دۆسیه
ساڵی دووه‌م ژماره 83 دووشه 2711/9/142010/11/8 ممه‌ممه- 2011/12/5 دووشه
12
قه‌تیسبوونى گه‌رما زۆر زیاتر و خێراتر بوو ه به جۆرێک سااڵنه ده‌بێت ه
هۆى گیان ل ه ده‌ستدانى ()140
هه‌زار که‌س له‌سه‌رانسه‌رى جیهاندا
دۆس���ی���ه‌ى ئ �ه‌م��ج��اره‌ی (چ����ه‌ت����ر) ب�����اس ل�ه
ه�ه‌ل��وم�ه‌رج��ى ژینگه‌ى هه‌ساره‌ى زه‌وى ده‌کات که زنجیره‌ى
ژی��ان له الی �ه‌ن م��رۆڤ�هوه هاوسه‌نگى خ���ۆى ل���ه‌ده‌س���ت داوه و م��رۆڤ��ى له
به‌کارهێنانى که‌ره‌سته‌کانى زه‌وى ته‌نها
به‌رژه‌وه‌ندى خۆى له‌به‌رچاو گرتووه. ئاماده‌کردنی چه‌تر
مادد ه کیمیاییه‌کان سه‌رچاوه‌ى پیسبوونى ژینگه‌ن هه‌ر ل ه ساته‌کانى پێ دانانى ئاده‌میزاد بۆ سه‌ر زه‌وى و پێشکه‌وتنى ژیانى راده‌ى پیسبوونى ژی��ن��گ�ه ده‌س��ت��ى پ��ێ��ک��ردووه، به‌تایبه‌ت پاش دروست بوونى شارستانیه‌ت و پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ى ،ت���ا گ �ه‌ی��ش��ت��وه‌ت � ه ئ �ه‌و راد‌ه هه‌ست پێکراوه‌ى ئیستا .ل ه ساڵى (1960ز)ی����هوه ،الیه‌نه په‌یوه‌نداره‌کان ب ه پیسبوونى ژینگ ه هه‌ستیان به‌و دیاریده‌ی ه و ترسناکى گ����ه‌وره‌ى ل �ه‌س �ه‌ر ژیانى زینده‌وه‌ران و مرۆڤایه‌تى کردوه له‌سه‌ر گۆى زه‌وى .سه‌ره‌تاکانى ژیان ساده و ساکار بوون ،کاریگه‌رى له‌سه‌ر پیس بوونى ژینگه ت��اڕاده‌ی�ه‌ک که‌م بوو، به‌اڵم له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنى شارستانیه‌ت و ته‌کنۆلۆجیا رێژه‌ى پیسبوون زیادى کرد رۆژ له‌دواى رۆژ تا گه‌یشتۆته راده‌ى ژه‌ه��راوى بوونى ژینگه و زیان به‌خشین .بۆ نمونه ده‌رهێنانى نه‌وت و به‌کارهێنانى وه‌ک سه‌رچاوه‌ى ووزه و سوته‌مه‌نى له ب��واره جیاجیاکاندا، ه������ه‌روا وه‌ک ک����ه‌ره‌س����ه‌ى خ����او له پیشه‌سازى پیترۆ کیمیاوى ،پاشماوه‌ى لێده‌که‌وێته‌وه و به‌جێ ده‌مێنێت یان باڵوده‌بێته‌وه له ژینگه‌دا ،ئه‌و پاشماوانه پیس و ژه‌ه���راوی���ن و ب �ه‌ک��ار هێنانى توخمى جیوه ل�ه ج��ۆره‌ه��ا مه‌به‌ستدا و فڕێدانى پاشماوه‌کانى ده‌بنه هۆى پیسبوونى ژینگه ،هه‌ڵس و که‌وت و به‌کارهێنانى پێداویستیه‌کانى ژیان که کاریگه‌ری سه‌ره‌کین له پیس بوونى ژی��ن��گ�ه‌دا ل�ه‌س�ێ ه��ۆک��ارى س�ه‌ره‌ک��ى خۆى ده‌نوێنێ: -1زی�����اد ب�����وون ل �ه‌ب �ه‌ک��اره��ێ��ن��ان��ى به‌رهه‌مه‌کانى نه‌وت و ته‌کنۆلۆجیا. -2خراپى به‌کارهێنانى به‌روبووم. -3زیادبوونى رێژه‌ى دانیشتوانى سه‌ر گۆى زه‌وى. له‌سه‌ده‌ى حه‌ڤده‌هه‌مه‌وه هه‌ست به‌وه ک��را ،پ�ه‌ی��وه‌ن��دى ت���ه‌واو هه‌یه له‌نێوان پیسبوونى ژینگه و ته‌ندروستى مرۆڤـ، پاش دۆزینه‌وه‌ى میکرۆب و ڤایرۆس و باڵوبونه‌وه‌یان له ژینگه‌دا ،توشبوونى ئاده‌میزاد به جۆره‌ها نه‌خۆشى وه‌ک (کۆلێرا ،گرانه‌تا ،له‌رز و تا....هتد). ه����ه‌روه‌ه����ا م�����ادده ک��ی��م��ی��ای��ی�ه‌ک��ان سه‌رچاوه‌ى پیسبوونى ژینگه‌ن ،وه بڕوا وایه که هه‌ندێ نه‌خۆشى به‌هۆى ئه‌و ماددانه‌وه توشى ئاده‌میزاد و زینده‌وه‌ران ده‌بن ،بۆ نمونه گرفته‌کانى سییه‌کان و ئاوسانیان په‌یوه‌ندى به ژه‌هراوى بوونى ه���ه‌واوه ه�ه‌ی�ه ب �ه توخمى قوڕقوشم، نه‌خۆشیه‌کانى دڵ په‌یوه‌ندى به بوونى گ��ازى ی�ه‌ک�ه‌م ئۆکسیدى کاربۆنه‌وه هه‌یه له‌هه‌وادا ،له‌ناوچونى ده‌ماره‌کان په‌یوه‌ندى به بوونى توخمى جیوه‌وه هه‌یه، زۆر ل ه مادده کیمیاییه‌کان ده‌بنه هۆى نه‌خۆشى شێرپه‌نجه ،بۆ نمونه تۆزى ئه‌زبستۆس پ�ه‌ی��وه‌ن��دى ب�ه توشبوونى شێرپه‌نجه‌ى س��ی��ی�ه‌ک��ان�هوه ه �ه‌ی �ه ،له نزیکه‌ى ( )2ملیۆن مادده‌ى کیمیایى هه‌زار دانه‌یان ده‌بنه هۆى نه‌خۆشیه‌کانى گیانه‌وه‌ران و دوو سه‌د دانه‌یان ده‌بنه هۆى نه‌خۆشى شێرپه‌نجه‌ى مرۆڤـ.
n
هه‌ساره‌که‌مان لێمان توڕه‌یه
زیانه‌کانى پیسبوونى ژینگه پیسبوونى ژینگه ب�ه گشتى زیانى زۆرى لێده‌که‌وێته‌وه ،وه‌ک :ده‌رکه‌وتنى کێشه‌ى ژینگه‌یى جیاواز له‌ناویشیاندا ت�ه‌ق��ی��ن�ه‌وه‌ى دان��ی��ش��ت��وان ،ت��رش �ه‌ب��اران، تێکچونى ج���ۆراوج���ۆرى ب��ای��ۆل��ۆژى، داخورانى چینى ئۆزۆن ،دیارده‌ى به‌بیابان ب��وون ،به‌هۆى پیسبونى ئاسمانیه‌وه، فڕۆکه‌کان ده‌بنه هۆى نه‌بینینى شوێنى ئاسۆیى و شاقوڵى به‌هۆى زیادبوونى ته‌پ و تۆز و گازه زیان به‌خشه‌کان و ته‌نیله ورده‌کان له هه‌وادا ،تێکچونى گه‌رمى و ناجێگیرى ک�ه‌ش و ه�ه‌وا، روودان����ى ئ��اگ��رک�ه‌وت��ن�هوه ،زی��ادب��وون��ى رێژه‌ى ئۆکسیده زیانبه‌خشه‌کان و کانزا قورسه‌کان که هه‌ڵواسراون له هه‌وادا، سه‌ختى پاکژکردنه‌وه‌ى ئاوى ئاوه‌ڕۆکان، م��ان��ه‌وه‌ى پیسکه‌ره پیشه‌سازیه‌کان له زه‌وی�ه کشتوکاڵیه‌کاندا بۆ ماوه‌ى دوور و درێ���ژ ،که‌مبونه‌وه‌ى رووب���ه‌ره کشتوکاڵیه‌کان له به‌رامبه‌ر داگیرکردنه پیشه‌سازیه‌کاندا ،زیادبوونى رێژه‌ى شێ له هه‌وادا ،به‌هۆى نه‌بوونى رووبه‌رى ئاوى و ئاوه‌ڕۆکان و زیادبوونى پاڵه‌په‌ستۆى گه‌رمى له ناوچه پیشه‌سازیه‌کانه‌وه، ب�ه‌پ��ێ��ى راگ���ه‌ی���ه‌ن���دراوه جیهانیه‌کان پیسکه‌ره‌کانى هه‌وا ده‌بنه هۆى مردنى نزیکه‌ى ()50هه‌زار که‌س سااڵنه ،ئه‌م رێژه‌یه‌ش نزیکه‌ى ()%2ى کۆى رێژه‌ى هۆکاره‌کانى دیکه‌ى مردنن ،یه‌کێک له وه‌ڕسترین ئه‌و پێکهاتانه‌ى له‌م بواره‌دا بریتییه له دووکه‌ڵ که ده‌رده‌چێت له توتن و جگه‌ره که نزیکه‌ى ( )3ملیۆن که‌س سااڵنه ده‌کوژێت و پێشبینیش ده‌کرێت له ( )40ساڵى داهاتوودا ئه‌م رێژه‌یه سااڵنه بۆ ( )10ملیۆن که‌س به‌رزببێته‌وه ،ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌یه‌ى ئێستا به‌رده‌وامى هه‌بێت.
رزگارکه‌ر له خاشاک و پاشه‌ڕۆکان، روان��دن��ى دار و دره‌خ���ت به‌شێوه‌یه‌کى ب����ه‌رف����راوان ،پشکنینى ب���ه‌رده‌وام���ى ئۆتۆمبیله‌کان ،رووکردنه به‌کارهێنانى گ���ازى س��روش��ت��ى ل��ه ج��ی��ات��ى ن���ه‌وت، چ��اره‌س�ه‌رک��ردن��ى پیسبوون ب�ه ن �ه‌وت، دروستکردنى پێگه‌ى پارێزگاریکردنى ده‌ری��ای��ى و رووک���ردن���ه به‌کارهێنانى له‌ناوبه‌ره ئه‌ندامیه‌کان و دوورکه‌وتنه‌وه له به‌کارهێنانى له‌ناوبه‌ره مێرووییه‌کان، به‌مشێوه‌یه ب��ۆم��ان ده‌رده‌ک���ه‌وێ���ت که پیسبونى ژینگه دوژمنێکى جیهانییه، چونکه هیچ رێگر و سنورێک له‌به‌رده‌م پیسبوندا نییه و له‌وپه‌ڕى باکوره‌وه بۆ ئه‌وپه‌ڕى باشور و له خۆرهه‌اڵته‌وه تا خۆرئاوا ده‌گوازرێته‌وه.
قه‌تیسبوونى گه‌رما
قه‌تیسبوونى گ �ه‌رم��ا ک �ه ل �ه ساڵى ح��ه‌ف��ت��اک��ان��ى س������ه‌ده‌ى راب���������ردووه‌وه ده‌ستێپێکردووه ،له ساڵى ()2004دا زۆر زیاتر و خێراتر ب��ووه به‌جۆرێک سااڵنه ده‌بێته هۆى گیان له ده‌ستدانى ()140ه������ه‌زار ک���ه‌س ل �ه‌س �ه‌ران��س �ه‌رى جیهاندا ،زۆرت��ری��ن که‌سیش به هۆى نه‌خۆشییه‌کانى سکچوون و مه‌الریا و هه‌ستیارى زۆر به‌گۆڕانکاریى که‌ش و ه�ه‌وا ده‌م��رن ،چاوه‌ڕوانیش ده‌کرێت ئه‌م رێژه‌یه زیاتر بێت و زۆرتریش له‌و ن��اوچ��ان�ه‌دا رووب���دات ک�ه ژیرخانێکى ت��ه‌ن��دروس��ت��ى و ئ����اب����وورى الوازی�����ان هه‌یه و ئ �ه‌وه‌ش زیاتر واڵت �ه ه �ه‌ژار و ت���ازه گ �ه‌ش �ه‌ک��ردووه‌ک��ان ده‌گ��رێ��ت �هوه. ک����ه‌م����ک����ردن����ه‌وه‌ى ده‌ردان���������ى گ����ازه ژه‌هراوییه‌کانى ناخى زه‌وی ،ئه‌ویش ل�ه رێ��گ�ه‌ى باشکردنى به‌کارهێنانى ئامڕازه‌کانى گواستنه‌وه و گ�ه‌ڕان به دواى وزه‌یه‌کدا که هاوڕێى ژینگه بێت و گه‌ڕان به دواى ئه‌و خۆراکانه‌ى که که‌مترین پاشماوه‌یان لێده‌مێنێته‌وه.
چاره‌سه‌رکردنى پیسبوونى ژینگه
گۆڕانى ئاو و هه‌وا
ده‌ک���رێ���ت ل��ه رێ���ى پ��ی��اده‌ک��ردن��ى ئ�ه‌م چه‌ند رێوشوێنانه‌ى الى خ����واره‌وه تا راده‌یه‌ک به‌رگرى بکرێت له دیارده‌ى پیسبوونى ژینگه ،له‌وانه‌ش :هۆشیارى ت��اک�ه‌ک��ان ک �ه پیسبوون بریتییه له کاولکاریه‌ک و هه‌وڵى زۆرى ده‌وێت بۆ رێگه لێگرتنى ،وه‌ستاندنى مۆڵه‌تى کارکردنى پیشه‌سازى که ده‌بێته هۆى کاولکردنى ژینگه ،دوورخستنه‌وه‌ى ئ �ه‌و پیشه‌سازیانه‌ى ک�ه ده‌ب��ن�ه هۆى پ��ی��س��ک��ردن��ى ژی��ن��گ��ه ،پێشخستنى هۆکاره‌کانى له‌ناوبردنى پیسکه‌ره‌کانى ه��ه‌وا ،پیشخستنى هۆکاره‌کانى خۆ
ل �ه م���اوه‌ى ( )100س��اڵ��ى راب����ردوودا پله‌ى گه‌رمیى زه‌وى به‌ڕێژه‌ى ()0.75 زیادى کردووه و له ماوه‌ى ( )25ساڵى رابردووشدا ئه‌و گه‌رمبوونه زیاتر بووه ه �ه‌ر ( )10ساڵه و پله‌که ()0.18 ى بۆ زیاد بووه و ئه‌مه‌ش بۆته هۆى زیادبوونى ئاستى ئاوى ده‌ریاکان و چیا سه‌هۆڵینه‌کانیش خێراتر له جاران ده‌توێنه‌و‌ه و رێژه‌کانى ب��اران بارین و کاتى ب��اران بارینیش گۆڕانکاریى به‌سه‌ردا هاتوو‌ه و کاره‌ساته سروشتییه‌کانیش به‌خراپترین شێوه ل ه زۆربووندان ،ئه‌مانه‌ش زۆربه‌یان مرۆڤ ده‌ستى هه‌ی ه له روودانیاندا .هه‌رچه‌ند‌ه زۆر
ناوه‌ندى پسپۆڕى ئاماژه بۆ ئ�هوه ده‌که‌ن و چاالکوانانى ژینگه‌یى ک ه دواجار هه‌ر که ره‌نگه گۆڕانکاریى ئاو و هه‌وا سوودى به‌شداربوویه‌کى راهێنراو چه‌ندین کۆڕ بۆ دانیشتوانى هه‌ندێک ناوچه هه‌بێت ،و سیمینارى هاوشێوه ئه‌نجامده‌دات بۆ به‌وه‌ى رێژه‌ى مردن له‌و ناوچانه که‌مبۆته‌و‌ه باڵوبوونه‌وه‌ى هۆشیارى ژینگه‌ى ل ه شارى که پێشتر به‌هۆى س�ه‌رم��او‌ه که‌سانێکى هه‌ولێر. زۆر ده‌م���ردن ،ب �ه‌اڵم ئێستا ئ �ه‌و ناوچان ه سلێمانی گه‌رمتر ب��وون .ه �ه‌روه‌ک گۆڕانى که‌ش رۆژى جیهانى ژینگ ه (رۆژی و ه�ه‌وا بۆت ه هۆى ده‌رکه‌وتنى پله‌یه‌کى چاالکی که‌ش و هه‌وا) گه‌رمیى مامناوه‌ند و بۆت ه هۆى زیادبوونى به‌رهه‌مى خۆراکیى ل ه چه‌ند ناوچه‌یه‌ک ،رێکه‌وتى ( ،)2011/9/24کاتژمێر ()3 به‌اڵم ئه‌و گۆڕانکارییه کارى کردۆت ه سه‌ر ى پ��اش��ن��ی��وه‌ڕۆ ،ب�ه‌س�ه‌رپ�ه‌رش��ت��ی گروپی پێداویستییه سه‌ره‌کییه‌کانى ته‌ندروستیى (سولی ئۆن) ،رێکخراوی سروشتی عیراق خه‌ڵک له ه�ه‌واى پاک و ئاوى پاکژ و و ی��ان�ه‌ی پێکه‌وه‌یی و پ��ارێ��زه‌ری ئ��او و ژینگه‌ی س��ه‌وز ،چاالکییه‌کى مه‌ده‌نى شوێنى نیشته‌جێبوونى ئارام. به‌ناوى (رۆژی چاالکی که‌ش و هه‌وا) ته‌ندروستیى و ژینگه رێکخرا و سه‌ره‌تا ب ه رێڕۆیشتنێکى مه‌ده‌نى ب�ه‌رزب��وون�ه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رما به‌شێوه‌یه‌کى ل���ه‌ب���ه‌رده‌م گ �ه‌ل �ه‌ری ره‌ن����ده‌و‌ه ب��ۆ پارکی ن��ا ئ��اس��ای��ى پشکى راس��ت �ه‌وخ��ۆى ده‌بێت ئ���ازادی ده‌ستیپێکرد ،ل �ه‌وب��اره‌ی �هوه ئ��ازه‌ر ل���ه م���ردن���ى ئ����ه‌و ک���ه‌س���ان���ه‌ى ب��ه‌ه��ۆى عوسمان به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی (سولی نه‌خۆشییه‌کانى خ��وێ��ن��ب�ه‌ره‌ک��ان��ى دڵ و ئ��ۆن) وت��ی :ئێمه وه‌ک گ��روپ��ی سولی ته‌نگ ه نه‌فه‌سییه‌و‌ه گیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن ،ئ��ۆن ،ل�ه‌گ�ه‌ڵ رێکخراوه‌کانی سروشتی به‌تایبه‌ت که‌سانى به‌ته‌مه‌ن .ه �ه‌روه‌ک عیراق ،یانه‌ی پێکه‌وه‌یی ،پارێزه‌ری ئاو ب���ه‌رزب���وون���ه‌وه‌ى پ��ل �ه‌ى گ���ه‌رم���اى ئاستى و ژینگه‌ی س�ه‌وز ،پێکه‌و‌ه وه‌ک هه‌موو ئ��ۆزۆن و هه‌موو پیسکه‌ره‌کانى دیکه‌ى جیهان رۆژی (24ی ئه‌یلول) ک ه رۆژى ژینگه‌یى زی��اد ده‌ک���ات ،ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه ژینگه‌ی ه له جیهاندا و به‌ناوی (رۆژی هۆى چه‌ندین نه‌خۆشیى مه‌ترسیدار و ل ه به‌ئاگاهێنانه‌وه‌ی زه‌وی) ناوده‌برێت ،چه‌ند ناوچ ه شارستانییه‌کاندا ئ�ه‌و مه‌ترسیی ه چاالکییه‌ک ئه‌نجام ده‌ده‌ی���ن .ه�ه‌روه‌ه��ا زیاتر ده‌بێت به‌جۆرێک پێشبینى ده‌کرێت ئ�ه‌م��ڕۆم��ان ب� ه (رۆژی چ��االک��ی که‌ش سااڵن ه به‌هۆى ئه‌وه‌و‌ه ( )1.2ملیۆن که‌س و ه���ه‌وا) ن��اوب��رد ،ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی ل � ه ش��اری گیانیان له‌ده‌ست بده‌ن. سلێمانی و هه‌موو کوردستاندا ره‌نگبداته‌و‌ه و بتوانین ژینکه‌یه‌کی پاک و له‌شێکی پرۆژه‌ى پێکه‌و ه بۆ پاراستنى ته‌ندروستمان هه‌بێت. ژینگه به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی سولی ئۆن وتیشی: رێکه‌وتى ( )2011/11/27سه‌نته‌رى کات ده‌م��ان�ه‌وێ��ت ش��اره‌ک�ه‌م��ان ببێته نموونه‌ی بۆ هۆشیارى و راهێنانى الوان ،به‌هاوکارى ه�ه‌م��وو ش��اره‌ک��ان��ی ک��وردس��ت��ان و وه‌ک یونامى و ده‌سته‌ى پاراستن و چاککردنى شارێکی ژینگه‌یی و س�ه‌وز بیناسێنین، ژینگه‌ى هه‌رێم ،زنجیره‌یه‌ک وۆرکشۆپى ل���ه‌م رێ��گ �ه‌ی �هوه چ �ه‌ن��د چاالکییه‌کمان راهێنان و هۆشیارى ژینگه‌یى له‌ژێر ناوى رێکخستووه ،له‌وانه ،پایسکیل س��واری، (پ��رۆژه‌ى پێکه‌و‌ه بۆ پاراساتنى ژینگه) بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی ئۆتۆمبێل ،که ده‌بێت ه ى راگه‌یاند .ل ه ده‌ستپێکى ئه‌و پرۆژه‌یه‌دا ه��ۆی پ��اک��ڕاگ��رت��ن��ی ژی��ن��گ�ه .ه �ه‌روه‌ه��ا ل ه ناوه‌ندى سه‌نته‌رى کات به ئاماده‌بوونى دروس��ت��ک��ردن��ی چ�ه‌ن��د فۆرمێک و دات��ا ژماره‌یه‌ک ل �ه‌الوان کۆڕێکى هۆشیارى به‌خشین ،که دووباره‌ده‌بێته‌و‌ه له‌سه‌ر ژینگه. ب��ۆ (ع �ه‌ب��دول��ڕه‌ح��م��ان س��دی��ق) پسپۆڕى ئ��ازه‌ر عوسمان ،به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی ژینگه‌یى و وه‌زی����رى پ��ێ��ش��ووى ژینگه‌ى سولی ئ��ۆن راشیگه‌یاند :ه �ه‌ر تاکێک عیراق به‌ڕێوه‌چوو ک ه له‌الیه‌ن کۆڕگێڕه‌و‌ه ده‌ت���وان���ێ���ت ب���ۆ پ����اک����ردن����ه‌وه‌ی ژی��ن��گ� ه بیرۆکه‌کانى پرۆژه‌ى ژینگه‌یى و بیرۆکه‌ى له‌خۆیه‌و‌ه ده‌ستپێبکات ،بۆیه گه‌ر ژینگ ه که‌مپین ه ژینگه‌ییه‌کان باسیان لێوه‌کرا ،پاکبکه‌ینه‌وه ،بێگومان ته‌ندروست چاالک هه‌روه‌ها ل ه کۆڕه‌که‌دا به گفتوگۆى کراو‌ه و به‌هێز ده‌بین. پره‌نسیپه‌کانى ئه‌و بابه‌تانه ئاماژه‌یان بۆ نه‌مام‌چاندن بۆ پاراستنی ژینگه ک��راوه .ل�ه‌وب��اره‌ی�هوه (به‌ختیار محه‌مه‌د) ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌رى پ���رۆژه‌ک��� ه وت���ی :پ���رۆژه‌ى ک��وردس��ت��ان��ێ��ک��ى س�����ه‌وز ژی��ن��گ �ه‌ی �ه‌ک��ى پێکه‌و‌ه بۆ پاراستنى ژینگه ،پرۆژه‌یه‌کى ته‌ندروست ه��ۆش��ی��ارى و راه��ێ��ن��ان��ى الوان���� ه ل �ه‌س �ه‌ر پ��ێ��ش ن���ی���وه‌رۆى ( )2011/11/29ب ه چه‌مکه‌کانى پاراستن و ناسینى ژینگ ه ل ه ئاماده‌بوونى (د.به‌رهه‌م ساڵح) سه‌رۆکى رێگه‌ى سیمینار و وان ه وتنه‌وه‌ى پسپۆڕان حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و د.رێزان
ح �ه‌س �ه‌ن س �ه‌رۆک��ى ده‌س��ت �ه‌ى پ��اراس��ت��ن و چ��اک��ک��ردن��ى ژی��ن��گ�ه‌ى ه �ه‌رێ��م ل �ه‌ق �ه‌زاى مه‌خمور هه‌ڵمه‌تى چاندنى پێنج ملیۆن نه‌مام له‌سه‌رتاسه‌رى هه‌رێمى کوردستان ده‌ستى پێکرد .له‌ژێر ناوى (کوردستانێکى سه‌وز ژینگه‌یه‌کى ته‌ندروست) هه‌ڵمه‌تى چاندنى پێنج ملیۆن نه‌مام له‌سه‌رتاسه‌رى کوردستان ده‌ستى پێکرد و ل ه مه‌راسیمى راگه‌یاندنى هه‌ڵمه‌ته‌که‌ش (د.به‌رهه‌م ساڵح) سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان له‌قه‌زاى مه‌خمور به‌شدارى کرد و تیایدا یه‌که‌م نه‌مامى له‌چوارچێوه‌ى ئه‌و پرۆسه‌ی ه ل�ه ق���ه‌زاى مه‌خمور چ��ان��د ،ل� ه ده‌سپێکى م �ه‌راس��ی��م �ه‌ک �ه‌دا س���ه‌رۆک���ى ح��ک��وم�ه‌ت پێشانگاى تایبه‌تى ژینگه‌ى به‌سه‌ر کرده‌و‌ه ک ه له‌الیه‌ن به‌رێوه‌به‌رایه‌تى هۆشیارى و راگه‌یاندنى ده‌سته‌ى پاراستن و چاککردنى ژینگ ه رێکخرابوو ،له ووته‌یه‌کیشدا بۆ ئاماده‌بووان سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان رایگه‌یاند :پاراستنى ژینگ ه ئه‌رکى حکومه‌ت و هه‌موو الیه‌نه‌کانه، ب�ه‌ب��ێ پ��اراس��ت��ن و ره‌چ��اوک��ردن��ى دۆخ��ى ژینگه ئه‌م پێشکه‌وتنانه ب���ه‌رده‌وام نابێت، بۆیه ئ�ه‌وه‌ى راگه‌یاند که پاراستن و زیاد کردنى رێژه‌ى سه‌وزایى کوردستان پێویستى به‌بایه‌خى زیاتره و ده‌بێت کارى بۆ بکرێت و ئه‌رکى حکومه‌تیشه له‌جێبه‌جێ کردنى ی��اس��اک��ان رۆڵ���ى خ���ۆى ببینێ و ئ�ه‌رک��ى سه‌رجه‌م تاکه‌کانه بۆ بایه‌خدان به ژینگه و کلتور و ئاشنابوون به‌پێویستیه‌کانى رۆڵى هه‌بێت .سه‌رۆکى حکومه‌ت رایگه‌یاند له مه‌خمور هه‌ڵمه‌تى چاندنى پێنج ملیۆن نه‌مام راده‌گه‌یه‌نین ،ساڵى پار سه‌رکه‌وتووبوین له چاندنى ( )2ملیۆن و ( )300هه‌زار نه‌مام که رێژه‌ى سه‌وز بوونى نه‌مامه‌کان ()%80 ب��ووه ،د.به‌رهه‌م هیواشى خواست ئه‌مساڵ رێ��ژه‌ى سه‌وز بوون زیاتر بێت ،راشیگه‌یاند له ئێستاوه ده‌بێت ک��ار بۆ ساڵى داهاتوو بکه‌ین و هه‌ڵمه‌ته‌که بکه‌ین به ( )10ملیۆن ن �ه‌م��ام و ل �ه‌و چ��وارچ��ێ��وه‌ی�ه‌ش��دا جۆرێک له‌پێشبڕکێ دروس����ت ب��ک�ه‌ی��ن ل �ه ن��ێ��وان ناوچه‌کان بۆ سه‌وزکردنى ده‌شت و پێده‌شت و ناوچه شاخاویه‌کانى کوردستان ،هه‌ر له ووته‌که‌یدا سه‌رۆکى حکومه‌ت وه‌زیره‌کانى ئ�ه‌وق��اف و پ���ه‌روه‌رده و ش��اره‌وان��ى راسپارد که رۆڵیان هه‌بێت له هۆشیار کردنه‌وه‌ى هاواڵتیان بۆ پاراستنى ژینگه ،له په‌راوێزى مه‌راسیمه‌که‌شدا له‌الیه‌ن (د.به‌رهه‌م ساڵح) سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و د.رێزان حه‌سه‌ن سه‌رۆکى ده‌سته‌ى پاراستن و چ��اک��ک��ردن��ى ژی��ن��گ�ه و ئ��ام��اده‌ب��ووان��ى مه‌راسیمه‌که ژماره‌یه‌ک له نه‌مامیان له چوارچێوه‌ى هه‌ڵمه‌ته‌که له قه‌زاى مه‌خمور چاند.
مرۆڤ ته‌نها به‌شێکه له ژینگه
ی �ه‌ک��ێ��ک ل���ه ه �ه‌ڵ �ه‌ک��ان��ى م����رۆڤ ئ���هوه ب��ووه خ��ۆى به سه‌نته‌رى گ �ه‌ردون زانیوه و هه‌موو که‌ره‌سته‌کانى زه‌وى به زهنییه‌تى ب�ه‌رژه‌وه‌ن��دی��خ��وازان�ه ل��ێ��ک��داوه‌ت�هوه ،زۆرب �ه‌ى ئایینه‌کانیش م��رۆڤ وه‌ک «ئه‌شڕه‌فى مه‌خلوقات» سه‌یر ده‌ک�ه‌ن و ره‌وای��ى دراوه ک �ه چ���ۆن ئ���ه‌م گ���ه‌ردون���ه ب �ه‌ک��ار بێنێت. ده‌وڵ�ه‌ت�ه سوسیالیستییه‌کانیش به هه‌مان شێوه مرۆڤیان کردۆته سه‌نته‌ر ،ده‌وڵ�ه‌ت و سه‌نته‌رگه‌رایى رێگاى بۆ تێکدانى ژینگه ک��ردۆت �هوه و م��رۆڤ�ه ب��ۆ ئ��اس��وده‌ی��ى خۆى ته‌کنۆلۆژیاى پ �ه‌ره پ��ێ��داوه و کاریگه‌رى خراپى کرداره‌کانى بۆ سه‌ر ژینگه له‌به‌ر چاو نه‌گرتووه .تۆماس هۆبز فه‌یله‌سوفى بریتانى له‌باره‌ى مرۆڤه‌وه ده‌ڵێت« :مرۆڤ بۆته گورگى م��رۆڤ و ته‌نانه‌ت خۆیشى ده‌خ���وات» و تێکدانى ژینگه و تێکدانى زنجیره‌ى ژی��ان و کاریگه‌رییه‌کان له‌سه‌ر م��رۆڤ ئ�هوه ده‌خ��ات�ه‌ڕوو که م��رۆڤ بۆته گورگى مرۆڤ .عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن له‌سه‌رتاى مێژوو زهنییه‌ته‌کانى مرۆڤ ده‌خاته‌ڕوو و وه‌ک ئه‌لته‌رناتیڤ رایده‌گه‌یێنى پێویسته س�ه‌ن��ت�ه‌رگ�ه‌رای��ى م��رۆڤ تێپه‌ڕ بکرێت و مرۆڤ وه‌ک به‌شێک له ژینگه و ته‌نانه‌ت به‌شێکى له ژینگه ده‌زان��ێ��ت و ده‌ڵێت له ژی��ن��گ�ه‌دا ل�ه ن��ێ��وان م��ار و مشکه‌کانیش ه��اوس�ه‌ن��گ��ی ه�ه‌ی�ه و ئ �ه‌گ �ه‌ر تێکبچێت، زنجیره‌ى ژیان السه‌نگ ده‌بێت.