Samfunnsfag 8 fra Cappelen Damm Grunnbok nn blaibok by Cappelen Damm

SAMFUNNSFAG 8 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok

Liv Bredahl, Erik Dehle, Svein Hammer, Robert G. Hansen, Sølve Kuraas Karlsen, Vilde Kaasen Krogsrud, Abderrahim Mokhtari, Ella Mæhlumshagen, Marie Samuelsen og Bår Stenvik

Nynorsk

Hei, elevar som skal jobbe med denne boka! Samfunnsfag handlar om å forstå samfunnet og verda – og oss sjølve i samfunnet og verda. Du er jo ikkje berre ein tenåring og elev, du er også ein viktig medborgar i det norske samfunnet. Du er ein person som kan påverke, handle og seie ifrå, gjerne ved å stille spørsmål av typen:

Er dette rett? Må det vere sånn? Kan vi endre dette? Kva kan vi gjere?

Anten du diskuterer rasisme eller feminisme, ytringsfridom eller klimaspørsmål, båtflyktningar eller sosiale medium, influensarar eller falske nyheiter, må du lære deg å argumentere godt. Og då må du ha kunnskap. Det kan ofte vere lettare å forstå kva som skjer i dag – og å sjå faresignal – dersom du også har lært ein del om fortida.

Er dette rett?

Må det vere sånn?

I samfunnsfag øver vi oss på å sjå samanhengar. Vi oppdagar at saker ofte har fleire sider enn vi først trur. Og vi lærer gjerne mest når dei vi diskuterer med, ikkje er einige med oss. Når du lyttar til andre sine meiningar, kan det skje at du endrar standpunkt – eller at du får dobbelt så gode argument for ditt eige syn på saka. Det er vanlegvis eit teikn på at du skal stå på ditt, om både hovudet og hjartet ditt er einige. Her er nokre tips til korleis du best kan forstå og meistre faget: • Lær deg fagomgrep. • Lær deg sentrale fakta og nokre årstal. Lag tidslinjer. • Reflekter alltid over årsak og konsekvens. • Reflekter over fortid, notid og framtid. • Tenk også på fordeling av makt og innverknad i samfunnet. • Følg gjerne med på aktuelle saker og nyheiter, og prøv å kople politikk, kriser og andre hendingar i dag til det du lærer på skulen. Samanheng er stikkordet. Eg håpar samfunnsfag vekkjer og tenner deg. Eg rår deg til å delta aktivt.

Hugs alltid at di meining tel! Trude Ringheim, samfunnsfaglærar og konsulent for læreboka

Kan vi endre dette?

Kva kan vi gjere?

Innhald KAPITTEL 1

KAPITTEL 3

Kva er kjeldekritikk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Kva er samfunn? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

8 11 14 16 17 22 24 26 32

Åleine eller saman? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Spelereglane i samfunnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Kvifor held og verdset vi lovene i samfunnet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Koronapandemien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Fellesoppgåvene i samfunnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Kvifor er tillit så viktig for eit samfunn? . . . . . . . . . . 84 Medborgarskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Dei tidlegaste samfunna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Overgangen til jordbrukssamfunnet . . . . . . . . . . . . . 95 På veg mot det moderne samfunnet – den industrielle revolusjonen . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Industrien forandrar livet til folk . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Geograﬁ og innbyggjarar i Noreg . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Korleis ser det norske samfunnet ut i 2020? . . . . . . 105 Nokre utfordringar framover . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Jakta på informasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kritisk tenking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Påverknad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Er kjelda påliteleg – og relevant? . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tourist Guy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Er det sant, det som står i nyheitene? . . . . . . . . . . . . Personlege meiningar og påverknad . . . . . . . . . . . . . . Når maskinene bestemmer for deg . . . . . . . . . . . . . . . Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KAPITTEL 2 Kven er eg?

..................................

Finn deg sjølv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Behov for å høyre til . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Identitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kva vi meiner om oss sjølve, og kva andre meiner om oss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Roller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollene påverkar oss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vi bestemmer sjølve også . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollekonﬂiktar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Overgangsperiode og rolleforvirring . . . . . . . . . . . . . Verdiane våre styrer handlingane våre . . . . . . . . . . . Sentrale verdiar i samfunnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tryggleik og utfordringar for ungdom i dag . . . . . . Å takle utfordringar og press . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vel kven du vil vere! v/Helsesista . . . . . . . . . . . . . . . . . Ver snill med deg! v/Kathrine Aspaas . . . . . . . . . . . . . Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35 36 38 39 42 45 46 48 49 50 52 52 57 59 63 64 68

KAPITTEL 4 Kva er mangfald? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Likskap og ulikskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Kva er kultur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Sosialt fellesskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Utanforskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Majoritet og minoritet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Samane – urfolket i Noreg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Kvifor er mangfald viktig i samfunnet? . . . . . . . . . . . 138 Mangfald og kommunikasjonsproblem . . . . . . . . . . . 141 Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

KAPITTEL 5 Kven bestemmer? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Ideen om folkestyre blir til . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Tankar frå opplysningstida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Demokratiet kjem til Noreg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Maktfordelingsprinsippet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Alt er politikk – og politikken gjeld oss alle . . . . . . . 168 Korleis kan du påverke politikken? . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Ta vare på demokratiet! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Finst det andre styreformer enn demokrati? . . . . . 184 Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Mennesket og naturen – historisk utvikling . . . . . . . 222 Koronaviruset og konsekvensane . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Dei tre delane av berekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Berekraftsmåla til FN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Korleis blei berekraft eit viktig tema? . . . . . . . . . . . . . 231 Berekraftig mat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Miljøproblem som påverkar heile verda . . . . . . . . . . 235 Kva er viktigast – mennesket eller naturen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Berekraftige organisasjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Kva kan vi gjere for miljøet? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

KAPITTEL 6

KAPITTEL 8

Kva er demokrati?

Kva er økonomi?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Eit samfunn utan pengar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Avgifter og skattar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Pengar = bytemiddel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Tre typar økonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Føre var-prinsippet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Personleg økonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Privat og oﬀentleg sektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Samfunnsøkonomien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

KAPITTEL 7 Kva er berekraft?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Kraft nok til å bere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Ein natur i balanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Kva er den digitale verda?

. . . . . . . . . . . 249

Åleine, men saman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Informasjonssamfunnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Kva er teknologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Eg-et i den digitale verda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Digitale fotspor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Nettvit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Kampen om merksemda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Hekta på skjerm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Digital dømmekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Internett er ikkje likt for alle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Virale saker og virale plattformer . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Fordjupingsoppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Kjeldeliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Biletliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

SAMFUNNSFAG 8 FRÃ&#x2026; CAPPELEN DAMM

KAPITTEL 1 Av Sølve Kuraas Karlsen, Marie Samuelsen og Vilde Kaasen Krogsrud

Kva er

digital verd

økonomi

identitet

kjeldekritikk samfunn

berekraft

mangfald

demokrati

HER K AN DU LESE OM • ulike typar kjelder – og korleis du trygt kan bruke dei • propaganda og falske nyheiter – og korleis du kan bli lurt av informasjonen du ﬁnn • korleis du blir styrt på internett utan at du merkar det • korleis ein uskuldig spøk blant eit par venner blei ein sensasjon over heile verda • korleis inﬂuensarar prøver å påverke deg

Jakta på informasjon Mobilen gir frå seg eit lite pip og lyser opp. Du har fått ein snap. Biletet som lyser mot deg, viser ei Pepsi-ﬂaske som er merkt med 18+. Noreg innfører altså 18 års aldersgrense på Pepsi. Hæ? Det er då ikkje mogleg! Kvifor skal vi ha aldersgrense på brus? Vent no litt. Kan dette verkeleg stemme? Lynraskt skriv du tilbake til Snap-gruppa: «Er dette sant?» «Ja, det står i ei norsk nettavis», får du til svar. Men når du sjekkar vg.no og nrk. no, finn du ingenting om Pepsi. Du spør andre venner om dei kan ha høyrt noko. Når dei ser biletet, blir dei usikre. Kanskje like greitt å ta turen på butikken og spørje om dei har sett aldersgrense på Pepsi? Du rekk knapt å tenkje tanken før ei ny melding dukkar opp i Snap-gruppa. Nyheita er faktisk falsk. Ho dukka opp på ei humorside på nettet (nyhetshjulet.no). Du har blitt lurt. Endå godt du aldri drog til butikken. Kvar einaste dag tek vi avgjerder – og handlar – ut frå den informasjonen vi har. Til dømes tek du på deg litt ekstra klede om du veit at det er kaldt ute. Ein ambulansesjåfør som rykkjer ut for å redde liv, må vite at den oppførte adressa er hundre prosent presis. Konsekvensen av feil informasjon kan særleg bli stor ved dramatiske ulykker.

? 8

Og kva skal du gjere om du får informasjon som seier ulike ting samtidig? Kva er sant – og kva er ikkje sant? Då er det viktig å vite korleis ein finn ut kva som er rett – og kva som ikkje stemmer. Nokre gonger kan det å finne ut av kva som faktisk er sant, vere viktig for eit heilt samfunn. Ikkje minst har feilinformasjon under krig og katastrofar lett for å skape farlege situasjonar. Det er mange som kan ønskje å påverke deg til å gjere det som er best for dei. Derfor er det så viktig at du veit korleis du kan avsløre usann informasjon – og at du veit kvar du finn informasjon du kan stole på. Ver særleg skeptisk til informasjon som gjer deg ekstra sint eller glad, eller som på andre måtar vekkjer sterke kjensler i deg. Det som alltid er lurt, er å søkje informasjon hos meir enn berre éi kjelde. Kjelder du ikkje kjenner frå før, må du vurdere med eit kritisk blikk. Sunn skepsis er viktig. Då kan du lettare klare å forstå det samfunnet du lever i. Og samfunnsfag handlar om akkurat dette: korleis ting heng saman og fungerer i samfunnet rundt deg.

Det er lett å bli overtydd når nokon presenterer «fakta» på ein overtydande måte. Har du nokon gong blitt overtydd av noko du har lese eller sett på nettet – og seinare forstått at det faktisk ikkje stemte? Kva tenkte du då?

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

Sjekk her, då!

Serr …

Er det mogleg?

Puh!

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

SAMFUNNSFAG 8 FRÃ&#x2026; CAPPELEN DAMM

Kritisk tenking Når du opnar kjøleskåpet og luktar på maten før du et han, er det éin måte å tenkje kritisk på. Du brukar luktesansen din og auga dine for å sjekke om maten framleis er etande. Dersom maten luktar dårleg eller ser dårleg ut, lèt du nok vere å ete han. For å gjere dette valet har du tenkt kritisk.

Søkjemotor = programvare som leitar fram nettsider på internett ved hjelp av søkjeord du har skrive inn i søkjefeltet

Eit anna døme på korleis du tenkjer kritisk, er når du søkjer på nettet. Når du skal finne ut nøyaktig kor mange menneske som bur i Noreg, kan du bruke Google eller ein annan søkjemotor. Du veit at det er ein stad mellom 4 og 6 millionar, men du er ikkje heilt sikker på talet. Dersom du finn ei nettside som seier at det bur 100 millionar menneske i Noreg, vil du nok synast det er rart, og sjekke det med nokon andre før du er sikker. I skulen øver vi på kritisk tenking i alle fag. Dette er ei evne som treng jamleg øving, på same måten som vi kan trene musklane våre for å halde oss sterke. Men merk éin ting: Det er viktig å ikkje tenkje så kritisk at du ikkje stolar på nokon, eller på noko. Her må du finne den rette balansen mellom å vere skeptisk til alt og å stole blindt på alt du blir fortald.

Kva kan du gjere om du kjem over informasjon som du meiner ikkje stemmer?

Kven seier dette – og kvifor? Informasjon = opplysning, formidling av kunnskap Kjelde = opphav til informasjon, til dømes aviser, nettstader og skulebøker

← Når du leitar etter informasjon, still kritiske spørsmål og ver medviten om kven som skriv dette – og kvifor dei gjer det.

Når vi samlar inn informasjon i samfunnsfag, får vi det frå ei kjelde. Ei kjelde kan vere mange ting. Det kan vere eit menneske, ein artikkel i ei avis, eit bilete eller ein snap. Vi får enormt mykje informasjon kvar einaste dag frå mange ulike kjelder. Derfor hugsar vi ofte ikkje kvar vi har fått informasjonen frå. Ikkje alt er like viktig. Likevel blir vala dine påverka av informasjon som strøymer mot deg, heile tida. Dette tenkjer du kanskje ikkje over – men når du skal ta større, avgjerande val, bør du vere nøye med kva informasjon og kva kjelder du lyttar til. Då kan det vere lurt å spørje seg:

• Kven seier dette? • Korleis seier dei det?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Ver medviten om kjeldene I samfunnsfag snakkar vi ofte om å ha ein metode. Denne metoden fungerer som ei slags oppskrift. Dersom du jobbar med eit reknestykke i matematikk, brukar du nokre reknemetodar for å finne rette svar. I samfunnsfag handlar metodane mykje om korleis du finn gode kjelder – og om at du tenkjer over kva kjelder du vel å bruke. Dette kallar vi å vere kjeldekritisk eller medviten om kjeldene. Sidan det sjeldan finst éi kjelde som har all informasjon, er det viktig i dette faget at du hentar informasjon frå fleire kjelder. Når fleire ulike kjelder fortel om den same situasjonen frå kvar sin synsvinkel, kan vi danne oss meir heilskaplege bilete. Vi skaffar oss eit meir nyansert syn på saka.

Metode = framgangsmåte

Kjeldekritisk/kjeldemedviten = det å vurdere truverdet til og avsendaren av informasjon

Synsvinkel = oversikt ein har frå sin ståstad, altså det du ser frå der du står Nyansert = mangesidig, samansett

Eit godt døme er om det har skjedd ei stor ulykke. Då kan det oppstå mange spørsmål – og det kan finnast mange vitne. Dei ulike vitna har gjerne lagt merke til ulike ting. Dei kan ha vore på litt ulike stader, hatt ganske ulike roller og blitt involverte i ulykka på litt ulike måtar. Ein sjukepleiar vil kanskje sjå etter skadde, medan ein brannkonstabel vil vere meir oppteken av om det brenn. Journalistar vil kanskje leggje vekt på å skildre det dei ser, og prøve å komme i kontakt med vitne som kan ha sett kva som skjedde. Eit vitne som er personleg påverka av ulykka, vil gjerne uttrykkje fortviling og kjenne smerte – medan andre vitne kanskje vil sende ein snap om ulykka til vennene sine så fort dei berre kan. Dei ulike vitna vil altså ha ulike historier å fortelje om ulykka. Både under ulykka og i etterkant kan dei bidra som kjelder, med ulik informasjon som til saman kan gi ei nyansert forklaring på kva som gjekk gale, og kvifor det gjekk gale.

Faktasjekk Visste du at det ﬁnst folk som faktasjekkar nyheiter og ting politikarar seier? Over heile verda ﬁnst det fakta-

Fem tips til å vere medviten om kjeldene

sjekkarar som leitar etter pålitelege

1 Kven er avsendaren, og kvar er det publisert?

om påstandar er sanne eller usanne.

2 Stemmer nettadressa, bileta og tidslinjene? 3 Har du fått med deg heile bodskapen? 4 Stemmer informasjonen overeins med det du finn andre stader? 5 Vekkjer saka sterke kjensler?

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

og relevante kjelder – for å ﬁnne ut I Noreg har vi redaksjonen Faktisk.no. Dei har også eit eige skuleprosjekt som heiter Tenk, og det er dei som har utarbeidd plakaten til høgre – med tips til kva du bør tenkje på når du les nyheiter på nettet og i sosiale medium.

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Påverknad Også i politikken kan ulike menneske fortelje heilt ulike historier, sjølv om alle snakkar om det same temaet. Kva er det som gir eit betre samfunn? Nokre parti seier det er lågare skattar, andre seier det er gratis skulemat. Kva for kjelder kan vi gå til for å sjekke kven vi vil lytte til? Den viktigaste regelen er at du både sjekkar kjelder som du er einig med, og som du er ueinig med.

Propaganda Dersom du følgjer politikarar på sosiale medium, kan det hende du har opplevd å lese innlegg som har gjort deg veldig sint eller veldig redd. Når ein bodskap spelar på sterke kjensler, bør du vere ekstra på vakt. Propaganda kan brukast av politikarar for å sverte politiske motstandarar og av selskap for å få folk til å kjøpe produktet deira. Propaganda kan også bli brukt for å samle folket om ei sak. Det er lett å tenkje på krig når ein snakkar om propaganda, og dei tydelegaste døma vi har på propaganda, kjem gjerne frå krig. Det blir ofte sagt at det første offeret i krig er sanninga. Begge sider i krigen meiner at dei har rett, og sender derfor ut mykje informasjon om det som støttar synet deira. Målet med propagandaen er at folket skal støtte krigen og sikre at dei som starta krigen, vinn. Dermed er ofte slik krigspropaganda

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

Propaganda = medviten styring eller påverking av tankane og oppfatningane til folk ved å spele på sterke kjensler

knytt til å vise kor bra våre eigne meiningar er, kor dårleg fienden er, og ikkje minst appellere til at vi må støtte våre eigne for å ta vare på dei svake. Informasjon eller kjelder som spelar på sterke kjensler, bør vi vere ekstra forsiktige med. Dette finn du ikkje berre i krig. Også i kvardagen finn du informasjon som ønskjer å påverke deg, sjølv om vi ikkje vil kalle det for propaganda. Då det blei erklært pandemi over heile verda våren 2020, kunne ein sjå mengder av artiklar og bilete som kom med feilinformasjon om koronaviruset. Mellom anna blei det påstått at ein roman frå 1981 føresåg pandemien – ein påstand som viste seg å vere feil. I slike tilfelle kan det vere lurt å ha ei sjekkliste – ein god metode som gjer deg medviten om kjeldene – for å sikre at du ikkje blir lurt.

? ?

Er det mogleg å fortelje ei historie objektivt? Kvifor eller kvifor ikkje? Objektiv tyder at ein er nøytral og ikkje lèt eigne meiningar eller haldningar spele inn. Dersom du kranglar med ein venn, er det sannsynleg at de vil fortelje nøyaktig den same historia om kva de kranglar om? Kvifor er det slik?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Er kjelda påliteleg – og relevant? Når du skal løyse oppgåver på skulen, ber læraren din deg ofte om å lese ein tekst. Der kan du finne den informasjonen du treng. Læraren din sørgjer altså for å gi deg trening i kjeldebruk. Men når du ikkje er på skulen, må du klare deg utan ein lærar som deler ut tekstar. Då må du skaffe deg informasjonen sjølv. Dersom sykkelen din har punktert, har du behov for å finne ut korleis ein lappar eit dekk eller ein slange. På YouTube kan du nok finne gode kjelder, men ikkje alle videoane på YouTube forklarer ting like godt. Du må velje ein video – altså ei kjelde – som viser deg dette så tydeleg og så enkelt at du klarer å lappe dekket eller slangen sjølv. Andre gonger kan du erfare at forklaringa rett og slett er feil. Kanskje den som skal forklare deg det, eigentleg berre tullar – eller ikkje eigentleg veit svaret. Derfor må du alltid vurdere kjeldene dine. Dersom du finn informasjon frå ei kjelde du har tillit til, kallar vi henne ei truverdig eller påliteleg kjelde. Og dersom kjelda kan gi svar på akkurat det du lurer på, kallar vi henne relevant. Det same gjeld når du søkjer etter informasjon på nettet. Dersom du skal finne ut kor mange innbyggjarar det er i Noreg, kan du få opp eit treff på dette i ein artikkel som er fleire år gammal. Då kan kjelda vere påliteleg, fordi du stolar på avsendaren, men han er ikkje relevant, fordi informasjonen er utdatert. Korleis kan du vite at ei kjelde er påliteleg? For å kunne ta stilling til det er det nyttig å ha lært seg skilnaden mellom primærkjelder og sekundærkjelder. Men først eit døme.

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

Relevant = dekkjande, passande

↑ Sjå nøye på dette biletet. Er det noko som ikkje stemmer?

Terror = valdshandlingar mot eit folk for å spreie frykt, ofte politisk motivert

Tourist Guy 11. september 2001 styrta to fly inn i World Trade Center i New York. Over 3000 menneske døydde – i det som var det største terrorangrepet på amerikansk jord nokon gong. Kort tid etter terrorhandlinga begynte biletet du ser ovanfor, å sirkulere på nettet: Biletet var kopla til ei historie som fortalde at då brannmannskapa kom fram til World Trade Center, fann dei eit fotokamera i ruinane. Ifølgje historia valde ein brannkonstabel å ta vare på kameraet – og då filmen blei framkalla, såg han dette biletet av mannen på toppen av World Trade Center. I bakgrunnen er eit fly på veg inn mot bygningen. Kunne dette vere rett?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Mange var i tvil, og svært mange meinte at biletet var manipulert. Kvifor trur du dei meinte det?

Manipulert bilete = eit bilete som er fiksa på, til dømes i Photoshop

Å grave fram sanninga bak slike bilete kan ofte ta tid. Du har gjerne ein mistanke – men å vite sikkert kan vere vanskeleg. Uansett er det viktig at du reagerer og blir nysgjerrig. Du tenkjer kritisk og ønskjer å sjå nærare på saka. Det første du her bør spørje deg om, er: Kven er denne mystiske mannen? Historia om kameraet som blei funne i ruinane, inneheld ikkje noko namn på han. Men om han døydde i terrorangrepet, bør vel nokon vite kven han var?

Primærkjelder Dersom du hadde klart å finne nokon som kjende denne mannen – eller som kunne stadfeste at han faktisk var i New York 11. september 2001 – ville du hatt ei solid kjelde. Dersom mannen ikkje døydde, ville eit intervju med han vere ei endå betre kjelde. Ei slik kjelde blir gjerne kalla ei primærkjelde, fordi vi kan knyte vedkommande direkte til det som har skjedd. Dersom ei primærkjelde kan gi ei skildring av hendinga, aukar sjansen for å danne seg eit komplett bilete av henne. Samtidig må ein møte informasjonen med litt sunn skepsis: Kan skildringane vere prega av dei personlege meiningane til primærkjelda – og tolking av situasjonen? For å sikre ei best mogleg oversikt over det som faktisk har skjedd, bør ein ideelt sett få informasjon frå fleire primærkjelder. Det hender at informasjon frå ei primærkjelde med tida viser seg å vere overraskande mangelfull – på grunn av at ny kunnskap om hendinga har dukka opp.

Primærkjelde = førstehandskjelde, altså ei original kjelde som ikkje byggjer på andre kjelder. Døme på ei primærkjelde er foto, vitneskildring, dagbok, brev

→ Denne skjermdumpen viser eit innlegg på Twitter. «Dersom dette biletet er ekte, er det noko av det mest sjokkerande eg har sett frå 9/11», tvitra Laura så mykje som elleve år etter terrorhandlingane i New York.

Sekundærkjelder Du bør i tillegg til primærkjelder skaffe deg det vi kallar sekundærkjelder. Ei sekundærkjelde tolkar det ei primærkjelde fortel, og kan også bruke informasjon frå fleire primærkjelder. Slik informasjon vil vere farga av kven sekundærkjelda er, og kva kjelda ønskjer å fortelje. I tilfellet Tourist Guy var sekundærkjeldene nyttige.

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

Sekundærkjelde = andrehandskjelde, altså ei kjelde som byggjer på, gir att eller tolkar opplysningar frå andre kjelder. Nyheitsartiklar og lærebøker er døme på sekundærkjelder

Sekundærkjelder om Tourist Guy: ඹ 11. september 2001 var ein varm dag i New York. Allereie klokka ni om morgonen, like før ﬂya slo inn i World Trade Center, var temperaturen nærare 20 grader. Derfor verkar det rart at «Turistfyren» har på seg så varme klede.

ර Datomerkinga på biletet har feil formatering samanlikna med det som blir brukt i eit kamera.

඼ Utsiktsplattforma til World Trade Center var i det sørlege tårnet. Det var det nordlegaste tårnet som først blei treft av eit ﬂy. Utsiktsplattforma

ය Flya som krasja inn i World Trade Center, var begge

opna ikkje før klokka halv ti, og det første ﬂyet

av typen Boeing 767. Flyet på biletet er derimot ein

krasja omtrent klokka 08.45. Det ville vere

Boeing 757. Det verkar også merkeleg at ﬂyet er så

tvilsamt at plattforma opna når nabotårnet

skarpt på biletet, sidan Boeingen hadde ekstremt

for lengst var i ﬂammar.

høg fart inn mot bygningen.

fart? For skarpt bilete av eit ﬂy i ය

ය

඼

Feil ﬂytype

Var plattforma open?

For varme kle de? ඹ

ර

at Feil datoform KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

SAMFUNNSFAG 8 FRÃ&#x2026; CAPPELEN DAMM

Mem

Kven var eigentleg Tourist Guy?

Mem (meme på engelsk) er ein

Det blei raskt oppklart at biletet måtte vere ei forfalsking. Fotografiet hadde så mange detaljfeil at det blei stempla som manipulert. Avsløringa førte med seg ein straum av tøysete mem der Tourist Guy blei manipulert inn i andre motiv – eller der andre personar blei plasserte saman med Tourist Guy.

gjenstand, eit fenomen eller eit anna kulturelt uttrykk som har spreidd seg ved at mange har kopiert det, gjerne med ein morosam vri. I vår digitale tidsalder har fenomenet blitt populært, særleg i form av manipulerte bilete og videoar som blir spreidde på internett. Men eit mem kan også vere ein vits, ei oppfatning (eller vrangførestilling), eit

«Tourist Guy» blei plutseleg ein kjendis. Kven var han eigentleg? Fleire personar stod fram offentleg og hevda å vere mannen på biletet. Dei gjorde det sikkert for å bli kjende. Ein av dei – ein brasilianar – fekk til og med tilbod om å vere med i ein reklame for Volkswagen. Men dei viste seg alle å vere bløffmakarar.

slagord, ein måte å utføre eit arbeid på, ein mote … alt mogleg som kan karakteriserast som ein «idé».

20. november 2001 trykte Wired Magazine i USA ein artikkel med eit intervju av ein ungarar som heitte Peter Guzli. Guzli kunne fortelje at han hadde besøkt World Trade Center i november 1997, og der fekk han nokon til å ta bilete av seg, heilt øvst i eit av tårna. Etter terrorhendinga i New York fann han fram dette biletet og manipulerte det ved å skanne inn eit foto av eit fly. Peter Guzli gjorde dette som ein spøk. Han delte biletet med nokre venner på nettet, og nokre av vennene delte biletet vidare. Plutseleg hadde det spreidd seg over heile verda. Då fekk Peter Guzli panikk. Han blei redd for at nokon skulle finne ut at det var han. Derfor melde han seg ikkje. Det er ikkje uvanleg at falske saker eigentleg startar som ein spøk mellom venner. Dersom du skulle oppleve at ein spøk kjem ut av kontroll, er det lurt å seie ifrå! Sjølv om det ikkje er ulovleg å spreie slike saker, er det viktig å avsløre dei. Ei usanning spreier seg fort – og ho kan få konsekvensar for andre.

← Åtte ulike døme på mem med Tourist Guy. Kjenner du igjen nokon av desse bileta?

? ? ?

Hadde du trudd på historia om Tourist Guy om du hadde komme over henne? Kvifor eller kvifor ikkje? Kva er det med biletet som kan få oss til å tru på denne historia? Kva er det med historia som gjer at ho vekkjer mistanke?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Er det sant, det som står i nyheitene? I vår tid blir nyheiter spreidde mykje raskare enn før. I tillegg har vi fått mange fleire nyheitskjelder. Ein treng ikkje lenger vere tilsett i ei avis, ein tv-kanal eller ein radiostasjon for å formidle ei nyheit. Sosiale medium har gjort kven som helst i stand til å spreie nyheiter enkelt på nettet – og kven kan vite om det som står der, eigentleg stemmer?

Ver varsam-plakaten Journalistane som jobbar med nyheiter i Noreg, har laga nokre felles reglar for kva dei har lov til å skrive – og spreie. Dei må mellom anna prøve å sjå alle saker frå fleire sider. Alle seriøse aviser og nettstader forpliktar seg til å følgje desse reglane, som har fått namnet Ver varsam-plakaten. Dersom ei avis bryt desse reglane, kan journalisten eller avisa bli dømd av Pressens Faglige Utvalg (PFU), som pressa sjølv står bak. PFU skal «overvåke og fremme den etiske og faglige standard i norsk presse». Vi kan stort sett stole på det vi les i norske lokalaviser og riksaviser. Likevel kan det oppstå feil og uheldige vinklingar som hindrar oss i å få heile biletet av historia.

? ?

Dersom du skulle laga ein slik plakat sjølv, kva reglar ville du ha teke med? Kva for saker blir melde inn til og felte i PFU? Gå inn på pfu.no og ﬁnn døme.

Nyheitsredaksjonar Både store nyheitshus og små lokalaviser har ein eller kanskje fleire redaksjonar. Ein redaksjon omfattar fleire journalistar som både skriv saker sjølve og les over sakene til kvarandre før dei blir publiserte. I tillegg har redaksjonen ein ansvarleg redaktør som må godkjenne det som blir publisert – for å sikre at alt er sant og rett. Medium som har ein slik redaksjon, blir kalla redaktørstyrte medium. Når du finn informasjon og les nyheiter, er det viktig at du brukar det du har lært om å vere kritisk til kjeldene. Lag deg gjerne ei sjekkliste – og bruk henne! Her er eit forslag:

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

Ver varsam-plakaten ﬁnn du på www.presse.no/pfu/etiske-regler/ vaer-varsom-plakaten

• • • •

Er nettstaden redaktørstyrt? Følgjer nettstaden Ver varsam-plakaten? Kven har skrive saka? Kva seier andre om denne nettstaden?

For å unngå å bli lurt av falske kjelder kan du sjekke kva truverdige kjelder på nettet skriv om det same temaet. Store norske leksikon – www.snl.no – er ei slik truverdig kjelde.

Oi, sjå her!

Mange brukar også Wikipedia, som er ein database der alle brukarar samarbeider om innhald. Der finn du det aller, aller meste, men hugs at Wikipedia ikkje er redaktørstyrt. Sjølv om det meste du les der, er sant, hender det også at folk har lagt inn informasjon som ikkje heilt stemmer. Du må altså bruke kjelda Wikipedia med eit kritisk blikk.

Desinformasjon og falske nyheiter Falske nyheiter er eit døme på desinformasjon – altså at nokon med vilje deler ukorrekt informasjon. Når desinformasjon kjem som falske nyheiter, er han pakka inn i ein tekst eller video som ser ut som nyheiter – kanskje nokon har forfalska ein kjend nyheitsnettstad for å få deg til å tru at det er seriøst og redaktørstyrt innhald. Eller kanskje det er meint som humor, slik som Pepsi-dømet i starten av dette kapittelet. Vi skil mellom desinformasjon og feilinformasjon. Når ei redaktørstyrt avis skriv noko feil i ei sak – kanskje journalisten ikkje har sjekka kjelda godt nok – kallar vi dette feilinformasjon.

What??

Det der er fake asså

Fake news

Den viktigaste skilnaden mellom desinformasjon og feilinformasjon er altså om forfattaren/avsendaren meiner å komme med feilaktig informasjon eller ikkje. Når du kjem over falske nyheiter, bør du spørje deg sjølv om kvifor nokon ønskjer å gi feil informasjon. Desinformasjon er problematisk. Viralnettstader er nettsider som produserer saker som gir mange klikk – men dei bryr seg ikkje om det som står der, er sant eller ikkje. Det viktigaste for dei er at folk klikkar seg inn og ser reklamane som nokon har betalt for å ha der.

Kva er skilnaden mellom falske nyheiter og ekte nyheiter?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Personlege meiningar og påverknad Tidlegare i kapittelet har vi skrive om informasjon som er kvalitetssikra av ein redaksjon og publisert på ei kjend nettside eller i ein kjend kanal. Men du kan få informasjon på andre måtar enn gjennom medium som du stolar på. Når du følgjer ein youtubar eller ein bloggar over tid, byggjer du opp tillit til denne personen. Då kan det vere litt vanskeleg å skilje mellom kva som er dei personlege meiningane til denne personen, kva som er rein underhaldning, og kva som er truverdig informasjon. Det same gjeld når du les deg nedover ein forumtråd om eit tema du er interessert i. Vi blir påverka av det vi les og ser, men det er viktig å vere klar over at nokon kan bruke dette medvite for å oppnå fordelar.

Reklame og inﬂuensarar Er det nokon kontoar eller influensarar du likar å følgje? Dei mest kjende influensarane kan tene fleire millionar kroner i året på å omtale ulike produkt. I mange tilfelle kan det vere vanskeleg å forstå om det dei seier, er produktreklame eller ikkje. Ein ettermiddag du sit og sveipar gjennom Instagram, kjem du over eit flott bilete av Tina, som er influensar. Ho sit på fjellet og smiler ut i lufta. Det er flotte fargar på biletet, og Tina har på seg ein skikkeleg fin genser. Biletet har fått masse likes og jublande kommentarar. Tenk etter: Kan du vere kjeldemedviten i dette tilfellet? Det er viktig å hugse på at influensarar kan få betalt for å fronte ting – ikkje berre produkt, men også meiningar. Dette kallar vi produktplassering. Eit anna namn er innhaldsmarknadsføring.

Produktplassering = ein reklametype i filmar og tv-seriar der til dømes logoen til ein bil eller ein mobiltelefon er godt synleg gjentekne gonger

Influensarar og andre bloggarar er ofte førebilete vi ser opp til. Når vi ser opp til nokon, stolar vi meir på råda dei kjem med. Mange meiner at dette gir influensaren eit ekstra ansvar – eit etisk ansvar for å tenkje over kva dei påverkar folk til å gjere eller meine. Skjønnheitsoperasjonar er eit døme som det har vore mykje debatt om.

Innhaldsmarknadsføring = annonse for eit produkt eller ei teneste som skal likne mest mogleg på ein artikkel i ei (nett)avis

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

↑ Det er ikkje alltid like lett å oppdage innhaldsmarknadsføring som den ein ser på dette biletet.

Heldigvis er det ofte tydeleg at influensaren har fått betalt for å skrive om det bestemte produktet. Alle influensarar er nemleg pålagde av norske styresmakter å merkje kvart einaste innlegg som er sponsa. Likevel hender det at nokon ikkje klarer å følgje denne regelen. Kjeldemedvit vil seie at du er medviten om kva som påverkar deg – og korleis. Når ein klesprodusent vel å betale ein influensar for å bli fotografert i plagget deira, gjer dei det fordi dei har erfart at det verkar. Det fører til at mange av følgjarane kjøper genseren. Det er ikkje ulovleg å påverke og å bli påverka, men det er viktig å vere medviten om at det er det som skjer. Tilbake til Tina. Kor tilfeldig var det at ho hadde på seg akkurat denne genseren? Om du gjekk inn på profilen hennar, kunne du sett at ho hadde eit samarbeid med ein produsent av strikkeprodukt. Innlegget på Instagram var ikkje merkt, men genseren hadde same merke som produsenten ho samarbeidde med. Endrar det synet ditt på Instagram-innlegget til Tina?

? ?

Tenk deg at ein venn rår deg til å laste ned ein app du må betale for. Spelar det ei rolle for deg om vennen din får betalt for å tilrå denne appen? Kva meiner du om at ein inﬂuensar med mange unge følgjarar gir tilrådingar om skjønnheitsoperasjonar?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Når maskinene bestemmer for deg

↑ Ver medviten om kva digitale spor du legg att på nettet.

Når du besøkjer ein blogg, er innhaldet du les, bestemt av forfattaren bak bloggen. Når du besøkjer ei nettavis, er nyheitssakene bestemte av redaksjonen i avisa. Men kva tenkjer du om TikTok, Instagram og andre sosiale medium, der er det vel du som styrer kva som dukkar opp i straumen din? Vel, ikkje heilt.

Styrt av algoritmar Når du følgjer folk på sosiale medium, er du på ein måte din eigen redaktør. Du bestemmer sjølv kven du vil følgje, men her jobbar du ikkje åleine. Du får hjelp av algoritmar – kanskje utan at du merkar det. Derfor er det også vanskeleg å vere medviten om dei. Algoritmane analyserer deg. Dei ser på kva interesser du har, kva du sjølv har lagt ut, kva du har søkt etter, og kvar du er i verda. All denne informasjonen brukar algoritmane til å bestemme

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

Algoritme = nøyaktig skildring av eit sett operasjonar som ei datamaskin skal utføre for å løyse eit problem eller ei oppgåve

↑ Algoritmane til programmerarane styrer deg meir enn du kanskje trur. Bak alt du ser på nettet, ligg det kompliserte kodeprogram.

rekkjefølgja på det du får sjå i nyheits- eller biletstraumen din – og til å gjette kva for annonsar du lettast kan bli nysgjerrig på. Ein algoritme er eigentleg berre ei oppskrift som ei datamaskin treng for å utføre ei oppgåve. Algoritmar kan ha mange ulike mål og jobbar saman for å skape ein heilskap og sortere innhaldet du ser. Det blir litt som med ein middag – han skal smake godt, vere mettande og helst ha grønsaker. Dei krava du stiller til ein god middag, kan samanliknast med krava du har til algoritmane på internett – der dei sorterer alt innhaldet du ser.

synest at du er interessert i?

På YouTube har folk lagt ut milliardar av videoar. Du har ikkje tid til å sjå gjennom alle for å finne ut kva du synest er bra. Det du veit, er at du vil ha filmar som du likar – og som handlar om ting du er interessert i. Jo meir du brukar YouTube, dess større er sjansen for at det neste forslaget YouTube har til ein video du kan sjå, viser deg noko du verkeleg er oppteken av.

Les meir om algoritmar i kapittelet «Kva er den digitale verda?», s. 256.

Men sjølv om dette kan vere hjelpsamt for deg, er det viktig å vere kritisk også her. For dersom du ikkje har kontroll på kva som blir sortert til deg, korleis veit du då kva YouTube har sortert vekk?

Neste gong du er på YouTube, kan du sjå på lista over videoane som er tilrådde for deg. Kva interesser viser desse tilrådingane at du har? Stemmer det med det du sjølv

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

Filterbobler Tenk deg at du sit og slappar av med mobilen. Plutseleg dukkar det opp noko på Instagram som du aldri har lese før, og som du ikkje er interessert i – til dømes at det no er det tilbod på … baderomsfliser?! Kvifor i all verda dukkar det plutseleg opp i straumen din? Det er ein grunn til at du reagerer på dette, for du er jo vand til å få innhald som er tilpassa deg.

Ekkokammer Når algoritmane berre gir deg éin type informasjon, kallar vi det ei filterboble. Då blir du kanskje overraska over kor einig du er i nesten alt du får servert. Men det er ikkje så rart, for vi følgjer jo gjerne folk på sosiale medium som vi er einige med eller ser opp til.

Dersom vi berre engasjerer oss i meiningar som vi allereie er einige i, kan vi fort ha hamna i eit ekkokammer. Eit ekko gjentek det same ein hoiar ut, igjen og igjen. Eit ekkokammer

Vi har ein tendens til å høyre mest på dei som meiner det same som oss. Og algoritmane hjelper oss med å sortere. Etter kvart blir det innhaldet du ikkje likar, sortert heilt vekk, og alt du ser, er innlegg som støttar ditt syn på verda. Men det er også viktig å lytte til folk som har andre meiningar og interesser enn vi sjølve har.

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

er derfor eit bilete på tendensen til at menneske berre er interesserte i dei same meiningane som dei sjølve har – og at desse meiningane dermed blir gjentekne.

Det er med meiningar som med fotball eller shopping: Noko som verkar heilt innlysande for deg i den eine augeblinken, kan plutseleg bli oppfatta heilt annleis i ein annan augeblink. Dersom ein fotballdommar blæs for straffe, og du ikkje skjønar kvifor, kan du først bli rasande. Men så viser reprisen, frå ein annan vinkel, at ein spelar frå favorittlaget ditt faktisk var borti ballen med handa. Noko liknande skjer om du er på shopping og ser den stiligaste jakka i verda i utstillingsvindauget. Du er heilt sikker på at den jakka må du berre ha. Men når du prøver henne eit par minutt seinare, innser du at ho ser rar ut bakfrå. Det kan altså ofte vere nyttig å sjå ei sak frå ulike sider. Jo fleire ulike meiningar vi lyttar til og tenkjer over, dess betre kan vi forstå det som skjer rundt oss. Og det er viktig at vi ikkje berre tenkjer på oss sjølve.

Kvifor trur du det er så viktig at vi også høyrer på menneske som har andre synspunkt enn oss sjølve?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

SAMFUNNSFAG 8 FRÃ&#x2026; CAPPELEN DAMM

K APITTEL 1

KORT FORTALT

Kva er kjeldekritikk? I samfunnsfag er vi opptekne av korleis vi kan utvikle eit samfunn som fungerer best mogleg for alle. For å finne svar på dette må vi vite kva alle treng, ikkje berre vennene våre. Og dersom det aller største målet er at alle skal ha det bra og ikkje vere redde, kan det vere at nokre av ønska våre kjem i konflikt med ønska til andre. Tenk deg at skulen din berre har pengar til éin av to ting: nye stolar eller nye datamaskiner. Kva er det rette valet? Meiningar er ikkje fakta. Og vi kan godt meine ulike ting. Men grunnlaget for meiningane våre må vi byggje på fakta. Fakta byggjer på bevis. Desse bevisa kan det av og til krevje litt arbeid – og kritisk tenking – for å finne. Då er det ekstra viktig å ha gode strategiar for å få avdekt kva som er sant, og kva som er usant. Så snart vi er blitt einige om kva som er sant, kan vi lettare forstå meiningane til andre. Sjølv om vi er ueinige. Du sjølv og algoritmane kan altså lure deg til å tru at alle tenkjer som deg. Det kan vere farleg, fordi det kan føre til at du begynner å sjå verda i svart kvitt. Det kan igjen føre til at du blir meir mottakeleg for falske nyheiter og konspirasjonsteoriar. Derfor er det så viktig at du alltid er på jakt etter informasjon som du veit du kan stole på. Når du møter informasjon i kvardagen – eller søkjer etter informasjon i skulesamanheng – er det opp til deg å vurdere om denne informasjonen er til å stole på, eller ikkje. • Kven seier det? / Kven har komme med informasjonen? • Kvifor seier dei det? / Kva interesse har dei av å dele informasjonen med deg? • Er det brukt primærkjelder eller sekundærkjelder? • Er kjeldene truverdige? • Er kjeldene relevante? • Kjem kjeldene med meiningar eller fakta? • Har kjeldene gode bevis?

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?

KAPITTEL 1 OPPGÅVE 1

OPPGÅVE 3

Kritisk tenking (s. 11–13)

1 Kva er falske nyheiter? Lag ei liste over kva du

Jobb saman med læringspartnaren din og ﬁnn eit døme på ei nyheit som er falsk. Lag ein snapﬁlm eller ei anna form for digital presentasjon der de legg fram «bevisa» for at denne nyheita er falsk. I svaret må de få med dette:

kan gjere for å sjekke om ei kjelde er truverdig. Jobb saman med læringspartnaren din. De kan lage eit tankekart (gjerne digitalt) eller ein kort presentasjon. Del lista med dei andre i klassen. Har de dei same tipsa?

2 Kva er årsakene til at det blir laga falske nyheiter (sjå s. 22–23)?

3 Kva er konsekvensane av å spreie falske nyheiter? Bruk gjerne faktisk.no, medietilsynet.no og «Skolen» frå Cappelen Damm som tilleggskjelder.

OPPGÅVE 2 Kritisk tenking (s. 11–13)

1 Finn ut av kva ein konspirasjonsteori er. Kva er skilnaden på ein konspirasjon og ein konspirasjonsteori?

2 Vel ein av konspirasjonsteoriane nedanfor eller ein du allereie kjenner til, og forklar kva han går ut på. • Jorda er ﬂat. • Månelandinga i 1969 skjedde ikkje. • Verda blir styrt av ein hemmeleg elite – Illuminati. • Area 51 – USA skjuler romvesen på jorda. • Tupac / Elvis / John Lennon er framleis i live.

3 Kjem du på andre konspirasjonsteoriar? 4 Kvifor trur du folk trur på slike teoriar? 5 Kvifor er den påstanden du har funne, ein konspirasjonsteori?

6 Lag ein digital presentasjon for medelevane dine der du presenterer det du har funne ut. Bruk bilete, tekst og tale. Pass på at du brukar fagomgrep aktivt. «Skolen» frå Cappelen Damm, for eksempel, kan vere ei nyttig sekundærkjelde.

SAMFUNNSFAG 8 FRÅ CAPPELEN DAMM

1 Ei grunngiving for kvifor de valde denne saka. 2 Kva bevis fann de for at ho er usann? 3 Kva for eit bevis synest de var det avgjerande for at de ikkje stolar på nyheita? Hugs å grunngi meiningane dykkar, og vis døme. De kan bruke faktisk.no som kjelde til å ﬁnne nyheiter.

OPPGÅVE 4 Kritisk tenking (s. 11–13) Tren på å vurdere om kjelder er truverdige. T.O.N.E står for ﬁre viktige kjenneteikn når du skal vurdere om ei kjelde er truverdig. T = truverdig, O = objektiv, N = nøytral, E = eigna (til bruk).

1 Lag ein tabell Søkjeord

Månelandinga skjedde ikkje. Jorda er ﬂat.

2 Skriv inn søkjeorda «Månelandinga skjedde ikkje», «Jorda er ﬂat». Vel gjerne ﬂeire om du har tid.

3 Kva slags sider kjem opp når du søkjer på desse søkjeorda?

4 Før inn i tabellen dei kjeldene som du tenkjer at du kan bruke, altså dei som oppfyller T.O.N.E.

5 Kva for kjelder fekk de opp som ikkje oppfyller T.O.N.E? Presenter funna for klassen. Hugs å bruke fagomgrep aktivt.

FORDJUPINGSOPPGÅVER

OPPGÅVE 5

OPPGÅVE 7

Påverknad og Er det sant, det som står i nyheitene – omgrepsoppgåve (s. 14–15 og s. 22–23)

Når maskinene bestemmer for deg (s. 26–29)

1 Forklar kva som ligg i omgrepa nedanfor, og kva som er skilnaden mellom dei: • falske nyheiter • propaganda • feilinformasjon • desinformasjon

2 Jobb saman med læringspartnaren din og lag ein plakat de heng opp i klasserommet.

1 Lag eit tankekart over deg sjølv: Kva slags informasjon gir du om deg sjølv? Kva likar du? Kven følgjer du? Kva slags nettsøk gjer du? Kven er vennene dine?

2 Basert på den informasjonen du no gir frå deg: Kva slags reklame og forslag til ting å sjå på / like/ følgje trur du at du får?

3 Gå inn på YouTube og sjekk kva slags søkjeresultat du får.

4 Kva tenkjer du om det du har funne ut?

OPPGÅVE 6 Personlege meiningar og påverknad (s. 24–25) Det ﬁnst mange inﬂuensarar i sosiale medium som prøver å påverke deg.

1 Tavleprat: Kva for inﬂuensarar veit de om? 2 Vel deg ein inﬂuensar. Kva for eit tema snakkar

Er det positivt, negativt eller begge delar? Synest du det er viktig å vere klar over dette? Kan informasjonen du gir om deg sjølv, brukast til noko som er verre enn å få tilpassa reklame?

5 Lag ein digital presentasjon for medelevane dine der du presenterer det du har funne ut. Bruk bilete, tekst og tale. Pass på at du brukar fagomgrep aktivt.

denne inﬂuensaren mest om?

3 På kva måtar ønskte denne inﬂuensaren å påverke deg?

4 Opplever du at du blir påverka? Grunngi svaret.

5 I utlandet gjeld andre reglar for merking av reklame enn i Noreg. Korleis merkar denne inﬂuensaren innlegga sine?

6 Lag ein digital presentasjon for medelevane dine der du presenterer det du har funne ut. Bruk bilete, tekst og tale. Pass på at du brukar fagomgrep aktivt.

OPPGÅVE 8 Kva hugsar du?

1 Jobb saman i læringspar og lag spørsmål frå kapittel 1, skriv inn i eit skjema som dømet nedanfor. Spørsmål

Svar + signatur

Kva tyder kritisk tenking? Kva vil det seie å bli påverka?

2 Gå rundt i klasserommet og still spørsmåla de har laga, til medelevane. Skriv ned svaret du får frå dei du spør. Læraren godkjenner svaret og signerer.

KAPITTEL 1 KVA ER KJELDEKRITIKK?