Naturfag 6 frå Cappelen Damm Grunnbok (kapittel 1) by Cappelen Damm

NATURFAG 6 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok

Guro Barstad Corneliussen Svend Kristian Eidsten (red.)

Nynorsk

© CAPPELEN DAMM AS, Oslo 2022 Materialet i denne publikasjonen er omfatta av føresegnene i åndsverklova. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate i den utstrekning det er heimla i lov eller tillate gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Utnytting i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel. Naturfag 6 frå Cappelen Damm er laga til LK20, fagfornyinga, i faget naturfag og er til bruk på mellomtrinnet i grunnskulen. Kapittel 5 Teknologi er skrive av Erik Løkketangen og Sigbjørn H. Westgård Omsetjing til nynorsk: Totaltekst AS ved Vebjørn Sture Hovudillustratør: Silje Amundsen Faugli Andre illustrasjonar og fotografi: sjå eiga liste Grafisk design: Bøk Oslo AS Omslagsdesign: Tank Design AS Omslagsillustrasjon: Silje Amundsen Faugli Forlagsredaktørar: Guro Barstad Corneliussen og Svend Kristian Eidsten Biletredaktør: Guro Barstad Corneliussen Repro: Narayana Press Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia, 2022 ISBN 978-82-02-60791-3 Utgåve 1 Opplag 1 www.skolen.cdu.no www.cdu.no Denne boka er bunden inn med TROY®. Ei bok som er bunden inn med TROY®, har forsterka omslag. Testar viser at denne innbindinga toler vesentleg hardare bruk over tid samanlikna med bøker utan denne forsterkinga. TROY® er eit registrert varemerke og er patentert av Cappelen Damm AS.

Velkommen! Er du klar for nytt skuleår, nye utfordringar og ny naturfagbok? Gjer oppgåvene og bli kjent med naturfagboka. Lykke til! 1 Leit opp innhaldslista. Kor mange kapittel er det i boka? Kva heiter dei? På kva side begynner kapittel 2? 2 Vel ei overskrift i innhaldslista som du er nysgjerrig på. Finn rett side, og sjå kva du kan lære der. 3 Leit i kapittel 3. Kor mange rammer med «Visste du at» finn du? 4 Leit i kapittel 4. Kor mange rammer med «Utforsk» finn du? 5 Sjå på side 61. Kor mange barn ser du på teikninga? Kva held dei på med? 6 Sjå på teikninga på side 131. Kva slags bilete har blitt teke av armen hans? Kva viser det? 7 Er det oppgåvesider i alle kapitla? Finn du oppgåver andre stader i boka? 8 Finn nokre døme på dyr eller plantar som det er bilete av i boka. 9 På denne sida ser du fleire symbol. Leit i boka, finn du dei same symbola der? 10 Bakarst i boka er det ei liste som heiter «Ord å forstå». Finn lista, og finn ut kva desse orda betyr: blandingsskog, væske, faresymbol, stemmeskifte, optikk, atmosfære

Innhald 1

Spel i naturen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Venn eller fiende?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Økosystem.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Skogen.. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fjellet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Havet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arktis.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Næringskjeder. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Næringsnett. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Næringsnett i skogen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Næringsnett på fjellet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Næringsnett i havet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Næringsnett i Arktis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kven ryddar opp?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Unngå å bli eten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Å spele på same lag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Hardt, vått eller usynleg?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tre fasar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Frå éin fase til ein annan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stoff.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Partiklar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Partiklane står og dirrar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Fare på ferde!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva er farleg?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Faremerke for flammar og eksplosjon.. . . . . . . . . . . . . . . . .

Faremerke for helse.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miljøfare.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fleire faremerke på éin gong. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kvar skal du kaste ting som er faremerkte?.. . . . . . . .

Oppgåver.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Kva skjer i puberteten?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kvifor kjem vi i puberteten?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Frå jente til kvinne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Frå gut til mann.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Hormonbonanza!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Alt er kaos!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Frå flautt til spennande. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Førstemann til vaksen!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Oppgåver. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 5 Teknologi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Ny teknologi frå steinalderen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Teknologi og helse.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Teknologi og spel.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Teknologi og måling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Teknologi og optikk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Teknologi og verdsrommet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Oppgåver. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 6 Kvifor finst det liv på jorda?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Liv.. ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Kvar bør vi leite etter liv?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Universet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Solsystemet vårt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Enorme avstandar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Tyngdekraft.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Oppgåver. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Ord å forstå.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Illustrasjonsliste.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Spel i naturen Du har sikkert spela mange spel? Som brettspelet Ludo? Der er det om å gjere å få alle brikkene sine først til mål. Og du kan fjerne brikkene til andre på vegen.

I naturen er det òg spel. Dyr og plantar spelar med kvarandre og mot kvarandre for å få mat, ein stad å bu og mange barn. Det skal du få lese om no.

LÆR OM

l l l l l l

ulike økosystem kven som et kva i ei næringskjede dyr og plantar som blir vovne saman i næringsnett kven som ryddar opp i naturen korleis plantar og dyr kan unngå å bli etne artar som spelar på same lag

Venn eller fiende? Har du spela brettspel eller digitale spel, så veit du at det handlar om konkurranse. Anten mot deg sjølv eller mot andre. Ofte skal du vere raskare og sterkare enn dei du spelar mot. Andre gonger skal du samarbeide med nokon for å få til noko. Eller kanskje målet med spelet er å samle på ting. Sånn er det i naturen òg.

Sjå for deg at du er i ein skog. Der er det naturlegvis mange tre, men også mange andre plantar og dyr. Det er òg stein, vatn og anna ikkjelevande i skogen. Vi seier at skogen er eit økosystem. Eit økosystem er alt levande og ikkje-levande som finst i eit område.

OPPGÅVE Det er mange som spelar fotball eller handball. Forklar kvifor desse blir kalla lagspel.

Artane som lever i skogen, påverkar kvarandre heile tida. Vi ser nærmare på dyra frå Ludo-brettet på førre side. Musa et frø frå tre og blomstrar. Musefamilien samarbeider om å finne frø eller nøtter frå tre og blomstrar som dei kan ete. Men dei slåst med mus frå andre familiar som vil ete det same. Haren et gras og blomstrar, men prøver å jage bort andre harar som kjem for nær. Reven lever òg mest åleine. Han et både mus og hare. Ugla et mus og bur i reir som ho byggjer i holrom i trea. Frøa til plantane blir spreidde når dyra søler, når dei bæsjar ut bær med frø, eller når frø set seg fast i pelsen deira. Musa, haren, reven og ugla brukar tre, bakken eller steinar til å lage seg eit bol, reir eller hi dei kan bu i. Skogen er altså eit økosystem. Artar konkurrerer med kvarandre i alle økosystem, for alle treng mat og ein stad å bu. For å få til det må dei vinne over andre, eller samarbeide med dei.

ORD Å FORSTÅ levande – dei som pustar, et eller driv fotosyntese, og som kan formeire seg. Dyr, plantar, sopp og bakteriar er levande. ikkje-levande – ting i naturen som ikkje pustar, et eller driv fotosyntese sjølve, og som ikkje kan formeire seg, t.d. stein, luft og vatn økosystem – alt som finst i eit område, både levande og ikkje-levande

ORD Å SNAKKE OM samarbeide, system, område, art, konkurrere, organisme, samspel

Dette er ein del av samspelet i naturen.

kapittel 1 spel i naturen

Økosystem Kva typar økosystem har vi? Kvifor lever ganske like dyr i heilt ulike økosystem? No får du vite meir om dette.

Du las på førre side at eit økosystem er alt levande og ikkje-levande i eit område. Det levande er sjølvsagt dyr og plantar, men også sopp og bakteriar.

salamander

Det er kanskje rart at vi har med ikkjelevande ting i eit økosystem. Det er fordi desse påverkar kven som kan leve der. Nokre døme er jord og stein, vatn, vind, lys og temperatur. Vi har store og små økosystem, både i vatn og på land. Her får du nokre døme: • eit hav • ein innsjø • ei elv eller ein bekk • ei myr • ein ørken • ein åker eller ei eng • ein skog • fjellet • Arktis Ulike dyr og plantar lever i ulike økosystem. Nokre artar likar eit økosystem med mykje vatn, andre artar vil helst ha det veldig tørt. Nokre vil ha det mørkt, andre vil ha det lyst. Nokre vil ha det varmt, andre vil ha det kaldt. No skal vi sjå på nokre døme.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

firfisle

ORD Å FORSTÅ Arktis – det området av hav og land som ligg rundt Nordpolen

ORD Å SNAKKE OM sopp, bakteriar, myr, ørken, Arktis, salamander, firfisle, pels, hi

Salamander og firfisle

Salamandrar og firfisler ser ganske like ut. Salamandrar likar seg best i pyttar og dammar. Firfisler trivst best på land. Begge har ein kropp og levemåte som passar til det økosystemet dei lever i. Firfisler lever på tørre stader der dei kan varme opp kroppen sin i sola. De har tjukke skjel som gjer at dei ikkje tørkar ut. Dei klekkjer egga sine på land.

OPPGÅVER 1 Kan ein by vere eit økosystem? Diskuter i klassen. 2 Kan det vere eit eige økosystem under ein stein?

Salamandrar likar seg best i nærleiken av dammar og pyttar. Dei må halde seg våte for å unngå å tørke ut. De legg egga sine i vatn.

Brunbjørn og isbjørn

Brunbjørnen og isbjørnen ser òg ganske like ut. Brunbjørnen likar seg best i skogen. Isbjørnen lever i arktiske strøk der det alltid er snø og is, og kaldt.

brunbjørn

Brunbjørnen har brun pels som gjer han vanskeleg å oppdage i skogen. Han et bær og anna det er vanskeleg å finne om vinteren. Han søv seg gjennom vinteren i hiet sitt, utan å ete noko særleg. Isbjørnen har kvit pels som gjer han vanskeleg å oppdage i snøen. Han har tjukkare pels enn brunbjørnen og svart snute, tunge og hud som utnyttar varmen frå solstrålane. Han et sel og andre dyr som er der heile året, så han søv ikkje i hi.

VISSTE DU AT Isbjørnen har fantastisk god luktesans. Han kan fange opp lukta av eit dødt, rote dyr som ligg 3 mil unna! isbjørn

kapittel 1 spel i naturen

Skogen Meir enn halvparten av alle artane vi veit om i heile verda, lever i skog. No skal du få lese meir om skogen, som er det viktigaste økosystemet i verda. Ein skog er eit område der det står tett med høge tre. Då er det ikkje så mykje lys frå sola som når ned til bakken. Plantar og dyr som lever i tett skog, må derfor tole å leve i skuggen. Omtrent 37 prosent av Noreg er dekt av skog. Det er mest barskog, men også ein del lauvskog eller ei blanding av bartre og lauvtre.

Granskog

Gran har tett med greiner som er dekte av barnåler. Derfor er det ganske mørkt på skogbotnen. Grana veks der det er ganske fuktig jord. På skogbotnen er det mykje mose og blåbærlyng. Det er ikkje så mange blomstrar som veks her, for dei treng meir lys.

OPPGÅVE På kva måtar påverkar mennesket skogen som økosystem? Diskuter i klassen.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Furuskog

Furu har ikkje så tett med greiner. Derfor er det lysare på skogbotnen. Furu veks der det er ganske tørt.

barskog – skog der dei fleste trea har barnåler

På skogbotnen er det mykje lav og tyttebærlyng.

lauvskog – skog der dei fleste trea har blad

Lauvskog

blandingsskog – skog med både bartre og lauvtre

Lauvtrea har tynne blad på greinene sine. Desse sit ikkje så tett som barnålene i barskogen, så det kjem meir lys ned til bakken. Det er ekstra lyst om våren, før lauvtrea får blad. Då veks det fram mange blomstrar på bakken. Det veks mange buskar og blomstrar i lauvskogen.

ORD Å FORSTÅ

ORD Å SNAKKE OM skugge, barnåler, mose, lav, lyng, bork, trestamme, kongle, pattedyr

Døme på lauvtre er bjørk, lønn, osp, eik og selje.

Dyreliv i skogen

Trea i skogen er fulle av dyr. Det er mange insekt som lever under borken på trea. Fuglar byggjer reir på greinene eller i hol i trestammen. Fuglane kan hakke i borken på trea og finne insekt. Elg, hare og rådyr et knoppar, blad og kvister. Ekorn og mus et konglar og nøtter. Maur byggjer tuer inntil stammane. Det er ikkje berre i sjølve trea det er liv. Fuglar og insekt flyr rundt. Det finst store pattedyr som til dømes elg og bjørn, og små pattedyr som mus og ekorn. Nokre pattedyr grev seg hi i bakken. Jorda er full av meitemark, bakteriar, insekt og andre smådyr. Det er mykje med skogen som er bra for dyra. Det er lett å finne gøymestader. Trea vernar mot både vind og kulde. Det er mykje mat der.

VISSTE DU AT Hønsehauken er ein rovfugl som kan leve i skog der trea står tett i tett. Han er kjempeflink til å fly, han flyr lynraskt mellom trea utan å krasje med dei.

kapittel 1 spel i naturen

Fjellet I fjellet kan det vere ganske tøffe vêrforhold. La oss sjå på kva som er typisk for økosystemet heilt oppe på snaufjellet. Det er tøft å vere ein plante eller eit dyr på fjellet. Du må tole at det er kaldt, og at det blæs mykje. Det kan vere flekker eller område der det ligg snø heile året. Og når sola skin, strålar det ekstra sterkt. Det finst vatn i elvar, innsjøar og pyttar, og det er vått på myrane. Men elles er det ganske tørt på fjellet. Og som namnet seier, det er mykje fjell og stein der.

ORD Å FORSTÅ snaufjell (høgfjell) – område i fjellet som ligg så høgt at det ikkje veks tre der formeire seg – lage frø eller ungar

ORD Å SNAKKE OM snau, lunt, blomstring

VISSTE DU AT Den svenske botanikaren Carl von Linné kalla plantearten musøyre for verdas minste tre. Musøyre er ein vanleg fjellplante som veks på snaufjellet. Han blir berre 3 cm høg, så vi reknar han ikkje eigentleg som eit tre. Men sidan han har bork og ved, som tre, rekna Linné han som eit tre. Kvifor trur du planten har fått namnet musøyre?

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

OPPGÅVE Finn namnet på to planteartar og to dyreartar som lever på snaufjellet.

Planteliv på fjellet

Snøen ligg lenge på fjellet før han smeltar om våren. Då blir sommaren kort. Fjellplantane må formeire seg raskt, så nye plantar rekk å vekse seg sterke før det blir kaldt igjen. Nokre artar «kviler» nokre år mellom kvar blomstring. Plantane på snaufjellet veks ofte tett saman nede ved bakken. Der er det lunt og ikkje så lett å blåse av garde. Det er mykje lav og mose på snaufjellet, men ingen tre. Fjellplantane toler ofte meir kulde enn andre plantar. Nokre, til dømes svævene, har hår som held dei varme. Og andre, som issoleie, vender blomstrane sine mot sola for å fange opp mest mogleg varme. Issoleie veks nesten heilt opp til toppen av Galdhøpiggen. Det er det ingen andre blomstrar som gjer. Fjellplantane må òg tole å klare seg lenge utan vatn. Nokre har tjukke blad som dei lagrar vatn i. Rosenrot er eit døme.

Svævene har hår på stilken.

Rosenrot har tjukke blad.

kapittel 1 spel i naturen

Dyreliv på fjellet

Sidan sommaren er så kort, må også dyra formeire seg raskt. Dei fleste et så mykje mat i løpet av sommaren at dei legg på seg. Då kan dei tole å ikkje ete så mykje mat om vinteren.

Røyskatten er kvit om vinteren.

Pattedyr som jerv, fjellrev og villrein har ekstra tjukk pels. Fleire pattedyr og fuglar skiftar farge så dei er brune eller grå om sommaren og kvite om vinteren. Då er det ikkje så lett for fiendar å sjå dei. Fjellrev, røyskatt og rype er døme på slike.

Bloddropesvermaren har mørk farge og hår på kroppen.

Fjellrevane har tjukk pels.

Om sommaren gøymer mange insekt seg nede på bakken, der plantar og stein vernar dei mot regn, kulde og vind. Når vinden stilnar og sola skin, myldrar det fram med insekt i lufta. Mange fjellinsekt har mørke fargar. Dei fangar opp varmen frå sola betre enn lyse fargar. Dei kan ha hår på kroppen som hjelper dei å halde varmen. Nokre insekt toler ekstrem kulde. Insekta kan òg bruke fleire år på å utvikle seg frå egg til vaksen. Nokre dyr lever på fjellet berre om sommaren. Når det blir vinter og kaldt, trekkjer dei ned til låglandet, der det er varmare, mindre snø og mange tre som vernar dei mot vinden. Rype, rev og villrein er døme på artar som kan forlate snaufjellet når det blir kaldt og utriveleg der.

ORD Å SNAKKE OM trekkje

VISSTE DU AT Du likar kanskje ikkje å lese om dyr som et kvarandre. Men tenk på dette: Om ingen åt mus, ville det blitt veldig mange mus på fjellet. Dei får nemleg mange ungar. Det ville vore mus overalt! Etter kvart ville dei ikkje funne meir mat å ete. Dei ville ha svolte i hel. Det er ikkje så hyggjeleg, det heller?

kapittel 1 spel i naturen

Havet Nesten tre firedelar av jordkloden er dekt av hav. Dyr og plantar som lever i havet, må tole det salte vatnet. La oss sjå på det som lever i dette økosystemet.

ORD Å FORSTÅ alge – plante som lever i havet tang og tare – store algar som veks på grunt vatn, nær land. Dei er festa til botnen med små røter. planteplankton – bitte små algar som driv fritt rundt i havet

ORD Å SNAKKE OM grunt, tidvatn, lågvatn, fotosyntese

Inntil land er det som regel ikkje djupare enn at vi kan sjå ned til botnen. Men langt til havs kan det vere veldig djupt. Så djupt at solstrålane ikkje når heilt ned til botnen. Då er det heilt mørkt på botnen, og det er nesten ingenting som kan leve der. Men på grunnare vatn er det eit yrande liv!

Planteliv i havet

Er det plantar i havet, spør du kanskje? Svaret er ja, det er mange plantar i havet. Dei heiter algar. Det er lett å vikle seg inn i tang og tare når du badar i saltvatn. Og det er mange bitte små algar som heiter planteplankton, som driv rundt i havet. Dei kan vere så små at du treng mikroskop for å sjå dei. Algane som er festa til botnen, som tang og tare, må tole at vatnet trekkjer i dei utan at dei losnar. Tidvatnet gjer at område heilt inntil land står tørre når det er lågvatn. Algar som veks her, må tole å stå både i vatn og på land. Algane er ikkje så kravstore, dei lagar maten sin sjølve gjennom fotosyntesen. Hugsar du kva plantane treng for å drive fotosyntese?

OPPGÅVE Tangen på biletet til venstre heiter blæretang. Teikn korleis du trur sagtang ser ut. Finn bilete av han etterpå. Liknar teikninga di?

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Kråkebollar kan suge seg fast til underlaget.

Dyreliv i havet

På botnen Dyr som lever på havbotnen nær land, må tole å bli trekte fram og tilbake av bølgjer. Nokre, som sjøstjerner og kråkebollar, har små føter som dei kan suge seg fast til botnen med. Fleire typar skjel og sniglar kan òg feste seg til botnen. Fiskane sym rundt, men nokre av dei fiskane som lever på botnen, er heilt flate. Då kan dei gøyme seg for fiendar eller liggje på lur for å ete nokre smådyr. Kva dyr har du sett under vatn?

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

ORD Å FORSTÅ dyreplankton – små dyr som driv fritt rundt i havet kril – lite krepsdyr som er viktig mat for fisk og kvalar bardar – det bardekvalane silar vatnet gjennom for å få i seg mat gjeller – organ som dyr som lever i vatn, pustar med

ORD Å SNAKKE OM sjøstjerne, kråkebolle, skjel, snigel, kval, sel, gjeller

Fritt i vatnet Fiskar, kvalar og selar sym rundt i havet. Kroppane deira er lange og smale, og dei er flinke til å symje. Kvalar og selar må opp til overflata for å puste inn luft. Fiskane er alltid under vatn, og pustar med gjeller.

Dette er kril. Desse bitte små krepsdyra er god mat for mange dyr i havet.

Det er òg mange små dyr i havet. Dei heiter dyreplankton og er viktig mat for større dyr. Kril er eit døme på dyreplankton.

VISSTE DU AT Nokre kvalar har bardar og ikkje tenner. Bardane ser ut som ein børste med stive hår som sit tett i tett. Desse kvalane gapar, sluker masse vatn, og silar så ut vatnet gjennom bardane. Så et dei fiskane eller dei bitte små krepsdyra som blir igjen i munnen når vatnet er sila ut.

kapittel 1 spel i naturen

Arktis Arktis er området som ligg rundt Nordpolen. Berre litt meir enn ein tredel er land, resten er hav. Både land og hav er dekt av is og snø det meste av året. Vi ser på Svalbard som eit døme på eit arktisk økosystem. Arktis er eit stort område. Dei norske øygruppene Svalbard og Jan Mayen er i Arktis. Meir enn halvparten av Svalbard er dekt av isbrear heile året. Det er kaldt og blæs mykje. Det er endå meir krevjande for plantar og dyr å leve her enn det er på snaufjellet. Det er midnattssol om sommaren og mørketid om vinteren.

Planteliv på Svalbard

Det er ikkje så mykje planteliv å finne i arktiske strøk. Det meste av bakken er dekt av isbrear heile året, og plantar kan jo ikkje vekse i isen. Noko av bakken kjem fram om sommaren, men han er heilt frosen. Berre det øvste laget av bakken tinar om sommaren, og då må plantane vere raske med å vekse og blomstre før alt frys til is igjen. Det er ingen tre eller buskar på Svalbard, men det er ein del mose og lav. Det veks nokre blomstrar der, men berre på stader der det er spesielt lunt og snøfritt. Døme på plantar er polarvier, polarsoleie og svalbardvalmue.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Ingen andre blomstrar veks så langt nord som svalbardvalmuen.

OPPGÅVE Kvifor trur du fleire av artane som blir nemnde i teksten, har namn som begynner med polar?

Dyreliv på Svalbard

Det er ikkje så veldig mange dyr som klarar å leve på Svalbard. Svalbardrein og fjellrev (polarrev) er kortare, og har endå tjukkare pels, enn dei som lever på snaufjellet. Isbjørnen er òg godt tilpassa. Den las du om på s. 11.

Eit tjukt lag med spekk held kvalrossen varm.

Kvalar og selar har eit tjukt lag med spekk som gjer at dei held seg varme. Det er ein del fuglar på Svalbard om sommaren, men dei trekkjer til varmare strøk om vinteren. Svalbardrype er den einaste fuglearten som er på Svalbard heile året. Det finst fuglefjell på Svalbard, der det er mange sjøfuglar som kjem om sommaren for å hekke. Det er nokre insekt og andre småkryp på Svalbard. Desse toler å bli veldig kalde, og nokre av dei kan tole temperaturar langt under 0 °C, utan at dei frys i hel.

ORD Å FORSTÅ fuglefjell – bratt fjellvegg der det er tett i tett med sjøfugl som hekkar

ORD Å SNAKKE OM Nordpolen, isbre, midnattssol, mørketid, blomstre, lunt, spekk, hekke

kapittel 1 spel i naturen

Næringskjeder Når vi studerer eit økosystem, er det viktig å få oversikt over kven som et kva. No får du vite kva ei næringskjede er. Du las at mus og hare et plantar og frø. Dyr som berre et plantar, heiter planteetarar. Du las òg at ugle og rev et mus og hare. Dyr som et andre dyr, heiter kjøttetarar. Vi kan setje opp ei rekkje med ein plante, ein planteetar og ein eller to kjøttetarar. Vi set pil mellom dei for å vise kven som et kven. Vi kallar ei slik rekkje for ei næringskjede. Det vanlegaste er at det er tre ledd i ei næringskjede, men det hender at det er fire eller av og til fem ledd.

Skal reven stå før eller etter haren i ei næringskjede?

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

ORD Å FORSTÅ planteetar – dyr som et plantar kjøttetar – dyr som et kjøtt næringskjede – ei oversikt som oftast viser ein plante, ein planteetar som et planten, og ein kjøttetar som et planteetaren produsent – ein plante som lagar sin eigen mat forbrukar – eit dyr som et plantar eller andre dyr altetar – eit dyr som et både plantar og dyr

OPPGÅVE På biletet ser du ein ringhalelemur som vil ete ein augestikkar. Begge er forbrukarar, men er dei planteetarar eller kjøttetarar?

Ein treng ikkje springe for å jakte! ORD Å SNAKKE OM kjøtt, ledd, produsere, forbruke

Produsentar

Plantane lagar sin eigen mat. Eit anna ord for å lage er å produsere. Vi seier at plantane er produsentar. Det er alltid ein plante først i næringskjeda.

Forbrukarar

Alle dyr må ete mat for å leve. Vi kan seie at dei brukar opp det dei et. Vi seier at dyr er forbrukarar. Både planteetarar og kjøttetarar er forbrukarar. Planteetaren står etter planten i næringskjeda. Kjøttetarane står til sist i næringskjeda.

Litt av alt!

Mange dyr et både plantar og kjøtt. Brunbjørnen er eit døme på ein slik art. Han et like gjerne plantar og bær som maur og elg. Vi kallar brunbjørnen for ein altetar. Det er fordi han et alt!

På jakt etter noko godt under vatn!

kapittel 1 spel i naturen

Døme på næringskjeder Det finst mange næringskjeder i ulike økosystem.

Skogen I skogen blir frøa i ein grankongle etne av eit ekorn. Ekornet blir ete av ein hønsehauk. Næringskjeda består av tre ledd og ser sånn ut: Fjellet På snaufjellet et eit lemen planten storr. Lemenet blir ete av ein fjellrev. Næringskjeda består av tre ledd og ser sånn ut: Havet I havet blir planteplankton ete av kril. Ein bardekval et kril. Næringskjeda består av tre ledd og ser sånn ut:

VISSTE DU AT Blåkvalen er det største dyret i verda. Han blir 30 meter lang og kan vege 190 tonn. Du trur sikkert at dei et store dyr? Nei, blåkvalen er ein bardekval som berre et kril. Kril er eit lite krepsdyr som ikkje blir meir enn 2–5 cm langt. Ein vaksen blåkval kan ete fire tonn kril om dagen, det blir tusenvis av kril i kvar einaste munnfull!

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Arktis I Arktis blir planteplankton ete av hoppekrepsar. Hoppekrepsar blir etne av ei sild. Silda blir eten av ein sel. Selen blir eten av ein isbjørn. Næringskjeda består av fem ledd og ser sånn ut:

Utforsk Finn to stader i nærmiljøet der det er mange tre. Éin stad med bartre og éin med lauvtre. Grav ned syltetøyglas på dei to stadene så opninga står heilt jamt med bakken. Legg ein fuktig mosedott i kvart glas. Set plater litt over glasa så det ikkje kjem regn ned i dei. La fellene stå til neste dag. Undersøk fellene. Ta bilete av fangsten. Finn de ulike småkryp i dei to områda?

kapittel 1 spel i naturen

Næringsnett Det er ikkje berre ekorn som finn mat i grantre. Alt frå små insekt til store elgar finn mat i grantre. Dette kjem ikkje fram i ei næringskjede. No skal du få sjå korleis fleire næringskjeder kan vevast saman i eit næringsnett.

Eit nett av næringskjeder

Dyra i næringskjedene du las om på dei førre sidene, et ikkje berre éin type mat. Dei kan ete fleire ulike planteartar eller fleire ulike dyreartar. Og mange et både plantar og dyr.

ORD Å FORSTÅ næringsnett – oversikt over kven som et kva i eit økosystem modell – forenkling av røynda

ORD Å SNAKKE OM nett

For å sjå kven som et kva i eit økosystem, kan vi lage ei oversikt, nesten som eit tankekart. I oversikta blir plantar og dyr i ulike næringskjeder vovne saman i eit nett. Eit slikt nett av ulike næringskjeder heiter eit næringsnett. Eit næringsnett viser altså samanhengen mellom fleire næringskjeder. Vi set opp namna på artane vi tek med i eit næringsnett. Så set vi piler som går frå den som blir eten, og til den som et. Det hadde blitt kaos om vi skulle sett absolutt alle artar i eit økosystem inn i eit næringsnett. Det hadde blitt eit nett av hundrevis, kanskje tusenvis, av artar. Vi forenklar derfor det kompliserte samspelet i naturen, og vel ut nokre artar som er ekstra viktige for økosystemet. Både næringskjeder og næringsnett er altså forenklingar av det ekte livet i naturen. Vi kallar dei modellar av røynda. Når vi brukar modellar av samspelet i naturen, blir det enklare for oss å sjå samanhengar og system i ei elles komplisert verd. På dei neste sidene får du sjå døme på næringsnett i skogen, på fjellet, i havet og i Arktis.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

OPPGÅVE Kva forbind du med ordet «nett»? Edderkoppnett? Internett? Fiskenett? Nettinggjerde? Snakk saman i klassen om nett de kjenner til, og om korleis dei passar til det de no har lært om næringsnett.

Energitap i næringskjeder Du har lært at plantane brukar energien frå solstrålane til å lage sin eigen mat (sukker) i fotosyntesen. Planten brukar ein del av energien frå sukkeret sjølv, men mykje energi blir lagra i planten. Det er denne lagra energien som blir overført frå planten og vidare til planteetaren. Solenergien som planten brukte i fotosyntesen, har altså enda opp i ein planteetar, eitt steg opp i næringskjeda. Om planteetaren så blir eten av eit anna dyr, blir energien overført vidare til kjøttetaren. Det er altså energien frå sola som dannar grunnlaget for all energi i heile økosystemet!

Kvar blir det av energien? Når eit lemen spring omkring på fjellet, brukar det energi til å flytte beina sine, pumpe blod rundt i kroppen, puste inn og ut, og halde varmen. Mesteparten av energien frå maten lemenet et, blir altså brukt til å halde lemenet i live. Lemenet brukar òg noko energi til å vekse. Det er denne energien som blir overført vidare i næringskjeda. Sidan dyra brukar mykje av energien i maten dei et, til å halde seg i live, er det altså stadig mindre energi som blir overført frå ledd til ledd i ei næringskjede.

kapittel 1 spel i naturen

Næringsnett i skogen Likar du blåbær? Det er du ikkje åleine om! La oss sjå nærmare på eit næringsnett i skogen. På teikninga av næringsnettet frå barskogen ser du at det går piler frå blåbær til både ekorn, hare, rådyr, elg og bjørn. Alle likar blåbær! Det betyr ikkje at det er yndlingsmaten til alle desse dyra, men alle kan ete litt blåbær. Anten blåbæra, blåbærlyngen eller begge delar. Bruk tid til å bli kjent med næringsnettet frå skogen. Vi kunne teke med mange fleire artar, men då hadde det blitt veldig vanskeleg å forstå. Kva et hønsehauken? Kva et ekornet? Kva et bjørnen? Kor mange ledd kan du telje frå ein plante og oppover i næringsnettet? Du las om ei næringskjede frå skogen tidlegare i kapittelet. Finn du igjen den same planten og dei same dyra i næringsnettet? Du ser at det går prikkete piler frå elg til hønsehauk og rev. Dette betyr ikkje at hønsehauk og rev jaktar og drep elg for å ete dei. Men om det ligg ein død elg i skogen, er det mange dyr som et av han. Rev og hønsehauk òg. Den prikkete pila frå rådyr til hønsehauk betyr på same måte at hønsehauk et av eit dødt rådyr, men at han ikkje drep det sjølv. Det går ei pil frå rådyr til rev. Reven klarar vanlegvis ikkje å drepe vaksne rådyr, men han kan drepe og ete rådyrkalvar.

OPPGÅVE

ORD Å FORSTÅ

Læraren deler ut næringsnettet. Teikn inn mennesket i næringsnettet. Set piler frå det vi et, og til mennesket i næringsnettet. Er det nokon i næringsnettet som et oss?

rådyrkalv – ungen til rådyr

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

ORD Å SNAKKE OM lyng

grøne piler peikar til planteetarar raude piler peikar til kjøttetarar

kapittel 1 spel i naturen

Næringsnett på fjellet Du har lese om ei næringskjede som inneheld lemen og fjellrev. La oss sjå nærmare på korleis desse inngår i eit næringsnett på fjellet. Fjellreven elskar å ete lemen. Det er det aller beste han veit! Om sommaren er det ofte lett for fjellreven å fange lemen. Men om vinteren, når lemena held til under snøen, er dei ikkje så lette å finne. Kva gjer fjellreven då? Jerven klarar å drepe og ete reinsdyr. Men han klarar ikkje å ete heile på ein gong, og då kjem gjerne fjellreven for å ete av det døde dyret. Dette viser vi på teikninga av næringsnettet ved at det går ei heil pil frå reinsdyret til jerven, og ei prikkete pil frå reinsdyret til fjellreven. Det går piler frå omtrent alle dyra til kongeørn. Kongeørna klarar ikkje å drepe vaksne reinsdyr. Men ho klarar å drepe ungar. Derfor står det så mange piler til kongeørna. Du ser at reinsdyr et både gras, bærlyng og lav. Det er ikkje så mykje næring i lav, så det et reinen mest av om vinteren, når det ikkje er så mange andre plantar å finne. Bruk tid til å bli kjent med næringsnettet frå fjellet. Vi kunne teke med mange fleire artar, men då hadde det lett blitt veldig vanskeleg å forstå. Kva et fjellrypa? Kva et jerven? Kor mange ledd kan du telje frå ein plante og oppover i næringsnettet? Du las om ei næringskjede frå fjellet tidlegare i kapittelet. Finn du igjen den same planten og dei same dyra i næringsnettet? Korleis passar mennesket inn i dette næringsnettet?

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

ORD Å SNAKKE OM næring

grøne piler peikar til planteetarar raude piler peikar til kjøttetarar

kapittel 1 spel i naturen

Næringsnett i havet Spekkhoggaren er ein glupsk kval. La oss sjå nærmare på korleis han og andre inngår i eit næringsnett i havet.

Når du ser på teikninga av spekkhoggar og bardekval, så skulle du tru at dei åt omtrent det same? Men slik er det ikkje, dei et heilt ulik mat! Sjå på teikninga av næringsnettet i havet og sjå kva spekkhoggaren et, og kva bardekvalen et. Det er ganske stor skilnad! Vi har valt å ta med fiskeartane sild og torsk på teikninga av næringsnettet. Men det er tusenvis av fiskeartar i havet! Mange fiskeartar et fiskar som er mindre enn dei sjølve. Vi kunne ha teikna ei ganske lang næringskjede frå små til store fisk! Du synest kanskje det er rart at det er med fuglar i næringsnettet for havet? Dei lever jo ikkje i havet! Dei er med i næringsnettet fordi det dei et, kjem frå havet. Mange kan dykke ganske langt ned på jakt etter mellom anna fisk, skjel og krepsdyr. Bruk tid til å bli kjent med næringsnettet frå havet. Vi kunne teke med mange fleire artar, men då hadde det lett blitt veldig vanskeleg å forstå. Kven er det som et planteplankton? Kva et selen? Kven et sild? Kor mange ledd kan du telje frå planteplankton og oppover i næringsnettet? Du las om ei næringskjede frå havet tidlegare i kapittelet. Finn du igjen dei same organismane i næringsnettet?

OPPGÅVE Korleis passar mennesket inn i dette næringsnettet? Du har lese at næringsnett viser kva dyr som et kvarandre. Påverkar mennesket organismane i dette næringsnettet på andre måtar enn ved å ete dei?

ORD Å SNAKKE OM glupsk, organisme

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

grøne piler peikar til planteetarar raude piler peikar til kjøttetarar

kapittel 1 spel i naturen

Næringsnett i Arktis Du kan lese om isbjørnen fleire stader i denne boka. La oss sjå nærmare på korleis ho inngår i eit næringsnett i Arktis. Sel er yndlingsmaten til isbjørnen. Det er veldig mykje god mat i ein bardekval òg, men den klarar ikkje isbjørnen å drepe. Men om han finn ein død bardekval, har isbjørnen mat i fleire dagar. Dette er vist ved at det går ei prikkete pil frå bardekval til isbjørn på teikninga av næringsnettet. Vi har teikna ei sild i næringsnettet. Det betyr ikkje at selar og sjøfuglar ikkje et andre fiskeartar enn sild. Men det er ein viktig fiskeart i Arktis, så derfor valde vi akkurat den. Mange fiskeartar et fisk som er mindre enn dei sjølve. Vi kunne ha bygd opp ei lang næringskjede av berre fisk! Bruk tid til å bli kjent med næringsnettet frå Arktis. Kven er det som et hoppekreps og kril? Kva et sjøfuglane? Kven et sel? Kor mange ledd kan du telje frå planteplankton og oppover i næringsnettet? Du las om ei næringskjede frå Arktis tidlegare i kapittelet. Finn du igjen dei same organismane i næringsnettet?

VISSTE DU AT Tjuvjoen er ein frekk fugl. Han kan fange fisk sjølv, men han likar best å stele fisk som andre sjøfuglar har fanga. Han har eit passande namn, synest du ikkje?

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

grøne piler peikar til planteetarar raude piler peikar til kjøttetarar

kapittel 1 spel i naturen

Kven ryddar opp? Mange dyr og plantar blir etne. Men veldig mange døyr av andre grunnar. Kvifor ligg det ikkje fullt av døde dyr og plantar i skogen, på fjellet, i havet og i Arktis? No skal du få lese om dei som ryddar opp i naturen. Du har lese at rev og hønsehauk et elg og rådyr om dei finn dei døde i skogen. Du har òg lese at isbjørnen kan ete ein død bardekval. Døde dyr som ligg i naturen, og som andre dyr kan ete, blir kalla åtsel. Og dyr som et åtsel, heiter åtseletarar. Så reven, hønsehauken og isbjørnen er døme på åtseletarar i næringsnetta våre. Det finst åtseletarar i dei fleste dyregrupper. Åtseletarane ryddar opp så det ikkje blir liggjande døde dyr rundt omkring. Men dei et gjerne ikkje opp heile dyret. Det er som regel igjen nokre restar. Restane er det millionar av mark, larver, biller og andre insekt, edderkoppar, soppar og bakteriar som tek seg av. Vi seier at dei bryt ned døde plantar og dyr. Vi kallar dei nedbrytarar.

OPPGÅVE Teikn eit krinsløp som består av ein produsent, ein planteetar, ein kjøttetar og ein nedbrytar.

ORD Å SNAKKE OM næringsstoff, krinsløp, fordøye, bryte ned

Å bryte betyr å rive, slite eller brekke laus noko. Ein nedbrytar et restar av døde plantar, døde dyr og bæsj. Då blir restane delte i endå mindre bitar etter kvart som dei ulike nedbrytarane et. Til slutt har det døde blitt brote ned til næringsstoff, vatn og karbondioksid. Dette er stoff som dei grøne plantane, ved hjelp av sollys, kan bruke til å lage maten sin av. Åtseletarar og nedbrytarar sørgjer for at døde dyr og plantar blir brotne ned til stoff som plantane kan lage mat av. Dei sørgjer altså for at stoffa i naturen går i krinsløp og kan brukast på nytt.

Ramnen et på eit dødt rådyr.

VISSTE DU AT Tenk deg at du lagar eit skoavtrykk på skogbotnen. Berre i dette eine skoavtrykket og ti centimeter vidare ned i jorda kan det finnast meir enn tre millionar dyr! Det er alt frå bitte små bakteriar og sopp til larver, skrukketroll, biller, edderkoppar og meitemark. Alle desse er nedbrytarar. Tenk på det, neste gong du går på tur!

ORD Å FORSTÅ Meitemarken er ein nedbrytar. Han grev seg gjennom jorda ved å ete jorda framfor seg og bæsje ho ut bak. Han et også blad, gras og kvister som han trekkjer med seg ned i jorda. Dei fordøya blada kjem òg ut i bæsjen.

åtsel – eit dødt dyr

Gangane meitemarken grev, og det han bæsjar ut, blir til jord med mykje luft og næring til plantane som veks der.

næringsstoff – stoff som alt levande treng for å verke som det skal

åtseletar – eit dyr som et døde dyr nedbrytar – dyr, bakterie eller sopp som bryt ned ein plante eller eit dyr i mindre delar

kapittel 1 spel i naturen

Unngå å bli eten No har vi snakka mykje om kven som et kva i naturen. Men det er jo ikkje så gøy å bli eten! No skal du få lese om kva plantar og dyr kan gjere for å unngå å bli etne.

Å vere motbydeleg

Nokre plantar og dyr smakar vondt eller er giftige. Då får dei vere i fred for svoltne dyr. Blada til kvitveisen er blant mange plantedelar som er giftige. Giftfroskane, som lever i Sør- og MellomAmerika, er eit døme på dyr som er giftige.

giftfrosk

Har du nokon gong teke på ei marihøne eller hatt ho sitjande på handa? Då kan det hende du har merka at ho sprøytar ut noko seigt som luktar vondt? Det er fleire andre biller òg som sprøytar ut eit stoff som luktar og smakar skikkeleg vondt, når ein fiende nærmar seg. Då vel fienden heller å finne noko anna å ete.

Har du stukke deg på tornar på roser nokon gong? Plantar kan ha tornar på stilkene og blada sine som gjer at planteetarar ikkje et dei. Dyr kan ha hardt skal eller piggar som gjer dei vanskelege å ete. Skjelpadder og piggsvin er døme på dette. Veps, bier og humler har ein brodd dei kan stikke med når dei kjenner seg truga.

ORD Å SNAKKE OM marihøne

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

motbydeleg, giftig, brodd, bakgrunn

Å åtvare

Korleis veit dyr at eit dyr dei vil ete, er giftig? Mange giftige dyr har sterke fargar. Det åtvarar dyr mot å ete dei. Marihøna er sterkt raud med svarte prikkar. Giftfroskar kan vere gule, raude, grøne og blå og har gjerne svarte striper. Veps har gule og svarte striper. Alle desse har varselfargar som åtvarar dyr mot å ete dei.

Ser du noko dyr her?

Kva signaliserer vepsen?

ORD Å FORSTÅ kamuflere seg – gå i eitt med omgivnadene varselfarge – sterk farge som er godt synleg, og som åtvarar mot noko

Å vere usynleg

Nokre dyr har fargar eller kroppsdelar som gjer at dei er vanskelege å sjå mot bakgrunnen. Vi seier dei kamuflerer seg. Det er til dømes nokre insektlarver som ser akkurat ut som ein kvist. Og både blekksprutar og kameleonar kan skifte farge så dei går i eitt med bakgrunnen. Fiskar som lever på havbotnen, er heilt flate og har same farge som botnen. Det gjer dei vanskelege å oppdage. Både for dyr som vil ete dei, og for dyr dei vil ete sjølve.

Er dette ein kvist eller ei larve?

Mange insekt er grå og har flekker som gjer dei nesten umoglege å oppdage når dei sit på ein trestamme.

kapittel 1 spel i naturen

Å jukse

Nokre luringar har sterke fargar, utan at dei er giftige. Dette er ganske vanleg blant insekt. Blomsterflugene har gule og svarte striper, men ingen brodd dei kan stikke med. Stripene narrar dyr til å tru at dei er giftige, og derfor vil dei ikkje ete dei. Sommarfuglarten dagpåfuglauge juksar på ein annan måte. Når han slår ut vengene sine, ser dei store flekkene på vengene ut som store auge. Svoltne fuglar som nærmar seg, trur då at det er eit stort dyr som sit der, og held seg unna. Nokre larver har ei kroppsform og fargar som gjer at bakdelen ser ut som eit slangehovud. Og nokre blekksprutar kan forme kropp og armar så dei liknar på giftige sjødyr.

dagpåfuglauge

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Veps eller blomsterfluge?

elg

Vere stor og sterk

Hjortedyr som elg, rein og hjort er store, sterke dyr. Dei har store gevir som dei kan verne seg med.

Leike sisten eller gøymsle?

Mange dyr spring fort. Det er lurt å kunne springe frå dei som vil ete deg. Det er òg mange dyr som er flinke til å gøyme seg. Det kan vere under røter eller steinar, i hi eller oppe i trea. Om dei i tillegg har fargar som gjer at dei ikkje synest så godt, så er det endå vanskelegare å finne dei. Firfisler spring fort. Dei har òg ein lang og smal kropp som passar godt til å gøyme seg i sprekkar og holrom. Om ein som vil ete ho, tek tak i halen til ei firfisle, så kastar ho av seg halen sin og rømmer unna. Men han er ikkje mista for alltid, etter ei stund veks han ut igjen.

hare

Firfisla treng ikkje stor plass for å gøyme seg.

kapittel 1 spel i naturen

Å spele på same lag Det er mange som spelar fotball, bandy eller handball. Når de spelar kampar, samarbeider du med dei andre på laget om å skåre mål. De skal òg forhindre at laget de spelar mot, får mål. I naturen finst det artar som samarbeider. Det skal du få lese om no.

Husdyr

Bladlus er eit insekt som syg i seg plantesaft frå plantane. Bladlusa lagar nokre dropar som inneheld mykje sukker. Dropane blir kalla honningdogg. Marihøna og mange andre insekt likar å ete bladlus på grunn av honningdogga. Maur kan ete honningdogg utan å drepe bladlusa. Dei har bladlus som eit slags husdyr. Maur får honningdogg når dei stryk bladlusa på ryggen. Maurane vernar bladlusene ved å halde fiendar unna. Dei kan òg bere bladlusa til andre plantar dei vil suge plantesaft frå. Nokre maurar ber til og med med seg egg frå bladlus til maurtua for å verne dei gjennom vinteren.

VISSTE DU AT På 1800-talet var poteta den viktigaste maten i Irland. I 1845 kom tørrote til Irland. Tørrote er ein sopp som snyltar på potetplantar. På to år øydela tørrote nesten alle potetene som blei dyrka i Irland. Éin million menneske døydde av svolt!

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Mauren «mjølkar» ei bladlus.

ORD Å FORSTÅ tørrote – ein soppart som snyltar på potetplanten

ORD Å SNAKKE OM plantesaft, fiskelus

Hudpleie

Nokre store fiskar er plaga av fiskelus som festar seg til huda og et av ho. Nokre små fiskar likar å ete desse fiskelusene. Den store fisken vernar den vesle mot å bli eten. Den vesle fisken hjelper den store fisken med å bli kvitt dei plagsame fiskelusene.

Den vesle og den store fisken hjelper kvarandre.

Samanfiltra

Ein sopp er ikkje berre ein stilk med hatt. Soppen har eit stort nett av trådar under bakken. Trådane tvinnar seg saman med røtene til tre. Soppen og treet skadar ikkje kvarandre, men samarbeider om å skaffe kvarandre vatn og næring. Trea og soppen hadde ikkje klara seg så bra åleine. Vi hadde rett og slett ikkje hatt så mykje skog og sopp utan dette samarbeidet.

kapittel 1 spel i naturen

Samarbeidet mellom sopp og algar gjer at lav kan vekse langt oppe på fjellet.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

ORD Å FORSTÅ mycel – nett av sopptrådar som veks under bakken lav – samarbeid mellom sopp og alge snyltar – ein som stel frå andre utan å gi noko tilbake

Lav

Du har lært at reinsdyra et lav. Lav er eit samarbeid mellom sopp og algar. Algane lagar mat gjennom fotosyntesen. Soppen syg opp vatn og næring frå bakken. Dette samarbeidet gjer at lavet kan vekse der det er veldig vanskelege forhold for andre plantar. Lavet trivst til dømes godt på fjellet og i Arktis. Dette kan det på grunn av samarbeidet mellom sopp og algar. mygg

Snyltarar

Somme spelar ikkje på lag i det heile. Dei snyltar på andre. Det finst mange soppar som trekkjer ut vatn og næring frå plantar, utan at plantane får noko tilbake. Eit døme er honningsopp, som kan øydeleggje grantre. Plantar kan òg snylte på andre plantar. Misteltein veks på greinene til trea og syg vatn og næring frå dei. Smådyr som syg blod frå pattedyr, er òg snyltarar. Mygg, lus og flått er døme på dette. Dei fleste kjøttetarar jobbar for å fange og drepe dyr dei vil ete. Men nokre er så frekke at dei stel mat. Du las om fuglen tjuvjo på s. 36. Tjuvjo er ein snyltar.

kapittel 1 spel i naturen

OPPGÅVER Les og svar 1 Kva er eit økosystem? 2 Skriv ned døme på to levande og to ikkje-levande ting du finn i eit økosystem. 3 Kor mange av artane i verda lever i skog? 4 Kva tre hovudtypar skog har vi i Noreg? 5 Forklar ordet snaufjell. Skriv ned to dyr og to plantar som finst på snaufjellet. 6 Kva hovudtypar plankton finst det? 7 Kva er fellesnamnet på plantane i havet? 8 Kor mykje av Arktis er hav? 9 Kva er ei næringskjede? 10 Forklar orda produsent, forbrukar, planteetar og kjøttetar. 11 Kva er eit næringsnett? 12 Kva er ein modell i naturfag? 13 Kvifor kan vi seie at næringskjeder og næringsnett er modellar av det verkelege livet i naturen? 14 Kva er ein åtseletar? 15 Kva er ein nedbrytar, og kvifor er han nyttig i naturen? 16 Kva er skilnaden på ein varselfarge og ein kamuflasjefarge? 17

Sjå på bileta på s. 40–43. Kva dyr har varselfargar, og kva dyr kamuflerer seg?

18 Kvifor er det lurt for ei blomsterfluge å vere gul og svart? 19

Nemn tre eigenskapar dyr eller plantar kan ha for å unngå å bli etne.

20 Kva er eit husdyr? På kva måte kan maur ha husdyr? 21 Kva er ein snyltar? Nemn eit døme på ein snyltar.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Gjer og lær 1 Eit kart er ein forenkla versjon, ein modell, av eit område. Samanlikn eit kart og eit flyfoto av eit område, til dømes rundt skulen din. Korleis ser kartet ut i forhold til røynda? 2 Arbeid saman i grupper med 4 elevar. Lag ein plakat som viser eit økosystem. Teikn inn plantar og dyr som lever i dette økosystemet. 3 Lær deg namna på fire lauvtre. Teikn eit blad frå, og stammen til, dei fire trea så du ser skilnaden på dei. Skriv òg omtrent kor høge trea er, og kvar i Noreg dei veks. 4 Lag ein teikneserie om ei av næringskjedene du har lese om i boka. 5 Du veit sikkert om fleire plantar i skogen enn dei som er teikna på næringsnettet. Vel ein plante du veit veks i skogen, og finn ut kva dyr som et han. 6 Skriv ei historie om ein dramatisk dag på fjellet. Du må ha med minst tre artar i historia di. 7 Lag eit næringsnett på ein stor plakat. Teikn artane eller skriv ut bilete frå internett. 8 Gjer oppgåvene 1 og 2 på s. 48. Bruk det de kjem fram til, til å lage ein presentasjon for klassen. 9 Les om kvalrossen. Kva slags dyr er det, kvar lever han, og kva et han? Er det nokon som et kvalross? 10 Gå til eit område i nærleiken av skulen der det er plantar og dyr. Kva slags økosystem vil du kalle det? Finn namna på dei plantane og dyra du finn. Hugs på at det finst spor etter mange dyr, sjølv om du ikkje ser dyra (avtrykk, gnag, bæsj). Les om organismane du har funne, og teikn eit næringsnett frå området ditt. 11 Læraren deler ut eit ark med bilete av fem ulike dyr. Sjå nøye på bileta. Ser du noko med fargen eller utsjånaden til dyra som seier noko om kvar dei lever, eller korleis dei unngår å bli etne?

12 Finn ein stad i nærområdet der det er tett skog. Læraren har skaffa ein heil fisk. Finn ein stad i skogen der det ikkje trakkar så mange menneske rundt. Legg fisken på bakken. Legg steinar rundt han og ein flat stein litt over fisken så det ikkje kjem eit dyr og tek med seg heile fisken. Undersøk fisken etter nokre dagar og så kvar veke i tre veker. Kva skjer med fisken? Kva typar småkryp finn de på og under fisken?

kapittel 1 spel i naturen

OPPGÅVER Snakk saman 1 Er mennesket produsent, planteetar, kjøttetar eller nedbrytar? Diskuter i klassen. 2 I Arktis er det midnattssol og mørketid. Korleis påverkar det plantar og dyr? Læraren skriv opp punkt de kjem fram til, på tavla. 3 Studer eitt av næringsnetta i denne boka. Bruk to minutt på å snakke med læringspartnaren din om kva som skjer dersom det blir mykje mindre av ein art i næringsnettet. 4 Studer eitt av næringsnetta i denne boka. Bruk to minutt på å snakke med læringspartnaren din om kva som skjer dersom det blir mykje meir av ein art i næringsnettet. 5 Kvifor brukar vi næringskjeder og næringsnett som modellar for det som skjer i naturen? 6 På kva måte påverkar mennesket dei ulike økosystema? Kva skjer om ein art forsvinn frå eit økosystem? Kven vil det påverke? Vil det påverke oss? Snakk først med læringspartnaren i tre minutt før de diskuterer i klassen. Stikkord: jakt, fiske, hogst, søppel, klima, miljø, bygging. 7 Læraren deler ut eit ark med fleire bilete frå naturen. Kvar på bileta går det føre seg fotosyntese? 8 Arbeid saman med læringspartnaren din. De har tidlegare snakka om kvar mennesket kan plasserast i dei ulike næringsnetta. Er de samde i klassen om kvar mennesket høyrer heime i dei ulike næringsnetta? 9 Arbeid saman med læringspartnaren din. Forklar kvarandre kva ein åtseletar og ein nedbrytar er. Kva ville skjedd om desse ikkje fanst? 10 Les teksten og sjå på bileta på s. 40–43 saman med læringspartnaren din. Vel dykk den planten eller det dyret som de synest har den beste strategien for å unngå å bli eten. Set dykk saman med ei anna gruppe som har valt seg ein annan organisme enn dykk. Prøv å overtyde kvarandre om kva organisme som har den beste strategien. Blir de samde? 11 Lag eit rollespel om nokre dyr eller plantar og dei som vil ete dei. Kven blir etne, og kven kjem seg unna? Framfør rollespelet for klassen. 12 Skriv ei dramatisk historie om ein dag i livet til eit dyr. Framfør historia munnleg til klassen.

NATURFAG 6 FRÅ CAPPELEN DAMM

Gå vidare 1

Finn døme på to dyr som liknar på kvarandre, men som lever i heilt ulike økosystem. Kva er det som gjer at dei lever der dei gjer?

Finn døme på to plantar som liknar på kvarandre, men som lever i heilt ulike økosystem. Kva er det som gjer at dei lever der dei gjer?

3 På s. 12 skriv vi at skogen er det viktigaste økosystemet i verda. Skriv ei grunngiving for at dette er sant. 4

Fjøra kan òg reknast som eit økosystem. Kva er spesielt for plantar og dyr som lever i fjøra?

5 Teikn opp eit næringsnett frå eit anna økosystem enn dei du har lese om i boka. 6

Finn ut kva ei skoggrense er.

7 Kva er ein rovfugl og eit rovdyr? 8 Tenk deg at ein organisme forsvinn frå eit av økosystema du har lært om i dette kapittelet. Kva trur du vil skje? 9 Tenk deg at det kjem ein ny art til eit av økosystema du har lært om i dette kapittelet. Kva trur du vil skje? 10 Vel deg ein plante eller eit dyr. Lag ein presentasjon som viser med tekst og teikningar korleis organismen du har valt, døyr, og etter kvart inngår i krinsløpet i naturen. 11

Set opp ei oversikt over fordelar og ulemper ved å vere ein a) plante

d) altetar

b) planteetar

e) åtseletar

c) kjøttetar

f) nedbrytar

Set opp ei oversikt over fordelar og ulemper ved å a) smake vondt

d) jukse

b) ha varselfarge

e) springe fort

c) vere usynleg 13

Du har lese at artar både kan samarbeide, jukse og utnytte kvarandre. Sånn er det blant oss menneske òg. Finn døme på menneske du har sett eller høyrt om (på film eller i røynda) som samarbeider, juksar eller snyltar. Kva eigenskapar er det desse menneska har som gjer at du vel akkurat dei?

kapittel 1 spel i naturen

Naturfag 6 frå Cappelen Damm Grunnbok (kapittel 1)

Articles inside

Havet