ÍÓÏÏÂð˜ÂÒÍËÈ ÔÓÎÂÚ, ÒÓ‚Âð¯‡ÂÏ˚È Ò ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ ŇÈÍÓÌÛð. èÓÒΠ2050 „., ÍÓ„‰‡ Á‡Í‡Ì˜Ë‚‡ÂÚÒfl ÒðÓÍ ‡ðẨ˚ ÍÓÒÏÓ‰ðÓχ, ä‡Á‡ıÒÚ‡Ì Ì‡‰ÂÂÚÒfl Á‡fl‚ËÚ¸ Ó Ò· ‚ ÏËðÓ‚ÓÈ ÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓÈ ÓÚð‡ÒÎË, ÔÓ˝ÚÓÏÛ ÛÊ ÒÂȘ‡Ò ̇ÒÚÓÈ˜Ë‚Ó „ÓÚÓ‚ËÚ ÔÓ˜‚Û ‰Îfl ˝ÚÓ„Ó. ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍË ÍÓÒÏÓ̇‚Ú˚ í‡Î„‡Ú åÛÒ‡·‡Â‚ Ë íÓÍÚ‡ð ÄÛ·‡ÍËðÓ‚ ÚðË ð‡Á‡ ÔÓ·˚‚‡ÎË ‚ ÍÓÒÏÓÒÂ. ëӄ·ÒÌÓ ‰‚ÛÒÚÓðÓÌÌÂÏÛ Òӄ·¯ÂÌ˲, ̇ ÔÂð‚ÓÏ ˝Ú‡Ô ðÓÒÒËÈÒÍËÏË ÒÔˆˇÎËÒÚ‡ÏË ·˚ÎË Ó·Û˜ÂÌ˚ ‚ ð‡Ï͇ı ÒÔˆˇθÌÓÈ ÔðÓ„ð‡ÏÏ˚ 30 ͇Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍËı ÒÔˆˇÎËÒÚÓ‚. 燘‡ÎËÒ¸ ð‡·ÓÚ˚ ÔÓ ÒÓÁ‰‡Ì˲ ð‡ÍÂÚÌÓÍÓÒÏ˘ÂÒÍÓ„Ó ÍÓÏÔÎÂÍÒ‡ «Å‡ÈÚÂðÂÍ». Ç ÒÂð‰ËÌ 80-ı „„. «Å‡ÈÚÂðÂÍ» ·˚Î ‚ðÂÏÂÌÌÓ Á‡Íð˚Ú Ë Ì ·˚Î ÒÌÓ‚‡ ‚‚‰ÂÌ ‚ ˝ÍÒÔÎÛ‡Ú‡ˆË˛. éÊˉ‡ÂÚÒfl, ˜ÚÓ «Å‡ÈÚÂðÂÍ» ·Û‰ÂÚ ÔÓÎÌÓÒÚ¸˛ ÔðË̇‰ÎÂʇڸ ä‡Á‡ıÒÚ‡ÌÛ, Ë Ò ÌÂ„Ó Ô·ÌËðÛÂÚÒfl ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎflÚ¸ Á‡ÔÛÒÍË ÍÓÒÏ˘ÂÒÍËı ‡ÔÔ‡ð‡ÚÓ‚ ÌÓ‚Ó„Ó ÚËÔ‡. ç‡ ð‡ÎËÁ‡ˆË˛ ÔðÓÂÍÚ‡ ‚˚‰ÂÎÂÌ ·˛‰ÊÂÚ ‚ ð‡ÁÏÂð 200 ÏÎÌ. ‰ÓÎÎ. ìÊ ‚ ˝ÚÓÏ „Ó‰Û Ô·ÌËðÛÂÚÒfl ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ËÚ¸ Á‡ÔÛÒÍ ÔÂð‚Ó„Ó Í‡Á‡ıÒÚ‡ÌÒÍÓ„Ó ÒÔÛÚÌË͇ Ò‚flÁË «KazSat».
ç‡ Å‡ÈÍÓÌÛðÂ, ÍÓÚÓð˚È ÔÓÒΠð‡ÒÔ‡‰‡ ëÓ‚ÂÚÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ Ó͇Á‡ÎÒfl ̇ ÚÂððËÚÓðËË ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓ„Ó ä‡Á‡ıÒڇ̇, ðfl‰ÓÏ ‰ðÛ„ Ò ‰ðÛ„ÓÏ ÔðÓÊË‚‡ÂÚ ÏÌÓ„Ó ðÛÒÒÍËı Ë Í‡Á‡ıÒÍËı ÒÂÏÂÈ. ÉÓðÓ‰ ӷ·‰‡ÂÚ ÓÒÓ·˚Ï ÒÚ‡ÚÛÒÓÏ: Ò Ó‰ÌÓÈ ÒÚÓðÓÌ˚ ÓÌ fl‚ÎflÂÚÒfl ‡‰ÏËÌËÒÚð‡ÚË‚ÌÓÚÂððËÚÓðˇθÌÓÈ Â‰ËÌˈÂÈ ä‡Á‡ıÒڇ̇, Ò ‰ðÛ„ÓÈ – ÒÛ·˙ÂÍÚÓÏ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË. 121
EKO V‹TR‹N
Gömlek ihtiyaç de¤il, aksesuar ürk erke¤i için yak›n zamana kadar bir ihtiyaç “T olarak görülen gömlek, bugün bafll› bafl›na görünümü tamamlayan bir aksesuar olarak kabul
edilmekte.” Bu ifade sektörde yeni olmas›na ra¤men kalitesi ile farkl› bir konumu yaklam›fl olan Kenpool’un sahibi Fatih Polat’a ait. Polat, müflterilerinin kesinlikle kazak alt›na gömleklerini giymemelerini istiyor. Yaka, kol dü¤mesi, kravat kullan›m› ve ceket-gömlek uyumu üzerine firman›n sat›fl temsilcileri müflterilerine bilgi veriyor. Türk marka gömleklerin, dünya piyasalar›ndaki rakiplerini birkaç y›l içinde geçebileceklerini belirten Fatih Polat “5 y›l içinde hayal bile edilemeyecek noktalara gelebiliriz.”, diyerek sözlerini tamaml›yor.
êÛ·‡¯Í‡ – ˝ÚÓ Ì ÔÓÚð·ÌÓÒÚ¸, ‡ ‡ÍÒÂÒÒÛ‡ð Û·‡¯Í‡, ÍÓÚÓð‡fl ‰Ó ̉‡‚ÌÂ„Ó ‚ðÂÏÂÌË ·˚· Î˯¸ ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏ˚Ï Ôð‰ÏÂÚÓÏ Ó‰Âʉ˚ ‰Îfl ÏÛʘËÌ, «ê ÔðËÓ·ð· ÒÚ‡ÚÛÒ ‡ÍÒÂÒÒÛ‡ð‡, ÍÓÚÓð˚È Á‡‚Âð¯‡ÂÚ
‡Ì҇Ϸθ ÏÛÊÒÍÓ„Ó ÍÓÒÚ˛Ï‡», – Ò˜ËÚ‡ÂÚ î‡ÚËı èÓ·Ú, ‚·‰ÂΈ ÍÓÏÔ‡ÌËË «Kenpool», ÍÓÚÓð‡fl, ÌÂÒÏÓÚðfl ̇ ̉‡‚Ì ÔÓfl‚ÎÂÌË ‚ ÒÂÍÚÓðÂ, ÛÒÔ· Á‡‚Ó‚‡Ú¸ ÒÂð¸ÂÁÌ˚È ‡‚ÚÓðËÚÂÚ. èÓÎ‡Ú – ÔðÓÚË‚ÌËÍ Ì‡‰Â‚‡ÌËfl Ò‚ËÚÂðÓ‚ ÔÓ‚Âðı ðÛ·‡¯ÂÍ. íÓð„Ó‚˚ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂÎË ÙËðÏ˚ ÔðÓ‚Ó‰flÚ ËÌÙÓðχˆËÓÌÌÛ˛ ð‡·ÓÚÛ Ò ÍÎËÂÌÚ‡ÏË, ð‡ÒÒ͇Á˚‚‡fl Ó ÚÓÏ, Í‡Í ÒÓÁ‰‡Ú¸ ˝Î„‡ÌÚÌ˚È ‡Ì҇Ϸθ ËÁ ðÛ·‡¯ÍË, „‡ÎÒÚÛ͇, Ôˉʇ͇, Í‡Í Ôð‡‚ËθÌÓ ÔÓ‰Ó·ð‡Ú¸ Á‡ÔÓÌÍË Ë ÒÓÁ‰‡Ú¸ Û‰‡˜ÌÛ˛ ˆ‚ÂÚÓ‚Û˛ „‡ÏÏÛ. î‡ÚËı èÓÎ‡Ú ÛÚ‚Âðʉ‡ÂÚ, ˜ÚÓ ‚ Ú˜ÂÌË ÌÂÒÍÓθÍËı ÎÂÚ ÚÛðˆÍË ÔðÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎË ðÛ·‡¯ÂÍ ÓÔÂð‰flÚ Ò‚ÓËı ËÌÓÒÚð‡ÌÌ˚ı ÍÓÌÍÛðÂÌÚÓ‚. «óÂðÂÁ ÔflÚ¸ ÎÂÚ Ï˚ ÏÓÊÂÏ ‰ÓÒÚË„ÌÛÚ¸ ÛðÓ‚Ìfl, Ó ÍÓÚÓðÓÏ ÒÂȘ‡Ò ·ÓËÏÒfl ‰‡Ê Ï˜ڇڸ», – Á‡‚Âð¯‡ÂÚ Ò‚ÓÈ ð‡ÒÒ͇Á î‡ÚËı èÓ·Ú.
ùäé-BàíêàçÄ
Tercihiniz Semoris LJ¯ ‚˚·Óð – «ëÂÏÓðËÒ» ÚÂθ «ëÂÏÓðËÒ» ð‡ÒÔÓÎÓÊÂÌ ‚ 2 ÍÏ ÓÚ ˆÂÌÚð‡ ëˉ Ë
é65 ÍÏ ÓÚ ‡˝ðÓÔÓðÚ‡ ÄÌڇθË. ê‡ÒÒÚÓflÌË ÓÚ ÓÚÂÎfl ‰Ó emoris Hotel Side merkezine 2 km. Antalya Havaliman›na
S65 km. mesafededir. Plaja mesafe 1000 m olup otel
müflterileri için plaj cafemize düzenli ücretsiz plaj servisi mevcuttur. Otelimiz 58 Standart oda ve 130 yatak kapasitelidir. Tüm odalarda Split klima, uydu yay›nl› TV, Direkt Telefon, Hal› Zemin, Banyo - WC - Dufl - Fön ve Balkon mevcuttur. 100 kifli kapasiteli kapal›, 120 kifli kapasiteli aç›k Restaurant alanlar›m›zda, sabah kahvalt›s›, ö¤le yeme¤i ve akflam yemekleri Aç›k Büfe olarak misafirlerimiz için özenle haz›rlanmaktad›r. Ayr›ca, yetiflkin ve çocuk havuzlar›, Çocuk Park›, Havuz Bar, Mini Market, Su Sporlar› (plajda ücrete tabii) mevcuttur. www.semorishotel.com internet web sitemiz üzerinden 7/24 3 dilde online gerçekzamanl› oda rezervasyonlar› yap›labilmektedir 60 yafl üzeri Çiftler ve Balay› Çiftleri için %10 extra indirim uygulanmaktad›r. Konaklama Pansiyon Çeflitleri: Herfley Dahil: Kahvalt› + Ö¤le Yeme¤i + Akflam Yeme¤i Aç›k Büfe. 17.00-18.00 aras› Çay Pasta saati. 10.00-23.00 tüm içecekler dahil. Herfley Dahil plajda geçerli de¤ildir. Yar›m Pansiyon: Kahvalt› + Akflam Yeme¤i
ÔÎflʇ – 1000 Ï. èÓÒÚÓflθˆ˚ ÓÚÂÎfl ÏÓ„ÛÚ ‚ÓÒÔÓθÁÓ‚‡Ú¸Òfl ·ÂÒÔ·ÚÌ˚Ï ‡‚ÚÓ·ÛÒÓÏ, ÔÓÒÚÓflÌÌÓ ÍÛðÒËðÛ˛˘ËÏ ÔÓ Ï‡ð¯ðÛÚÛ: ÓÚÂθ – ÔÎflÊÌÓ ͇ÙÂ. Ç ÓÚÂΠ58 Òڇ̉‡ðÚÌ˚ı ÌÓÏÂðÓ‚, ð‡ÒÒ˜ËÚ‡ÌÌ˚ı ̇ 130 ÔÓÒÚÓflθˆÂ‚. ÇÒ ÌÓÏÂð‡ ÓÒ̇˘ÂÌ˚ ÍÓ̉ˈËÓÌÂðÓÏ, ÒÔÛÚÌËÍÓ‚˚Ï ÚÂ΂ˉÂÌËÂÏ, ÚÂÎÂÙÓÌÓÏ, ‚‡ÌÌÓÈ ÍÓÏ̇ÚÓÈ (‚ ‚‡ÌÌÓÈ Ôð‰ÛÒÏÓÚðÂÌ ÙÂÌ) Ë ÚÛ‡ÎÂÚÓÏ. èÓÎ˚ ÔÓÍð˚Ú˚ ÍÓ‚ðÓÎËÌÓÏ. Ç Í‡Ê‰ÓÏ ÌÓÏÂð ÂÒÚ¸ ·‡ÎÍÓÌ. Ç ðÂÒÚÓð‡Ì ÓÚÂÎfl, ÒÓÒÚÓfl˘ÂÏ ËÁ ÓÚÍð˚ÚÓ„Ó Ë Á‡Íð˚ÚÓ„Ó Á‡ÎÓ‚, ÔÓÒÚÓflθˆ˚ ËÏÂ˛Ú ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ Á‡‚Úð‡Í‡Ú¸, ӷ‰‡Ú¸ Ë ÛÊË̇ڸ. ê‡ÁÌÓÓ·ð‡ÁÌÓ ÏÂÌ˛ «¯‚‰ÒÍÓ„Ó ÒÚÓ·» ÒÔÓÒÓ·ÌÓ Û‰Ó‚ÎÂÚ‚ÓðËÚ¸ Ò‡Ï˚ ËÁ˚Ò͇ÌÌ˚ ‚ÍÛÒ˚. Ç ÓÚÂΠÂÒÚ¸ ·‡ÒÒÂÈÌ˚ ‰Îfl ‚ÁðÓÒÎ˚ı (Ò ·‡ðÓÏ) Ë ‰ÂÚÂÈ, ‰ÂÚÒ͇fl ÔÎÓ˘‡‰Í‡, ÏËÌË-χðÍÂÚ. ç‡ ÔÎflÊ Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎflÂÚÒfl ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚ¸ Á‡ÌflÚËÈ ‚Ó‰Ì˚ÏË ‚ˉ‡ÏË ÒÔÓðÚ‡ (Á‡ ÓÚ‰ÂθÌÛ˛ Ô·ÚÛ). ç‡ ËÌÚÂðÌÂÚ-Ò‡ÈÚ ÓÚÂÎfl: www.semorishotel.com ÍðÛ„ÎÓÒÛÚÓ˜ÌÓ ‚ ð‡θÌÓÏ ‚ðÂÏÂÌË ÏÓÊÌÓ Á‡·ðÓÌËðÓ‚‡Ú¸ ÌÓÏÂð. ë‡ÈÚ ÒÛ˘ÂÒÚ‚ÛÂÚ Ì‡ 3 flÁ˚͇ı. ëÛÔðÛÊÂÒÍËÏ Ô‡ð‡Ï ÒÚ‡ð¯Â 60 ÎÂÚ Ë ÏÓÎÓ‰ÓÊÂ̇Ï, Ê·˛˘ËÏ ÔðÓ‚ÂÒÚË ‚ ̇¯ÂÏ ÓÚÂΠ«Ï‰ӂ˚È ÏÂÒflˆ», Ôð‰·„‡˛ÚÒfl ‰ÓÔÓÎÌËÚÂθÌ˚ ÒÍˉÍË ‚ ð‡ÁÏÂð 10%. Çˉ˚ Ô‡ÌÒËÓ̇: èÓÎÌ˚È Ô‡ÌÒËÓÌ: Á‡‚Úð‡Í + ӷ‰ + ÛÊËÌ. ò‚‰ÒÍËÈ ÒÚÓÎ. ë 17.00 ‰Ó 18.00 – ÔÓΉÌËÍ (˜‡È, ‚˚Ô˜͇). ë 10.00 ‰Ó 23.00 ‚Ò ̇ÔËÚÍË Ôð‰ÓÒÚ‡‚Îfl˛ÚÒfl ·ÂÒÔ·ÚÌÓ. èÎflÊÌ˚ ÛÒÎÛ„Ë Ì ‚ıÓ‰flÚ ‚ ÒÚÓËÏÓÒÚ¸ ÔÓÎÌÓ„Ó Ô‡ÌÒËÓ̇. èÓÎÛÔ‡ÌÒËÓÌ: Á‡‚Úð‡Í + ÛÊËÌ.
123
V. Yuflçenko AB üyesi ülke vatandafllar›n›n Ukrayna’ya vizesiz girifllerini sa¤layan kanunu imzalad› n Romanya Avrupa-2012 futbol flampiyonas›nda oynamaktan vazgeçti. Konuya iliflkin bilgiyi Romanya Futbol Federasyonu Baflkanl›¤› verdi. Karar de¤iflikli¤ine devlet taraf›ndan ekonomik deste¤in verilmemesinin sebep oldu¤u belirtildi. n Azerbaycan’da yaflayan Ah›skal› Türkler birli¤i “Vatan” Baflkan› Gara Ya¤murov, ABD Devlet Departmanl›¤› taraf›ndan haz›rlanan “Ah›skal› Türklere yerel yönetim taraf›ndan bask› uyguland›¤›” yönündeki aç›klamaya karfl› ç›kt›klar›n› belirten bir bildiri yay›nlad›. Ya¤murov, “Birçok s›k›nt›ya ra¤men Azerbaycanl›lar bizleri bir kardefl gibi kabul ettiler” diye ifade etti.
Ukrayna Cumhurbaflkan› V. Yuflçenko “AB üyesi ve ‹sviçre vatandafllar›n›n geçici olarak vizesiz Ukrayna’da bulunmalar›n› sa¤layan” kanunu imzalad›. Bu kanun Ukrayna toplumunun daha serbest yaflamas› ve Ukrayna’n›n AB toplumuyla entegrasyonunda stratejik bir yol belirlemek amac›yla düzenlendi¤i bildirildi.
Ç. û˘ÂÌÍÓ ÔÓ‰ÔË҇ΠÛ͇Á Ó ·ÂÁ‚ËÁÓ‚ÓÏ ðÂÊËÏ ‰Îfl „ð‡Ê‰‡Ì Öë èðÂÁˉÂÌÚ ìÍð‡ËÌ˚ ÇËÍÚÓð û˘ÂÌÍÓ ÔÓ‰ÔË҇ΠÛ͇Á «é ‚ðÂÏÂÌÌÓÏ ‚‚‰ÂÌËË ·ÂÁ‚ËÁÓ‚Ó„Ó ðÂÊËχ ‰Îfl „ð‡Ê‰‡Ì „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚ - ˜ÎÂÌÓ‚ Ö‚ðÓÔÂÈÒÍÓ„Ó ëÓ˛Á‡ Ë ò‚ÂȈ‡ðËË». ùÚÓÚ Û͇Á ̇Ôð‡‚ÎÂÌ Ì‡ Ó·ÂÒÔ˜ÂÌË ‰ÂÈÒÚ‚ËÚÂθÌÓÈ ÓÚÍð˚ÚÓÒÚË ÛÍð‡ËÌÒÍÓ„Ó Ó·˘ÂÒÚ‚‡, ð‡ÎËÁ‡ˆË˛ ÒÚð‡Ú„˘ÂÒÍÓ„Ó ÍÛðÒ‡ ìÍð‡ËÌ˚ ̇ ËÌÚ„ð‡ˆË˛ ‚ ‚ðÓÔÂÈÒÍÓ ÒÓÓ·˘ÂÒÚ‚Ó.
n Gürcistan Cumhurbaflkan› Mihail Saakaflvili Gürcistan’da Müslüman bayram günlerinin tatil günü olarak ilan edilece¤ini belirtti. Cumhurbaflkan› konuya iliflkin görüfllerini, Azerbaycanl›lar›n ço¤unlukta yaflad›¤› Tiflis’in Zemo Vedzisi bölgesini ziyaretinde aç›klad›.
n Ermenistan Cumhurbaflkan› Robert Koçaryan Türkiye Baflbakan› Recep Tayip Erdo¤an’›n sözde soyk›r›m iddialar›n›n araflt›r›lmas› amac›yla ortak bir komisyon kurma teklifinin iletildi¤i mektubuna cevap verdi. Koçaryan mektubunda “Asl›nda, iki komflu ülke olarak hem bugün, hem de gelecekte bar›fl ortam›nda birlikte yürümek için bir yol bulunmas› gerekti¤inden” bahsetti. n Avrasya Ekonomik Toplulu¤u (EVRAZES) ortak bir para birimi kullanmaya haz›r. Konuya iliflkin bilgi, BDT bölgesinde ortak bir para birimi, bilgi, hukuk ve ekonometri alan›nda faaliyet yürüten Moskova Uluslararas› Enstitü’nün ekonomik araflt›rmalar›nda yer ald›.
n Moskova’n›n AB ve Dünya Ticaret Örgütü ile görüflmesi sona yaklafl›yor: Türkiye Rusya’n›n Dünya Ticaret Örgütü’ne girmesine olur verdi. Bir sonraki “AB-Rusya” forumunda ekonomik, enerji ve ayr›ca serbest vize bölgesiyle ilgili problemler (yol haritas›) görüflülecek.
“RDY” Moskova Pakrikli¤iyle iflbirli¤i yap›yor Moskova ve Tüm Rusya Patri¤i Aleksey II ve Rusya Demir Yolu Baflkan› Gennadiy Fadeev geleneksel ahlaki de¤erler temelinde manevi duygunun gelifltirilmesi amac›yla bir anlaflma imzalad›lar. Anlaflmaya göre taraflar, yolculuk yapanlara yönelik dinî ve ahlaki alanda Rusya Demir Yollar› iflletme sistemi çerçevesinde geleneksel “gar kiliseleri”nin ve “hareketli vagonkiliseler”in gelifltirilmesi ve ayr›ca kimsesiz çocuk ve di¤er sosyal imkandan yoksun kiflilere maddi destek sa¤lama gibi programlar› birlikte düzenleyecekler. Bundan baflka RDY, Rusya Ortodoks Kilisesinin misyoner ve hac faaliyetlerine yard›mc› olacak.
«êÜÑ» ·Û‰ÛÚ ÒÓÚðÛ‰Ì˘‡Ú¸ Ò åÓÒÍÓ‚ÒÍÓÈ Ô‡ÚðˇðıËÂÈ êèñ ë‚flÚÂȯËÈ è‡Úðˇðı åÓÒÍÓ‚ÒÍËÈ Ë ‚ÒÂfl êÛÒË ÄÎÂÍÒËÈ II Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ éÄé «êÓÒÒËÈÒÍË ÊÂÎÂÁÌ˚ ‰ÓðÓ„Ë» («êÜÑ») ÉÂÌ̇‰ËÈ î‡‰Â‚ ‚ ˆÂÎflı ‚ÓÁðÓʉÂÌËfl ‰ÛıÓ‚ÌÓÒÚË, ÓÒÌÓ‚‡ÌÌÓÈ Ì‡ Úð‡‰ËˆËÓÌÌ˚ı Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌ˚ı ˆÂÌÌÓÒÚflı, ÔÓ‰ÔËÒ‡ÎË Òӄ·¯ÂÌËÂ Ó ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Â. Ç ð‡Ï͇ı Òӄ·¯ÂÌËfl ÒÚÓðÓÌ˚ ̇ÏÂðÂÌ˚ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÓ ÓÒÛ˘ÂÒÚ‚ÎflÚ¸ ÏÂðÓÔðËflÚËfl, ̇Ôð‡‚ÎÂÌÌ˚ ̇ ‰ÛıÓ‚ÌÓ-Ìð‡‚ÒÚ‚ÂÌÌÓ ÔÓÔ˜ÂÌËÂ Ó ÔÛÚ¯ÂÒÚ‚Û˛˘Ëı: ‚ÓÁðÓʉÂÌË ‚ ð‡Ï͇ı ÒËÒÚÂÏ˚ ðÓÒÒËÈÒÍËı ÊÂÎÂÁÌ˚ı ‰ÓðÓ„ ËÒÚÓð˘ÂÒÍÓÈ Úð‡‰ËˆËË ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË ÔðË‚ÓÍÁ‡Î¸Ì˚ı ıð‡ÏÓ‚-˜‡ÒÓ‚ÂÌ Ë ÔÂð‰‚ËÊÌ˚ı ‚‡„ÓÌÓ‚-ıð‡ÏÓ‚, ‡ Ú‡ÍÊ Ó͇Á‡ÌË ÔÓÏÓ˘Ë ·ÂÒÔðËÁÓðÌ˚Ï Ë ·ÂÁ̇‰ÁÓðÌ˚Ï ‰ÂÚflÏ Ë ËÌ˚Ï Í‡Ú„ÓðËflÏ ÒӈˇθÌÓ ÌÂÁ‡˘Ë˘ÂÌÌ˚ı „ð‡Ê‰‡Ì. äðÓÏ ÚÓ„Ó, éÄé «êÜÑ» ·Û‰ÂÚ Ó͇Á˚‚‡Ú¸ ÒÓ‰ÂÈÒÚ‚Ë ÏËÒÒËÓÌÂðÒÍÓÈ Ë Ô‡ÎÓÏÌ˘ÂÒÍÓÈ ‰ÂflÚÂθÌÓÒÚË êÛÒÒÍÓÈ Ôð‡‚ÓÒ·‚ÌÓÈ ˆÂðÍ‚Ë.
n êÛÏ˚ÌËfl ÓÚÓÁ‚‡Î‡ Á‡fl‚ÍÛ Ì‡ Ôðӂ‰ÂÌË ˜ÂÏÔËÓ̇ڇ Ö‚ðÓÔ˚-2012 ÔÓ ÙÛÚ·ÓÎÛ. é· ˝ÚÓÏ ÒÓÓ·˘ËÎÓ ðÛÍÓ‚Ó‰ÒÚ‚Ó êÛÏ˚ÌÒÍÓÈ Ù‰Âð‡ˆËË ÙÛÚ·Ó·. í‡ÍÓ ð¯ÂÌË ·˚ÎÓ ÔðËÌflÚÓ ‚ Ò‚flÁË Ò Ì‰ÓÒÚ‡ÚÍÓÏ ÙË̇ÌÒÓ‚ÓÈ ÔÓ‰‰ÂðÊÍË ÒÓ ÒÚÓðÓÌ˚ „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡. n ɇð‡ ü„ÏÛðÓ‚, Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθ Ó·˘ÂÒÚ‚‡ «Ç˝Ú˝Ì» («êÓ‰Ë̇»), Ó·˙‰ËÌfl˛˘Â„Ó ‚ Ò‚ÓËı ðfl‰‡ı ÚÛðÓÍÏÂÒıÂÚË̈‚ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡Ì‡, ð‡ÒÔðÓÒÚð‡ÌËÎ Á‡fl‚ÎÂÌËÂ-ÔðÓÚÂÒÚ ‚ Ò‚flÁË Ò ÔÓ‰„ÓÚÓ‚ÎÂÌÌ˚Ï ÉÓÒ‰ÂÔ‡ðÚ‡ÏÂÌÚÓÏ ëòÄ ÓÚ˜ÂÚÓÏ ÔÓ Ôð‡‚‡Ï ˜ÂÎÓ‚Â͇ ‚ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÂ. Ç ÓÚ˜ÂÚ ÉÓÒ‰ÂÔ‡ „Ó‚ÓðËÚÒfl, ˜ÚÓ ÚÛðÍË-ÏÂÒıÂÚË̈˚ flÍÓ·˚ ÔÓ‰‚Âð„‡˛ÚÒfl ‰‡‚ÎÂÌ˲ ÒÓ ÒÚÓðÓÌ˚ ÏÂÒÚÌ˚ı Óð„‡ÌÓ‚ ‚·ÒÚË Ë Ú.‰. «çÂÒÏÓÚðfl ̇ ‚Ò ÚðÛ‰ÌÓÒÚË, Ì‡Ò ÔðËÌflÎË ‚ ÄÁÂð·‡È‰Ê‡ÌÂ Í‡Í ·ð‡Ú¸Â‚», Á‡fl‚ËÎ É. ü„ÏÛpÓ‚.
‹stanbul’da Baflkurdistan Temsilcili¤i aç›ld› Baflkurdistan cumhuriyeti Baflbakan› Rafael Baydavletov’un liderli¤indeki Baflkurdistan delegasyonu 22-23 Nisan 2005 tarihleri aras›nda ‹stanbul’da resmi bir ziyarette bulundu. Ziyaretin ikinci gününde ‹stanbul’da Baflkurdistan Temsilcili¤ini açma merasimi yap›ld›. Baflkurdistan delegasyonundan baflka merasimde Rusya Federasyonu ‹stanbul Konsolosu S. Veliçkin de yer ald›. Baflkurdistan cumhuriyeti Baflbakan›, Baflkurdistan ile Türkiye aras›nda toplumsal iliflkinin 1996’da bafllad›¤›n› ve ekonomik iliflkilerin de gittikçe artt›¤›n› belirtti. Delegasyon baflkan› Baydavletov, Baflkurdistan Cumhurbaflkan› Murtaza Rahimov’un kutlama mesaj›n› da okudu.
Ç ëڇϷÛΠÓÚÍð˚ÎÓÒ¸ Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚Ó Å‡¯ÍËðËË ë 22 ÔÓ 23 ‡ÔðÂÎfl 2005 „. ‰Â΄‡ˆËfl Ň¯ÍËðËË ‚Ó „·‚Â Ò ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚðÓÏ Ôð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ ðÂÒÔÛ·ÎËÍË ê‡Ù‡˝ÎÂÏ Å‡È‰‡‚ÎÂÚÓ‚˚Ï Ì‡ıӉ˷Ҹ ‚ íÛðˆËË Ò ÓÙˈˇθÌ˚Ï ‚ËÁËÚÓÏ. ÇÓ ‚ÚÓðÓÈ ‰Â̸ ‚ËÁËÚ‡ ÒÓÒÚÓflÎÓÒ¸ ÓÙˈˇθÌÓ ÓÚÍð˚ÚË Ôð‰ÒÚ‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ Ň¯ÍËðËË ‚ ëڇϷÛÎÂ. äðÓÏ ·‡¯ÍËðÒÍÓÈ ‰Â΄‡ˆËË, ‚ ˆÂðÂÏÓÌËË ÓÚÍð˚ÚËfl ÔðËÌflÎ Ú‡ÍÊ ۘ‡ÒÚË ÉÂÌÂð‡Î¸Ì˚È ÍÓÌÒÛÎ êî ‚ ëڇϷÛΠë.ÇÂ΢ÍËÌ. Ç Ò‚Ó˛ Ó˜Âð‰¸, ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð èð‡‚ËÚÂθÒÚ‚‡ êÅ ÔÓ‰˜ÂðÍÌÛÎ, ˜ÚÓ Ò‚flÁË Å‡¯ÍËðËË Ë íÛðˆËË Ì‡ „ÛχÌËÚ‡ðÌÓÏ ÛðÓ‚Ì ̇˜‡ÎËÒ¸ Â˘Â Ò ‰Ó„Ó‚Óð‡ 1996 „., ð‡ÒÚÂÚ Ë ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ ÒÓÚðÛ‰Ì˘ÂÒÚ‚Ó. êÛÍÓ‚Ó‰ËÚÂθ ·‡¯ÍËðÒÍÓÈ ‰Â΄‡ˆËË Á‡˜ËڇΠÔðË‚ÂÚÒÚ‚Ë ÔðÂÁˉÂÌÚ‡ Ň¯ÍËðËË åÛðÚ‡Á˚ ê‡ıËÏÓ‚‡.
Ukrayna yeni Milli E¤itim Bakan› okullarda din derslerinin verilmesine karfl›
“D‹NAMO”nun kalecisi Rusya vatandafl› oldu
Ukrayna yeni Milli E¤itim Bakan› Stanislav Nikolaenko “H›ristiyanl›k” ad› alt›nda bir dersin okullarda ö¤retilmesine karfl›. Özellikle dine karfl› herhangi bir tutumunun olmad›¤›n› belirten Bakan, herkesin H›ristiyanl›¤a inanamayaca¤› gerçe¤inden hareketle, bu dersin okutulmas›n›n ö¤renciler aras›nda eflitsizli¤e sebep olaca¤›n› belirtti.
Moskova futbol tak›m› “D‹NAMO”nun kalecisi Maksim Levitskiy Rusya Federasyonu vatandafl› oldu. Konuya iliflkin bilgi tak›m yönetiminin, oyuncusuyla ilgili vatandafll›¤›n›n kabul edilmesine iliflkin bir dilekçe vermesiyla ö¤renildi. Levitskiy “D‹NAMO”da A¤ustos 2004 tarihinden beri oynuyor.
çÓ‚˚È ÏËÌËÒÚð Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl ìÍð‡ËÌ˚ ÔðÓÚË‚ ÔðÂÔÓ‰‡‚‡ÌËfl ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ı Ôð‰ÏÂÚÓ‚ ‚ ¯ÍÓÎÂ
Çð‡Ú‡ð¸ «ÑË̇ÏÓ» ÔðËÌflÎ ðÓÒÒËÈÒÍÓ „ð‡Ê‰‡ÌÒÚ‚Ó
çÓ‚˚È ÏËÌËÒÚð Ó·ð‡ÁÓ‚‡ÌËfl Ë Ì‡ÛÍË ìÍð‡ËÌ˚ ëÚ‡ÌËÒ·‚ çËÍÓ·ÂÌÍÓ Ì fl‚ÎflÂÚÒfl ÒÚÓðÓÌÌËÍÓÏ ËÁÛ˜ÂÌËfl ‚ ¯ÍÓΠÔð‰ÏÂÚ‡ «ïðËÒÚˇÌÒÚ‚Ó». éÚÏÂÚË‚, ˜ÚÓ ÌË˜Â„Ó Ì ËÏÂÂÚ ÔðÓÚË‚ ðÂÎË„ËË, ÓÌ ÔÓ‰˜ÂðÍÌÛÎ, ˜ÚÓ Ú‡Í‡fl ÔðÓ„ð‡Ïχ ÒÚ‡‚ËÚ Û˜ÂÌËÍÓ‚ ‚ ÌÂð‡‚Ì˚ ÛÒÎÓ‚Ëfl, ÔÓÒÍÓθÍÛ Ì ‚Ò ÏÓ„ÛÚ ËÒÔӂ‰ӂ‡Ú¸ ıðËÒÚˇÌÒÍÛ˛ ‚ÂðÛ.
Çð‡Ú‡ð¸ ÏÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó «ÑË̇ÏÓ» å‡ÍÒËÏ ã‚ˈÍËÈ ÒڇΠ„ð‡Ê‰‡ÌËÌÓÏ êÓÒÒËÈÒÍÓÈ î‰Âð‡ˆËË. ùÚÓ ÒÚ‡ÎÓ ËÁ‚ÂÒÚÌÓ ÔÓÒΠÚÓ„Ó, Í‡Í ÒÓÓÚ‚ÂÚÒÚ‚Û˛˘ËÏË ËÌÒڇ̈ËflÏË ·˚ÎÓ ÔðËÌflÚÓ ÔÓÎÓÊËÚÂθÌÓ ð¯ÂÌË ÔÓ Ó·ð‡˘ÂÌ˲ ÍÎÛ·‡ Ó Ôð‰ÓÒÚ‡‚ÎÂÌËË „ð‡Ê‰‡ÌÒÚ‚‡ Ò‚ÓÂÏÛ Ë„ðÓÍÛ. Ç «ÑË̇ÏÓ» ã‚ˈÍËÈ Ë„ð‡ÂÚ Ò ‡‚„ÛÒÚ‡ 2004 „.
n èðÂÁˉÂÌÚ ÉðÛÁËË åËı‡ËΠ뇇͇¯‚ËÎË ÔÓӷ¢‡Î, ˜ÚÓ ÏÛÒÛθχÌÒÍË ðÂÎË„ËÓÁÌ˚ Ôð‡Á‰ÌËÍË ‚ ÉðÛÁËË ·Û‰ÛÚ Ó·˙fl‚ÎÂÌ˚ ‚˚ıÓ‰Ì˚ÏË ‰ÌflÏË. é· ˝ÚÓÏ ÓÌ Á‡fl‚ËÎ ‚Ó ‚ðÂÏfl ÔÓÒ¢ÂÌËfl ‚ í·ËÎËÒË ÏÂÒÚ˜͇ áÂÏÓ Ç‰ÁËÒË, „‰Â ÔðÓÊË‚‡˛Ú ‡ÁÂð·‡È‰Ê‡Ìˆ˚.
n èðÂÁˉÂÌÚ ÄðÏÂÌËË êÓ·ÂðÚ äÓ˜‡ðflÌ ÓÚ‚ÂÚËΠ̇ ÔËÒ¸ÏÓ ÔðÂϸÂð-ÏËÌËÒÚð‡ íÛðˆËË ê‰ÊÂÔ‡ í‡ÈËÔ‡ ùð‰Ó„‡Ì‡, ‚ ÍÓÚÓðÓÏ ÒÓ‰ÂðʇÎÓÒ¸ Ôð‰ÎÓÊÂÌË ÒÓÁ‰‡Ú¸ ÒÓ‚ÏÂÒÚÌÛ˛ ÍÓÏËÒÒ˲ ÔÓ ËÒÒΉӂ‡Ì˲ Ù‡ÍÚ‡ „ÂÌӈˉ‡ ‡ðÏflÌ. Ç ÔËҸϠ„·‚˚ ‡ðÏflÌÒÍÓ„Ó „ÓÒÛ‰‡ðÒÚ‚‡ ÓÚϘ‡ÂÚÒfl: «ç‡ Ò‡ÏÓÏ ‰ÂΠÏ˚, ·Û‰Û˜Ë ÒÓÒ‰flÏË, ‰ÓÎÊÌ˚ ÔÓÔ˚Ú‡Ú¸Òfl ̇ÈÚË ÔÛÚË ‰Îfl ÏËðÌÓÈ ÊËÁÌË Ò„ӉÌfl Ë ‚ ·Û‰Û˘ÂÏ...» n ëÚð‡Ì˚ Ö‚ðÄÁùë ‚ ̇˷Óθ¯ÂÈ ÒÚÂÔÂÌË „ÓÚÓ‚˚ Í Ó·ð‡ÁÓ‚‡Ì˲ ‰ËÌÓÈ ‚‡Î˛ÚÌÓÈ ÁÓÌ˚. é· ˝ÚÓÏ „Ó‚ÓðËÚÒfl ‚ ËÒÒΉӂ‡ÌËË ñÂÌÚð‡ ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍËı ËÒÒΉӂ‡ÌËÈ åÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó ÏÂʉÛ̇ðÓ‰ÌÓ„Ó ËÌÒÚËÚÛÚ‡ ˝ÍÓÌÓÏÂÚðËÍË, ËÌÙÓðχÚËÍË, ÙË̇ÌÒÓ‚ Ë Ôð‡‚‡, ÔÓÒ‚fl˘ÂÌÌÓÏ ‚ÓÁÏÓÊÌÓÒÚË ÒÓÁ‰‡ÌËfl ‚‡Î˛ÚÌÓÈ ÁÓÌ˚ ‚ ëçÉ.
n èÂð„ӂÓð˚ åÓÒÍ‚˚ Ò Ö‚ðÓÒÓ˛ÁÓÏ Ë Çíé ÔðË·ÎËʇ˛ÚÒfl Í ÍÓ̈Û: íÛðˆËfl ‰‡Î‡ Òӄ·ÒË ̇ ‚ÒÚÛÔÎÂÌË êî ‚ Çíé, ‡ ̇ Ôð‰ÒÚÓfl˘ÂÏ ÙÓðÛÏ «Öë-êÓÒÒËfl» ·Û‰ÛÚ Ó·ÒÛʉ‡Ú¸Òfl ÔðÓ·ÎÂÏ˚ ÙÓðÏËðÓ‚‡ÌËfl ˝ÍÓÌÓÏ˘ÂÒÍÓ„Ó, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒΠ˝ÌÂð„ÂÚ˘ÂÒÍÓ„Ó, ‡ Ú‡ÍÊ θ„ÓÚÌÓ„Ó ‚ËÁÓ‚Ó„Ó ÔðÓÒÚð‡ÌÒÚ‚‡ («ÑÓðÓÊ̇fl ͇ðÚ‡»).
ä‡ðË͇ÚÛð‡
Karikatür
Behice Kolçak Türkiye / íÛðˆËfl