De Jure Vol. 10 by De Jure

ΤΕΥΧΟΣ 10 - 04-06/2014

ELSA ATHENS

De Jure ΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΝΕΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΣ

ΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ DE JURE

ΤΕΥΧΟΣ 10 (ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2014)

Συντακτική Ομάδα 2013-2014

Αρθρογράφοι Τεύχους (αλφαβητικά)

Διεύθυνση –Αρχισυνταξία: Γιάννης Κούβακας Υπεύθυνη Ξενόγλωσσων Κειμένων (Γαλλικά): Δανάη Σουφρίλα Υπεύθυνη Ξενόγλωσσων Κειμένων (Γερμανικά): Μαριαλένα Καραντινού Υπεύθυνη Συνεντεύξεων: Ευτυχία-Μαρία Αλεξοπούλου Υπεύθυνη Κάλυψης Συνεδρίων και Εκδηλώσεων: Ειρήνη Καραχρήστου

Γεώργιος Ζαχαροδήμος Κωνσταντίνα Μανιάτη Αντιγόνη Ματθαίου Δήμητρα Τσακίρη

Διοικητικό Συμβούλιο ELSA Athens 2013-2014 Πρόεδρος: Γεώργιος Κουρόγιωργας Γεν. Γραμματέας: Λίλα Σίσκα Ταμίας: Μαρία Χρονάκη Αντιπρόεδρος Ακαδ. Δραστηριοτήτων: Ελένη Καραγιώργη Αντιπρόεδρος Σεμιναρίων & Συνεδρίων: Χαρά Πιταρίδη Αντιπρόεδρος Προγράμματος STEP: Χριστίνα Κεχαγιά Αντιπρόεδρος Marketing: Παναγιώτης Ρουμελιώτης

Director for Academic Activities: Κατερίνα Κατσουράκη Director for Seminars & Conferences: Ναταλία Αθανασούλη Director for IT: Κατερίνα Κασκαντίρη Director for De Jure: Γιάννης Κούβακας

Οι απόψεις που εκφράζονται στα δημοσιευμένα στο παρόν άρθρα είναι αποκλειστικά και μόνο προσωπικές απόψεις των συγγραφέων και δεν εκφράζουν σε καμία περίπτωση τις θέσεις του Νομικού Περιοδικού De Jure, ούτε της Ευρωπαϊκής Ένωσης Νέων Νομικών Αθήνας – ELSA Athens. H ELSA είναι η μεγαλύτερη ανεξάρτητη, μη-κυβερνητική, μη-κερδοσκοπική οργάνωση φοιτητών Νομικής και νέων νομικών διεθνώς.

Ευχαριστούμε θερμά τους: Χρήστο Αθανασόπουλο και Πολύβιο Καλογερόπουλο για τις φωτογραφίες της Συντακτικής Ομάδας.

ΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ DE JURE ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΝΕΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΣ Website: dejure.elsa-greece.org E-Mail: dejure@elsa-greece.org ΑΘΗΝΑ 2014

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περιεχόμενα Σημείωμα Αρχισυντάκτη

Σημείωμα Προέδρου ELSA Athens

ELSA Moot Court Competition (EMC2): Το παρασκήνιο της επιτυχίας!

Συνέντευξη με το Βασίλειο Σκουρή, Πρόεδρο του Δικαστηρίου της Ε.Ε.

Ο Κανονισμός (ΕΕ) 650/2012 για την κληρονομική διαδοχή

Study Visit: Εκπαιδευτική επίσκεψη ανάμεσα στην ELSA Athens και την ELSA Düsseldorf

Συνέντευξη με την Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη, ομότιμη Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Αθηνών

Συνθήκες κράτησης και ανθρώπινα δικαιώματα υπό το πρίσμα της νομολογίας του

Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Reunification with the Homeland or Dismemberment of a Sovereign?

The Crimean Crisis

Ο ρόλος του Γραφείου Εθνικού Εισηγητή στην Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων

Συνταγματικό δικαστήριο και έλεγχος των συνταγματικών οργανωτικών διαφορών

Συνέντευξη με τον Ηλία Γ. Αναγνωστόπουλο, αναπληρωτή Καθηγητή στη Νομική Σχολή Αθηνών

“The winners share it all”

Mediation for Lawyers – A win to win method

Ημερίδα: Μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό

DE JURE

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗ

Σημείωμα Αρχισυντάκτη Αγαπητοί αναγνώστες, Δέκατο, επετειακό, καλοκαιρινό. Το τρίτο και τελευταίο τεύχος του De Jure για φέτος αποτελεί πράγματι την ευχάριστη ενημερωτική νότα στον παλμό των νομικών εξελίξεων, αφού φιλοξενεί συμβολές μελών της ακαδημαϊκής και φοιτητικής κοινότητας, διαφόρων κλάδων δικαίου.

Γιάννης Κούβακας

Αρχισυντάκτης

Η επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση και η συζήτηση γύρω από την ίδρυση ενός συνταγματικού

Director for De Jure 2013-2014

δικαστηρίου, οι πρόσφατες καταδικαστικές για τη χώρα μας αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σχετικά με τις συνθήκες κράτησης και η συμβολή του Γραφείου για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων είναι μερικά από τα θέματα που αποτελούν την ύλη του τεύχους αυτού και οφείλω να ευχαριστήσω θερμά για τη συνεργασία το Σπύρο Βλαχόπουλο, αναπληρωτή Καθηγητή της Νομικής Σχολής Αθηνών, τον Κωνσταντίνο Καζανά, δικηγόρο και επιστημονικού συνεργάτη του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, καθώς και τον Ηρακλή Μοσκώφ, Εθνικό Εισηγητή για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, αντίστοιχα. Στο παρόν, όμως, τεύχος είχαμε την τιμή να συνομιλήσουμε και με τρεις διακεκριμένες στο χώρο της Νομικής επιστήμης προσωπικότητες: το Βασίλειο Σκουρή, Πρόεδρο του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την Άννα ΨαρούδαΜπενάκη, ομότιμη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκό, καθώς και τον Ηλία Αναγνωστόπουλο, αναπληρωτή Καθηγητή στη Νομική Σχολή Αθηνών, τους οποίους και ευχαριστούμε για το χρόνο τους και τις ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις τους. Ευχαριστίες οφείλονται και στους αρθρογράφους του τεύχους και μέλη της ELSA Athens, Γιώργο Ζαχαροδήμο, Κωνσταντίνα Μανιάτη, Αντιγόνη Ματθαίου και Δήμητρα Τσακίρη, οι οποίοι παρά τη «σκληρή» εξεταστική περίοδο βρήκαν το χρόνο να γράψουν για τον Κανονισμό (ΕΕ) 650/2012 για την κληρονομική διαδοχή, τα τεκταινόμενα στην Κριμαία και το θεσμό της διαμεσολάβησης. Τέλος, από το δέκατο τεύχος δεν θα μπορούσε να λείπει και ένα ακόμη αφιέρωμα για τη φετινή επιτυχία των ομάδων της Νομικής Σχολής Αθηνών στις εικονικές δίκες της ELSA, και συγκεκριμένα για την ομάδα της εικονικής δίκης για το δίκαιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (EMC2), η οποία, αποτελούμενη από τους προπτυχιακούς φοιτητές Άννα Βεντουράτου, Περσεφόνη Βερνάδου, Παναγιώτη Θεοδωρόπουλο και Παναγιώτη Κυριάκου, επικράτησε της ομάδας του

πανεπιστημίου

διαγωνισμού

EMC2

του

Harvard

στον

παγκόσμιο

τελικό

γύρο

και

ανακηρύχθηκε

νικήτρια

του

φετινού

καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση και αποδεικνύοντας μας πως το όνειρο δεν είναι μακριά αν πιστέψεις

σε αυτό και δουλέψεις σκληρά. Το παρόν τεύχος του De Jure, ωστόσο, αποτελεί και κάτι παραπάνω για εμένα· την ολοκλήρωση ενός προσωπικού στοιχήματος και μιας δοκιμασίας ακαδημαϊκής επιβίωσης σε ανεξερεύνητα εδάφη. Με βεβαιότητα διαπιστώνω πως, αν και το ταξίδι του εν λόγω εγχειρήματος λήγει για εμένα στο τεύχος αυτό, υπάρχουν πολλές μνήμες και πρόσωπα από την οικογένεια της ELSA που θα μου θυμίζουν ότι, μαζί, μπορούμε να τα καταφέρουμε! Καλό καλοκαίρι και καλή ανάγνωση! 1

DE JURE

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ELSA ATHENS

Σημείωμα Προέδρου ELSA Athens Αγαπητοί αναγνώστες του De Jure, Με το 10ο επετειακό τεύχος του De Jure ολοκληρώνεται ένας κύκλος, τόσο για το περιοδικό όσο και για την ELSA Athens. Το περιοδικό έχει βρει πλέον την ταυτότητα του και έχει σαφή προσανατολισμό Γεώργιος Κουρόγιωργας

περιεχομένου, ενώ παράλληλα η έκδοση του τεύχους αυτού οριστικοποιεί την αρχική μας επιθυμία για έκδοση του περιοδικού τρεις φορές κατά την διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους.

Πρόεδρος ELSA Athens 2013-2014

Το παρόν τεύχος έχει ιδιαίτερη συναισθηματική αξία για το εν ενεργεία ΔΣ της ELSA Athens, καθώς αποτελεί το τελευταίο τεύχος που εκδίδεται κατά τη διάρκεια της θητείας του. Το ότι το τέλος της θητείας μας συμπίπτει με την έκδοση του επετειακού τεύχους του De Jure μας χαροποιεί ιδιαιτέρως καθώς το περιοδικό ήταν ένας από τους τομείς που εστιάσαμε όταν αναλάβαμε δράση και επομένως το ότι καταφέραμε, με τη συνδρομή της συντακτικής ομάδας, όχι μόνο να διατηρήσουμε την έκδοση του αλλά να αυξήσουμε τη συχνότητα κυκλοφορίας του, να αναδιαρθρώσουμε την αισθητική και την ύλη του και να πετύχουμε την έντυπη έκδοση του μας δίνει ηθική ικανοποίηση. Επί τη ευκαιρία θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλα τα μέλη της ELSA Athens για την υποστήριξη που μας έδειξαν σε όλη τη διάρκεια της θητείας μας. Ελπίζουμε να ανταποκριθήκαμε στις προσδοκίες σας και να καταφέραμε μέσα από τις δράσεις μας να σας μεταδώσουμε το όραμα της ELSA για έναν δίκαιο κόσμο. Θα θέλαμε επίσης να ευχηθούμε καλή επιτυχία στο νέο ΔΣ, όντας σίγουροι ότι θα καταφέρουν να εξελίξουν ακόμα περισσότερο την ELSA Athens. Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά εκ μέρους του ΔΣ της ELSA Athens την συντακτική ομάδα του περιοδικού, τόσο για την προσπάθεια που κατέβαλαν για ένα άρτιο αποτέλεσμα όσο και για την άψογη συνεργασία μας. Ο Γιάννης, η Σοφία, η Δανάη, η Μαριαλένα, η Ευτυχία και η Ειρήνη σχημάτισαν μια δυνατή ομάδα, που την χαρακτηρίζει η συνοχή, η συνεργασία και η εργατικότητα, επιτυγχάνοντας έτσι την εξέλιξη του De Jure. Τέλος, οφείλουμε να ευχαριστήσουμε όλα τα μέλη, τους φίλους και τους καθηγητές που με τα άρθρα και τις συνεντεύξεις τους προσέφεραν πλούσιο υλικό για την διαμόρφωση όλων των τευχών του De Jure μέχρι σήμερα.

Εκ μέρους του Δ.Σ. της ELSA Athens, Γεώργιος Κουρόγιωργας

ELSA ATHENS

EMC2

ELSA Moot Court Competition on WTO Law

Το παρασκήνιο της επιτυχίας! Στις 13-18 Μαΐου διεξήχθη στη Γενεύη ο Παγκόσμιος Γύρος της εικονικής δίκης της ELSA για το Δίκαιο του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (ELSA Moot Court Competition on World Trade Organization Law (EMC2)), όπου η ομάδα της Νομικής Σχολής Αθηνών, έχοντας προκριθεί κατά τη διάρκεια του Περιφερειακού Προκριματικού Γύρου (Πράγα, 10-14 Μαρτίου) συγκεντρώνοντας την υψηλότερη βαθμολογία μεταξύ των 17 ομάδων (με τους αγορητές μας να αποσπούν τις 3 υψηλότερες ατομικές βαθμολογίες και τον Παναγιώτη Κυριάκου να κερδίζει το Βραβείο για τον Καλύτερο Αγορητή της Προκριματικής Φάσης του Ευρωπαϊκού Γύρου), επικράτησε της ομάδας του πανεπιστημίου του Harvard και ανακηρύχθηκε νικήτρια του φετινού διαγωνισμού EMC2 καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση παγκοσμίως. Η Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών συμμετείχε φέτος για δεύτερη φορά στο διαγωνισμό μαζί με άλλα 116 πανεπιστήμια από όλο τον κόσμο και η Ομάδα της αποτελείτο από τους προπτυχιακούς φοιτητές κ.κ. Άννα Βεντουράτου, Περσεφόνη Βερνάδου, Παναγιώτη Θεοδωρόπουλο και Παναγιώτη Κυριάκου. Η Ομάδα προετοιμάστηκε υπό την επιστημονική επίβλεψη και καθοδήγηση του υπό διορισμό λέκτορα κ. Αναστασίου Γουργουρίνη, συνεπικουρούμενου από τις προπτυχιακές φοιτήτριες κ.κ. Μαρία Κώτση, Αικατερίνη Νικολάου και Αικατερίνη Χαραρά, ως assistant-coaches. Εμείς τους συγχαίρουμε για ακόμη μία φορά και τους ρωτάμε να μας περιγράψουν το παρασκήνιο μιας τέτοιας επιτυχίας!

DE JURE

ΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ! Τι είναι το EMC2 on WTO Law;

ιδιωτική ή τη δημόσια παροχή των υπηρεσιών

Ο διαγωνισμός αποτελεί προσομοίωση της διαδικασίας δικαστικής επίλυσης διακρατικών

ύδρευσης και αποχέτευσης στους πολίτες μίας «εικονικής» χώρας και την επίδραση που ασκούν

εμπορικών διαφορών μπροστά από τα Panels του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Η

στη λήψη μιας τέτοιας απόφασης οι υπάρχουσες συμφωνίες και κανόνες στα πλαίσια του ΠΟΕ. Πιο

υπόθεση σχετίζεται πάντα με το Διεθνές Εμπόριο και τις υποχρεώσεις που τα εικονικά

συγκεκριμένα, μεταξύ δύο φανταστικών κρατώνμελών του ΠΟΕ, ενός ανεπτυγμένου («the United

εκπροσωπούμενα κράτη έχουν αναλάβει υπό τις

Kingdom

Συμφωνίες του ΠΟΕ (Γενική Συμφωνία για τους Δασμούς και το Εμπόριο - GATT, Γενική

αναπτυσσόμενου («the Federal Republic of Aquitania»), ανέκυψε μια νομική διαφορά λόγω

Συμφωνία για το Εμπόριο των Υπηρεσιών GATS, Συμφωνία για τις εμπορικές πτυχές των

της απόφασης του τελευταίου να προβεί στην επανακρατικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης

δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας-TRIPS κ.α.). Ο διαγωνισμός διοργανώνεται για δώδεκα

και αποχέτευσης, μετά από μία σύντομη περίοδο -όχι ιδιαίτερα επιτυχούς- ιδιωτικοποίησης. Το

συνεχή χρόνια από την European Law Students’

επίμαχο

Association (ELSA), υπό την αιγίδα και με την υποστήριξη του ΠΟΕ.

αναπτυσσόμενου κράτους που όριζε ότι οι υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης θα πρέπει

Ποια είναι τα στάδια του διαγωνισμού;

να παρέχονται εφεξής αποκλειστικά υπό το καθεστώς ενός κρατικού μονοπωλίου, δηλαδή,

Ο διαγωνισμός αποτελείται από 3 φάσεις: την κατάθεση των γραπτών υπομνημάτων, τον

από μία και μόνον εταιρεία, η οποία θα ανήκε στο Δημόσιο, ελεγχόμενη πλήρως από αυτό,

Περιφερειακό Γύρο και τον Παγκόσμιο Τελικό. Κατά την πρώτη φάση του διαγωνισμού, όλες οι

προκειμένου να διασφαλιστεί η ποιότητα των

EMC2

συμμετέχουσες ομάδες καλούνται να υποβάλλουν γραπτά υπομνήματα (Written

μέτρο

Commercia»)

ήταν

ένας

και

νόμος

ενός

του

υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης, η απομείωση των δυσμενών περιβαλλοντικών τους

Submissions) υποστηρίζοντας τόσο την πλευρά

επιπτώσεων καθώς και η δυνατότητα πρόσβασης όλων των πολιτών σε αυτές.

του προσφεύγοντος κράτους (Complainant) όσο και του καθ’ ου η προσφυγή κράτους

Πως προετοιμαστήκατε για το διαγωνισμό ως

(Respondent). Εν συνεχεία, οι ομάδες καλούνται να υποστηρίξουν τις θέσεις τους προφορικά, με επίσημη αγόρευση (ως Complainant ή Respondent με βάση κλήρωση), σε έναν από

ομάδα; Μετά την επιλογή των μελών της ομάδας, η διαδικασία προετοιμασίας αρχίζει να

τους Περιφερειακούς Γύρους του διαγωνισμού

εντατικοποιείται ακόμα περισσότερο. Το πρώτο στάδιο είναι αυτό της σύνταξης των γραπτών

που διοργανώνονται για καθεμία από τις περιοχές Ευρώπης, Αμερικής, Ασίας/Ειρηνικού

υπομνημάτων-δικογράφων. Η ομάδα καλείται να συντάξει δύο υπομνήματα, ένα για την πλευρά

και Αφρικής. Οι 20 καλύτερες ομάδες των Περιφερειακών Γύρων προκρίνονται στον

του προσφεύγοντος κράτους κι ένα για την

Παγκόσμιο Γύρο του διαγωνισμού που διεξάγεται στην έδρα του ΠΟΕ στη Γενεύη.

πλευρά του καθού η προσφυγή κράτους. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτούνται διαδοχικά βήματα που οδηγούν στην προοδευτική εξέλιξη των γραπτών. Μετά την αποστολή των δικογράφων,

Ποια ήταν η δική σας υπόθεση; Το φετινό θέμα του διαγωνισμού EMC2 αφορούσε

επικεντρωθήκαμε αποκλειστικά στην προφορική προετοιμασία. Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι

το ιδιαίτερα επίκαιρο δίλημμα ανάμεσα στην

ακόμα και κατά τη διάρκεια των προηγούμενων

ELSA ATHENS

EMC2 μηνών, οπότε και η δουλεία ήταν πρωτίστως

στον προφορικό νομικό λόγο. Τώρα σε ένα πιο

εστιασμένη στην προετοιμασία των γραπτών, πραγματοποιούνταν προφορικές πρόβες ώστε

πρακτικό επίπεδο, αν κάποιος ενδιαφέρεται για

να υπάρχει μία ετοιμότητα και μια πρώτη επαφή με το προφορικό σκέλος της διαδικασίας. Μετά την κατάθεση των γραπτών όμως, οι προφορικές πρόβες γίνονται πολύ πιο συχνές με σκοπό την

διεθνές οικονομικό δίκαιο, οι γνώσεις που θα αποκτήσει είναι απύθμενες και θα τον βοηθήσουν πολύ στην μετέπειτα καριέρα του. Σε αυτό πρέπει να προστεθεί το γεγονός ότι σε περίπτωση

της

επιτυχίας ανοίγουν σημαντικές επαγγελματικές διασυνδέσεις ενώ το βιογραφικό γίνεται πλέον

μεταδοτικότητας των επιχειρημάτων, όσο και του γενικότερου ύφους της παρουσίασης και της

πάρα πολύ ελκυστικό, τόσο για πανεπιστήμια όσο και για πολυεθνικές δικηγορικές εταιρίες.

διαδικασίας και επιχειρηματολογίας

Τι μένει στο τέλος της μέρας;

τελειοποίηση

τόσο

της

της στην

ουσίας

και

εκφοράς της αγγλική γλώσσα.

Επιπλέον, οι ομιλητές καλούνται να εντάξουν στο λόγο τους πραγματικές υποθέσεις, ώστε να

Η συμμετοχή σε ένα διαγωνισμό, ανεξαρτήτως αποτελέσματος, είναι πάντα μία εμπειρία ζωής.

στηρίξουν τα επιχειρήματά τους. Εκτός από τις

Αυτό που μένει στο τέλος είναι οι μήνες έντονης

ομαδικές πρόβες, πολύ σημαντικό ρόλο και στο στάδιο αυτό παίζει η εντατική προσωπική μελέτη και προετοιμασία.

δουλειάς που έχεις διανύσει, οι ικανότητες που έχεις αναπτύξει το διάστημα αυτό, η

Γιατί αξίζει να λάβει κανείς μέρος σε έναν τέτοιο διαγωνισμό;

άτομα από κουλτούρα

Η πρώτη και εμφανέστερη ικανότητα που

αντικείμενο, και το σημαντικότερο από αυτά που

κάποιος αποκτά μέσω της συμμετοχής του στο διαγωνισμό είναι εξοικείωση με την ακαδημαϊκή

μένουν είναι οι φιλίες που έχεις δημιουργήσει στην ομάδα σου. Βέβαια, αν και το αποτέλεσμα

έρευνα. Το δεύτερο είναι η εξοικείωση με τα νομικά αγγλικά και το τρίτο η απόκτηση άνεσης

δικαιώσει τη δουλειά σου, μένουν επιπλέον οι ευκαιρίες που έχεις για το μέλλον.

εμπειρία από την πιο πρακτική ενασχόληση με το αντικείμενο σπουδών σου, οι γνωριμίες με άλλες χώρες, με διαφορετική που ασχολούνται με το ίδιο

DE JURE

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Συνέντευξη με το Βασίλειο Σκουρή, Πρόεδρο του Δικαστηρίου της Ε.Ε. Επιμέλεια: Ευτυχία-Μαρία Αλεξοπούλου Ο Βασίλειος Σκουρής γεννήθηκε το 1948. Διετέλεσε, μεταξύ άλλων, καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Bielefeld (1978), καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1982), υπουργός Εσωτερικών (το 1989 και το 1996), διευθυντής του Κέντρου Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου, Θεσσαλονίκη (1997-2005), πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Ευρωπαϊκού Δικαίου (1992-1994), μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Δικαίου, Trier (από το 1995) και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εθνικής Σχολής Δικαστών (1995-1996). Είναι δικαστής στο Δικαστήριο της Ε.Ε. από τις 8 Ιουνίου 1999 και Πρόεδρος του Δικαστηρίου από τις 7 Οκτωβρίου 2003.

Γιατί

επιλέξατε

να

αντικείμενο το ευρωπαϊκό δίκαιο- είχα την ευκαιρία να

το

συμμετάσχω στην εκπαίδευση νομικών που στην

ευρωπαϊκό δίκαιο και να

συνέχεια στελέχωσαν επαξίως την Ευρωπαϊκή Δημόσια

βρίσκεστε

στη

Διοίκηση. Ως επιστέγασμα της μακράς εμπλοκής μου με

θέση του Προέδρου του

το ευρωπαϊκό δίκαιο, η ελληνική πολιτεία πρότεινε τον

ΔΕΕ;

διορισμό μου τον Ιούνιο του 1999 ως Δικαστή στο

ασχοληθείτε

Την

με σήμερα

περίοδο

πανεπιστημιακών σπουδών

το

των μου

Ευρωπαϊκό

δίκαιο δεν αποτελούσε ξεχωριστό κλάδο του Δικαίου και η ενασχόληση με το αντικείμενο έρχονταν ως επέκταση των σπουδών διοικητικού η διεθνούς δικαίου. Αργότερα, μετά την ένταξη της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή οικογένεια, η ολοένα και μεγαλύτερη

διείσδυση του ευρωπαϊκού

Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Στη συνέχεια, τον Οκτώβριο του 2003, οι συνάδελφοί μου με τίμησαν εκλέγοντάς

με

Ευρωπαϊκών

Πρόεδρο

του

Δικαστηρίου

των

Κοινοτήτων,

και

ανανέωσαν

την

εμπιστοσύνη τους συνεχώς και για τέταρτη φορά τον Οκτώβριο του 2012, πράγμα το οποίο με χαροποιεί ιδιαίτερα, καθώς για πρώτη φορά δικαστής έχει εκλεγεί τετράκις Προέδρος του Δικαστηρίου.

δικαίου ως αναπόσπαστου τμήματος του Ελληνικού

Πώς θα χαρακτηρίζατε τη νομική φύση και τη

δικαιϊκού συστήματος, έκανε και χρησιμότερη την δική

δεσμευτικότητα των αποφάσεων του Eurogroup, ως

μου συμβολή από διάφορες θέσεις, καταρχήν με την

αναγνωρισμένου οργάνου της ΕΕ;

ιδιότητα του καθηγητή του Διοικητικού Δικαίου στις Νομικές σχολές κατά σειρά της Θράκης, του Πανεπιστημίου Bielefeld Γερμανίας και τέλος την εκλογή μου το 1982 ως τακτικού καθηγητή Διοικητικού Δικαίου στη Νομική

Σχολή

του

Αριστοτελείου

Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης. Παράλληλα, ως Διευθυντής Ερευνών, Γραμματέας και, από τον Σεπτέμβριο του 1997, Διευθυντής στο Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου στη Θεσσαλονίκη -το πρώτο και πρωτοποριακό ελληνικό ερευνητικό κέντρο με κύριο ELSA ATHENS

Όπως

ορθώς

το

τοποθετείτε,

το

Eurogroup

-η

Ευρωομάδα όπως έχει αποδοθεί ο όρος στην ελληνική μετάφραση του πρωτοκόλλου αρ. 14 προσαρτημένου στην Συνθήκη

για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής

Ένωσης- είναι αναγνωρισμένο συλλογικό σχήμα που λειτουργεί στο πλαίσιο της ΕΕ, χωρίς εντούτοις να αποτελεί θεσμικό όργανό της. Καθήκον του είναι να διατηρήσει έναν ενισχυμένο διάλογο μεταξύ των κρατών μελών τα οποία έχουν ως νόμισμα το ευρώ, εν αναμονή 6

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΚΟΥΡΗΣ της υιοθέτησης του τελευταίου από όλα τα κράτη μέλη της

απόφαση 2011/407 εγκύρως εκδόθηκε με νομική βάση το

Ένωσης. Είναι καταυτό ένα όργανο συντονισμού και

άρθρο 48 ΣΛΕΕ, καθώς σκοπός της προσβαλλομένης

προπαρασκευής των αποφάσεων του Συμβουλίου και

αποφάσεως είναι να καταστήσει δυνατή και στα κράτη της

ενδεχομένως συντονισμού οικονομικών πολιτικών μεταξύ

Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), τα

των συμμετεχόντων κρατών, όμως οι τοποθετήσεις του

οποία είναι συμβαλλόμενα μέρη στη Συμφωνία για τον

δεν

ΕΟΧ, την εφαρμογή του κεκτημένου της Ένωσης σχετικά

έχουν

σημαντικά

δεσμευτικό την

λαμβάνονται

χαρακτήρα.

προετοιμασία

στη

συνέχεια

Διευκολύνουν

αποφάσεων

από

τους

που

υπουργούς

με

τον

συντονισμό

των

συστημάτων

κοινωνικής

ασφαλίσεως, ούτως ώστε οι υπήκοοι των οικείων κρατών

οικονομικών και τους αρχηγούς των κρατών μελών ή

να

αποτελούν την βάση για την θέσπιση με την κοινή

προσώπων υπό τους ίδιους κοινωνικοασφαλιστικούς

νομοθετική εργασία δεσμευτικών νομικών κειμένων, ή

όρους με τους πολίτες της Ένωσης.

ακόμη και συμφωνιών στον διακυβερνητικό τομέα που επηρεάζουν την οικονομική σύγκλιση των κρατών μελών της ΕΕ. Η

ενιαία

απολαύουν

της

ελεύθερης

κυκλοφορίας

των

Τέλος, σε απόφαση της 21ης Φεβρουαρίου 2013, C282/11, Salgado González, όπου τέθηκε το ζήτημα του τρόπου υπολογισμού των συντάξεων γήρατος των μη

ευρωπαϊκή

ελεύθερη

μισθωτών, υπό το πρίσμα της νομοθετικής ρυθμίσεως της

κυκλοφορία προσώπων, αγαθών, κεφαλαίων και

Ένωσης στον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης των

υπηρεσιών έχει συντελέσει στο φαινόμενο της

διακινούμενων εργαζομένων, το Δικαστήριο υπενθύμισε

εσωτερικής μετανάστευσης εντός της Ένωσης και

κατ’ αρχάς, ότι, ελλείψει εναρμονίσεως στο επίπεδο της

της

Ένωσης, εναπόκειται στη νομοθεσία κάθε κράτους

έντονης

Χρειάζεται

αγορά

κινητικότητας

κατά

τη

γνώμη

με

των σας

την

εργαζομένων. αλλαγή

της

μέλους να καθορίσει τις προϋποθέσεις αναγνωρίσεως

νομοθεσίας στον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης ή

δικαιωμάτων επί παροχών αλλά και ότι, κατά την άσκηση

συντονισμός των επί μέρους εθνικών συστημάτων;

της αρμοδιότητας αυτής, τα κράτη μέλη οφείλουν να

Ο συντονισμός των εθνικών συστημάτων συναντά, όπως είναι λογικό, δυσκολίες εξέλιξης που άπτονται των οιονεί

τηρούν το δίκαιο της Ένωσης, και ιδίως τις σχετικές με την ελευθερία κυκλοφορίας διατάξεις της ΣΛΕΕ.

εθνικών προστατευτισμών και την αδυναμία διαπίστωσης

Ενόψει των ανωτέρω νομίζω ότι η κρίση η οποία μπορεί

των αντισταθμιστικών ωφελημάτων. Όσον αφορά το

να συναχθεί ως προς το ερώτημά σας είναι ότι το ΔΕΕ

ΔΕΕ, έχει κάνει σημαντικές συμβολές στον τομέα αυτό.

έχει καλύψει σαφώς νομικά κενά στον τομέα αυτό, στα

Αρκεί να σημειώσω την πρόσφατη νομολογία του όπως

οποία ο Ευρωπαίος νομοθέτης θα χρειαστεί να ενσκήψει

στην υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της

στο μέλλον.

26ης Σεπτεμβρίου 2013, C-431/11, Ηνωμένο Βασίλειο κατά Συμβουλίου, επί προσφυγής με αίτημα την ακύρωση της αποφάσεως 2011/407 του Συμβουλίου σχετικά με τη θέση που επρόκειτο να λάβει η Ευρωπαϊκή Ένωση στη Μεικτή Επιτροπή του ΕΟΧ ως προς την τροποποίηση του παραρτήματος VI (Κοινωνικές ασφαλίσεις) και του πρωτοκόλλου 37 της Συμφωνίας για τον Ευρωπαϊκό

Επικρατεί η αντίληψη ότι με την ψήφιση σχεδίου κανονισμού για τις επιχειρήσεις στα θαλάσσια σύνορα, η Ελλάδα έκανε ένα σημαντικό βήμα για την αποτελεσματικότερη επιτήρηση των εξωτερικών της συνόρων. Ποιο πιστεύετε ότι ήταν το μεγαλύτερο επίτευγμα της ελληνικής προεδρίας;

Οικονομικό Χώρο (ΕΟΧ). Το Δικαστήριο έκρινε ότι η 7

DE JURE

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Αναμφίβολα, ιδίως σε καιρούς ανθρωπιστικής κρίσης, η

Η απόφαση στην υπόθεση της Google σίγουρα δεν

θέσπιση σαφούς νομικού πλαισίου σε ένα τομέα ο οποίος

αποτελεί

δημιουργεί σοβαρές πολιτικές τριβές και κυρίως εστιάζει

Δικαστηρίου ούτε και ένδειξη πιθανής αλλαγής προς μία

σε κράτη μέλη τα οποία είναι γεωγραφικά περισσότερο

πιο δυναμική στάση όσον αφορά τα ατομικά δικαιώματα

εκτεθειμένα,

της

και την προστασία τους στην ψηφιακή εποχή. Πρόκειται

ασφάλειας δικαίου. Το νέο νομικό πλαίσιο που επιφέρει

για μία απόφαση η οποία κινείται στο πνεύμα του

τροποποίηση του κανονισμού (EΚ) 562/2006, «κώδικα

Δικαστηρίου, το οποίο δεν έχει άλλη επιλογή παρά να

συνόρων Σένγκεν», εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

συμβαδίζει με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις των

ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης χωρίς

τελευταίων δεκαετιών, οι οποίες φέρνουν την προστασία

εσωτερικά σύνορα και αφορά την πολιτική επιτήρησης

των ατομικών δικαιωμάτων στο επίκεντρο της νέας

των εξωτερικών συνόρων και ελέγχου της εισόδου στην

ψηφιακής εποχής.

αποτελεί

πρόοδο

στο

επίπεδο

κοινοτική επικράτεια, συναρθρώνει τόσο την ανάγκη αποτελεσματικού ελέγχου της παράνομης μετακίνησης υπηκόων τρίτων χωρών όσο και σοβαρές εγγυήσεις για την διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κυρίως

μέριμνα για την αποφυγή

διακινδύνευσης

ανθρωπίνων ζωών όπως συχνότερα παρατηρούμε πλέον στη λεκάνη της Μεσογείου. Θυμίζω ότι η ολοκλήρωση της νομοθετικής αυτής πρωτοβουλίας έρχεται σε συνέχεια της ακύρωσης από το Δικαστήριο της Απόφασης πλαισίου του Συμβουλίου του 2010 στον συγκεκριμένο τομέα λόγω μη τήρησης των διατυπώσεων λήψης υπόψη των θέσεων του Κοινοβουλίου (Απόφαση της 5ης Σεπτεμβρίου 2012 στην υπόθεση C‑355/10, Κοινοβούλιο κατά Συμβουλίου).

κάτι

πρωτόγνωρο

στη

νομολογία

του

Στην απόφαση Google το ΔΕΕ απεφάνθη ότι η δραστηριότητα μηχανής αναζήτησης η οποία συνίσταται στον εντοπισμό πληροφοριών που δημοσιεύουν ή αναρτούν στο διαδίκτυο τρίτοι, συνιστά επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα με την έννοια του Άρθρου 2 στοιχείο β’ της Οδηγίας για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών (95/46/ΕΚ). Επίσης, ο φορέας εκμετάλλευσης μηχανής αναζήτησης έχει την υποχρέωση να απαλείφει από τον κατάλογο αποτελεσμάτων, ο οποίος εμφανίζεται κατόπιν αναζήτησης που έχει διενεργηθεί με βάση το ονοματεπώνυμο ενός προσώπου, συνδέσμους

προς

δημοσιευμένες

από

τρίτους

Όσον αφορά την αποδοτικότητα της ελληνικής Προεδρίας

ιστοσελίδες περιέχουσες πληροφορίες σχετικές με το

λοιπόν, θεωρώ σημαντικό και συμβολικό ότι διεξήχθη με

πρόσωπο αυτό.

γνώμονα

και

κεντρικό

άξονα

τις

ευρωπαϊκές

προτεραιότητες και όχι την επικέντρωση στο κράτος μέλος που ασκεί την προεδρία.

Θα πρέπει να τονίσουμε πως η εν λόγω υπόθεση δεν είναι η μόνη σχετική, καθώς το τελευταίο τρίμηνο το ΔΕΕ εξέδωσε δύο ακόμη αποφάσεις και θα πρέπει να γίνει

Δεδομένης και της πρόσφατης απόφασης C-131/12

αντιληπτό λοιπόν πως το Δικαστήριο δεν συμμετέχει σε

της 15.4.2014 του ΔΕΚ στην υπόθεση Google,

κάποια μορφή «ακτιβισμού» και ούτε επιδεικνύει μια

θεωρείτε ότι με την απόφαση αυτή η ΕΕ ακολουθεί

διαφορετική στάση, αλλά απλώς επιτελεί το καθήκον του

μια περισσότερο δυναμική στάση όσον αφορά τα

ως θεματοφύλακας της προστασίας των ατομικών

ατομικά δικαιώματα και την προστασία τους στην

δικαιωμάτων πάνω στα οποία έχει θεμελιωθεί η ΕΕ και

ψηφιακή εποχή;

στα πλαίσια πλέον της ψηφιακής εποχής.

ELSA ATHENS

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΑΧΑΡΟΔΗΜΟΣ

Ο Κανονισμός (ΕΕ) 650/2012 για την κληρονομική διαδοχή To Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο εξέδωσαν στις 4/7/2012

διαδικασία θέσπισης του διατυπώθηκαν αρκετές αμφιβολίες κατά πόσο η Ένωση έχει αρμοδιότητα επί του

τον Κανονισμό (ΕΕ) 650/2012 σχετικά με την διεθνή δικαιοδοσία,

δικαίου των κληρονομικών σχέσεων2 και κατά πόσο έπρεπε βάση του Κανονισμού να είναι η παράγραφος 3

το εφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεση

του άρ. 81 ΣΛΕΕ που εισάγει εξαίρεση για τα θέματα του οικογενειακού δικαίου και απαιτεί ομοφωνία στο

αποφάσεων,

και

Συμβούλιο. Θεωρήθηκε ότι μεταξύ των κλάδων του

εκτέλεση δημοσίων εγγράφων στον τομέα της κληρονομικής διαδοχής

οικογενειακού και του κληρονομικού δικαίου υπάρχει ικανή αυτοτέλεια ώστε να είναι δυνατή η χωριστή ρύθμιση

και την καθιέρωση του ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου. Ο Κανονισμός δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της ΕΕ στις

των θεμάτων που υπάγονται στον καθένα και ότι η εξαίρεση της παραγράφου 3 πρέπει να ερμηνεύεται και

27/7/2012 και θα τεθεί σε εφαρμογή στις 17 Αυγούστου 2015 σε όλα τα κράτη μέλη.1

να εφαρμόζεται συσταλτικώς από τα θεσμικά όργανα. 3

Το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού ορίζεται θετικά και αρνητικά στο άρθρο 1. Ο κανονισμός εφαρμόζεται στις

διασυνοριακές επιπτώσεις οι πολίτες της Ένωσης αντιμετώπιζαν πολλές δυσκολίες και εμπόδια στην

κληρονομικές διαδοχές. Για τους σκοπούς του Κανονισμού κληρονομική διαδοχή νοείται η διαδοχή στην

άσκηση των θεμελιωδών ελευθεριών και συγκεκριμένα της ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίου και της ελευθερίας

κληρονομία θανόντος και καλύπτει όλες τις περιπτώσεις

εγκατάστασης, απαραίτητων στοιχείων της εσωτερικής

μεταβίβασης αιτία θανάτου περιουσιακών στοιχείων, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, είτε πρόκειται για

αγοράς (αρ. 3§3ΣΕΕ και αρ. 26ΣΛΕΕ), κυρίως λόγω της έλλειψης κοινών δικαιϊκών αντιλήψεων και ρυθμίσεων. 4

εκούσια μεταβίβαση δυνάμει διατάξεως τελευταίας βούλησης είτε για μεταβίβαση μέσω εξ αδιαθέτου

Θεωρήθηκε δικαιοσύνης

διαδοχής(αρ. 3). Ο κανονισμός καλύπτει όλα τα θέματα αστικού δικαίου που άπτονται μίας κληρονομικής

οργανώσουν εκ των προτέρων την κληρονομική διαδοχή τους και να υπάρχει αποτελεσματική κατοχύρωση των

διαδοχής.

δικαιωμάτων των κληρονόμων, των κληροδόχων και των

Υπό το φως του αρ. 81γ ΣΛΕΕ ο Κανονισμός υιοθετήθηκε

κληρονομικών δανειστών ώστε συνολικά να διευκολύνεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων.5

Γεώργιος Ζαχαροδήμος

Μεταπτυχιακός φοιτητής ιδιωτικού διεθνούς και συγκριτικού δικαίου Νομική Σχολή Αθηνών

την

αποδοχή

σύμφωνα με την συνήθη νομοθετική διαδικασία. Κατά την Εκτός από το άρθρο 77 που ετέθη σε εφαρμογή από τις 16 Ιανουαρίου του 2014 και τα άρθρα 79, 80 και 81 που ετέθησαν σε εφαρμογή από τις 5 Ιουλίου 2012. Το άρθρο 77 αφορά την συνοπτική περιγραφή των διαδικασιών και των νόμων που ισχύουν στα εθνικά δίκαια για την κληρονομική διαδοχή ώστε να καταστούν αυτές οι πληροφορίες διαθέσιμες στο κοινό μέσω του Ευρωπαϊκού Δικαστικού Δικτύου 2 Για την αρμοδιότητα της Ένωσης βλ. Χριστιανός Β., Νομική βάση της αρμοδιότητας της ΕΕ στους τομείς του Οικογενειακού Διεθνούς και του Κληρονομικού Διεθνούς Δικαίου, Νομική Επιθεώρηση 38/2011 – Έτος ΚΔ, σελ. 86 επ. 1

Στο

πλαίσιο

των

κληρονομικών

ότι εντός πρέπει οι

διαδοχών

με

του ευρωπαϊκού χώρου πολίτες να μπορούν να

Περισσότερα για την αυτοτέλεια των δύο αυτών κλάδων του δικαίου βλ. στην αιτιολογική έκθεση της πρότασης κανονισμού COM(2009) 154 4 Max Planck Institute for Comparative and International Private Law, Comments on the European Commission’s Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of decisions and authentic instruments in matters of succession and the creation of a European Certificate of Succession, σελ. 8 5 Αιτιολογικές σκέψεις 7 και 80 του Κανονισμού (ΕΕ) 650/2012. 3

DE JURE

Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) 650/2012 ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΔΟΧΗ Με την θέσπιση αυτού του πλήρους Κανονισμού για τις κληρονομικές διαδοχές στόχος ήταν η διευκόλυνση της

διαθήκη του το δίκαιο της ιθαγένειας του ως το δίκαιο που θα διέπει την κληρονομική διαδοχή του στο σύνολο της

ομαλής λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς μέσω της

(αρ.22).

εξάλειψης των εμποδίων για την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών.

Ο Κανονισμός έχει οικουμενική εφαρμογή καθώς το

O Κανονισμός προβλέπει ότι για το σύνολο της

δίκαιο που υποδεικνύεται ως εφαρμοστέο σε μία κληρονομική διαδοχή μπορεί να είναι και το δίκαιο τρίτου

κληρονομίας εφαρμοστέο είναι το δίκαιο της τελευταίας

κράτους (αρ. 20). Στο άρ. 34 προβλέπεται η εφαρμογή

συνήθους διαμονής του κληρονομούμενου (αρ. 21) και κάνει στο άρθρο 23 μία ενδεικτική απαρίθμηση των

ενός καινοτόμου μοντέλου αναπαραπομπής (renvoi). Σε περίπτωση που εφαρμοστέο είναι το δίκαιο τρίτου

θεσμών που καλύπτονται από την lex hereditatis. Για να προσδιορισθεί η συνήθης διαμονή η αρχή που

κράτους (και μόνο τότε) ο Κανονισμός προβλέπει ότι ως εφαρμοστέο δίκαιο νοείται το δίκαιο του εν λόγω κράτους,

επιλαμβάνεται της κληρονομικής διαδοχής θα πρέπει να προβεί σε μία συνολική εκτίμηση των περιστάσεων της

συμπεριλαμβανομένων των κανόνων του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου εφόσον αυτοί προβλέπουν

ζωής του κληρονομούμενου τα τελευταία χρόνια της ζωής

αναπαραπομπή στο δίκαιο κράτους μέλους ή στο δίκαιο

του και κατά το χρόνο του θανάτου του. Στον Κανονισμό δεν δίνεται ένας νομοθετικός ορισμός της συνήθους

τρίτου κράτους που θα εφάρμοζε τον εαυτό του.

διαμονής αλλά στο προοίμιο αυτού τίθενται κάποια κριτήρια που πρέπει να λάβει υπόψη του ο δικαστής κατά την συνολική εκτίμηση των περιστάσεων όπως είναι η διάρκεια και η κανονικότητα της παρουσίας του κληρονομούμενου στο συγκεκριμένο κράτος καθώς και οι συνθήκες και ο λόγος της παρουσίας αυτής. Ουσιαστικά η συνήθης διαμονή θα πρέπει να μαρτυρεί ένα στενό και σταθερό σύνδεσμο με το συγκεκριμένο κράτος. Ο σύνδεσμος της συνήθους διαμονής προωθεί όχι μόνο την

Το ζήτημα της διεθνούς δικαιοδοσίας των δικαστηρίων των κρατών μελών για υποθέσεις κληρονομικής διαδοχής ρυθμίζεται

με

τον

καθορισμό

βάσεων

διεθνούς

δικαιοδοσίας τους δικαστηρίου της κληρονομία 7. Η τελευταία συνήθης διαμονή του κληρονομούμενου προκρίθηκε ως το καταλληλότερο στοιχείο για να συνδέσει ένα πρόσωπο με ορισμένη έννομη τάξη και αποτελεί την γενική βάση διεθνούς δικαιοδοσίας (αρ. 4). Κατά την κατάρτιση του κανονισμού υπήρξε πρόνοια

κινητικότητα αλλά και την ενσωμάτωση των πολιτών σε ένα κράτος μέλος διαφορετικό από αυτό της ιθαγένειας

ώστε η αρχή που επιλαμβάνεται της κληρονομικής διαδοχής να εφαρμόζει στις πλείστες των περιπτώσεων

τους.6

το δικό της δίκαιο ώστε να επιτυγχάνεται ταύτιση forum και ius. 8 Από το σύστημα των άρθρων 5 και 21

Στο άρ. 21§2 προβλέπεται μία ρήτρα διαφυγής από το δίκαιο της τελευταίας συνήθους διαμονής του κληρονομούμενου στην περίπτωση που ο δικαστής διαπιστώσει ότι ο κληρονομούμενος είχε προδήλως στενότερους δεσμούς με κράτος άλλο από εκείνο στο οποίο είχε την συνήθη διαμονή του. Ενόψει της αρχής της ιδιωτικής αυτονομίας δίνεται η δυνατότητα στον κληρονομούμενο να επιλέξει (profesio juris) με την

Γεωργιάδης Γ.-Α., Το νέο, εφαρμοστέο δίκαιο στις κληρονομικές σχέσεις σύμφωνα με τον Κανονισμός «Ρώμη VI», Αρμενόπουλος 2013, 4, σελ. 704 7 Δαβράδος Ν., Η πρόταση Κανονισμού σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων και δημοσίων εγγράφων στον τομέα της κληρονομικής διαδοχής και την καθιέρωση του ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου, Νομική Επιθεώρηση, 2011, σελ. 107 6

ELSA ATHENS

εξασφαλίζεται ο παραλληλισμός δικάζοντος δικαστή και εφαρμοστέου δικαίου. Η διαδικασία είναι πιο εύκολη και πιο γρήγορη και λιγότερο δαπανηρή όταν ένα δικαστήριο εφαρμόζει το δικό του δίκαιο και επίσης αποφεύγεται η προσφυγή στην επιφύλαξη της δημόσιας τάξης του άρθρου 35.9

Αιτιολογική σκέψη 27 του Κανονισμού (ΕΕ) 650/2012 Hess/Mariottini/Camara, Regulation (EC) n. 650/2012 of July 2012 on jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of authentic instruments in matters of succession and on the creation of a European Certificate of Succession, σελ. 7 8 9

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΑΧΑΡΟΔΗΜΟΣ Στην περίπτωση που το δίκαιο που έχει επιλέξει ο κληρονομούμενος με βάση το άρ. 22 είναι το δίκαιο

αυτού ή είχε εκεί την προηγούμενη συνήθη διαμονή του και δεν έχουν περάσει 5 χρόνια από την εν λόγω

κράτους μέλους, τα ενδιαφερόμενα μέρη μπορούν να

μεταβολή (αρ. 10§1). Αν δεν συντρέχει καμία από τις δύο

συμφωνήσουν ότι τα δικαστήρια αυτού του κράτους μέλους έχουν αποκλειστική διεθνή δικαιοδοσία να

αυτές προϋποθέσεις τα δικαστήρια του κράτους μέλους στο οποίο βρίσκονται τα περιουσιακά στοιχεία της

εκδικάσουν οποιαδήποτε διαφορά (αρ.5).10 Αναγνωρίζεται η ιδιωτική αυτονομία και στο πεδίο του

κληρονομίας έχουν αρμοδιότητα να αποφανθούν σχετικά με αυτά τα περιουσιακά στοιχεία.12 Στο άρθρο 11

δικονομικού διεθνούς δικαίου αλλά περιορισμένη καθώς αφενός μπορεί να συμφωνηθεί παρέκταση αρμοδιότητας

προβλέπεται αναγκαστική δικαιοδοσία (forum necessitatis) των δικαστηρίων ενός κράτους μέλους σε

μόνο όταν ο θανών έχει επιλέξει το δίκαιο της ιθαγένειας

εξαιρετικές περιπτώσεις που κανένα δικαστήριο κράτους

του (lex patriae) να διέπει την κληρονομική διαδοχή (αρ. 22), αφετέρου δε τα μέρη μπορούν να επιλέξουν μόνο τα

μέλους δεν έχει διεθνή δικαιοδοσία δυνάμει του Κανονισμού αλλά η υπόθεση παρουσιάζει επαρκή

δικαστήρια του κράτους της ιθαγένειας του θανόντος. Μέσω της αλληλεπίδρασης των άρθρων 5 και 22

σύνδεσμο με το κράτος αυτό. 13 Σκοπός είναι η εξασφάλιση ενός διαθέσιμου forum σε εξαιρετικές

επιτυγχάνεται ταύτιση forum και ius και στην περίπτωση της ιδιωτικής αυτονομίας.

περιπτώσεις όπως όταν δεν είναι δυνατή ή εφικτή η έναρξη ή διεξαγωγή διαδικασίας σε τρίτο κράτος με το

Αν όλα τα μέρη μίας διαφοράς δεν καταρτίσουν συμφωνία παρέκτασης μπορεί κατόπιν αιτήματος ενός εξ αυτών το

οποίο συνδέεται η διαδοχή π.χ. λόγω εμφυλίου πολέμου. 14

δικαστήριο που έχει επιληφθεί να διαπιστώσει ότι δεν έχει διεθνή δικαιοδοσία καθώς τα δικαστήρια του κράτους

Ο Κανονισμός υιοθετεί επίσης την αρχή της ενότητας της κληρονομίας σύμφωνα με την οποία προβλέπεται ένα

μέλους της ιθαγένειας του θανόντος (του οποίου το δίκαιο

συνδετικό στοιχείο για το σύνολο της κληρονομίας,

έχει επιλεχθεί ως lex hereditatis) είναι καταλληλότερα να επιληφθούν της διαφοράς(αρ.6§1). Κάνοντας χρήση ενός

ανεξάρτητα από την φύση των κληρονομιαίων στοιχείων ως κινητών ή ακινήτων.15 Επίσης, το δικαστήριο που

μηχανισμού11 που θυμίζει το forum non conveniens του αγγλικού δικαίου ο Κανονισμός θεμελιώνει αρμοδιότητα

επιλαμβάνεται μίας υποθέσεως κληρονομικής διαδοχής έχει αρμοδιότητα να εκδικάσει την υπόθεση στο σύνολο

των δικαστηρίων της ιθαγένειας του θανόντος (αρ. 7β) ώστε και πάλι το δικαστήριο που επιλαμβάνεται της

της είτε πρόκειται για εκούσια είτε για αμφισβητούμενη δικαιοδοσία.16

κληρονομικής διαδοχής να εφαρμόζει το δικό του ουσιαστικό δίκαιο.

Στο κεφάλαιο ΙV ρυθμίζεται η αναγνώριση και η εκτέλεση αποφάσεων επί υποθέσεων κληρονομικής διαδοχής. Οι

Σε περίπτωση που ένα πρόσωπο δεν έχει συνήθη διαμονή σε ενωσιακό έδαφος αλλά βρίσκονται σε κάποιο

κανόνες που προβλέπει ο παρών κανονισμός για την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων είναι εμπνευσμένοι

κράτος μέλος τα περιουσιακά στοιχεία της κληρονομίας

από κανόνες άλλων νομικών πράξεων της Ένωσης στον

του, τα δικαστήρια αυτού του κράτους μέλους έχουν διεθνή δικαιοδοσία για το σύνολο της κληρονομικής

τομέα της δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις. Συγκεκριμένα οι σχετικές διατάξεις του Κανονισμού έχουν

διαδοχής αν ο θανών είχε την ιθαγένεια του κράτους Η συμφωνία παρέκτασης αρμοδιότητας πρέπει να καταρτίζεται εγγράφως και να φέρει ημερομηνία και υπογραφή των ενδιαφερόμενων μερών σύμφωνα με το άρ. 5§2. 11 Παρόμοιος μηχανισμός προβλέπεται και στον κανονισμό 2203/2001 Βρυξέλλες ΙΙbis στο άρθρο 15. Σε αντίθεση με τον Κανονισμό (ΕΚ) 2203/2001 στον Κανονισμό (ΕΕ) 650/2012 δεν υπάρχει επαρκής ρύθμιση για την απευθείας επικοινωνία των δύο δικαστηρίων. 12 Στο άρθρο 10§2 εισάγεται εξαίρεση από την αρχή της ενότητας υπέρ της αρχής της διασπάσεως καθώς ο σύνδεσμος 10

της κληρονομικής διαδοχής με το εν λόγω κράτος είναι πιο αδύναμος. 13 Αιτιολογική σκέψη 31 του Κανονισμού (ΕΕ) 650/2012 14 Hess/Mariottini/Camara, ο.π., σελ. 12 15 Γεωργιάδης Γ.-Α., Το νέο, εφαρμοστέο δίκαιο στις κληρονομικές σχέσεις σύμφωνα με τον Κανονισμός «Ρώμη VI», Αρμενόπουλος 2013, 4, σελ. 704 16 βλ. σελ. 6 της αιτιολογικής έκθεσης της πρότασης κανονισμού COM(20090 154 τελικό

DE JURE

Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) 650/2012 ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΔΟΧΗ ως πρότυπο τους αντίστοιχους κανόνες του Κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 44/2001.17 Στον Κανονισμό προβλέπεται η επιφύλαξη της δημόσιας τάξης στο άρ. 35 ως λόγος αποκλεισμού της εφαρμογής δικαίου άλλου κράτους και στο αρ. 40§1 ως λόγος μη αναγνώρισης και εκτέλεσης μίας απόφασης σε ένα

επιτευχθεί αυτό πρέπει οι κληρονόμοι, οι κληροδόχοι, οι εκτελεστές της διαθήκης και οι διαχειριστές μίας κληρονομίας να μπορούν να αποδείξουν ευχερώς την ιδιότητα και τα δικαιώματά τους και την εξουσία τους σε ένα άλλο κράτος μέλος όπου υπάρχει κληρονομιαία περιουσία.

κράτος μέλος. Παρά το γεγονός ότι οι διατάξεις της

Η ιδέα δημιουργίας και καθιέρωσης ενός διεθνούς

νόμιμης μοίρας, στα κράτη που προβλέπονται, θεωρούνται συνήθως θεμελιώδεις όσον αφορά τις

κληρονομητηρίου δεν προέκυψε τώρα πρώτη φορά. Στη Σύμβαση της Χάγης της 1/10/1973 για την διευθέτηση των

καθαρά εθνικές κληρονομικές διαδοχές, το θέμα παραμένει για το κατά πόσο οι διατάξεις για την νόμιμη

διεθνών κληρονομικών διαδοχών είχε προβλεφθεί αλλά δεν υλοποιήθηκε ποτέ η έκδοση διεθνούς

μοίρα του δικαίου ενός κράτους -ή μίας απόφασης που το εφαρμόζει- μπορούν να αντίκεινται «προδήλως» στην

κληρονομητηρίου αναγνωριζόμενου από όλες τις χώρες.

δημόσια τάξη ενός κράτους μέλους. Οι απλές διαφορές στις διατάξεις του νόμου και οι διαφορές ως προς τα ποσοστά της νόμιμης μοίρας μάλλον δεν εμπίπτουν στην έννοια της δημόσιας τάξης του forum. Ωστόσο, διαφορές στην προστασία κάποιων μελών της οικογένειας θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν την προσφυγή στην έννοια της δημόσιας τάξης. Για παράδειγμα, σε περίπτωση που μία απόφαση δεν προστατεύει καθόλου κάποια μέλη της οικογένειας ή προστατεύει κάποια εις βάρος άλλων π.χ. την σύζυγο σε βάρος των παιδιών ή και το αντίθετο. Επίσης, διακρίσεις λόγω γέννησης, γένους, ιθαγένειας ή θρησκείας θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως αντίθετες στην δημόσια τάξη.18

Η χρήση του ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου δεν είναι υποχρεωτική, δεν υποκαθιστά τα εσωτερικά έγγραφα που χρησιμοποιούνται για παρόμοιους σκοπούς στα κράτη μέλη αλλά αν εκδοθεί παράγει και στο κράτος μέλος από τις αρχές του οποίου εξεδόθη τα αποτελέσματά του σύμφωνα με το άρθρο 69.21 Για τις διεθνείς κληρονομικές διαδοχές –όπως και για τις εθνικές- καθιερώνεται το κληρονομητήριο ως δυνητικός και όχι αποκλειστικός τρόπος νομιμοποίησης.22. Το ότι το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο λοιπόν δεν καταργεί τον αντίστοιχο εθνικό θεσμό για εγχώριες διαδικασίες είναι αυτονόητο καθώς αφενός αυτό αφορά μόνο κληρονομικές διαδοχές

Στα άρθρα 62-73 του Κανονισμού 650/2012 θεσπίζεται

με ευρωπαϊκό χαρακτήρα και αφετέρου το εσωτερικό δίκαιο εκφεύγει των αρμοδιοτήτων που εκχωρούνται στην

ένα νέο ενιαίο πιστοποιητικό, το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο που θα εκδίδεται προς χρήση σε άλλα

Ευρωπαϊκή Ένωση από τα κράτη μέλη μέσω της Συνθήκης.23 Στο κράτος μέλος της αρμόδιας αρχής η

κράτη μέλη. Καθιερώνεται το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο ως ένας ενιαίος και ομοιόμορφος τύπος πιστοποιητικού

απόδειξη της ιδιότητας του κληρονόμου και των εξουσιών ενός διαχειριστή ή εκτελεστή κληρονομίας διεξάγεται

για την απόδειξη της ιδιότητας και των δικαιωμάτων που

σύμφωνα με την εγχώρια διαδικασία.

πηγάζουν από τις κληρονομικές διαδοχές. Με το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο σκοπείται η γρήγορη, ομαλή

την έκδοση του κληρονομητηρίου έχουν τα δικαστήρια που έχουν διεθνή δικαιοδοσία σύμφωνα με τα άρθρα 4,

και αποτελεσματική διευθέτηση των διαφορών με διασυνοριακές επιπτώσεις εντός της ΕΕ.19 Για να

7, 10 ή 11.

Σπύρου Κ., Η πρόταση κανονισμού για την ρύθμιση της διεθνούς κληρονομικής διαδοχής “Βρυξέλλες VI”, 2010, σελ. 9 18 Hess/Mariottini/Camara, ο.π., σελ. 18-19 19 Αιτιολογική σκέψη 67 του κανονισμού 650/2012 και σελ. 9 της αιτιολογικής έκθεσης της πρότασης Κανονισμού COM(2009) 154 τελικό 20 Βάρκα-Αδάμη Α., Το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο, ΝοΒ, 2012, σελ 1612

ELSA ATHENS

Αρμοδιότητα για

Αρ. 62 του Κανονισμού (ΕΕ) 650/2012 Οι δικαιούμενοι μπορούν να επιλέξουν κάποιο άλλο από τα διαθέσιμα σε αυτούς μέσα για να αποδείξουν την ιδιότητα τους (δημόσια έγγραφα, αποφάσεις, δικαστικοί συμβιβασμοί). 23 Βάρκα-Αδάμη Α., Το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο, ΝοΒ, 2012, σελ 1612 24 βλ. σελ. 9 της πρότασης κανονισμού COM(2009) 154 τελικό 22

Study Visit

Study Visit Εκπαιδευτική επίσκεψη ανάμεσα στην ELSA Athens και την ELSA Düsseldorf

Στις 15 Μαΐου είχαμε τη χαρά να φιλοξενήσουμε στην

Η πρώτη μέρα ξεκίνησε με το ακαδημαϊκό πρόγραμμα.

Αθήνα μια ομάδα μελών της ELSA

Μέλη και των δύο τοπικών παραρτημάτων της ELSA

Ντίσελντορφ.

στελε-

είχαν την ευκαιρία να πληροφορηθούν για επίκαιρα και

και

ενδιαφέροντα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως

ασκούμενους δικηγόρους. Για την

η λαθρομετανάστευση. Η κ. Ελένη Μίχα, επιστημονική

πενθήμερη

τους

συνεργάτης του τομέα Διεθνών Σπουδών της Νομικής

συμπεριλά-

Σχολής Αθηνών, διαφώτισε όλες τις σκοτεινές πλευρές

βουμε στο μενού όλες τις πιθανές

του θέματος δίνοντάς μας νομολογιακά παραδείγματα

γεύσεις

από

χωνόταν

Μαριαλένα Καραντινού Υπεύθυνη Επιμέλειας Ξενόγλωσσων κειμένων

από

φοιτητές

παραμονή

προσπαθήσαμε που

ομάδα

να η

πόλη

μας

θα

το

Ευρωπαϊκό

Δικαστήριο

Ανθρωπίνων

μπορούσε να τους χαρίσει τόσο από την ακαδημαϊκή μας

Δικαιωμάτων.

καθημερινότητα όσο και από την ιστορική και σύγχρονη

Γερμανούς ομολόγους μας σε μια νέα θεματική, καθώς το

πλευρά της.

πρόβλημα της λαθρομετανάστευσης είναι ισχνό έως

Η παρουσίασή της εισήγαγε τους

DE JURE

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ELSA ATHENS ΚΑΙ ΤΗΝ ELSA DÜSSELDORF ανύπαρκτο στη Γερμανία λόγω της γεωγραφικής θέσης

ήρθαμε

της χώρας.

αρχαιοελληνικού πολιτισμού, τον Παρθενώνα. Στην

Επίσης,

είχαμε

την

επιχειρηματολογία

ευκαιρία

της

να

ακούσουμε

την

ομάδας

του

νικηφόρας

Πανεπιστημίου μας στην εικονική δίκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα

(ELSA

Human

Rights

Moot

Court

σε

επαφή

με

το

αριστούργημα

του

ιστορική αυτή βόλτα, μάς συνόδευσε ξεναγός που παρέθεσε

στην

γερμανική

γλώσσα

κάθε

ιστορική

λεπτομέρεια που κρυβόταν πίσω από τα μέρη που επισκεφθήκαμε.

Competition) που διεξάγεται εδώ και δύο χρόνια στο

Η παραμονή των Γερμανών φίλων στην ελληνική

Στρασβούργο. Η μία εκ των προπονητριών της ομάδας

πρωτεύουσα έκλεισε με ξενάγηση στη Μέκκα της

και

του

ελληνικής δημοκρατίας, την Βουλή των Ελλήνων. Εκεί η

Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Εύα Τζαβαλά, παρουσίασε τις

ομάδα της ELSA Ντίσελντορφ πήρε μια γεύση της

λεπτομέρειες του διαγωνισμού ΄σχετικά με τον τρόπο

ελληνικής πολιτικής και συνταγματικής ιστορίας της

συμμετοχής αλλά και με τα στοιχεία που δίνουν σε

χώρας

κάποιον το εισιτήριο για να γίνει μέλος της ομάδας του

αντιπροσωπεύεται διά των βουλευτών του.

υποψήφια

διδάκτωρ

στη

Νομική

σχολή

Πανεπιστήμιου του.

μας

και

είδε

το

μέρος

όπου

λαός

Μεγάλη μας χαρά και ικανοποίηση αποτελεί το γεγονός

Εν συνεχεία, οι επισκέπτες μας γνώρισαν από κοντά τους

ότι οι νέοι μας φίλοι άφησαν την Ελλάδα με τις καλύτερες

καθημερινούς ρυθμούς των Αθηναίων αλλά και βίωσαν τη

εντυπώσεις. Και όπως μας επισήμαναν, θα σύστηναν

νυχτερινή ζωή στην πόλη μας υπό την συνεχή συνοδεία

ανεπιφύλαχτα στους φίλους και γνωστούς τους μια

του Διοικητικού Συμβουλίου και μελών της ELSA Athens.

επίσκεψη στη χώρα μας, καθώς και το ότι ελπίζουν σε ένα

Μάλιστα, στις 17 Μαΐου πραγματοποιήσαμε κρουαζιέρα

επόμενο ταξίδι τους στην Αθήνα.

στα νησιά του Αργοσαρωνικού, υπό το φως του ήλιου και τη μυρωδιά της θάλασσας.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όσα μέλη της ELSA Athens έλαβαν μέρος στην εκπαιδευτική αυτή επίσκεψη

Την επόμενη μέρα είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε

και τους ενημερώνουμε πως θα έχουν προτεραιότητα για

από κοντά το ορόσημο της κλασσικής Αθήνας, την

την επίσκεψη της ELSA Athens στο Ντίσελντορφ, που θα

Ακρόπολη. Περπατήσαμε στα Πλακιώτικα στενά, μάθαμε

πραγματοποιηθεί εντός του χειμερινού εξαμήνου του

την ιστορία της αρχαίας ρωμαϊκής αγοράς, θαυμάσαμε

2014.

την αθηναϊκή θέα από το λόφο της Ακρόπολης αλλά και

ELSA ATHENS

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Συνέντευξη με την Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη, Ομότιμη Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Αθηνών Επιμέλεια: Ευτυχία-Μαρία Αλεξοπούλου Η Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη είναι Ομότιμη Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών και από το 2010 τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα Ποινικού Δικαίου. Διετέλεσε πρώτη γυναίκα Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων 2004-2007 και επί 28 χρόνια βουλευτής Αθηνών, καθώς και Υπουργός Πολιτισμού (1990-1992) και Υπουργός Δικαιοσύνης (1993). Δικηγόρος Αθηνών επί ποινικών υποθέσεων 1962-2002. Μέλος Διεθνών Οργανισμών και Συντακτικής Επιτροπής Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διευθύνει από το 1976 το περιοδικό ΠΟΙΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Σπουδές και διδακτορικό δίπλωμα στη Βόννη και στο Φράιμπουργκ Γερμανίας.

Μεταξύ άλλων, ήσαστε η πρώτη Ελληνίδα γυναίκα που διετέλεσε Πρόεδρος της Βουλής το χρονικό διάστημα 2004-2007. Ανάμεσα σε αυτή σας τη θητεία και το ακαδημαϊκό σας έργο, μπορείτε να αξιολογήσετε κάτι ως πλέον σημαντικό; Τι θα συμβουλεύατε ένα νέο νομικό σήμερα για την επαγγελματική του ανέλιξη; Η πολιτική δράση και το ακαδημαϊκό έργο με υπόβαθρο την νομική επιστήμη για να είναι επιτυχή, πρέπει να στηρίζονται σε μια διπλή βάση: την γερή γενική παιδεία και την όσο γίνεται άρτια νομική κατάρτιση. Δεν μπορείς να διακριθείς σε χώρους που απαιτούν κρίσιμες και γρήγορες αποφάσεις, συνδέονται με άμεση δημοσιότητα (Βουλή, πάσης φύσεως ακροατήρια, ιδίως νέων ανθρώπων κ.λπ.), που σε υποχρεώνουν να αντιμετωπίζεις απροσδόκητες καταστάσεις και να δρας σαν να ήσουν «έτοιμος από καιρό», αν δεν στηρίζεσαι γερά στην ελληνική και ευρωπαϊκή παιδεία και ταυτόχρονα αν δεν είσαι εγκρατής στην ειδικότητά σου. Αυτές τις βάσεις προσπάθησα να αξιοποιήσω και στους δύο χώρους. Αυτονόητο είναι, λοιπόν, τί προτείνω στους νέους νομικούς: Ανοιχτά μάτια και μυαλό στον κόσμο και γερή νομική κατάρτιση στους βασικούς κλάδους. Και καθώς ζούμε στον αιώνα της εξειδίκευσης, χρειάζεται εμβάθυνση στον κλάδο που αντιστοιχεί στα προσωπικά 15

ενδιαφέροντα του καθενός. Το κυριότερο: επιμονή, υπομονή και ψυχραιμία. Με το άρθρο 6 του ν. 2839/2000 διασφαλίσθηκε η ισόρροπη συμμετοχή ανδρών και γυναικών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων στο Δημόσιο καθώς και στα δημόσια νομικά πρόσωπα εν γένει. Πόσο αναγκαία θεωρείτε την ποσόστωση ως μέσο διεκδίκησης ισότητας μεταξύ των δύο φύλων; Η ποσόστωση είναι αναγκαία και αποτελεί πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόσφατα μάλιστα έγινε υπόδειξη ώστε να ακολουθείται ποσόστωση ακόμη και στην σύνθεση διοικητικών οργάνων μεγάλων επιχειρήσεων, τραπεζών, κ.λπ. του ιδιωτικού τομέα με στρατηγική σημασία. Η ποσόστωση είναι πάντως μέτρο που δεν συμβιβάζεται με την δημοκρατική αρχή καθώς και με βασικούς κανόνες του ελεύθερου ανταγωνισμού, πλην όμως προσωρινά είναι αναγκαίο. Και τούτο διότι οι απαράδεκτες διακρίσεις εις βάρος των γυναικών είναι ακόμη πραγματικότητα. Γι’ αυτό άλλωστε και στην τελευταία συνταγματική μεταρρύθμιση με πρόταση όλων των γυναικών βουλευτών ψηφίστηκε ομόφωνα (πλην ενός) διευκρινιστική διάταξη προσωρινού χαρακτήρα (άρθρο 116§2) στο Σύνταγμα που επιτρέπει αποκλίσεις από την αρχή της ισότητας των φύλων, ώστε να αποτρέπονται δυσμενείς μεταχειρίσεις του ενός φύλου. Τεχνικά η ποσόστωση έχει συμβάλει στην προώθηση γυναικών σε θέσεις ευθύνης, γιατί αλλιώς δεν θα μπορούσαν μόνες να αντιμετωπίσουν την δύναμη επιβολής των ανδρών. Εξαρτάται βέβαια από τις ίδιες τις γυναίκες κατά πόσο εκμεταλλεύονται σωστά στην DE JURE

ΑΝΝΑ ΨΑΡΟΥΔΑ-ΜΠΕΝΑΚΗ προσφερόμενη ευκαιρία, ώστε να δικαιώνεται αυτή η απόκλιση. Εν όψει διάφορων κειμένων που εκδίδονται τελευταία και προτείνουν αρχές για ενιαία ευρωπαϊκή αντεγκληματική πολιτική, πιστεύετε ότι μια κοινή πορεία προς ένα ευρωπαϊκό ποινικό δίκαιο, παρά τις αντιθέσεις των εννόμων τάξεων των κρατών μελών, είναι ουτοπία; Ποιες θα ήταν κάποιες βασικές αρχές, στις οποίες θα έπρεπε το νέο αυτό μόρφωμα να στηρίζεται; Ο δρόμος προς ένα ευρωπαϊκό ποινικό δίκαιο έχει ανοίξει. Είναι αναγκαίος και αποτελεσματικός για την καταπολέμηση μορφών εγκληματικότητας, που έχουν διασυνοριακό χαρακτήρα και προϋποθέτουν οργανωτικές δομές, οι οποίες υπερβαίνουν τις δυνατότητες των εθνικών διωκτικών αρχών. Βλέπουμε τα αποτελέσματα σε εγκλήματα διακίνησης ναρκωτικών, όπλων, εμπορίας ανθρωπίνων ιστών, σεξουαλικής εκμετάλλευσης, τελευταία σε εγκλήματα του κυβερνοχώρου. Η συνεργασία αυτή προϋποθέτει ενοποίηση των εθνικών νομοθεσιών και παραχώρηση εξουσίας σε κεντρικά ευρωπαϊκά όργανα. Καταλήγει δηλ. αναγκαστικά σε παραχώρηση μέρους εθνικής κυριαρχίας. Αυτονόητοι ωστόσο είναι ορισμένοι περιορισμοί. Πρώτον, οι ευρωπαϊκές δικαιοδοσίες δεν μπορούν να υπεισέρχονται σε αντικείμενα του Ποινικού Δικαίου άρρηκτα συνδεδεμένα με εθνικές, πολιτιστικές, ιστορικές κ.λπ. ιδιαιτερότητες, και δεύτερον, όπου είναι αναγκαία η παρέμβαση πρέπει να τηρούνται οι ασφαλιστικές δικλείδες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για αυτό το τελευταίο μεριμνούν άριστοι ευρωπαϊκοί θεσμοί, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και ιδίως ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα Ευρωπαϊκά δικαστήρια (Στρασβούργου και Λουξεμβούργου), ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής κ.λπ. Όλα τα παραπάνω κείμενα συμπορεύονται με τα εθνικά Συντάγματα. Πρόσφατα η χώρα μας καταδικάστηκε από το ΕΔΔΑ για παράνομη και εξευτελιστική μεταχείριση κρατουμένων στις φυλακές Τρίπολης (Τσόκας και λοιποί κατά Ελλάδος). Ποιο θα ήταν κατά τη γνώμη σας ένα ιδανικό σύστημα ποινικής καταστολής που θα σεβόταν τα δικαιώματα των κρατουμένων;

ELSA ATHENS

Δεν μας λείπουν άριστα κείμενα που σέβονται τα δικαιώματα των κρατουμένων. Η Σωφρονιστική μας νομοθεσία είναι προσαρμοσμένη στους ευρωπαϊκούς κανόνες και περιέχει τους κατάλληλους θεσμούς. Εφαρμόζεται όμως; Όταν δεν διατίθενται οικονομικά μέσα και δεν υπάρχουν οι απαιτούμενες δομές, ούτε και επαρκές και προπαντός καταρτισμένο σωφρονιστικό προσωπικό, το αποτέλεσμα είναι να βρισκόμαστε υπόλογοι στα ευρωπαϊκά δικαστήρια, αλλά, το χειρότερο, να παραβιάζουμε στοιχειώδεις αρχές σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Τον Ιούνιο ψηφίστηκε το σχέδιο νόμου που ενσωματώνει στην ποινική έννομη τάξη μας την ευρωπαϊκή οδηγία 2011/93/ΕΕ για την καταπολέμηση της παιδικής πορνογραφίας και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών. Ανάμεσα στις διάφορες καινοτομίες του νομοθετήματος, ποια θεωρείτε σημαντικότερη για την καταπολέμηση του εν λόγω εγκλήματος; Όλες οι προβλέψεις του Σχεδίου Νόμου για την καταπολέμηση της παιδικής πορνογραφίας είναι επιτυχείς, αποτελεσματικές και ενδεδειγμένες για την αντιμετώπιση της νέας μάστιγας της παιδικής ηλικίας. Σημασία έχει κυρίως η έγκαιρη επέμβαση στο διαδίκτυο και πριν ακόμη επέμβει ο Εισαγγελέας κάποιας χώρας, ώστε να εξαλείφεται αυτομάτως με μέριμνα μιας διοικητικής αρχής, η επιλήψιμη ανάρτηση. Το βάρος επωμίζονται επομένως οι αρμόδιες εθνικές αρχές επίβλεψης του διαδικτύου και ο τρόπος συνεργασίας τους με άλλες όμοιες σε παγκόσμιο ή τουλάχιστον σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Γύρω από αυτό διεξάγεται τώρα στην Ευρώπη μεγάλη συζήτηση. Φυσικά θετικές είναι, πέρα από τις ποινές, οι προβλέψεις του νομοσχεδίου μας για την ταχεία άρση απορρήτου (αρθρ. 15), την ολοσχερή κατάργηση ιστοσελίδας με πορνογραφικό περιεχόμενο που φιλοξενείται στην Ελλάδα (αρθρ. 18) ή και την προσωρινή κατάργησή της, όταν δεν μπορεί γρήγορα να διαπιστωθεί αν φιλοξενείται στην Ελλάδα, καθώς επίσης υπό προϋποθέσεις και η φραγή προσβάσεων. Οι ενστάσεις περί σεβασμού του ιδιωτικού βίου και ελευθερίας της επικοινωνίας είναι εν προκειμένω επικίνδυνες πολυτέλειες.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΖΑΝΑΣ

Συνθήκες κράτησης και ανθρώπινα δικαιώματα υπό το πρίσμα της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

καταστημάτων προβλήματα

κράτησης. των

Τα

συνηθέστερα

καταστημάτων

κράτησης

χώρου,

ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί

θέρμανσης,

εξαερισμού,

θεμελιώδη αξία μιας δημοκρατικά

αναξιοποίητες εγκαταστάσεις, έλλειψη εξοπλισμού κ.ά.

ευνομούμενης

Στις περισσότερες επίσης, αποφάσεις γίνεται λόγος για

σεβασμός των δικαιωμάτων των

τον υπερπληθυσμό των κρατουμένων που επιτείνει την

κρατουμένων δεν είναι δυνατόν να

παρεμπόδιση

αποτελεί

των

δικαιωμάτων τους, ενώ αρκετές αναφέρονται στην

αποφάσεων του ΕΔΔΑ επιχειρείται η ανάσυρση του

αρνητική συμπεριφορά σωφρονιστικών και αστυνομικών

θέματος των συνθηκών κράτησης από το σκοτάδι των

υπαλλήλων. Σε άμεση συνάρτηση με τη μεταναστευτική

κελιών σε αναλυτική κοινή θέα. Οι συνθήκες διαβίωσης

πολιτική, τα τελευταία χρόνια, πολλές καταδικαστικές

των

κατηγοριών

αποφάσεις του ΕΔΔΑ αφορούν τους χώρους κράτησης

καταστήματα κράτησης της χώρας χαρακτηρίζονται ως

αστυνομικών τμημάτων και κέντρων πρώτης υποδοχής

εξευτελιστικές, απάνθρωπες και αντίθετες με την έννοια

παράνομα διαμενόντων στη χώρα αλλοδαπών, οι

της αξιοπρεπούς διαβίωσης. Η σωφρονιστική δε πολιτική,

συνθήκες διαβίωσης εντός των οποίων συνηθέστατα

ως αναιμική, μη δυνάμενη να προστατεύσει θεμελιώδη

παρουσιάζονται συντριπτικά απάνθρωπες ισοδύναμες με

δικαιώματα των κρατουμένων και αποκλείουσα την

εξευτελιστική και ταπεινωτική μεταχείριση.

Κωνσταντίνος Καζανάς

Δικηγόρος LLM Επιστημονικός Συνεργάτης Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

κρατουμένων

στα

σεβασμός

κοινωνίας.

εξαίρεση.

διαφόρων

Μέσω

των

της

φυσικού

είναι

στενότητα

έλλειψη

δομικά

καθαριότητας,

απόλαυσης

των

φωτισμού, κακοτεχνίες,

θεμελιωδών

κοινωνική τους επανένταξη. Η Ελλάδα έχει επανειλημμένα καταδικαστεί από

ΙΙ. Άρθρο 3 ΕΣΔΑ και συνθήκες κράτησης

το ΕΔΔΑ για απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση λόγω των συνθηκών κράτησης1. Κοινή συνισταμένη της

Σύμφωνα με το άρθρο 3 ΕΣΔΑ, κανείς δεν

πλειονότητας των αποφάσεων είναι οι κακής ποιότητας

επιτρέπεται να υποβληθεί σε βασανιστήρια ή απάνθρωπη

κτιριακές υποδομές και οι τεχνικές δυσλειτουργίες των

ή εξευτελιστική ποινή ή μεταχείριση. Η ΕΣΔΑ κατοχυρώνει

1Βλ.

405-441, Α. Μαγγανά., Η ΕΣΔΑ και ερμηνευτικά σχόλια, 3η έκδοση, Νομική βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2011 σελ. 38-68, Λ.Α. Σισιλιάνος (διευθ. εκδ.), ΕΣΔΑ ερμηνεία κατ’ άρθρο, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2013, 99-126, Μ. Γαλανού, Η ποιότητα των συνθηκών κράτησης στις ελληνικές φυλακές, Ποινική Δικαιοσύνη, τ. 142, 2011, σελ. 221-235.

για το θέμα: Κ.Δ. Σπινέλλη κ Α. Τσίτσουρα(υπευθ. εκδ.), Κρατούμενοι και Δικαιώματα του Ανθρώπου, Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Αθήνα 1996, σελ. 1-159, Ι. Σαρμά, Η νομολογία του ΕΔΔΑ και της Επιτροπής, Α. Σάκκουλας Αθήνα-Κομοτηνή, 1998, σελ. 74-93, P. Van Dijk et al., Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Intersentia,Oxford, 2006, σελ.

DE JURE

ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΔΔΑ την απαγόρευση των βασανιστηρίων υπό την έννοια ότι η

να διασφαλίζεται ότι τα πρόσωπα που βρίσκονται εντός

υποβολή

της δικαιοδοσίας του δεν θα υποστούν βασανιστήρια ή

απάνθρωπη ή εξευτελιστική ποινή ή μεταχείριση δεν

απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση προερχόμενα

επιτρέπεται

δε

είτε από κρατικά όργανα είτε από ιδιώτες. (κάθετη και

συμπεριφορά του θύματος δεν μπορεί να δικαιολογήσει

οριζόντια ισχύς της διάταξης). Τα Κράτη, επίσης,

τέτοια

ενός

προσώπου

για

κανέναν

μεταχείριση2.

σε

βασανιστήρια

απολύτως

λόγο,

Το άρθρο 3 ΕΣΔΑ επικυρώνει μία

υποχρεώνονται να μην επιφυλάσσουν κακομεταχείριση

από τις πλέον θεμελιώδεις αξίες των δημοκρατικών

στα άτομα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία τους και να

κοινωνιών και σε αντίθεση με πολλές ουσιαστικές

παρεμβαίνουν αποτελεσματικά λαμβάνοντας προληπτικά

διατάξεις της ΕΣΔΑ, δεν προβλέπει καμία εξαίρεση

και

(άρθρο 15 ΕΣΔΑ).

αντίληψή τους περιστατικά απάνθρωπης μεταχείρισης6.

προστατευτικά

μέτρα,

όταν

υποπίπτουν

στην

Το ΕΔΔΑ ορίζει ως εξευτελιστική ιδίως τη

Εν σχέσει με τον υπερπληθυσμό στα κελιά των

μεταχείριση που δημιουργεί αισθήματα φόβου, αγωνίας

κρατουμένων, η έλλειψη χώρου όταν φτάσει σε ένα

και

ορισμένο επίπεδο μπορεί να αποτελέσει το κυρίως

κατωτερότητας,

ικανά

να

ταπεινώσουν,

να

εξευτελίσουν και να κάμψουν τη φυσική ή ηθική αντίσταση του θύματος ή να το οδηγήσουν να ενεργήσει αντίθετα στη θέληση ή τη συνείδησή

του3.

Απάνθρωπη είναι ιδίως

στοιχείο

στην

εκτίμηση

καταλληλότητας

μίας

κατάστασης υπό το πρίσμα του άρθρου 3

ΕΣΔΑ7.

Μόνο

το

καταστήματα

στοιχείο του

της

υπερπληθυσμού

σε

η σκοπίμως μεγάλης διάρκειας μεταχείριση που προκαλεί

κράτησης, δεν αρκεί για να θεμελιώσει παραβίαση του αρ.

είτε σωματικές βλάβες είτε έντονο σωματικό ή ψυχικό

πόνο, ενώ βασανιστήρια είναι πράξεις που ενεργούνται

υπερπληθυσμού. Επιπλέον, τα πειθαρχικά μέτρα και τα

με πρόθεση, προκαλούν ιδιαίτερο ψυχικό ή σωματικό

μέτρα

πόνο και υπερβαίνουν σε βαρύτητα την απάνθρωπη

αποδεκτών ορίων, είναι ασυμβίβαστα με το άρθρο 3 της

μεταχείριση. Η απειλή βασανισμού δύναται, ανάλογα με

Σύμβασης.

τις περιστάσεις, να συνιστά βασανιστήριο ή απάνθρωπη μεταχείριση4.

ΕΣΔΑ,

με

ασφαλείας,

εξαίρεση όταν

περιπτώσεις εκφεύγουν

των

σοβαρού λογικώς

Όσον αφορά τη διαδικαστική προϋπόθεση της

Τα βασανιστήρια, η απάνθρωπη και

εξάντλησης των εθνικών ένδικων μέσων, το ΕΔΔΑ έχει

εξευτελιστική μεταχείριση είναι αφημένες νομικές έννοιες

κρίνει ότι η ουσία του κανόνα που απαιτεί το άρθρο 35

με αποτέλεσμα το περιεχόμενο τους να ερμηνεύεται ad

παρ. 1 ΕΣΔΑ, συνίσταται στο ότι το καθού η προσφυγή

hoc ανάλογα με τα επικαλούμενα πραγματικά περιστατικά

Κράτος οφείλει να έχει παράσχει εκ των προτέρων τη

της κάθε υποθέσεως. Επιβάλλεται δε στο Κράτος να

δυνατότητα στον προσφεύγοντα να επανορθώσει τις

διασφαλίζει ότι κάθε φυλακισμένος κρατείται σε συνθήκες

καταγγελλόμενες

συμβατές με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ότι δεν

αποτελεσματικά και επαρκή ένδικα μέσα. Οι υπό στοιχείο

υπόκειται σε αγωνία ή δοκιμασία που ξεπερνά το

ΙΙΙ παρατιθέμενες προσφυγές κατατέθηκαν παραδεκτώς

αναπόφευκτο επίπεδο πόνου που είναι εγγενές σε κάθε

ενώπιον του ΕΔΔΑ, παρά την αρχικώς διαφαινόμενη

κράτηση

έλλειψη εξάντλησης των εθνικών ένδικων μέσων, καθώς

και

ότι

υγεία

του

προστατεύεται

ικανοποιητικά5. Δεδομένου

παραβιάσεις

με

εσωτερικά

το Δικαστήριο έχει ορίσει ότι ένα αποκλειστικώς ότι

οι

διατάξεις

της

ΕΣΔΑ

αποζημιωτικό ένδικο μέσο, όπως επί παραδείγματι του

περιλαμβάνουν και θετικές υποχρεώσεις των Κρατών,

άρθρου 105 ΕισΑΚ, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως επαρκές

ούτως υπό το φως του άρθρου 3 ΕΣΔΑ, τα Κράτη

σε ζητήματα συνθηκών κράτησης στο βαθμό που, εκ

οφείλουν να λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, ώστε

φύσεως, δεν έχει προληπτική ισχύ και δεν είναι σε θέση

2MSSv.

Human Rights protect detainees in bad health?, Inter-American and European Rights Journal, vol. 6, 2013, p. 171-172. 6Opuz κατά Τουρκίας, 33401/2002, 9 Ιουνίου 2009, παρα. 128130, 158-159. 7Karalevicius κατά Λιθουανίας, 53254/1999, 7 Απριλίου 2005, παρα. 39.

Greece and Belgium, Gafgenv. Germany, Labitav. Italy, Chalalv. UK, επίσης, βλ.: Α Μαγγανά., Η ΕΣΔΑ και ερμηνευτικά σχόλια, 3η έκδοση, Αθήνα, 2011 σελ. 31 επ. 3 Labita v. Italy, 26772/1995, 6 Απριλίου 2000, παρα. 112-136 4 Aksoy v. Turkey, 21987/93, 18 Δεκεμβρίου 1996, παρα. 58-87 5 Blλ.: C. Burbano Herrera, How does the European System of

ELSA ATHENS

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΖΑΝΑΣ να

αποτρέψει

παράβασης8.

τη Σε

συνέχιση ένα

της

σύστημα

επικαλούμενης

προστασίας

των

Μία από τις σημαντικότερες αποφάσεις που ανέδειξε

το

συστημικό

πρόβλημα

των

συνθηκών

δικαιωμάτων των κρατούμενων τα προληπτικά και

κράτησης στην Ελλάδα είναι η Peers (19.4.2001). Η

αποζημιωτικά ένδικα μέσα πρέπει να συνυπάρχουν με

Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της

συμπληρωματικό τρόπο ούτως ώστε να παρέχουν

Ευρώπης

αποτελεσματική

προστασία9.

(CPT)

πραγματοποίησε

επίσκεψη

στο

κατάστημα κράτησης Κορυδαλλού το διάστημα όπου κρατείτο ο προσφεύγων και σημείωσε το απαράδεκτο των

ΙΙΙ. Οι συνθήκες κράτησης στην Ελλάδα ενώπιον του ΕΔΔΑ

συνθηκών κράτησης του συγκεκριμένου καταστήματος12. Στην απόφαση του το Δικαστήριο αφενός θεώρησε ότι δεν υπήρχε πρόθεση εκ μέρους των αρχών να εξευτελίσουν

Η πρώτη απόφαση κατά της Ελλάδας για

και να ταπεινώσουν τον προσφεύγοντα, αφετέρου οι

παραβίαση του άρθρου 3 ΕΣΔΑ αφορά τη διακρατική

αρχές δεν έλαβαν τα απαραίτητα μέτρα για να βελτιώσουν

προσφυγή Δανίας, Σουηδίας, Νορβηγίας και Ολλανδίας

τις συνθήκες κράτησης. Η παράλειψη αυτή δείχνει

κατά Ελλάδας (Greek case, 5.11.1969), όπου η Επιτροπή

έλλειψη σεβασμού προς τον προσφεύγοντα, ενώ οι

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Συμβουλίου της

συνθήκες κράτησης ήταν ικανές να πλήξουν την

Ευρώπης (ΕΕΔΑ) καταδίκασε την Ελλάδα για τις

αξιοπρέπειά του και να κάμψουν την φυσική και ηθική του

συνθήκες κράτησης και τους βασανισμούς που έλαβαν

υπόσταση13.

χώρα στην Ασφάλεια πόλεων και στις φυλακές Αβέρωφ10.

Στην υπόθεση Dougoz (6.3.2001), το Δικαστήριο

Πρόκειται για μια ιδιαιτέρως σημαντική απόφαση από

δέχθηκε ότι οι συγκεκριμένες συνθήκες κράτησης στον

πολιτικής και νομικής άποψης, καθώς η Επιτροπή αφενός

Αστυνομικό Σταθμό Δραπετσώνας και στην Αστυνομική

ανέδειξε διεθνώς το θέμα των βασανισμών κατά τη

Διεύθυνση

διάρκεια

αποσαφήνισε

συνωστισμός και η έλλειψη ευκολιών για ύπνο σε

εννοιολογικά τους όρους απάνθρωπη και εξευτελιστική

συνδυασμό με την υπερβολικά μακρά διάρκεια της

μεταχείριση και βασανιστηρίου στο πλαίσιο της ανάλυσης

κράτησής του προσφεύγοντος συνιστούν εξευτελιστική

του άρθρου 3 ΕΣΔΑ. Στην υπόθεση Kuijk (19.2.1992) η

μεταχείριση κατά παράβαση του άρθρου 3 ΕΣΔΑ 14. Στην

Ελλάδα καταδικάστηκε για τις απαράδεκτες συνθήκες

υπόθεση Kaja (27.6.2006) το ΕΔΔΑ διαπιστώνει ότι η

κράτησης μιας Ολλανδής υπηκόου στις φυλακές του

παρατεταμένη

Επταπυργίου Θεσσαλονίκης, όπου η προσφεύγουσα

Υποδιεύθυνσης Ασφάλειας Λάρισας, το οποίο είναι

κρατήθηκε επί οκτώ μήνες για μη καταβολή διοικητικού

προορισμένο

προστίμου σε ένα κελί με άλλες δέκα έως δεκαοκτώ

δυνατότητα

συγκρατούμενες με ποινικές καταδίκες, κάποιες εκ των

επικοινωνίας

οποίων ήταν ουσιοεξαρτημένες ή ψυχικά ασθενείς,

ικανοποιητικά θρεπτικής τροφής, συνιστά εξευτελιστική

πολλές δε από αυτές είχαν μαζί τους εντός του κελιού και

μεταχείριση και αντιβαίνει στο άρθρο 3 ΕΣΔΑ15.

της

δικτατορίας

αφετέρου

τα ανήλικα τέκνα τους11.

Αλεξάνδρας

και

κράτηση για με

στο

βραχεία

προαυλισμού τον

ειδικότερα

μεγάλος

κρατητήριο

κράτηση,

δεν

της

διαθέτει

και σωματικής άσκησης,

έξω

κόσμο

και

παροχής

Στην υπόθεση S.D. (11.6.2009) οι συνθήκες κράτησης στα κρατητήρια του Αστυνομικού Τμήματος

Mandic και Jovic κατά Σλοβενίας, 5774/10 και 5985/10, 20 Οκτωβρίου 2011 παρα. 106-107. 9 Ananyev και λοιποί κατά Ρωσίας, 42525/2007 και 60800/2008, 10 Ιανουαρίου 2012, παρα. 93-98 10Βλ.: Περισσότερες πληροφορίες για τους βασανισμούς που έλαβαν χώρα στα κρατητήρια του ΕΑΤ-ΕΣΑ την περίοδο της δικτατορίας σε Μ. Χαρίτου-Φατούρου, Ο βασανιστής ως όργανο της κρατικής εξουσίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ. 35-53. 11Kuijk κατά Ελλάδας, 14896/1989, 19 Φεβρουαρίου 1992, 8

Υπεράσπιση, 1993, 1400-1410. 12Βλ.: Report to the Government of Greece on the visit to Greece carried out by CPT from 14 to 26 March 1993., http://www.cpt.coe.int/documents/grc/1994-20-inf-eng.pdf. 13Peers κατά Ελλάδας, 28524/1995, 19 Απριλίου 2001, παρά. 74-75. 14Dougoz κατά Ελλάδας, 40907/1998, 6 Μαρτίου 2001, παρα. 44-49. 15Kaja κατά Ελλάδας, 32927/2003, 27 Ιουλίου 2006, παρα. 4550.

DE JURE

ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΔΔΑ Σουφλίου

θεωρήθηκαν

ταπεινωτική

συνθήκες υπό τις οποίες αυτός κρατείτο στο τμήμα

μεταχείριση. Το Δικαστήριο σημειώνει, ότι, αν και ο

συνοριακής φύλαξης Σουφλίου και στην Διεύθυνση

προσφεύγων

Αλλοδαπών Αθηνών οι οποίες παραβιάζουν το άρθρο 3

και

ότι

συνιστούν

Κυβέρνηση

παρουσιάζουν

διαφορετικές εκδοχές ως προς τις συνθήκες κράτησης, το

ΕΣΔΑ21. Στην υπόθεση Zontul (17.1.2012), όπου ο

Κράτος δεν αντέκρουσε καμία από τις διαπιστώσεις αξιόπιστων φορέων (Συνηγόρου του Πολίτη, Επιτρόπου

προσφεύγων

του

τα

βασανιστηρίων από υπάλληλο του Λιμενικού όντας

το

κρατούμενος σε εγκαταλελειμμένη σχολή του εμπορικού

του

ναυτικού στο λιμάνι των Χανίων, το Δικαστήριο όρισε ότι

Συμβουλίου

της

Ανθρώπινα

δικαιώματα

Δικαστήριο

να

Ευρώπης κ.ά.)

δεχθεί

προσφεύγοντος ως

με

τους

για

αποτέλεσμα ισχυρισμούς

αληθείς16.

σε

έτυχε

περίπτωση

εκ

θύμα

βιασμού

προθέσεως

και

άλλων

κακομεταχείρισης

Η υπόθεση Tabesh (26.11.2009) αφορούσε την

προκληθείσας από κρατικά όργανα οι αρμόδιες κρατικές

κράτηση ενός Αφγανού στην Υποδιεύθυνση Αλλοδαπών

αρχές θα πρέπει να πραγματοποιούν μία ενδελεχή και

Θεσσαλονίκης όπου οι κρατούμενοι κοιμούνταν σε

αποτελεσματική έρευνα η οποία να μπορεί να οδηγήσει

βρώμικα στρώματα τοποθετημένα στο πάτωμα δίχως

στον εντοπισμό και την τιμωρία των υπαίτιων. Επίσης, ο

δυνατότητα προαυλισμού και σωματικής

άσκησης17.

προσφεύγων

θα

πρέπει

τουλάχιστον

να

έχει

τη

Ομοίως, στην υπόθεση Α.Α. (22.7.2010) ο προσφεύγων

δυνατότητα να αξιώσει και να λάβει αποζημίωση για τη

κρατήθηκε σε άθλιες συνθήκες κράτησης στο κέντρο

βλάβη που του προκάλεσε η κακομεταχείριση22. Στην Lica

κράτησης της Σάμου όπου έτρωγε και κοιμόταν στο

(17.7.2012) ο προσφεύγων κρατήθηκε σε μεταλλικό

πάτωμα του κελιού, που ήταν βρώμικο και γεμάτο

κοντέινερ στο λιμάνι της Πάτρας, ενώ οι υπεράριθμοι

σκουπίδια, το συσσίτιο ήταν ανεπαρκές, τα παράθυρα

τοξικομανείς συγκρατούμενοι του, συχνά σε κατάσταση

ήταν κλεισμένα με ξύλινες σανίδες, οι τουαλέτες και οι

στερητικού

ντουζιέρες ήταν χωρίς ζεστό νερό και η πρόσβαση σε

υπόλοιπους, ο χώρος δεν καθαριζόταν, δεν υπήρχε

φυλάκων18.

ντους, χαρτί τουαλέτας, σαπούνι, εξαερισμός και φυσικός

προαυλισμό εξαρτιόταν από τις διαθέσεις των

Η υπόθεση M.S.S. (Τμ. Ευρείας Σύνθεσης,

συνδρόμου,

συμπλέκονταν

με

τους

φωτισμός23.

21.1.2011) ανέδειξε και αυτή με τη σειρά της τις

Στην Ι.Α.Η. (1.8.2013) το Δικαστήριο επανέλαβε

απάνθρωπες συνθήκες κράτησης στα κέντρα κράτησης

ότι η πρακτική των ελληνικών αρχών της κράτησης για

παρανόμως εισελθόντων

αλλοδπών19.

Στην ιδιαίτερης

σημασίας για το θέμα των ασυνόδευτων ανηλίκων (5.4.2011)

χρονικές

περιόδους

σε

κελιά

αστυνομικών τμημάτων, μη σχεδιασμένα προς τούτο,

ανεπαρκή μέριμνα και παράνομη κράτηση ασυνόδευτου

συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση ασυμβίβαστη με το

ανηλίκου

άρθρο

άσυλο

στο

καταδικάστηκε

μεγάλες

αλλοδαπών εν αναμονή της διαδικασίας απέλασης τους

αιτούντος

Ελλάδα

για

Rahimi,

μικρές

κέντρο

κράτησης

ΕΣΔΑ.24

Στην

Husein

(24.10.2013),

παρανόμως εισελθόντων αλλοδαπών της Παγανής

επτάχρονος προσφεύγων κρατήθηκε σε κέντρο κράτησης

Λέσβου20.

ενηλίκων αλλοδαπών, εν αναμονή της απέλασής του25.

έκρινε

Αντίστοιχα, στην R.U. (7.6.2011) το Δικαστήριο

πως

μεταχείριση

η σε

Ελλάδα αιτούντα

εξευτελιστική

Στην Κ (19.11.2013) ο προσφεύγων στο κατάστημα

άσυλο, αναφερόμενο στις

κράτησης του Κορυδαλλού έπρεπε να μοιραστεί το κελί

επεφύλαξε

κατά Ελλάδας, 53541/2007, 11 Ιουνίου 2009, παρα, 4154. 17Tabesh κατά Ελλάδας, 8256/2007, 29 Νοεμβρίου 2009, παρα. 34-44. 18Α.Α. κατά Ελλάδας, 12186/08, 22 Ιουλίου 2010, παρα. 21-25, 40-48. Ομοίως: Shuvaev κατά Ελλάδας 8249/2007, 29 Οκτωβρίου 2009, παρα. 28-41 και Ibram κατά Ελλάδας 39606/2009, 25 Οκτωβρίου 2011, παρα. 27-36. 19M.S.S κατά Ελλάδας, 30696/2009, 21 Ιανουαρίου 2011, 247264. 16S.D.

ELSA ATHENS

κατά Ελλάδας, 8687/2008, 5 Απριλίου 2011, παρα. 8196. 21R.U. κατά Ελλάδας, 2237/2008, 07 Ιουνίου 2011, παρα. 48-64. 22Zontul κατά Ελλάδας, 12294/2007, 17 Ιανουαρίου 2012, παρα. 95. 23Lica κατά Ελλάδας, 74279/2010, 17 Ιουλίου 2012, παρα. 3152. 24Ι.Α.Η. κατά Ελλάδας 70427/2011, 1 Αυγούστου 2013, παρα. 39-53. 25Husein κατά Ελλάδας, 71825/2011, 24 Οκτωβρίου 2013, παρα. 71-89. 20Rahimi

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΖΑΝΑΣ του με τοξικομανείς κάποιοι εκ των οποίων έπασχαν από ηπατίτιδα Β και ιό

HIV26,

αποτελεσματική

αντιστοίχως, στην πρόσφατη Ι.Κ.

προσβάλλουν

και Λοιποί (17.4.2014) το ΕΔΔΑ κατέληξε σε παραβίαση

κρατουμένων.

του άρθρο 3 ΕΣΔΑ, καθώς οι προσφεύγοντες κρατήθηκαν

Σε

λειτουργία τα

των

θεσμών

θεμελιώδη

ειδικότερη

μελέτη

διάφορες

και

δικαιώματα θα

των

μπορούσαν

να

επίλυσης

του

για περίοδο μεταξύ ενός και τριών μηνών σε χώρους της

παρουσιαστούν

Υποδιεύθυνσης Μεταγωγών Θεσσαλονίκης όπου δεν

θέματος των συνθηκών κράτησης, όπως η ενίσχυση του

υπήρχε επαρκής εξαερισμός, υπήρχαν κατσαρίδες και

θεσμού των ποινών που περιλαμβάνουν σύγχρονες

ψύλλοι, δεν υπήρχε θέρμανση, το ζεστό νερό δεν

μορφές

επαρκούσε, δεν υπήρχε δυνατότητα προαυλισμού και τα

αντικατάσταση ποινών μέσης και μικρής διάρκειας για

σκεπάσματα που τους είχαν δοθεί δεν καθαρίζονταν

ήσσονος

ποτέ27.

ποινές29,

επιτήρησης σημασίας

προτάσεις

να

(γεωεντοπισμός

εγκλήματα

με

κ.ά.)28,

εξω-ιδρυματικές

ίδρυση σχολής εκπαίδευσης σωφρονιστικών

υπαλλήλων, βελτίωση κτιριακών υποδομών και ιατρικού ΙV. Καταληκτικές σκέψεις

εξοπλισμού, ενίσχυση πολιτικών επανένταξης κ.ά. Οι μέχρι σήμερα αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της

Αν και το Προοίμιο της Οικουμενικής Διακήρυξης

Ελλάδας

περί

απάνθρωπων

και

εξευτελιστικών

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ) αναφέρει ότι η

συνθηκών κράτησης σκιαγραφούν με αναλυτικό τρόπο

αναγνώριση της αξιοπρέπειας, που είναι σύμφυτη σε όλα

την πραγματική θέση του κρατουμένου στους χώρους

τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας, καθώς και των ίσων

αυτούς. Αποτελούν, όμως, και μια μαρτυρία για την

και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων τους αποτελεί το

ανθεκτικότητα

θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης

εξυψώνοντας το αρχέγονο ένστικτο της αυτοσυντήρησης

στον κόσμο, οι ανωτέρω καταδικαστικές αποφάσεις

έναντι της νομικής, ακόμη και της κοινής λογικής. Μας

αποδεικνύουν ότι διαχρονικά η Ελλάδα παραβιάζει την

ενθαρρύνουν δε, να απαιτήσουμε την εξάλειψη κάθε

ΟΔΔΑ και τα θεμελιώδη δικαιώματα των κρατουμένων σε

είδους βασανιστηρίου από το εκτελεστικό λεξιλόγιο της

διαφόρων

δημόσιας σωφρονιστικής διοίκησης.

κατηγοριών

καταστήματα

κράτησης

της

ανθρώπινης

αξιοπρέπειας,

ελληνικής επικράτειας. Επιπλέον, παράγοντες

πρέπει

αρνητικής

να

σημειωθεί,

προδιάθεσης

ότι

μέρους

οι των

αρμόδιων υπαλλήλων, αλλά και μέρους της κοινωνίας (αυταρχισμός, ατομικός μηδενισμός, απόδοση ευθυνών στον κρατούμενο κ.ά.) όχι μόνο δε βοηθούν στην επίλυση, αλλά οξύνουν και διαιωνίζουν το πρόβλημα των συνθηκών κράτησης δημιουργώντας μια εξουσία βίας εντός ενός τιμωρητικού κράτους. Εντούτοις, ο νομοθέτης, ο εφαρμοστής του δικαίου, η διοίκηση και οι υπάλληλοι των

καταστημάτων

κράτησης

καλούνται

σε

έναν

αποφασιστικό ρόλο, όπου δεν θα πρέπει να επιτρέπουν στις εγγενείς αδυναμίες του συστήματος και στα στερεότυπα των γενικεύσεων να υποδαυλίζουν την 26Κ

κατά Ελλάδας, 40146/11, 19 Νοεμβρίου 2013, παρα. 103107. 27Ι.Κ. και Λοιποί κατά Ελλάδας,73237/2012, 17 Απριλίου 2014, παρα. 35-40. 28 Κ.Δ. Σπινέλλη, Καταστήματα κράτησης στην Ελλάδα του 2002

σε Τιμητικό Τόμο για την Α. Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Τόμος Β, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2003, σελ. 1243-1244, 1264-1271. 29 Ν. Κουράκη, Ποινική Καταστολή, Αθήνα/Κομοτηνή, 1997, σελ. 294-295.

DE JURE

KONSTANTINA MANIATI/ANTIGONI MATTHAIOU

Reunification with the Homeland or Dismemberment of a Sovereign? The Crimean Crisis Background

March

After the dissolution of the USSR, the Konstantina Maniati Trainee Lawyer

Crimean

peninsula

was

attributed a status of autonomy within the Ukrainian State and under the rule of Ukrainian law. Following the recent situation in Kiev,

where

former

President backtracked

Ukrainian

Yanukovych's on

trade

and

cooperation agreement with the EU, Antigoni Matthaiou Undergraduate Student University of Athens Faculty of Law

thus

triggering

three-month

protest occupation of Kiev's central square, the government's eventual use of force in February 2014, the

president's abrupt departure to Russia and the institution of an interim government under Acting President Turchynov, the turn of events was radical. On 1 March 2014, one week after the overthrow of Yanukovych in Kiev, Russian President Putin ordered the invasion of Ukraine's Crimean Peninsula claiming the need for protection of the Crimean population. On 5

1945 United Nations Charter, 1 UNTS XVI, Art. 1(2); 1966 International Covenant on Civil and Political Rights, 999 UNTS 171, Art.1; 1970 Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and Cooperation among States in accordance with the Charter of the United Nations, 1970, A/RES/2625(XXV), Preamble [hereinafter: Friendly Relations Declaration]; Namibia Advisory Opinion, South West Africa, ICJ Rep.1971, §52; Western Sahara, Advisory opinion, ICJ

ELSA ATHENS

2014,

the

Parliament

Crimea

issued

Resolution No.1702-6/14 that authorized the 16 March 2014 referendum regarding the integration of Crimea into the Russian Federation. The result was an overwhelming vote (96.7 %) in favor of the region’s accession to the Russian Federation. As a corollary, a unilateral secession took place in the peninsula, which was immediately annexed by Russia as two federal subjects, The Republic of Crimea and the federal city of Sevastopol. Today Russian forces occupy Crimea and Russian authorities claim it as Russian territory. The Ukrainian Government asserts that Crimea remains part of Ukraine. Self-Determination and Territorial Integrity The course of events leading to Crimea’s declaration of independence and secession could be seen as the materialization of the population’s right to selfdetermination.1

Indeed

the

substance

self-

determination implies, among others, a right to create a sovereign and independent state.2 Yet, the position of international law has been crystallized on the basis of respect over the principle of territorial integrity. 3 Thus,

Rep.1975, §36; East Timor, Portugal/Australia, Judgment, ICJ Rep.1995, §29. 2 M.G.Kohen, Secession International Law Perspectives, CUP, Cambridge, 2006, p. 24. 3 Frontier Dispute, Burkina Faso/Republic of Mali, Judgment, ICJ Rep.1986, §22; Alain Pellet, The Opinions of the Badinter Arbitration Committee. A Second Breath for the SelfDetermination of Peoples, Appendix: Opinions of the Arbitration

THE CRIMEAN CRISIS self-determination may only be perceived in the context

status quo11 that led to its condemnation by the

of the state in conformity with its rule of law,4 and not as

Ukrainian Government, the EU, the US, and the UN

a legal basis for legitimizing territorial changes without

General Assembly. 12

State consent.5 Exceptionally, self-determination may lead to a right for secession,6 yet as it will be argued this

Although the Declaration of Independence of the

is not the case with Crimea.

Autonomous Republic of Crimea and Sevastopol refers to the Advisory opinion of the ICJ on the Kosovo

Declaration of Independence

Declaration of Independence in its preamble, it will be The referendum and the declaration of Crimea’s

demonstrated that it violated international law having

independence are two distinct concepts. Referenda

little resemblance with the latter.

shall be governed by the domestic law of each state which will ultimately determine their lawfulness,7 while

The Kosovo parallel (?)

they touch upon international law only as far as they

In its Advisory opinion of 2010 on whether the Unilateral

refer to concepts acknowledged and protected by the

Declaration of Independence of Kosovo was in

latter, such as the principle of territorial integrity of

Accordance with International Law, the International

states.8

Court of Justice did not recognize Kosovo as a state nor

On the contrary, declarations of independence

shall be governed by rules of international law.9

did it comment on the legal consequences of that

In particular, as it was reaffirmed by the Constitutional Court of Ukraine in its decision of 14th March 2014, the referendum was void and in violation of the Ukrainian Constitution,10 since it violated Article 157 which prohibits any amendment that would violate Ukraine’s territorial integrity and article 73 which explicitly stipulates that only a nationwide referendum is in order regarding issues of territorial change. Moreover, it was the lack of transparency in terms of the lists of voters and the electoral commission, the absence of impartial observers,

the

biased

choices

offered

the

referendum excluding the choice of preserving the

declaration, and most importantly it did not acknowledge as lawful any declaration of independence without distinction. It merely stated that “general international law contains no applicable prohibition of declarations of independence”.13 The Court was quite unequivocal and upfront on what it would advise upon, namely whether the abovementioned declaration of independence was in accordance with international law, in the sense that it did not violate a peremptory norm, treaty or customary rules, or the lex specialis created in casu by Security Council Resolution 1244 (1999) on the interim administration of Kosovo.14 What is of significant importance in order to compare the two declarations and

Committee, Opinion No. 1, 3 EJIL 1992, pp.178-185, at180. 4 Gaiane Nuridzhanyan, Crimean Secession: No Right to Divorce, CJICL, 9-5-2014, http://cjicl.org.uk. 5 Kohen, supra, p.8. 6 C.Tomushat, Secession and self-determination, in M.G.Kohen(ed.), Secession International Law Perspectives, CUP, Cambridge, 2006, p.35. 7 Art.44, Greek Constitution. 8 Report of the International Committee of Jurists Entrusted by the Council of the League of Nations with the Task of Giving an Advisory Opinion upon the Legal Aspects of the Aaland Islands Question, League of Nations Off. J., Spec. Supp, No. 3, at 5-10

(1920). 9 David Armidage, The Declaration of independence: A global History, Harvard University Press, Cambridge, 2007, p.65. 10 Ivanna Bilych, Alexander Gudko et al., The crisis in Ukraine: Its Legal Dimensions, Razom,2014, p.23. 11 Anna Stepanova, International Law and legality of secession in Crimea, CJICL, 9-5-2014, http://cjicl.org.uk. 12 UNGA Res. Draft A/68/L.39 of 24 March 2014; EU Council decision 2014/145/CFSP. 13 Kosovo Advisory Opinion, ICJ Rep. 2010, p.24, §50. 14 Ibid., §81 and §§83-84.

DE JURE

KONSTANTINA MANIATI/ANTIGONI MATTHAIOU draw conclusions on Crimea’s declaration and on

“war”, it is accepted that its scope encompasses the use

whether it is lawful under international law, is that the

of military force on an inter-state level. A concept

Court found that Kosovar declaration did not violate the

encompassing use of force in its definition is

rule enshrined in article 2 (4) of the UN Charter,

aggression,22 which belongs both in public international

something that can be debated in the Crimean case.

law and international criminal law.

Indeed, similarly to the cases of Rhodesia and Cyprus, 15 also in the case of Crimea, the Security Council and the GA respectively have repeatedly urged member states not to recognize such declarations since they are invalid,16 due to the fact that they were the product of force and aggression or merely because they were in defiance of the prevailing principle of territorial integrity.17

In casu, Russian military troops, with or without insignia, are reported to have invaded Crimea at a time prior to the referendum, exercising force towards civilians as well as militia.23 The ICJ invariably ascribes weight to SC resolutions in order to make an assessment as to whether article 2(4) has been breached.24 Yet, how can we have recourse to such a resolution when an involved party, namely Russia, possesses veto power? Pro rata

First, we should examine whether Russia’s actions with

to the Kosovo Advisory Opinion,25 Russia’s actions in

regard to Crimea constitute use of force or aggression,

the area of Crimea and Sevastopol could qualify as use

which if found true would, by virtue of the ex iniuria jus

of force and thus render the Crimean declaration of

non oritur principle,18 signify that the declaration of

independence unlawful under international law.

independence was biased and a product of Russia’s interference and thus unlawful under international law. Use of Force The prohibition of the use of force, enshrined in article 2(4) of the UN Charter,19 as a peremptory norm of general international law,20 excludes the use of force as a means for changing the legal status of a territory.21 Although the definition of use of force is ambiguous, and the drafters of the UN Charter have not chosen the word 15

M.N.Shaw, International Law 6th ed., CUP, New York 2008, p.469-470. 16 SC Res.541(1983). 17 SC Res.216 (1965) and 217 (1965); 232(1966); UN GA Draft Res. A/68/L.39 of 24 March 2014. 18 J.Crawford, The Creation of States in International Law, 2nd ed., Clarendon Press, 2006, p. 702. 19 UN Charter, art. 2(4); Essential Interest of a State in Addendum to Eighth Report on State Responsibility by Mr. R.Ago, [1980] 2 Y.B.Int'l L.Comm'n 51, P 53, UNDoc.A/CN.4/318/ADD, p.38(54). 20 ILC: Commentary to the Draft Articles on the Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, YbILC 2001, Vol.II(2), pp.31-143, at p. 112, fn 641. 21 Crawford, supra, p. 146. 22 Shaw, supra, p.439; UN GA Res. 3314 (XXIX), 14 December 1974; See also GA Res. 36/103 (1981); Jens Ohlin on

ELSA ATHENS

Moreover, notwithstanding Russia’s rightful military presence in Crimea by virtue of the “1997 Agreement between the Russian Federation and Ukraine on the Status and Conditions of the Russian Federation Black Sea Fleet’s Stay on Ukrainian Territory”, Russia’s interference with Crimea’s and therefore Ukraine’s domestic

affairs,

exceeded

the

scope

the

abovementioned agreement,26 materially breached the bilateral agreement,27 therefore activating the ex iniuria

Aggression from Cassese (Ed.) The Oxford Companion to International Criminal Justice. 23 http://www.theguardian.com/world/2014/mar/24/ukrainecrimea-russia-military-bases-live, 3rd June 2014. 24 Armed Activities on the Territory of the Congo, Democratic Republic of the Congo/Uganda, ICJ Rep. 2005, §151. 25 Kosovo Adv. Op., supra, §81. 26 “The agreement explicitly provided that Russia could station no more than 25,000 military personnel at its bases in Ukraine. Russian troops could not interfere in internal relations, and Russian troops had to obey Ukrainian law etc”. Agreement between Ukraine and the Russian Federation on status and terms of presence of the Black Sea Fleet of the Russian Federation on the territory of Ukraine (Art. 11 and 12), available in Ukrainian and Russian at http://zakon4.rada.gov.ua/laws. 27 1969 Vienna Convention on the Law of the Treaties, 1155 UNTS 331 [hereinafter VCLT], Art.60.

THE CRIMEAN CRISIS jus non oritur principle. The abovementioned agreement

integrity.33 Exceptionally, secessionist attempts may be

constitutes a treaty under article 2 of the 1969 Vienna

justified under international law in the cases of

Convention on the Law of Treaties, and by virtue of

illegitimate State conduct34 towards a group qualifying

articles 26 VCLT and 2 ASR, the latter’s violation may

as a people exercising their right to self-determination,35

incur Russia’s international responsibility, besides the

unilateral secession being the only effective remedy left

fact that it further adds to the invalidity of the Crimean

under national or international law, in the concurrence

declaration of independence similarly to what was

reiterated above.

oppression of a people and flagrant violations of human

exceptional

rights,

Secession under International Law

circumstances

unrepresentative

i.e.

decolonization,

discriminatory

governments.36 Moreover, contemporary State practice,

Secession, as a legal term, is defined as the separation

e.g. Northern Cyprus and South Africa’s Bantustan

of an integral part of the territory of a State followed by

States,37 upholding the principle of territorial integrity,

either its subsequent establishment as a new State or

abstains from recognizing as States, secessionist

its incorporation as territory of another State.28 The key

entities lacking the consent of the parent State, 38 while

element in identifying secession is the lack of consent of

article 41 ASR prohibits States from recognizing as

the Predecessor State; for it is the lack of consent that

lawful a situation that has been created through

deprives the newly formed entity from the legal

violations of international law. 39

justification of its specific

rule

creation.29 prohibiting

Even though, there is no unilateral

secession, 30

international law has been reluctant in accepting the concept of secession in many instances, as the Katanga, Abkhazia and Rhodesia secessions. 31

In the case of Crimea, the unilateral secession violated both

national

and

international

law.

First,

the

secessionist referendum violated Ukrainian law as demonstrated above.40 Second, the Crimean secession does not fall under the successful secessionist

What is more, international law recognizes no right to

precedent of the decolonization era.41 This is evident by

unilateral secession.32 Only national legislation of the

virtue of Article 134 of the Constitution of Ukraine, which

parent State may provide for changes in its territorial

provides that Crimea is an integral part of Ukraine,

C.Haverland, Secession, in Encyclopedia of Public International Law, Vol.XX, Science Publishers B.V., Amsterdam, 1987, p. 384. 29 Kohen, Supra, p.3. 30 Crawford, supra, p.417. 31 UN SCRes.169, UNDoc.S/RES/169 (1961);UN SCRes.216, UNDoc.S/RES/216 (1965). 32 Reference re Secession of Quebec, Supreme Court of Canada, 37 ILM 1998 para.595; Aaland Islands Case, LNOJ Spec Supp. 3, Doc. B7.21/68/106, 1920, p.28. 33 Nuridzhanyan, supra. 34 Friendly Relations Declaration Principle V, para.7; UNGA Vienna Declaration and Programme of Action, 1993, A/CONF.157/23, para.1(2). 35 Reference re Secession of Quebec, supra, para.138; M.G.Kohen, Possession contestée et souverainete territoriale, PUF, Paris, 1997, pp.407–23; M.G. Kohen, Création d’Etats en droit international contemporaine, in D.Llorens(ed.), Cursos Euromediterraneos Bancaja de Derecho Internacional, Vol.VI,

2002, pp.583,594; Venice Commisssion, Opinion no.762/2014, Doc.CDL-AD(2014)002. 36 Crawford, supra, pp.385-387; Kohen, supra, p.106; Reference re Secession of Quebec, supra, para.123; Aaland Islands Case, supra; Katangese Peoples’ Congress v. Zaire, ACHPR, Communication 75/92, 1994, para.27-28; Friendly Relations Declaration, para.7. 37 UNSCRes.402, UNDoc.S/RES/402 (1976); UNSCRes.407, UNDoc.S/RES/407 (1977); UNSCRes.550, UNDoc.550 (1984); UNSCRes.216, UNDoc.S/RES/216 (1965); UNSCRes.217, UNDoc.S/RES/217 (1965); UNSCRes.277, UNDoc.S/RES/277 (1970); UNSCRes.288, UNDoc.S/RES/288 (1970). 38 J.E.S.Fawcett, Security Council Resolutions on Rhodesia, 41 BYIL 1965–1966, p.103, at p.112. 39 2001 Articles on State Responsibility for Internationally Wrongful Acts (ASR), adopted by A/RES/56/83(2001), Art.41. 40 2004 Constitution of Ukraine, Arts.1,2,73,157; Reference re Secession of Quebec, supra; Kohlhaas v. State of Alaska, Supreme Court of Alaska, 147 P.3d 714, 2006. 41 Crawford, supra, p.376.

DE JURE

KONSTANTINA MANIATI/ANTIGONI MATTHAIOU subject to the Constitution of Ukraine. What is more, no

more parallels to the case of Northern Cyprus and the

oppression, occupation or annexation of the Crimea has

unauthorized invasion of Turkish troops. Further, the

occurred after 1945, while Ukraine can hardly be

extent of the invitation given and whether it was clearly

accused for flagrant violations of human rights in the

evidenced and able to legitimize the annexation of

Crimean

peninsula.42

Also, in terms of recognition,

States have hardly recognized the status quo of the

Ukrainian territory is also debatable. Conclusion

Crimean region. The Unilateral Secession and Russia’s External

Conclusively, two more issues are of notice. First, by

Intervention43

virtue of the unlawfulness of both the declaration of

State practice regarding secession e.g. Sri Lanka and

independence and the secession of Crimea, as

Northern Cyprus, has shown that external interventions,

presented above, the annexation of the Crimean

with or without the invitation of the concerned State’s

peninsula is also to be considered unlawful under

government, often occur.44 The principle of non-

international law.51 Second, one could also argue that

intervention,

the

Russia exercised its responsibility to protect, a principle

International Court of Justice, encompasses the

usually invoked in cases where human rights are at

illegality of intervention by a third State at the request of

stake, presently the rights of the Russian speaking

group rather than the official government, 45 while third

population in Crimea.52 However, Crimea, with its

states ought to remain neutral in a relevant situation.46

prominent geopolitical status and its diverse population,

which

has

been

affirmed

will remain a source of territorial conflict. What should It has been supported that Russia did not violate Ukraine’s territorial integrity and the non-intervention principle by entering its territory due to former President’s Yanukovitch consent.47 This view, however,

be of outmost importance though, is the respect of human rights, and especially of minority rights, either Ukrainian or Russian.

poses various legal questions. To start with, the issue of Yanukovitch deposed government’s legitimacy and effectiveness48 vis a vis that of the interim government’s and the attributability of an allegedly official statement, 49 bears resemblance with the instances of Siera Leone and

Liberia.50

Yet,

this

case

international

condemnation has been unequivocal, thus drawing

Developing situation in Crimea alarming, says OSCE High Commissioner on National Minorities, at http://www.osce.org/hcnm/116180. 43 M.Milanovic, Yanukovych Confirms He Invited Russian Intervention, 2-5-2014, <http://ejiltalk.org>. 44 G.Nolte, Secession and external intervention, in M.G.Kohen(ed.), Secession International Law Perspectives, CUP, Cambridge, 2006, p. 77. 45 Nicaragua, para 102, p. 106. 46 Alabama Claims Arbitration, 1872, 1 Moore, Int Arb 495. 47 L.Doswald-Beck, The Legal Validity of Military Intervention by Invitation of the Government, 56 BYIL 1985, pp.189-152. 48 J.D’Aspermont, Legitimacy of Governments in the Age of

ELSA ATHENS

Democracy, 38 NYUJ Int'l.L.&Pol. 2005, p.877, at p.906. 49 ASR, Art.4. 50 Z.Vermeer, Intervention with the Consent of a Deposed (but Legitimate) Government? Playing the Sierra Leone card, 6-52014, <http://ejiltalk.org>. 51 SC Res.713/1991. 52 UNSCRes.925, UNDoc.S/RES/925 (1994); UNSCRes.929, UNDoc.S/RES/929 (1994); F.R.Teson, Collective Humanitarian Intervention, 17 Mich.J.Int'l L. 1995-1996, pp.323-370, at p.333; A.Cassese, A Follow-Up: Forcible Humanitarian Countermeasures and Opinio Necessitatis, 10 Eur.J.Int'l L. 1999, pp.791-799.

ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΟΣΚΩΦ

Ο ρόλος του Γραφείου Εθνικού Εισηγητή στην Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων Η

Ηρακλής Μοσκώφ Εθνικός Εισηγητής Επικεφαλής του Γραφείου για την Καταπολέμηση Εμπορίας Ανθρώπων

χώρα

μας

συμμετείχε

στη

αύριο και μια αξιοπρεπέστερη ποιότητα ζωής για εμάς

διαμόρφωση της νέας Ευρωπαϊκής

και τα παιδιά μας. Η χειραφέτηση μας από τον φόβο, την

Οδηγίας,

οποία

ανασφάλεια, την μισαλλοδοξία, τις προκαταλήψεις, τα

εξασφαλίζεται η αναγκαία πολιτική

στερεότυπα και τις διακρίσεις μπορεί να αποτελέσει την

πλατφόρμα για να οικοδομηθεί η

εμπροσθοφυλακή ενός νέου πολιτικού και νομικού

συντονισμένη

με

την

δράση

της

πολιτισμού, όπου ο δάσκαλος, ο δικηγόρος, ο δικαστής,

Ένωσης

στην

ο γιατρός, ο εφοριακός, ο αστυνομικός, θα αναγνωρίζει

Εμπορίας

τον εαυτό του ως υπεύθυνο φορέα και κοινωνό

Ανθρώπων. Ανταποκρινόμενο λοιπόν στην Οδηγία

δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που τα κατανοεί με

2011/36/ της ΕΕ,

που δεσμεύει τα κράτη μέλη στην

ενσυναίσθηση και τον καταστούν ενεργό μέλος της

λειτουργία κρατικών δομών που εφαρμόζουν ένα

κοινωνίας που επινοεί λύσεις και όχι προβλήματα, που

ολοκληρωμένο και πολυτομεακό Εθνικό Σχέδιο Δράσης

αισιοδοξεί και οραματίζεται αντί να μεμψιμοιρεί.

Ευρωπαϊκής καταπολέμηση

της

για την καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, το Υπουργείο Εξωτερικών, επιτελεί το ρόλο του National Coordinator/Rapporteur, μέσω του Γραφείου Εθνικού Εισηγητή κατά της Εμπορίας Ανθρώπων (Γ.ΕΘ.ΕΙΣ) Το Γ.ΕΘ.ΕΙΣ συντονίζει δράσεις Πρόληψης του φαινομένου, Προστασίας και Αρωγής των θυμάτων, Καταστολής του εγκλήματος & Ποινικής δίωξης των διακινητών.

Η πολιτική του Γ.ΕΘ.ΕΙΣ στην καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, για παράδειγμα, ενσαρκώνει όλες τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που συνοδεύουν την διεκδίκηση ενός αξιοπρεπέστερου τρόπου ζωής, εν μέσω

ενός

περιβάλλοντος

όπου

μεσουρανεί

αποξένωση, ο φόβος και η καχυποψία. Συμμετέχουμε σε μια παγκόσμια συμμαχία κατά της σύγχρονης δουλείας.

Η αντίληψη που υιοθετεί το Γ.ΕΘ.ΕΙΣ αναφορικά με

Οι δουλέμποροι δεν λογαριάζουν ούτε σύνορα, ούτε

τα Α.Δ. αναγνωρίζει ότι κανένα κράτος δεν θα μπορέσει

νόμους, ούτε εθνικές προκαταλήψεις. Στόχος τους το

να

κέρδος και εμπόρευμα τους ο άνθρωπος. Εκατομμύρια

προασπίσει

αποτελεσματικά

τις

θεμελιώδεις

ελευθερίες, αν αποκοπεί από τις βιωματικές αξίες μιας

άνθρωποι

κοινωνίας αλληλεγγύης και ανθρωπισμού, που αφενός

εμπορεύματα. Είτε με απαγωγές, είτε με απατηλά μέσα,

διδάσκονται μέσω της ανθρωπιστικής παιδείας και

εξαπατούν απεγνωσμένους ανθρώπους που το όνειρο

αφετέρου σφυρηλατούνται μέσα από την οικογένεια, την

τους να απελευθερωθούν από την ανέχεια μετατρέπεται

κοινότητα, την πολιτική, την εργασία, τον εθελοντισμό.

στον χειρότερο εφιάλτη. Tο Trafficking καταρρακώνει την

Μέσα από καινοτόμες πρωτοβουλίες φιλοδοξούμε να

ανθρώπινη αξιοπρέπεια, πλήττει με βάναυσο τρόπο

προωθήσουμε μια δια-δραστική πολιτική και νομική

θεμελιώδη

κουλτούρα

που

συνειδήσεις υποθάλποντας της διαφθορά, υπονομεύει

συμμετοχή

περισσότερων

στοχευμένες

θα

προσελκύσει

πρωτοβουλίες

ελλήνων που

την

δραστήρια

πολιτών

σε

προασπίζουν

αντιμετωπίζονται

ανθρώπινα

ως

σκλάβοι

δικαιώματα,

και

ως

εκμαυλίζει

την διεθνή ασφάλεια και ανάπτυξη και αποφέρει τεράστια έσοδα στο οργανωμένο έγκλημα.

δικαιώματα και υποχρεώσεις και χτίζουν ένα καλύτερο 27

DE JURE

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΕΙΣΗΓΗΤΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Η παγκόσμια οικονομική κρίση αφήνει περιθώρια για

καταδεικνύει το ενδιαφέρον και την κινητοποίηση της

έξαρση του φαινομένου με τη μορφή ενός εξαναγκασμού

παγκόσμιας κοινότητας. Όμως ταυτόχρονα, το μέγεθος

όπου το ίδιο το θύμα “αποδέχεται” την κατάσταση του,

αυτής της συσπείρωσης δείχνει, από την άλλη μεριά, τη

λόγω της έλλειψης ουσιαστικών επιλογών και διεξόδων

δύναμη, την ανθεκτικότητα και την προσαρμοστικότητα

από την ανέχεια. Ιδιαιτέρα τώρα που η οικονομία πιέζεται

των δικτύων εμπορίας και διακίνησης.

από την ύφεση και την λιτότητα, αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Προεδρίας μας, ώστε και ο ιδιωτικός τομέας να προστατέψει τα δικαιώματα

των

ευπαθών

και

ευάλωτων

ομάδων

εργαζομένων.

Εμπορία

Ανθρώπων

πολυδιάστατα

και

είναι

από

την

φύση

τους

προσκρούουν

στο

βασικό

μας

πρόβλημα που είναι μια αντιπαραγωγική νοοτροπία εσωστρέφειας, μια χρόνια παθογένεια συντεχνιακής

Δυστυχώς τα εγκληματικά δίκτυα των διακινητών βρίσκονται

Τα προβλήματα της Ανθρώπινης Ασφάλειας όπως η

συχνά

ένα

βήμα

μπροστά

από

τους

γραφειοκρατικής επικοινωνίας

και

λογικής

που

δημιουργεί

συνεννόησης

τόσο

έλλειψη

μεταξύ

των

κατασταλτικούς μηχανισμούς και τις δομές κοινωνικής

αρμόδιων φορέων του κράτους, όσο και μεταξύ του

αλληλεγγύης του κράτους και των ανθρωπιστικών

κράτους και άλλων φορέων από τη κοινωνία των πολιτών.

οργανώσεων. Όπλο τους τα τεράστια κέρδη που αντλούν,

Όλα αυτά μπορεί να ακυρώσουν τις όποιες καλές

υποθάλποντας την διαφθορά μέσω του ξεπλύματος των

προθέσεις και να πληγώσουν, για δεύτερη φορά, τα

κερδών τους σε νόμιμες επιχειρήσεις και επιχειρώντας να

θύματα, ενώ θα αφήνουν ανεμπόδιστα τα παράνομα

εξαγοράσουν την ασυλία τους έναντι του νόμου. Τα δίκτυα

δίκτυα που εκμεταλλεύονται και κακοποιούν μικρά παιδιά.

των

Η νέα εποχή απαιτεί ευέλικτα σχήματα που πρέπει να

διακινητών

υπεράσπιση

του

μπορούν καλύτερου

να

εξασφαλίσουν

ποινικολόγου,

την να

λειτουργούν συνεργατικά και αλληλο-συμπληρωματικά.

καλλιεργήσουν ένα άμεμπτο κοινωνικό προφίλ για τους εαυτούς τους. Το χειρότερο όπλο τους όμως είναι το λεγόμενο «χαμογελαστό trafficking». Μια διαδικασία ισοπέδωσης της αξιοπρέπειας του θύματος που σταδιακά

Και σε αυτό το προσκλητήριο συνεργασίας έχουμε όλοι ρόλο, ειδικά στο θέμα της ευαισθητοποίησης του κόσμου και της καταπολέμησης της ‘ζήτησης’. Για να τους σταματήσουμε πρέπει επιτέλους να

παύει να ελπίζει και να διεκδικεί την σωτηρία του. Εάν επιθυμούμε

να

εξαρθρώσουμε

τα

δίκτυα

των

προάγουμε την έμπρακτη και ουσιαστική συνεργασία και

δουλεμπόρων χρειάζεται να προσφέρουμε τα κίνητρα

επικοινωνία με το ευρύ κοινό και ιδιαίτερα με την νεολαία.

που προβλέπει ο νόμος για την αρωγή των θυμάτων ώστε

Επίσης η συνεργασία με τον κόσμο του πολιτισμού και

να εξασφαλίσουμε την ουσιαστική συνεργασία τους ως

της τέχνης αποτελεί το ιδανικότερο πεδίο αναστοχασμού

μάρτυρες κατηγορίας.

για

Πως αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες μας όλους αυτούς που υποδαυλίζουν και εκμεταλλεύονται την εξαθλίωση και

εμπορεύονται την ανθρώπινη ζωή, διοχετεύοντας

στις αγορές της Δύσης πάσης φύσεως «ανθρώπινα καταναλωτικά προϊόντα; Σε πολιτικό επίπεδο υπάρχει μεγάλη κινητικότητα. Οι πρωτοβουλίες του ΟΗΕ, όπως και αυτές της Ε.Ε, του ΟΑΣΕ, και του Συμβουλίου της Ευρώπης, για στενότερη συνεργασία όλων των μεγάλων διεθνών οργανισμών,

ELSA ATHENS

τις

ευθύνες

μας

έναντι

της

εκμετάλλευσης

ανυπεράσπιστων και ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, αλλά και για την συμβολή όλων μας στην αντιμετώπιση της. Σε αυτό το πλαίσιο αναπτύσσουμε εκστρατείες ευαισθητοποίησης του κοινού που έχουν στόχο τον περιορισμό

της

«ζήτησης»

για

υπηρεσίες

που

προέρχονται από θύματα εμπορίας και εκμετάλλευσης. Ενώνουμε τις δυνάμεις τους σε ένα κοινό Σχέδιο Δράσης που θα μεταφέρει το μήνυμα της συμπαράστασης και της ελπίδας, σε αυτήν την δύσκολη ώρα της κρίσης που 28

ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΟΣΚΩΦ κινδυνεύει να μετατραπεί και σε ισοπέδωση των

πλαίσιο χρηματοδοτούμενων προγραμμάτων ISEC της

οραμάτων μας για μια δίκαια κοινωνία ανθρωπιάς και

ΕΕ, αλλά και προγραμμάτων ΕΣΠΑ για τα οποία

αλληλεγγύης.

πρόσφατα μας δόθηκε η αρμοδιότητα να χειριστούμε ως

Διακηρύττουμε ξεκάθαρα τη θέση της μηδενικής

Εθνικοί Συντονιστές για το Trafficking.

ανοχής ενάντια στην Εμπορία των Ανθρώπων. Δεν

Περαιτέρω καθιερώνονται δύο επιβοηθητικά

μπορούμε να δεχτούμε ότι μπροστά στα μάτια μας

«εργαλεία» για το έργο του Γραφείου Εθνικού Εισηγητή,

άνθρωποι πωλούνται και αγοράζονται από άλλους

η Εθνική Βάση Δεδομένων και το Εθνικό Σύστημα

ανθρώπους για 5 ευρώ. Θέλουμε να πολεμήσουμε αυτό

Αναγνώρισης και Παραπομπής Θυμάτων Εμπορίας

το φαινόμενο και καλούμε τους συμπολίτες μας να

Ανθρώπων. Στόχος του πρώτου είναι η συγκέντρωση

πάψουν να ανέχονται την σύγχρονη δουλεία που

αξιόπιστων στατιστικών δεδομένων για την εμπορία

συμβαίνει δίπλα μας, αλλά συμβαίνει και εξαιτίας μας.

ανθρώπων, ενώ στόχος του δεύτερου είναι η οργάνωση

Θέτουμε έναν ξεκάθαρο στόχο σε 2 χρόνια από σήμερα,

του

ή χώρα μας να είναι σε θέσει να συγκαταλέγεται ανάμεσα

ανθρώπων,

στους πρωταγωνιστές που μάχονται ενάντια στο

ταυτοποίησης

ανθρώπινο trafficking, με απτά αποτελέσματα στον

πιστοποιημένους

διπλασιασμό

που

επαναπατρισμού τους μέσω του Διεθνούς Οργανισμού

απελευθερώνει και αντίστοιχα στον διπλασιασμό του

Μετανάστευσης. Διασφαλίζεται συνεπώς η καλύτερη

αριθμού συλλήψεων δουλεμπόρων.

αξιολόγηση των στοιχείων, που τα θύματα-μάρτυρες κατά

του

αριθμού

των

θυμάτων

Στόχος της Ελλάδας είναι να συγκαταλέγεται μεταξύ των πρωταγωνιστών στη διεθνή εκστρατεία για την αντιμετώπιση σύγχρονων μορφών εκμετάλλευσης και να ανταποκρίνεται πλήρως στις δεσμεύσεις της στο πλαίσιο της νέας Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας. Η παροχή βοήθειας

συστήματος

αρωγής

βάσει

στα

ορθών

και

θύματα

πρακτικών

παραπομπής ξενώνες

και

των του

εμπορίας ανίχνευσης,

θυμάτων

σε

ανθρωπιστικού

την ποινική διαδικασία παρέχουν, από τους αρμόδιους φορείς, καθόσον καθιδρύεται εξειδικευμένη εκπαίδευσή τους και εφοδιασμός τους με τα κατάλληλα "εργαλεία" ( Εθνική Βάση Δεδομένων, Εθνικό Σύστημα Αναγνώρισης και Παραπομπής Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων).

και στήριξης στα θύματα εφαρμόζεται μέσα από

Τέλος, με τη θεσμοθέτηση του Γραφείου Εθνικού

προγράμματα που στοχεύουν στην εκπαίδευση και

Εισηγητή κατοχυρώνεται σε νομοθετικό επίπεδο η

κατάρτιση

συνεργασία του φορέα αυτού με κοινωνικούς φορείς που

των

συναρμόδιων

φορέων

στις

ορθές

πρακτικές της ΕΕ. Μέσω προγραμμάτων της Ε.

εξειδικεύονται

Επιτροπής και ΕΣΠΑ, μετέχουμε μαζί με Ευρωπαίους

ανθρώπων

εταίρους μας, σε φιλόδοξα προγράμματα με στόχο την

διοικητική, νομική υποστήριξη των θυμάτων, όπως και

κατάρτιση ενός κοινού συστήματος Αναγνώρισης &

την συστράτευση φορέων της τέχνης, του πολιτισμού,

Παραπομπής Θυμάτων.

των Μ.Μ.Ε., των κοινωνικών δικτύων και του αθλητισμού,

Κρίσιμο

ρόλο

στην

υλοποίηση

αυτών

των

προγραμμάτων διαδραματίζουν ελληνικές ΜΚΟ που τα

στην και

αντιμετώπιση

ειδικότερα

στην

της

εμπορίας

ψυχοκοινωνική,

στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης σε θέματα καταπολέμησης εμπορίας ανθρώπων.

τελευταία χρόνια έχουν σημαντική παρουσία στις διεθνείς εξελίξεις μέσα από την συμμετοχή και πιστοποίηση τους σε προγράμματα της ΕΕ. Για την επίτευξη αυτών των στόχων, το ΥΠΕΞ μέσω της συμμετοχής του στο Δίκτυο Εθνικών Συντονιστών/Εισηγητών της ΕΕ, συνδράμει ώστε να λαμβάνουν οι ΜΚΟ την απαιτούμενη στήριξη στο 29

DE JURE

ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ

Συνταγματικό δικαστήριο και έλεγχος των συνταγματικών οργανωτικών διαφορών* *

Στη χώρα μας , η συζήτηση για

την

ίδρυση

Συνταγματικού

Δικαστηρίου επικεντρώθηκε αποκλειστικά και μόνο στο ζήτημα του Σπύρος Βλαχόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

ελέγχου

της

συνταγματικότητας Πρέπει

να

ουσιαστικής των

νόμων.

διατηρήσουμε

το

σύστημα του διάχυτου ελέγχου

συνταγματικότητας του περιεχομένου των νόμων, το σύστημα δηλαδή των Η.Π.Α., ή μήπως θα πρέπει να ακολουθήσουμε το σύστημα της ηπειρωτικής Ευρώπης με την ίδρυση ενός Συνταγματικού Δικαστηρίου; Το κάθε σύστημα έχει τα θετικά και τα αρνητικά του . Υπέρ της διατήρησης του διάχυτου ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων συνηγορούν κυρίως η θεωρητικά μεγαλύτερη διασφάλιση της τήρησης του Συντάγματος (αφού όλοι οι δικαστές κρίνουν τη συνταγματικότητα του νόμου και δεν τον εφαρμόζουν εάν τον κρίνουν αντισυνταγματικό) και κυρίως

σκέψη

ότι

διάχυτος

έλεγχος

συνταγματικότητας αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό της

νομικής

μας

παράδοσης.

Από

την

υποστηρίζεται

ότι

ουσιαστικά

υπάρχει

άλλη, σήμερα

συνταγματικό δικαστήριο στην Ελλάδα έστω και εάν δεν έχει την ονομασία αυτή (Συμβούλιο της Επικρατείας), ενώ ακόμη προβάλλεται η ίδρυση ενός συνταγματικού δικαστηρίου θα επιταχύνει την οριστική κρίση της δικαστικής εξουσίας για τη συνταγματικότητα μιας Το κείμενο αποδίδει τα βασικά σημεία εισήγησης του συγγραφέα σε συνέδριο του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου ( Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη

ELSA ATHENS

νομοθετικής

διάταξης

και

θα

αμβλύνει

έτσι

την

ανασφάλεια δικαίου. Ενώ «φουντώνει» συνταγματικού

όμως όταν

επιστημονικός

συζητείται

δικαστηρίου

ενόψει

διάλογος

ίδρυση του

ενός

ελέγχου

συνταγματικότητας των νόμων, ουδείς σχεδόν ασχολείται με την θεσμοθέτηση μιας συνταγματικής δικαιοσύνης που θα έχει ως κύρια –αν όχι αποκλειστική αρμοδιότητα- όχι τον έλεγχο συνταγματικότητας των νόμων, αλλά τις οργανωτικές

συνταγματικές

διαφορές.

έλλειψη

επιστημονικού διαλόγου στο ζήτημα αυτό συνδέεται με μια γενικότερη τάση, η οποία επικρατεί στον χώρο της επιστήμης του ελληνικού δημοσίου δικαίου τις τελευταίες δεκαετίες. Η συντριπτική πλειοψηφία των ελλήνων συνταγματολόγων και γενικότερα δημοσιολόγων τα τελευταία περίπου τριάντα χρόνια ασχολείται με τα ατομικά δικαιώματα και η επιστημονική παραγωγή επικεντρώνεται στο πεδίο των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Υπήρξαν βέβαια και στιγμές έντονου επιστημονικού διαλόγου στην κοινότητα των συνταγματολόγων για ζητήματα οργανωτικού συνταγματικού δικαίου, όπως στις περιπτώσεις της «ψήφου Αλευρά», της ποινικής ευθύνης των Υπουργών στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και , πιο πρόσφατα, των δηλώσεων του Γιώργου Παπανδρέου σχετικά με την επανεκλογή του Κάρολου Παπούλια στην Προεδρία της Δημοκρατίας. Ωστόσο, τις τελευταίες

Τσάτσου ) με θέμα «Η κρίση, το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του» ( Αθήνα μ 15-16 Οκτωβρίου 2013 ).

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ δεκαετίες συζητούσαμε κυρίως για τα δικαιώματα των

ψηφιζόμενα νομοσχέδια είναι τα τελευταία χρόνια

αντιρρησιών

των

«πολυνομοσχέδια» και «νομοσχέδια σκούπα», περιέχουν

προσωπικών δεδομένων, την ελευθερία της τέχνης, τη

δε ένα σωρό ασύνδετες μεταξύ τους διατάξεις –ορισμένες

θρησκευτική ελευθερία, τα δικαιώματα των μειονοτήτων,

από τις οποίες χαριστικές- τις οποίες δεν μπορεί να

τον βασικό μέτοχο και τη χρησιμοποίηση παρανόμως

γνωρίζει ούτε ο πιο επιμελής νομικός. Η καταστρατήγηση

κτηθέντων αποδεικτικών μέσων .

του άρθρου 74 παρ. 5 Συντ δεν αποτελεί μια

συνείδησης,

την

προστασία

Από μια άποψη, η τάση αυτή, να συζητάμε δηλαδή κυρίως για ζητήματα ατομικών δικαιωμάτων και πολύ λιγότερο για οργανωτικά θέματα του Συντάγματος, θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί θετική. Συνοδευόταν προφανώς από την αντίληψη ότι η δημοκρατία και το κοινοβουλευτικό μας σύστημα λειτουργούν ομαλά και ότι ήταν ελάχιστα τα σημεία σοβαρής τριβής και έντασης μεταξύ των πολιτειακών οργάνων και των πολιτικών δυνάμεων. Οι εμπειρίες όμως των τελευταίων ετών ίσως θα πρέπει να μας κάνουν να αναθεωρήσουμε τη στάση μας αυτή και κυρίως ίσως θα πρέπει να μας κάνουν να συζητήσουμε σοβαρά –και ταυτόχρονα νηφάλια- την ιδέα ίδρυσης ενός συνταγματικού δικαστηρίου που θα επιλύει τις οργανωτικές συνταγματικές διαφορές. Οι λόγοι για την ίδρυση ενός τέτοιου δικαστηρίου είναι πολλοί, θα αρκεσθώ όμως στους δύο –κατά την άποψή μουσημαντικότερους. Πρώτον, οργανωτικό

υπάρχουν

μέρος

καταστρατηγούνται

και

του

πολλές

διατάξεις

Συντάγματος

παραβιάζονται

στο που

συστηματικά.

Παρόλα ταύτα, η παραβίασή τους δεν ελέγχεται και βεβαίως δεν επιβάλλονται κυρώσεις , είτε με το σκεπτικό ότι αποτελούν interma corporis της Βουλής είτε με το σκεπτικό ότι συνιστούν πολιτικές κρίσεις των υπεύθυνων κυβερνητικών οργάνων που δεν μπορεί να ελέγξει η δικαστική εξουσία.

συνταγματική παρατυπία ήσσονος σημασίας, την οποία μπορούμε να αποδεχθούμε στο πλαίσιο ενός συνεχώς αυξανόμενου

«μιθριδατισμού»

απέναντι

στις

συνταγματικές παραβιάσεις. Πρόκειται για μια κραυγαλέα συνταγματική ανασφάλεια

παραβίαση δικαίου

που

και

δεν

δημιουργεί

πλήρη

συμβαδίζει

με

μια

δικαιοκρατούμενη έννομη τάξη. Παρόλα αυτά, δεν ελέγχεται από κανέναν, διότι κατά την πάγια νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας το ζήτημα αυτό εντάσσεται στο interna corporis της Βουλής. Άρα, η Βουλή μπορεί να παραβιάζει το Σύνταγμα και να μην υπάρχει καμία κύρωση γι’ αυτό. Ποιο είναι συνεπώς το αρνητικό στην ίδρυση ενός συνταγματικού δικαστηρίου που θα βάλει φραγμό στη συνταγματική αυθαιρεσία; Εκτός και εάν δεχθούμε ότι υπάρχουν «ατελείς» συνταγματικές διατάξεις, η τήρηση των οποίων εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια των κρατικών οργάνων. Δεύτερο γνωστό-

χαρακτηριστικό

παράδειγμα:

Οι

–και

πράξεις

πάντως

πιο

νομοθετικού

περιεχομένου του άρθρου 44 παρ. 1 Συντ. Αν και το Σύνταγμα ορίζει ότι οι πράξεις αυτές εκδίδονται μόνο σε έκτακτες

περιπτώσεις

απρόβλεπτης προϋπόθεση

εξαιρετικά

ανάγκης, κάθε

άλλο

επείγουσας

συνταγματική

παρά

τηρείται.

και αυτή

Τι

να

πρωτοθυμηθούμε από τη θεματολογία των πράξεων νομοθετικού περιεχομένου, που δεν είχαν καμία σχέση με την

αντιμετώπιση

εξαιρετικά

επειγουσών

και

Δύο είναι τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η

απρόβλεπτων αναγκών; Την έγκριση περιβαλλοντικών

συστηματική παραβίαση του άρθρου 74 παρ. 5 Συντ,

όρων για την μαραθώνια διαδρομή των Ολυμπιακών

σύμφωνα με το οποίο δεν εισάγονται προς συζήτηση

Αγώνων του 2004, την τροποποίηση του κώδικα

νομοσχέδια και προτάσεις νόμου με διατάξεις άσχετες

αναγκαστικών

προς το κύριο αντικείμενό τους. Όλα σχεδόν τα

προθεσμίας προσφυγής στις φορολογικές διαφορές από

απαλλοτριώσεων,

τη

σύντμηση

της

DE JURE

ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ 60 σε 30 ημέρες ή το κλείσιμο της ΕΡΤ; Το τελευταίο

προσχεδιασμένων μαζικών παραιτήσεων βουλευτών,

μάλιστα διάστημα, οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου

αφαίρεση του λόγου και αποβολή βουλευτή από την

είναι τόσες πολλές, ώστε, αντί για έκτακτο όπως

αίθουσα του Κοινοβουλίου , για να αναφέρω μερικά μόνο

προβλέπει το Σύνταγμα, τείνουν να γίνουν τακτικό μέσο

από τα συνταγματικά ζητήματα που απασχόλησαν

νομοθέτησης. Το Συμβούλιο της Επικρατείας

πρόσφατα την επικαιρότητα. Ποιος θα αποφασίσει για τις

δέχεται

παγίως ότι δεν ελέγχονται δικαστικά οι συνταγματικές

συνταγματικές

προϋποθέσεις

νομοθετικού

κοινοβουλευτική πλειοψηφία χωρίς κανέναν έλεγχο, για

περιεχομένου με το σκεπτικό ότι πρόκειται για πολιτικές

να παραμείνει για μια ακόμη φορά η τήρηση των

κρίσεις. Από την άλλη, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας –

συνταγματικών διατάξεων στη διακριτική της ευχέρεια; Ο

στην πρόσφατη υπόθεση του κλεισίματος της ΕΡΤ-

Πρόεδρος

δήλωσε ότι «έχει δεμένα τα χέρια του». Συνεπώς, το

ουσιαστική αρμοδιότητα; Η «ανοικτή κοινότητα των

άρθρο 44 παρ. 1 Συντ αποτελεί μια ακόμη συνταγματική

συνταγματολόγων», για να δανειστώ έναν όρο του Peter

διάταξη,

Häberle; Ή, μήπως , ένα δικαστήριο , όπως το Συμβούλιο

έκδοσης

τήρηση

των

της

πράξεων

οποίας

εναπόκειται

στον

πτυχές

της

των

Δημοκρατίας

Επικρατείας

δεν

καμία

λοιπόν στην ίδρυση ενός συνταγματικού δικαστηρίου που

νομιμοποίηση και αποτελεί το «στολίδι» της διοικητικής

θα ελέγχει την τήρηση μιας συνταγματικής διάταξης; Εάν

μας δικαιοσύνης, αλλά δεν διαθέτει την πολιτική

θεωρούμε ότι μια συνταγματική διάταξη δημιουργεί

νομιμοποίηση που επιτρέπει σε αλλοδαπά ανώτατα

προβλήματα στην αποτελεσματικότητα της κρατικής

δικαστήρια να τέμνουν συνταγματικές διαφορές με

λειτουργίας, ας συζητήσουμε την αναθεώρησή της με τη

πολιτικές επιπτώσεις;

να την τηρούμε.

βεβαίως

έχει

της

Όσο όμως υπάρχει στο συνταγματικό κείμενο, οφείλουμε

έχει

που

αυτών;

«πατριωτισμό» των κρατικών οργάνων. Ποιο το μεμπτό

διαδικασία που προβλέπει το Σύνταγμα στο άρθρο 110.

που

θεμάτων

δικαιοκρατική

Ας μην φοβίζουν συνεπώς οι σκέψεις για την ίδρυση

ενός

συνταγματικού

δικαστηρίου

για

τις

οργανωτικές συνταγματικές διαφορές και ας σκεφθούμε,

Οι εξελίξεις των τελευταίων ετών αναδεικνύουν έναν δεύτερο λόγο, ίσως ακόμη πιο σημαντικό, που

ψύχραιμα, θεσμικά αντίβαρα απέναντι στον κίνδυνο των συνταγματικών παραβιάσεων.

δικαιολογεί τη σκέψη ίδρυσης ενός συνταγματικού δικαστηρίου, αρμόδιου για τις οργανωτικές διαφορές. Η «ανέφελη» περίοδος της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας που έθετε σε δεύτερη μοίρα τα οργανωτικά συνταγματικά ζητήματα, φαίνεται ότι έχει πλέον παρέλθει. Η χώρα μας τα τελευταία χρόνια βιώνει μια πρωτοφανή κρίση, η οποία δεν είναι μόνον οικονομική. Είναι και θεσμική και αγγίζει τα θεμέλια του κοινοβουλευτικού μας συστήματος. Ήδη συζητάμε ζητήματα, τα οποία πριν από μερικά μόλις χρόνια θα ήταν ανήκουστα. Απαγόρευση πολιτικών κομμάτων, προφυλακίσεις πολιτικών αρχηγών που διατηρούν

τη

βουλευτική

τους

ιδιότητα,

διακοπή

χρηματοδότησης πολιτικών κομμάτων, επαναληπτικές εκλογές σε περισσότερες εκλογικές περιφέρειες λόγω ELSA ATHENS

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Συνέντευξη με τον Ηλία Γ. Αναγνωστόπουλο, Αναπληρωτή Καθηγητή στη Νομική Σχολή Αθηνών Επιμέλεια: Ευτυχία-Μαρία Αλεξοπούλου Ο Ηλίας Γ. Αναγνωστόπουλος γεννήθηκε το 1956 στον Πειραιά. Αποφοίτησε το 1973 από το Γυμνάσιο Αρρένων Χαλανδρίου. Το 1978 απέκτησε το πτυχίο της Νομικής Σχολής Αθηνών και το 1982 διδακτορικό δίπλωμα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης. Διδάσκει στη Νομική Σχολή Αθηνών από το 1989 και δικηγορεί από το 1985. Από τον Ιούνιο του 2013 είναι Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων.

Πώς επιλέξατε να ασχοληθείτε με το χώρο του Ποινικού Δικαίου; Ποια βήματα θα μπορούσε να κάνει σήμερα κατά τη γνώμη σας ένας απόφοιτος Νομικής για να εντρυφήσει στις ειδικότερες πτυχές του κλάδου αυτού; Η διδασκαλία του τότε Καθηγητή μας στο Ποινικό Δίκαιο, Νικολάου Ανδρουλάκη, αλλά και προσωπικές εμπειρίες, ιδίως η παρακολούθηση δικών κοντά στον πατέρα μου Γεώργιο, με παρώθησαν να ειδικευτώ στο συγκεκριμένο κλάδο δικαίου. Εν συνεχεία, μετά το πέρας των προπτυχιακών μου σπουδών (1978), ολοκλήρωσα τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στη Φρανκφούρτη/Δ. Γερμανία, όπου είχα την ευκαιρία να συναναστραφώ με μια ομάδα νεότερων καθηγητών των ποινικών επιστημών (Hassemer, Lüderssen, Naucke κ.ά.) που επιδίωκαν τον εμπλουτισμό του ποινικού δικαίου με τις κοινωνικές επιστήμες. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εξελέγην, το 1989, Λέκτορας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ είχα ήδη αρχίσει να δικηγορώ από το 1985. Ο νέος απόφοιτος, λοιπόν, της Νομικής Σχολής που ενδιαφέρεται για την ποινική δικηγορία χρειάζεται στέρεες γνώσεις στον τομέα του Ποινικού Δικαίου καθώς και συνεργασία με εμπειρότερους ποινικολόγους, ώστε να δει το δίκαιο στην πρακτική εφαρμογή του και να δοκιμαστεί ο ίδιος, αποκτώντας έτσι τα κατάλληλα εφόδια.

Κατά πόσο η υλοποίηση μιας δυνατότητας, όπως αυτής που προβλέπεται στο άρθρο 86 ΣΛΕΕ για τη σύσταση της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας, θα μπορούσε να αποβεί αποτελεσματική για τη δίωξη οικονομικών εγκλημάτων με διασυνοριακή διάσταση; Ο θεσμός της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας είναι ακόμη υπό διαμόρφωση, διότι διατυπώνεται σοβαρός αντίλογος και εκκρεμούν πολλά θέματα προς επίλυση. Για παράδειγμα, ανακύπτει το ερώτημα πόσο κεντρική ή αποκεντρωμένη πρέπει να είναι αυτή η αρχή. Περαιτέρω, πώς θα επιλέγεται ο Ευρωπαίος Εισαγγελέας, αν θα υπάρχει ένας επικεφαλής μιας κεντρικής εισαγγελικής αρχής ή περισσότεροι εισαγγελείς, οι οποίοι θα δέχονται εντολή απευθείας από εκείνον κ.ο.κ. Είναι γεγονός επίσης, ότι η καθ’ ύλην αρμοδιότητα του Ευρωπαίου Εισαγγελέα διαγράφεται με αρκετά «χαλαρό» τρόπο στον προτεινόμενο Κανονισμό, όπου προβλέπεται ότι κατισχύει η αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας, η οποία μπορεί να αναλάβει οποιαδήποτε υπόθεση που είναι εκκρεμής σε ένα κράτος-μέλος. Καίριο ζήτημα συνιστά, επιπλέον, και εκείνο των δικονομικών εγγυήσεων που μπορεί να έχει στη διάθεσή του ο κατηγορούμενος, καθώς και η ύπαρξη ενός συστήματος «διπλής δικονομίας», της εθνικής και αυτής του Κανονισμού, όπου ενδεχομένως θα ανακύπτουν θέματα συγκρούσεων. Πιστεύετε ότι το σχέδιο του νέου Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, και πιο συγκεκριμένα η επέκταση της ποινικής συνδιαλλαγής στα άρθρα 45Β και 45Γ του νέου ΚΠΔ, θα προσφέρει ευελιξία και ταχύτητα στην απονομή της ποινικής δικαιοσύνης και αποφόρτιση

DE JURE

ΗΛΙΑΣ Γ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ των δικαστηρίων, ενώ ταυτόχρονα θα συμβάλει στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας σήμερα; Ποινική συνδιαλλαγή συνιστά η «φιλική» διευθέτηση της διαφοράς μεταξύ του κατηγορουμένου και του φερομένου ως παθόντος. Το Σχέδιο προβλέπει, πέραν της συνδιαλλαγής, και τον θεσμό της ποινικής διαπραγμάτευσης (plea bargaining), η οποία διεξάγεται μεταξύ του κατηγορουμένου και του εισαγγελέα. Η μεν ποινική συνδιαλλαγή, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι τώρα στον Ποινικό Κώδικα και στην Ποινική Δικονομία, είναι μάλλον αποζημιωτικού χαρακτήρα, σημαίνει δηλαδή οικονομική διευθέτηση χωρίς, ενδεχομένως, συμφιλίωση. Το ελληνικό δικαστικό σύστημα είναι εξάλλου ανεξοικείωτο με το θεσμό της ποινικής διαπραγμάτευσης. Επομένως, προτού τεθεί σε ισχύ ένα τέτοιο σύστημα, χρειάζεται συστηματική προετοιμασία όλων των παραγόντων της ποινικής δικαιοσύνης (δικαστών, εισαγγελέων, δικηγόρων) μέσω σεμιναρίων, εγχειριδίων καλής πρακτικής, αναλυτικών εγκυκλίων κ.λπ., ώστε να διασφαλιστεί ισότητα και διαφάνεια στην εφαρμογή του νέου θεσμού. Απαιτείται, επίσης, ρεαλισμός από πλευράς εισαγγελέων, οι οποίοι σήμερα τείνουν να ασκούν διώξεις «μαξιμαλιστικά», προσδίδοντας αρχικά τον βαρύτερο δυνατό χαρακτηρισμό σε μία υπόθεση. Στο θεσμό της ποινικής διαπραγμάτευσης ο εισαγγελέας πρέπει να διαβλέπει πού θα καταλήξει η υπόθεση αυτή και η προσέγγισή της να είναι μετριοπαθής και ρεαλιστική. Άλλωστε, μία από τις αιτίες της υπερφόρτωσης των δικαστηρίων είναι οι ίδιοι οι λειτουργοί της, οι οποίοι στέλνουν στο ακροατήριο περισσότερες και βαρύτερα χαρακτηρισμένες υποθέσεις απ’ ό,τι πρέπει, ενώ διστάζουν να εκδώσουν απαλλακτικές διατάξεις και βουλεύματα. Στην ποινική διαπραγμάτευση πρέπει να υπάρχει κοινή μέθοδος προσέγγισης των υποθέσεων και, κυρίως, να μην καλλιεργηθεί τιμωρητική νοοτροπία για όποιον κατηγορούμενο δεν αποδέχεται να συμβιβαστεί. Είναι γεγονός ότι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι σοβαρές ποινικές υποθέσεις δικάζονται από αμιγώς ορκωτά ή μεικτά ορκωτά δικαστήρια. Πιστεύετε ότι ο θεσμός των ενόρκων πρέπει να ενισχυθεί; Η δυσπιστία απέναντι στα μικτά ορκωτά δικαστήρια και τους ενόρκους εν γένει δεν είναι δικαιολογημένη. Επιχειρήματα που ενισχύουν την αμφισβήτηση αυτή σχετίζονται με τον τρόπο επιλογής και την παιδεία των ενόρκων. Το ορκωτό σύστημα χρειάζεται στήριξη από την ίδια την Πολιτεία, η οποία οφείλει να ενημερώνει τον ELSA ATHENS

ένορκο για το ιδιαίτερο καθήκον που αυτός αναλαμβάνει και την υψηλή συνείδηση που το τελευταίο απαιτεί. Επιπλέον, η έλλειψη νομικών γνώσεων των ενόρκων αναπληρώνεται από την παρουσία του δικαστή, ο οποίος (στο αμιγές ορκωτό σύστημα) κατευθύνει τη διαδικασία και δίνει τις κατάλληλες οδηγίες στους ενόρκους για τους εφαρμοστέους νομικούς κανόνες. Θεωρώ επομένως ότι η αρμοδιότητα των ορκωτών δικαστηρίων στην Ελλάδα πρέπει να διευρυνθεί αντί να συρρικνωθεί περαιτέρω. Άλλωστε, οι ένορκοι μπορούν να ασκήσουν το καθήκον τους «εφάπαξ» απαλλαγμένοι από επαγγελματικές ρουτίνες ή σκοπιμότητες και άλλους περιορισμούς. Ας μην ξεχνάμε πως πολλά αγγλοαμερικανικά συστήματα παρέχουν στον κατηγορούμενο δικαίωμα επιλογής μεταξύ δικαστών και ενόρκων, και, σε περίπτωση που επιθυμεί να δικαστεί από τους τελευταίους, διεξάγεται μια λεπτομερής διαδικασία επιλογής τους. Εν όψει της τροποποίησης του άρ. 79 παρ. 3 ΠΚ το 2013, του αντιρατσιστικού νόμου 927/1979 και της μέλλουσας ψήφισης αντιρατσιστικού νομοσχεδίου στην Ολομέλεια της Βουλής, ποια θεωρείτε ως σημαντικότερη κατεύθυνση για την αλλαγή της δικαστηριακής πρακτικής απέναντι στα εγκλήματα που υποκινούνται λόγω της διαφορετικότητας του θύματος; Ήδη υπό την αρχική διατύπωση του άρθρου 79 ΠΚ παρεχόταν η δυνατότητα αξιολόγησης των αιτίων, ήτοι των κινήτρων, που ώθησαν τον δράστη στην τέλεση της πράξης. Επομένως, κανείς δεν εμπόδιζε τα δικαστήρια να λάβουν μια τέτοια παράμετρο υπόψη τους στην επιμέτρηση της ποινής. Η πρακτική των δικαστηρίων μας να μην αιτιολογούν την επιμέτρηση της ποινής δεν επιτρέπει εν τούτοις να διαπιστώσουμε εάν και τι ρόλο έχουν παίξει κίνητρα αυτού του είδους στο ύψος της ποινής που επιβάλλεται. Προβληματίζομαι μήπως με την τροποποίηση αυτή επιδιώκεται η συμβολική αντιμετώπιση άλλων, κοινωνικών προβλημάτων, μέσω του Ποινικού Δικαίου. Σημαντικό είναι σε κάθε περίπτωση να λαμβάνεται υπόψη και η ιστορία του συμβάντος, γι’ αυτό θεωρώ ότι η ειδική αναφορά στο νόμο στο συγκεκριμένο είδος κινήτρων δεν είναι απαραίτητη. Στην προσπάθεια περιορισμού και τιμωρίας φαινομένων ρατσιστικού μίσους, χρειάζεται πάντοτε προσοχή να μην περιοριστούν υπέρμετρα η ελευθερία του λόγου ή άλλα θεμελιώδη δικαιώματα. Η έκφραση γνώμης, όσο λανθασμένη ή αντίθετη προς τα γεγονότα και αν είναι, δεν πρέπει να αποτελεί αντικείμενο του ποινικού δικαίου. 34

DIMITRA TSAKIRI

“The winners share it all” Mediation for Lawyers – A win to win method Imagine

stepping

time

Mediation is an Alternative Dispute Resolution (ADR)

machine and traveling backwards in

method, according to which a neutral and impartial third

time.

when

party, the mediator, facilitates with the application of

prehistoric men had a quarrel with

appropriate techniques the dialogue among the parties,

Dimitra Tsakiri

each other over the ownership of a

during a voluntary and multi-staged process and helps

Undergraduate Student University of Athens Faculty of Law

sharpened

them reach a mutually satisfactory agreement.2

What

the

happened

rock?

How

were

disputes solved in ancient Greek agora and in Roman times? It has

Mediation consists of a 5 phased process, namely: (i) the

been regularly highlighted by history that the wise or

preparation phase, (ii) the opening phase, (iii) the

elderly had a go-between role in most indigenous

exploration phase, (iv) the bargaining phase and (v) the

societies.1 Especially, as it regards the Confucians and

conclusion/ settlement phase. The Preparation stage

the Buddhists and their perception about the reflection of

deals with, practicalities (place, time of mediation etc.) ,

natural order of the universe in human relations. It seems

the collection of documents, the Mediation Agreement

for that reason, that mediation has been a human

and the contacts between the lawyers and the parties.

response to conflict from the beginning of time.

Subsequently, during the Opening phase the Mediators' and Parties' opening takes place, as well as the dialogue

However, the content of mediation and its effectiveness

between the parties towards setting an agenda.

have been disputed a lot. It is a fact that many lawyers

Consequently, the Exploration phase sets and identifies

lack of familiarity with mediation techniques and regard it

the broad foundation of the impending negotiation

as an extra expense which leads nowhere. Also the truth

through the mutual exchange of information. During the

seems that the ordinary man is not exactly sure what he

Bargaining, which follows, the parties exchange their

is getting into. But let us take a deeper insight into this

offers, break through deadlocks and shape the outline of

radical move away from contemporary conceptions of

their settlement. If the Exploration and Bargaining phase

justice, and try to shoot some myths down.

leaves the ground, the parties may move along to the finalization of the detailed terms, as well as the signing of

Concept of Mediation and the structure of the

the settlement and follow- up agreement. Certainly on that

procedure

point it should be underlined that the whole procedure is

Zivilrechtssachen (Zivilrechts-Mediations-Gesetz – ZivMediatG) sowie über Änderungen des Ehegesetzes, der Zivilprozessordnung, der Strafprozessordnung, des Gerichtsgebührengesetzes und des KindschaftsrechtsÄnderungsgesetzes 2001

Carolina Secondo Maglia, Why not Mediation?, this Article is based on the paper which won the 2013 IBA Dispute Resolution Section Scholarship. See: http://www.ibanet.org/Article/Detail.aspx?ArticleUid=2a7855baee58-4cc2-b6e9-15f360404b14 2 Artikel 1, para 1 of Bundesgesetz über Mediation in

DE JURE

MEDIATION FOR LAWYERS â&#x20AC;&#x201C; A WIN TO WIN METHOD flexible and the solutions can uniquely be tailored to meet

iii)Neutrality and impartiality: The language used during

the needs of the particular parties.

the procedure especially on behalf of the mediator, should not be judgmental. Also, the time split between the parties

The Cornerstones of Mediation

should be fair and the third neutral party should engage

But which are the cornerstones that determine the

with the sides and understand their interests, instead of

aforementioned procedure? The main features of

making assumptions or providing an already formed

mediation are: Confidentiality, Neutrality and Impartiality

settlement.

of the Mediator, Ownership by the parties, Respect and v) Respect/ Empathy/ Authenticity: Establishing a rapport

Empathy among the parties.

with the parties and the others present, requires from the i)Confidentiality: The mediation process, as well as, the

mediator to be authentic and spontaneous, to recognize,

information

are

respect and respond to expressions of emotion. It also

confidential. That means that whatever happens in the

requires to put her/himself into the partiesâ&#x20AC;&#x2122; shoes 4 without

mediation, stays in the mediation. Only deliberate

being emotionally involved, so as to acknowledge the

disclosure of information is permitted. In most mediation

significance of the problems discussed and influence the

procedures, parties are not permitted3 to use as evidence

participants positively.

discussed

during

the

sessions

in any judicial, arbitral or in other similar proceedings, any document,

statement,

information,

communication

Non-adversarial Mediation Styles

submitted by any other party or the Mediator, any

From the aforementioned it is getting clear, that Mediation

admissions, views or suggestions expressed. There is

involves different people and interaction. Consequently,

also the possibility of private (caucus) and joint meetings,

there is not a single best way of doing things or to get

during the mediation. The mediator is not allowed to

results. There are many effective mediation styles, which

disclose any information, but should keep information

depend on each resolving conflict, on mediators and on

flowing for the benefit of the conversation.

the parties involved. On this point, the paper at hand will focus upon some features of non- adversarial mediation

ii) Ownership by the parties: Another important feature is

styles. In non- adversarial mediation the mediator will not

the ownership of the process by the parties. The parties

come up with a compromise proposal and then attempt to

are physically present and have an active role during the

sell it to the parties, but will rather, try to help the parties

face to face discussion of their own case. The mediator is

themselves to find alternatives for resolving their dispute.

only a facilitator and is not allowed to provide a solution.

In that case, mediators will have to do at least three

Only the parties are the decision makers in their own

things: Facilitate, Evaluate, De- conflict.

dispute resolution process and it is in their discretionary power to decide the place, the time schedule and the

i) Facilitating: The mediator assists the parties to find a

language of the procedure, as well as, to jointly nominate

negotiated solution. Therefore facilitating includes apart

a mediator.

from trivial activities, subtle activities also. Under this

The pre-mediation confidentiality agreement will have the force and effect of a contract acknowledging confidentiality as an integral element of the mediation process.

ELSA ATHENS

Not to be emotionally involved (Sympathy), but should understand the partiesâ&#x20AC;&#x2122; feelings (Empathy)

DIMITRA TSAKIRI notion, mediators have to isolate disputed points from

less aggressive adversarial posturing. Hence, one of the

easy and convince the parties to tackle the hardest issues

mediator’s key tasks is to separate the people from the

last. Moreover, active listening will help the mediators

problem.5 Basically, the negotiators should attempt to

distinguish between questions for clarification and

unburden themselves from their perception of the conflict,

substantive comments. It is very helpful to break the

which lies in their subjective reality. They should rather,

dispute down to little pieces and with fairness and

try to negotiate in relation to the event as such (objective

impartiality help the parties resolve them piece by piece.

reality), by focusing on their interests instead of locking

Mediators have to keep the parties focused on the issues

themselves on their positions. Accordingly, the mediator

of the negotiation, and if necessary, they may restate

should encourage the parties to try and convince each

points in an appropriate language to help the parties

other of the mutual benefit of their request. It is the

understand each other. Generally, facilitating includes

Mediator’s job to facilitate the transition from “I win- you

techniques that can encourage the parties to explore

lose” to “I win- you win”.

changes in the form of emerging consensus. What about the legal issues? ii)Evaluating: With regard to evaluation, the mediator has

Going even further, some legal issues concerning

to give an objective opinion regarding the reasonableness

mediation should be clarified. First and foremost, it is

of each party’s position. It is important to clarify that the

necessary to distinguish between the main three

role of the mediator is that of a neutral third party, whose

agreements: 1) Mediation agreement as such: contract to

opinion on the merits may affect the parties’ negotiation

mediate between the parties, 2) Mediator agreement:

position. Therefore, if the case deals with difficult legal

contract between the parties and the mediator, 3) Final

questions, the mediator may suggest to the parties that

settlement: contract between the parties. All agreements

they propose alternate settlements, rather than making

can be classified as contractual obligations. Moreover, as

such proposals her or himself. Certainly, depending on

it has been previously mentioned, there is not a standard

the mediator’s experience and the dynamics of the

procedure that should be followed during the Mediation.

procedure, such evaluations may be given privately to

Usually the parties, who agree to proceed to mediation,

each party or openly to all parties.

agree also on the rules of their own procedure. 6 However, some of the international institutions and organizations,

iii)De- conflicting: De- conflict in mediation means to

such as the ICC7provide certain guidelines and privileges,

change the frame of reference from zero-sum to a win-

when mediation is conducted under their auspices. After

win situation. One of the key elements of non-

the procedure has been adjourned, the parties have to

adversarial mediation is that the settlement should come

execute their agreement in which they have to expressly

from the parties and should not be imposed. However,

state, whether it is intended to be a binging agreement or

parties often start the mediation by engaging in a more or

a mere statement of intention to agree in the future. 8 In

7International

Roger Fisher & William Ury, Getting to Yes- negotiating an agreement without giving in, random house business books, 3rd edition, Great Britain, 2012. 6 Ellen Waldman, Identifying the Role of Social Norms in Mediation: A Multiple Model Approach, 48 Hastings Law Journal (1997) 703-769

Chamber of Commerce, for mediation procedure see: http://www.iccwbo.org/products-and-services/arbitrationand-adr/mediation/rules/ 8 Michael P. Carbone, Enforcing Agreements made at Mediation, December 2001, http://www.mediate.com/articles/carbone5.cfm

DE JURE

MEDIATION FOR LAWYERS – A WIN TO WIN METHOD case of a binding agreement, we have to consider that it

takes less time compared to arbitration or litigation.14

is a contract between the parties and thus contractual

Generally, this practice can adapt to the needs of every

obligations derive from it. In the event of international

dispute resolution case15 and, finally, encourage the

Mediation within the EU, applicable is the law which the

parties to work out the best possible arrangements for

parties explicitly or tacitly

choose.9

Otherwise, in absence

their particular case. It is a procedure formed to foster a

of a choice, the contract will be governed by the law of the

win- to win outcome, something very compatible

state with which it has the closest connection10 and this is

especially in case of commercial disputes between

usually the place where the mediation happened. The

companies, since they can both achieve to survive and

parties may recourse to Mediation prior to filing a case

profit from each other. After all, in the words of Friedrich

before the court or after litigation is initiated and at every

Wilhelm Nietzsche: "whoever lives for the sake of

stage of the trial until final decision is made.

combating an enemy has an interest in the enemy's staying alive”. But, even assuming that a “win-win”

Why mediation?12

solution cannot be found, a wise agreement can still often

On this point and if we want to answer the question "Why

be reached, which is better than the alternative.

to choose Mediation?" in order to manage a conflict, we should focus on the certain benefits, considering what has previously been mentioned. Mediation is a very flexible procedure, which encourages the active participation of the disputing parties. It is less disruptive and through dialogue and a voluntary agreement can lead to the sustainability

the

preservation

the

parties’

relationship. Besides, every negotiator seeks not only to satisfy its substantive interests, but also to maintain its relationship with the other side. Moreover, Mediation being conducted in a private and confidential way creates an environment of constructive negotiation and promotes out-of- the- box thinking, while it also provides the possibility for renegotiation of the terms of a contract. 13 Along with the aforementioned, Mediation costs less and

Art. 3 of the Regulation (EC) No 593/2008 of the European Parliament and the Council of 17 June 2008 on the law applicable to contractual obligations (Rome I) 10 Art.4 Rome I 11 Mediation in Greece is regulated by Law 3898/2010 under the title ‘Mediation in Civil and Commercial Matters’, published in the Official Gazette of the Hellenic Republic, Volume A, No. 211 on 16th of December 2010 12 “There is overwhelming evidence from many countries that mediation has an 80 per cent plus chance of success.” Elena Highton and Gladys Alvarez, Mediaciónpara resolver conflictos, Ed. Ad- Hoc, BuenosAires, 1996 13 “The process of mediation depends above all else on the “self-

ELSA ATHENS

determination of the parties.” Only the parties can say if an agreement is “acceptable to them.” Jon Linden, Over Emphasis of legal Issues in Mediation May be Detrimental to Settlement, See: http://www.mediate.com/articles/linden25.cfm#bio) 14ICC's Appendix Fees and Costs, See: http://www.iccwbo.org/products-and-services/arbitration-andadr/mediation/costs-and-payment/ 15 Paula Young, The “what” of Mediation: When is Mediation the Right Choice?, October 2006, Mediators & Everything Mediation, See: http://www.mediate.com/articles/young18.cfm ; Richard Barron, Which Cases Are Most Suitable For Court Ordered Mediation, October 2004, Mediators & Everything Mediation, See: http://www.mediate.com/articles/barronmr1.cfm

ΗΜΕΡΙΔΑ

Ημερίδα Μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό Στις 3 Μαΐου 2014, έλαβε χώρα στην Αίθουσα Ευρώπη της Νομικής Βιβλιοθήκης

(Μαυρομιχάλη

23,

Αθήνα), με πρωτοβουλία της ΕLSA Ειρήνη Καραχρήστου Υπεύθυνη Κάλυψης Συνεδρίων και Εκδηλώσεων

Athens και σε συνεργασία με το Κέντρο Προετοιμασίας Μεταπτυχιακών Σπουδών Global Prep και το Portal Room, η ημερίδα με θέμα:

“Μεταπτυχιακές Σπουδές στο εξωτερικό”. Εν πρώτοις, οι ιθύνοντες του Global Prep παρείχαν στο

Προετοιμασία, Αιτήσεις). Το Global Prep είναι ένα

Κέντρο Προετοιμασίας

Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Ελλάδα. Ιδρύθηκε από μία ομάδα Ελλήνων αποφοίτων που σπούδασαν σε κορυφαία πανεπιστήμια του εξωτερικού και επιθυμούσαν να βοηθήσουν τους Έλληνες τελειόφοιτους να γίνουν κι αυτοί δεκτοί στο μεταπτυχιακό της επιλογής τους. Προς πραγμάτωση του σκοπού αυτού δημιούργησαν το Portal Room, ένα δίκτυο συμβουλευτικής από Έλληνες που φοιτούν σε κάθε πόλη και σε κάθε χώρα του κόσμου.

κοινό σημαντικές πληροφορίες επί των standardized tests GRE, GMAT, TOEFL και IELTS, στην προετοιμασία

Τέλος, οι συμμετέχοντες στην ημερίδα είχαν την ευκαιρία

των οποίων συμβάλλουν οι καθηγητές του Global. Στη

να συνομιλήσουν, μέσω skype, με μεταπτυχιακούς

συνέχεια, εξήγησαν αναλυτικά τον τρόπο με τον οποίο το

φοιτητές που βρίσκονται ήδη στο εξωτερικό, οι οποίοι

εν

Μεταπτυχιακών

τους μετέφεραν σημαντικές πληροφορίες τόσο για τα

Σπουδών βοηθά τους υποψηφίους καθ’ όλη τη διάρκεια

Πανεπιστήμια όσο και για τον τρόπο ζωής στις πόλεις τις

της προεργασίας που απαιτείται (Επιλογή Πανεπιστημίου

οποίες φοιτούν.

λόγω

Κέντρο

Προετοιμασίας

DE JURE