NATURFAG 5 frå CAPPELEN DAMM Grunnbok
Guro Barstad Corneliussen Svend Kristian Eidsten (red.)
Nynorsk
© CAPPELEN DAMM AS, Oslo 2021 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov, eller gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel. Naturfag 5 frå Cappelen Damm er laga til LK20, fagfornyinga, i faget naturfag og er til bruk på mellomtrinnet i grunnskulen. Hovudillustratør: Silje Amundsen Faugli Andre illustrasjonar og fotografi: Sjå eiga liste Grafisk design: Bøk Oslo AS Omslagsdesign: Tank Design AS Omslagsillustrasjon: Silje Amundsen Faugli Forlagsredaktørar: Guro Barstad Corneliussen og Svend Kristian Eidsten Biletredaktør: Guro Barstad Corneliussen Omsetjing til nynorsk: Jan R. Tislevoll Repro: Narayana Press Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia ISBN 978-82-02-60788-3 Utgåve 1 Opplag 1 www.skolen.cdu.no www.cdu.no Dette er ei TROY®-innbunden bok. Ei TROY®-innbunden bok har forsterka omslag. Testar viser at denne innbindinga toler vesentleg hardare bruk over tid samanlikna med bøker utan denne forsterkinga. TROY® er eit registrert varemerke og er patentert av Cappelen Damm AS.
Velkommen! Er du klar for nytt skuleår, nye utfordringar og ny naturfagbok? Gjer oppgåvene og bli kjend med naturfagboka. Lykke til! 1 Leit opp innhaldslista. Kor mange kapittel er det i boka? Kva heiter dei? På kva side begynner kapittel 2? 2 Vel ei overskrift i innhaldslista som du er nysgjerrig på. Finn riktig side, og sjå kva du kan lære der. 3 Leit i kapittel 3. Kor mange rammer med «Visste du at» finn du? 4 Leit i kapittel 4. Kor mange rammer med «Utforsk» finn du? 5 Sjå på side 47. Kor mange fugleartar finst det i verda? Og i Noreg? 6 Sjå på teikninga på side 59. Kva kroppsdelar har eit insekt? 7 Er det oppgåvesider i alle kapitla? Finn du oppgåver andre stader i boka? 8 Gi nokre eksempel på nokre dyr eller planter som det er bilete av i boka. 9 Kva er det bilete av på side 103? 10 Bakarst i boka er det ei liste som heiter «Ord å forstå». Finn lista, og finn ut kva desse orda betyr: hypotese, klekkje, energi, puls, nattaktiv.
Innhald 1 Lær å forske!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Kva lurar du på?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Kva trur du svaret er?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Korleis testar du om svaret er riktig?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Test fleire gonger! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Sorter det du finn!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Feilkjelder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Del med andre! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Å bruke modellar i naturfag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Kunnskap frå naturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Oppgåver .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2 System i naturen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 System.. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Pattedyr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Fuglar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Fisk .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Amfibium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Krypdyr.. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Insekt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Fang og studer! .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Spor og sporteikn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Planter .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Tre og buskar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Blomar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Mose og lav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Sopp .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Haust, studer, leik og et! .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Oppgåver . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4
3 Teknologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Kva er teknologi?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Teknologi på to hjul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Teknologi i sport.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Teknologi og informasjon .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Teknologi og energi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
4 System i menneskekroppen. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Kva er kroppen bygd opp av? .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Blodet blir pumpa rundt og rundt .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Pust og pes!.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Bæsj og tiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Korleis heng det heile saman?.. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Oppgåver .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
5 Universet påverkar jorda.. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Sola, månen og jorda.. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Dag og natt .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Årstider.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Månefasar .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Tidvatn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Måne- og solformørkingar .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Oppgåver .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Ord å forstå. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Illustrasjonsliste .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
5
1
Lær å forske! Visste du at det å lure på noko er starten på all forsking? Derfor er det veldig viktig å stille spørsmål og lure på ting. Du kjenner sikkert nokre kloke menneske. Det kan vere ein venn, ein lærar eller foreldra dine. Somme gonger kan dei svare på spørsmåla dine. Andre gonger lurar du på noko som ingen veit svaret på. Då må du forske, og no skal du lære om korleis du gjer det!
LÆR OM
l korleis du forskar, trinn for trinn l korleis vi brukar modellar i naturfag l korleis naturvitskapleg forsking utviklar seg
Kva lurar du på? Det er sikkert mykje du lurar på. Kor mykje er klokka? Kvifor fell blada av trea om hausten? Kor høgt kan ein ball sprette? Kvifor er himmelen blå? Kor høg blir eg? Kva for eit dyr har verdsrekord i å halde pusten? Kor mange striper har ein tiger? Blir sukkeret borte når eg heller ei teskei sukker i eit glas med vatn? Om eg plukkar frå kvarandre denne pennen, klarar eg å setje han saman igjen så han verkar? Noko er det lett å finne svar på. Men mykje av det du lurar på, er det vanskeleg å finne svar på. Og noko er det heilt umogleg å svare på. Forsking startar ofte med at du har eitt eller fleire spørsmål du vil ha svar på. Vi seier at du har ei problemstilling. Eit eksempel på ei problemstilling er: «Kor mange i klassen har kjæledyr?» Når du lurar på noko, spør du andre menneske eller leitar etter svar i bøker eller på internett. Om du ikkje finn svar på problemstillinga di, må du gå vidare med å lage ein hypotese. Det kan du lese om på neste side. ORD Å FORSTÅ problemstilling – noko du lurar på
VISSTE DU AT Sokrates var ein gresk mann som levde for omtrent 2500 år sidan. Han lurte på mykje rart og var kjend for måten han stilte spørsmål på. Han gjekk rundt i gatene og snakka med ungdom. Det likte ikkje dei som sat med makta. Dei meinte det var skadeleg for ungdommen. Etter ei rettssak dømde dei Sokrates til døden. Sokrates blir rekna som ein av dei første filosofane våre.
8
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
OPPGÅVE Skriv ned tre ting du lurar på.
ORD Å SNAKKE OM verdsrekord, forske, kjæledyr, filosof
kapittel 1 lær å forske!
9
Kva trur du svaret er? Ein hypotese er kva du trur svaret på det du lurar på, kan vere. Du kan kanskje noko om temaet frå før og trur du veit svaret. Eller så kan du gjette.
Nokre problemstillingar er det lett å tenkje ut eit svar til. Om du lurar på kva klokka er, treng du ikkje bruke lang tid på å finne eit temmeleg sikkert svar. Men tenk deg at du levde før klokka blei funnen opp. Korleis ville du finne svaret då? Om du lurar på kor mange striper ein tiger har, må du gjette. Og når du gjettar, utan å ane korleis du finn eit svar, så er det veldig vanskeleg å lage ein hypotese som du kan forske vidare på. Du må lage hypotesar som du kan teste sjølv. Her bør du kanskje finne ei anna problemstilling? To moglege hypotesar til spørsmålet om kjæledyr: • over halvparten i klassen har kjæledyr • under halvparten i klassen har kjæledyr
10
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
ORD Å FORSTÅ hypotese – det du trur er svaret på noko du lurar på
ORD Å SNAKKE OM tema
OPPGÅVE Skriv ned hypotesar for dei tre tinga du lurte på i førre oppgåve.
VISSTE DU AT Dei vanlegaste kjæledyra i Noreg er hund og katt. Éin av tre heimar har hund eller katt. Éin av ti heimar i Noreg har andre kjæledyr som fugl, fisk, hamster, kanin, marsvin, rotte eller mus.
kapittel 1 lær å forske!
11
Korleis testar du om svaret er riktig? Når du har komme fram til ein hypotese som du er nøgd med, må du teste om han stemmer. Dette kan gjerast på mange ulike måtar. Det som er viktig, er at du samlar informasjon om akkurat det du skal finne ut, slik at du får sjekka ut om hypotesen din stemmer eller ikkje. Vi kallar det «å samle inn data». Her er nokre eksempel på korleis du kan gå fram for å teste ein hypotese: • søkje på internett eller lese bøker • gjere eit eksperiment • gjere observasjonar • intervjue folk • lage ei spørjeundersøking Om du for eksempel lurar på kvifor blada fell av trea om hausten, eller kva dyr som har verdsrekord i å halde pusten, kan du søkje på internett eller lese den boka du held i no. Om du lurar på kvar sukkeret blir av når du heller ei teskei sukker i eit glas vatn, kan du planleggje eit eksperiment. I naturfag er det vanleg å gjere eksperiment for å finne svar på ein hypotese.
VISSTE DU AT Ingen tigrar har heilt like striper, men hos alle tigrar står stripene loddrett på kroppen. Det er fordi tigrane skal vere vanskelege å sjå blant tre og buskar.
12
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
Om du lurar på kor mange i klassen som teiknar med høgre hand, kan du sitje og observere klassekameratane dine og telje dei.
OPPGÅVE
Men kva metode er best å bruke for å finne ut kor mange i klassen som har kjæledyr? Du kan jo intervjue alle i klassen om livet deira og spørje om dei har kjæledyr? Eller arrangere ei spørjeundersøking der elevane svarar på om dei har kjæledyr. Eller be dei som har kjæledyr, om å rekkje opp handa, så kan du telje.
Korleis vil du teste det du lurte på i oppgåva på side 9?
ORD Å FORSTÅ data – informasjon eller fakta du treng for å finne svar på det du lurar på eksperiment – vitskapleg forsøk for å finne ut noko
ORD Å SNAKKE OM teste, intervju, spørjeundersøking, observere, metode, loddrett
kapittel 1 lær å forske!
13
Test fleire gonger! Når du testar noko, er det viktig å teste fleire gonger. For det er ikkje sikkert du får same resultat kvar gong. Når du testar noko fleire gonger, kan du rekne ut eit gjennomsnitt. Det er meir nøyaktig enn når du testar berre éin gong. I tillegg er det viktig at du utfører testen heilt likt kvar gong, slik at resultata frå dei same testane kan samanliknast. Eit eksempel: De vil finne ut kor høgt ein ball sprett. De slepper ein ball i golvet og måler kor høgt han sprett. De gjer det same eksperimentet fleire gonger og kjem fram til eit svar. Det høyrest jo greitt ut. Men er de sikre på at alle i klasserommet gjer det på same måten?
ORD Å FORSTÅ teste – prøve, måle eller undersøkje noko variabel – noko som kan variere, vere ulikt
VISSTE DU AT Skiskyttarar og skihopparar er eksempel på idrettsutøvarar som øver gjentekne gonger på å gjere nøyaktig dei same bevegelsane kvar gong. På den måten prøver dei å redusere talet på variablar.
14
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
OPPGÅVE Kvifor er eit gjennomsnitt meir nøyaktig enn éi måling?
Når du gjer fleire testar, er det viktig å gjere det heilt likt kvar gong. Berre små skilnader kan gjere at du får ulike svar. Brukar de same type ball? Slepper de han ned på same type underlag? Held de ballen like langt over golvet når de slepper han? Er nokre ballar kalde og nokre varme? Brukar de krefter når de slepper ballen? Det kan altså variere korleis eksperimentet blir gjort. Vi seier at type ball, type underlag og dei andre tinga som kan variere, er variablar i eksperimentet. Kva trur du er den sikraste måten å gjere dette eksperimentet på, for å vere så sikker som mogleg på at det blir gjort heilt likt kvar gong?
ORD Å SNAKKE OM samanlikne, gjennomsnitt
kapittel 1 lær å forske!
15
Sorter det du finn!
ORD Å SNAKKE OM sortere, tabell, svaralternativ
Når du er ferdig med testane, er det på tide å sortere det du har funne. Kva har du observert? Resultata av ein observasjon kan ofte visast i ein tabell. Ei spørjeundersøking kan visast med spørsmålet og kor mange som svarte på dei ulike svaralternativa. Og om du har gjort eit intervju, kan du trekkje fram nokre viktige poeng/setningar. La oss seie at du brukte intervju som metode for å finne ut kor mange i klassen som har kjæledyr. Då må du samle alle intervjua og finne fram til svaret på spørsmålet som dreidde seg om kjæledyr. Du kan setje opp ein tabell med namnet på alle du har intervjua, og krysse av for kven som har kjæledyr, og kven som ikkje har det. I eksperimentet for å finne ut kor høgt ein ball sprett, kan du også setje opp ein tabell.
Kor mange i klassen har kjæledyr? Elev
Kjæledyr Ikkje kjæledyr
Eksperiment
Høgd
Sofia
x
1
50 cm
Jakob
x
2
45 cm
3
40 cm
4
30 cm
5
45 cm
Nora Ali
x x
Oliver
x
Emil
x
6
50 cm
Lukas
x
Gjennomsnitt
43 cm
Ella
x
Ingrid
x
Kor mange
16
Kor høgt sprett ein ball?
5
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
4
OPPGÅVE Tøm pennalet ditt eller sekken din ut på pulten. Vel ein måte å sortere tinga på. Etter farge? Etter bruk? Tel opp kor mange det er av kvar. Lag ein tabell og set inn kor mange det er av kvar type. Er det same tal, eller er det noko du har meir eller mindre av? Samanlikn med dei andre i klassen.
Kva betyr det du har samla inn?
Når du har sortert det du har funne, kan du begynne å tenkje på resultatet. Kva har du funne ut? I tabellane ser du at litt over halvparten av elevane i klassen har kjæledyr. Og ballen sprett i gjennomsnitt 43 cm. Korleis stemmer dette med hypotesane (spørsmåla) du skreiv ned i starten? Oppdaga du noko nytt, noko du ikkje hadde tenkt på? I denne prosessen skal du sjølv tenkje på kva det du har funne ut, betyr. Når du bestemmer deg for at du har funne eit svar, seier vi at du har trekt ei slutning eller ein konklusjon. Slutninga er basert på dei observasjonane du har gjort. Får du eit klart svar ut frå dei observasjonane du har gjort? Kan du vere heilt sikker? ORD Å FORSTÅ observasjon – noko du legg merke til
VISSTE DU AT Nokre fargar på bilar er meir populære enn andre. Dei mest populære fargane på bilar er kvit, svart og grå, mens færre vel lilla eller gul farge. Kanskje du kan teste om dette stemmer i nærmiljøet ditt, ved å sjekke fargen på dei 50 første bilane som køyrer forbi skulen din?
resultat – det du finn ut etter eit eksperiment slutning – det du bestemmer deg for at resultatet av eit eksperiment betyr
kapittel 1 lær å forske!
17
Feilkjelder
Du har lese at det er viktig å gjere eksperiment heilt likt kvar gong. Men det er ikkje alltid så lett. Når det er noko som blir gjort feil eller unøyaktig i eit eksperiment, seier vi at det er ei feilkjelde. Ei feilkjelde kan vere ei unøyaktig måling, eit apparat som ikkje verkar som det skal, feil blanding av stoff og væsker, utstyr som er sett saman på gal måte, feil i bøker og mykje anna. Om du for eksempel byter ball midt i ballspretteksperimentet, er det ei feilkjelde. Då kan du plutseleg få andre målingar i eksperimentet. Dette gjer at dei samla resultata blir heilt feil. Det same skjer om du kasta den eine ballen hardt i golvet den eine gongen, mens du neste gong slepper han frå 1 meter over golvet. Då vil du få heilt ulike sprett på den same ballen, og det blir vanskeleg å bruke resultata fordi eksperimentet er gjort på så ulike måtar.
18
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
ORD Å FORSTÅ feilkjelde – noko som gjer at du får feil svar i eit eksperiment
Det viktigaste er å vere klar over kva som kan vere feilen. Då kan du tenkje på om han er viktig eller ikkje for resultatet. Om feilen har stor betydning, bør du samle inn data på nytt. Du kan også vere ei feilkjelde sjølv! Når det er noko du lurar på og vil teste ut, har du ofte eit ønske om kva svaret skal vere. Eller så forventar du kva svaret skal vere, ut frå det du har lese eller høyrt på førehand. Det at du føler, ønskjer eller forventar noko, kan påverke kva og korleis du observerer. Det er lett å tenkje at dei observasjonane som stemmer med det du forventar, er viktigare enn dei som ikkje stemmer med det du forventar. Det er heilt vanleg at det oppstår nokre feil når du samlar inn data. Dette er ein fin måte å lære noko på. Du lærer korleis noko skal gjerast, ved først å gjere det feil. Ved å endre på ting undervegs, eller begynne på nytt, kan du leite deg fram til den beste måten å teste på.
VISSTE DU AT I 1912 skulle det største skipet i verda, Titanic, reise frå England til USA. Det blei sagt at dette skipet ikkje kunne søkke. Men allereie på den aller første turen kolliderte skipet med eit isfjell og sokk. 1500 menneske døydde. Det var feil både med yttersida på skipet og materialane skipet var bygd med.
ORD Å SNAKKE OM røntgenbilete, elektrisitet, millimeter
Mange store oppdagingar har blitt gjorde når forskarane eigentleg forska på noko heilt anna. Eit eksempel: Tannlegen tek gjerne røntgenbilete for å sjå om du har hol i tennene dine. Og om du har vore uheldig og skadd armen din eller beinet ditt, blei det sikkert teke røntgenbilete for å sjå om noko var brekt? Mannen som oppdaga røntgen-strålane, forska eigentleg på elektrisitet. Heilt tilfeldig oppdaga han strålar som lyste tvers gjennom ting. Det aller første røntgenbiletet var av handa til kona til forskaren. Kva forskaren heitte? Röntgen, sjølvsagt! Eit anna eksempel er ein forskar som jobba med å lage ein reiskap som skulle brukast på skip. Ein dag datt det ned ei fjør. Og ho hoppa av stad bortover golvet. Trappetrollet var funne opp! Eller forskaren som fann opp cola. Cola blei laga som ein medisin mot mellom anna hovudverk, men blei mykje meir populær då forskaren blanda vatn og kolsyre i medisinen og selde han som tørstedrikk.
20
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
OPPGÅVE Gå saman tre og tre og mål lengda på ein pult. De skal måle lengda på pulten kvar for dykk, utan at dei andre på gruppa ser på. Mål til nærmaste millimeter. Noter dei tre hemmelege målingane dine. Til slutt skal de samanlikne resultata. Fekk du likt resultat kvar gong, og fekk de tre på gruppa same resultat?
kapittel 1 lær å forske!
21
Del med andre! Det siste punktet er å dele forskinga med andre. Det kan du gjere ved å skrive om det, lage ein plakat, ein presentasjon eller ein film. Dette kan du vise til læraren og dei andre i klassen. Forskarar skriv ofte artiklar om forskinga si. Når det står ein artikkel i eit blad, seier vi at forskaren har publisert forskinga si. Du kan også få publisert det du har funne ut. Kanskje i skuleavisa? I Aftenposten Junior? Eller i ein blogg eller på ein nettstad? Kvart år arrangerer nysgjerrigper.no ein forskarkonkurranse for elevar på 1.–7. trinn. I denne nysgjerrigperkonkurransen kan de forske på kva de vil, og dei beste forskingsrapportane får pengepremie. Det hender andre lurar på det same som du forska på. Då er det fint om du deler det du har funne ut, så kan dei jobbe vidare med forskinga.
VISSTE DU AT Albert Einstein er ein av dei mest kjende vitskapsmennene som har levd. Han var 16 år gammal då han skreiv den første vitskaplege artikkelen sin.
22
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
ORD Å FORSTÅ artikkel – ein tekst om eit aktuelt eller fagleg emne i ei avis, eit tidsskrift eller eit magasin publisere – gi ut ein tekst så mange andre kan lese han
ORD Å SNAKKE OM forskingsrapport
OPPGÅVE Gå inn på www.nysgjerrigper.no og les ein forskingsrapport frå nysgjerrigperkonkurransen.
Når du forskar, følgjer du ei oppskrift: 1 Still eit spørsmål, finn ei god problemstilling. 2 Lag ein hypotese, kva trur du svaret på spørsmålet kan vere? 3 Samle inn informasjon med ulike metodar. 4 Sorter informasjonen og tenk på kva resultatet betyr. Er det nokon feilkjelder? 5 Del forskinga med andre.
kapittel 1 lær å forske!
23
Å bruke modellar i naturfag Ein modell er ei forenkling av verkelegheita. I naturfag brukar vi modellar for å kunne vise eller forklare korleis ting heng saman. Utan at du kanskje har tenkt over det, brukar du modellar sjølv. No skal du lære meir om kva det er. Ein venn som ikkje går i klassen din, spør kvar i klasserommet du sit. Du teiknar opp klasserommet med pultane, tavla, dør og vindauga. Teikninga di er ein modell av klasserommet, ei forenkling av det verkelege klasserommet. Ved å sjå på teikninga kan vennen din enkelt forstå kvar i klasserommet du sit. Teikninga fortel likevel ikkje noko om fargen på veggen, luktene i rommet eller at golvet er slite. Dette viser at modellar kan vere nyttige, men at dei ikkje fortel alt. I naturen er det mange ting det er vanskeleg å forklare. Då kan modellar hjelpe oss med å få oversikt.
ORD Å FORSTÅ modell – forenkling av verkelegheita
ORD Å SNAKKE OM forenkle, organ
OPPGÅVE Kva er forskjellen på ein modell av ein kropp og ein ekte kropp?
munn
Modellar av menneskekroppen
Det er vanskeleg å beskrive korleis mennesket ser ut inni. Om du er heldig, så har de éi eller fleire dokker av menneske på naturfagrommet. Med organ som kan takast ut? Dette er ein god modell for å forstå korleis organa ser ut, og kvar i kroppen dei er plasserte. Om du ikkje har slike dokker, kan ei teikning vere ein fin modell. Då kan du for eksempel vise kva som skjer med ein brødbit frå du puttar han i munnen, og til han kjem ut som bæsj.
svelg
matrøyr
tjukktarm
magesekk
tynntarm
endetarm
Les meir om menneskekroppen og organ i kapittel 4.
Utforsk Tenk ut eit eksempel på ein modell, men vel noko anna enn det du har lese om her. Læraren skriv opp alle forslaga på tavla. Snakk saman i klassen om kva som er forskjellen på modellane og dei ekte tinga.
kapittel 1 lær å forske!
25
Modell av solsystemet vårt
Jorda har ein måne som krinsar rundt ho. Og jorda krinsar rundt sola. Det er ho ikkje åleine om: Det er til saman åtte planetar som krinsar rundt sola, i kvar sin bane. Dette er ganske komplisert. Då er det fint å kunne bruke ein modell som viser dette på ein enkel måte. Modellen viser planetane og kva rekkjefølgje dei ligg i. Det som ikkje kjem fram i ein slik modell, er storleiken på sola og planetane og kor stor avstand det er mellom dei. ORD Å SNAKKE OM solsystem, planet, krinse
Finn du jorda i denne modellen av solsystemet vårt? Kor mange andre planetar ligg mellom sola og oss?
VISSTE DU AT I London er det eit museum som heiter Madame Tussauds vokskabinett. Her er det modellar av berømte personar, laga i voks. Her jobbar dei med modellen av artisten Ariana Grande.
Kunnskap frå naturen Kva har plantene samane brukar som medisin, båtane til vikingane og plakatane med gamle vêrteikn til felles?
Medisin frå naturen
Menneska har alltid sanka frå naturen. Kunnskap om bruk av planter som mat og medisin har blitt overført frå generasjon til generasjon. Medisinmenn visste mykje om planter og var kjende for å kunne lækje sjuke menneske. Særleg urfolk var kjende for å ha medisinmenn. Samar er eit urfolk, og den tidlege kunnskapen deira om planter som medisin og mat er det viktig å ta vare på.
28
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
ORD Å SNAKKE OM kunnskap, medisin, sanke, generasjon, lækje, eigenskap, blærekatarr
Nokre fleire medisinplanter • Lysegrøne skot ytst på grankvistane: inneheld vitamin C, og te laga av desse skal verke som hostesaft • engsyre: inneheld vitamin C, har vore brukt som grønsak • marikåpe og groblad: skal få sår til å gro • løvetann og gullris: kan verke mot blærekatarr • lavendel: drikk du te av denne, skal han verke mot hovudverk og dårleg ande
Mjødurt er ei plante som er kjend for medisinske eigenskapar. Ho veks vilt i heile landet. Vi veit at ho blei brukt av vikingane. Dei brukte ho for å få god smak på mjøden dei brygde. Samane, som reiste rundt med reinflokkane sine, var ikkje lenge nok på éin stad til at dei kunne dyrke frukt og grønsaker. Frukt og grønsaker er ei viktig kjelde til vitamin. Men samane fekk i seg vitamin likevel. Dei hausta frå naturen, og brukte mjødurt som kjelde til vitamin C. Samane brukte også mjødurt i medisin, og visste at mjødurt kunne verke mot feber, betennelse og smerter. Forskarar fann ut at mjødurt og andre planter med same eigenskapar inneheldt eit stoff dei kalla salisylsyre. I dag blir dette stoffet brukt i fleire medisinar. Dei plukkar ikkje lenger planter for å få tak i stoffet, men lagar det i laboratorium. Legevitskapen hadde kanskje ikkje oppdaga salisylsyre og mange andre stoff om ikkje urfolk hadde visst om dei medisinske verknadene til plantene.
ORD Å FORSTÅ urfolk – folkegruppe som stammar frå dei første menneska i eit område mjød – ein alkoholhaldig drikk vitamin C – eit vitamin som er viktig for kroppen vår
OPPGÅVE Kvann er ei plante som trivst fleire stader i Noreg. Ho har frå gammal tid vore brukt både som mat- og medisinplante. Finn ut kva delar av planta som blei etne, og kvifor kvann kan kallast ei medisinplante.
kapittel 1 lær å forske!
29
Båtane til vikingane
For meir enn tusen år sidan reiste vikingane rundt for å skaffe seg varer vi ikkje hadde i Noreg på den tida. For å komme seg til andre land var dei heilt avhengige av å ha gode båtar. Vikingane bygde båtar dei kunne ro og sigle, som tolte hardt vêr på havet, men som også kunne dragast opp på ei strand. Du tenkjer sikkert at moderne båtar er heilt annleis enn båtane til vikingane. Du har ganske rett i det, men teknologien som blir brukt i moderne båtar, byggjer på den kunnskapen vikingane hadde. Kunnskapen om båtbygging har altså utvikla seg over tid.
VISSTE DU AT Isfuglen er ein fugl som kan stupe ned i vatnet utan at det blir mykje plask og lyd. Ein japansk forskar fann ut at det er forma på nebbet som gjer dette. Han fekk laga eit tog som etterliknar isfuglnebbet framme. Dette gjer at toget går raskare og bråkar mindre.
Vêrteikn
Det er mange som har plakatar om gamle vêrteikn hengande på hytteveggen. Eit eksempel er «Aften rød gir morgen blød». Det er lett å tenkje at det berre er tøys at fargen på kveldshimmelen har noko å seie for vêret dagen etter, men det er ikkje sikkert det er så dumt. La oss sjå på det på ein naturvitskapleg måte.
ORD Å FORSTÅ meteorolog – person som har utdanning i vêr og klima
ORD Å SNAKKE OM viking, teknologi, regnboge, temperatur
Lyset frå sola ser kvitt ut, men det består av mange fargar. Om du har sett ein regnboge, så har du sett desse fargane. Lyset spreier seg når det treffer vassdropar, sot og støv i lufta. Det er lyset med den raude fargen som går lengst. Det betyr at når sola går ned og dei siste solstrålane treffer vassdropar og anna i lufta, blir det raudt lys vi ser mest av. Di fleire vassdropar det er i lufta, di raudare blir himmelen. Mange vassdropar betyr at det er mykje vatn i lufta, og derfor meir sannsynleg at det begynner å regne. Så når «aftenen er rød», er sjansen stor for at morgonen blir «blød». I dag er det meteorologane som «spår» korleis vêret blir. Dei brukar noko av den tradisjonelle kunnskapen. Men i staden for å sjå på fargen på himmelen om kvelden for å seie noko om vêret har dei målereiskapar som kan måle kor mykje vatn det er i lufta, vindretning, temperatur og mykje anna. Når dei brukar desse målingane og tolkar dei med avansert datateknologi, kan dei berekne vêret mykje meir nøyaktig. Bygging av båtar i vikingtida, bruk av mjødurt som medisin og gamle vêrteikn er gammal kunnskap som vi i dag byggjer vidare på i naturfaglege fagfelt som fysikk, medisin og meteorologi. Tradisjonell kunnskap har altså blitt ein del av naturvitskapen.
Vikingskip i solnedgang. Korleis trur du vêret blir for vikingane dagen etter?
OPPGÅVE Skriv ei historie om ein klassetur der de blei overraska av endra vêr. Bruk orda vêrteikn og yr.no i historia.
kapittel 1 lær å forske!
31
OPPGÅVER Les og svar 1 Kva er ei problemstilling? 2 Kva er ein hypotese? 3 Nemn tre måtar du kan teste ein hypotese på. 4 Kva er ein observasjon? 5 Kva er ei slutning? 6 Kvifor er det viktig å teste ein hypotese fleire gonger? 7 Forklar kva ein modell er. Nemn tre eksempel på modellar. 8 Korleis kan planter vere nyttige for dei som lagar medisinar?
32
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
Gjer og lær 1 Bruk fem minutt åleine, og skriv ned alt mogleg du lurar på. Jobb saman to og to. Sjå på kva de har skrive ned. Bli einige om kva spørsmål det er mogleg å teste og ikkje. 2 Bland oppvaskmiddel med vatn i ein kopp. Bruk ein såpeboblepinne og blås såpebobler. Blir det like store bobler kvar gong? Om det er vinter og kuldegradar ute, gå ut og blås såpebobler. Prøv å blåse såpebobler som ikkje sprekk. Finn ut tre variablar som kan gjere at de ikkje får same resultat kvar gong. 3 Kva flyt, og kva søkk? Jobb i grupper på fire. Ta ein balje og fyll han halvvegs opp med vatn. Finn fem gjenstandar i klasserommet eller ute som de tenkjer at anten flyt eller søkk. Pass på at tinga toler vatn! Lag ein tabell og set opp ein hypotese om dei ulike tinga. Test om tinga flyt eller søkk. Stemte det med hypotesen? Test fleire gonger. Er resultatet likt kvar gong? Finn nokre variablar som kan vere feilkjelde. Kvifor er det noko som flyt, og noko som søkk? Er det noko som søkk nokre gonger og flyt andre gonger? Teikn og prøv dykk på ei forklaring. 4 Finn tre tekstar om at barn ikkje bør sitje ved ein skjerm heile dagen. Kva kjelder oppgir dei som har skrive tekstane? Kva tekst trur du mest på, og kvifor? 5 Teikn to modellar av eit rom heime. Bruk fem minutt på den første modellen. Bruk 15 minutt på den andre modellen. Kva er den største forskjellen på dei to modellane? Kva av dei to modellane viser rommet best?
kapittel 1 lær å forske!
33
OPPGÅVER Snakk saman 1 Kva er ei god problemstilling? Alle tenkjer kvar for seg og skriv ned tre problemstillingar som har med naturen å gjere. Jobb saman to og to. Vel dei to beste problemstillingane. Kvifor vel de akkurat desse? Kva er det som er bra med dei? Blir dei endå betre om de skriv dei litt om? Del det de bestemmer dykk for, med klassen. Læraren skriv opp alle problemstillingane. Er alle einige i at problemstillingane er gode? Grunngi svaret. 2 Snakk saman i grupper om kvifor kjeldekritikk er viktig. Kva konsekvensar kan det få om du ikkje er kritisk når du les eller høyrer noko? Vel ein sekretær som skriv ned det de kjem fram til. Gjerne stikkord. 3 Vi kallar menneske som viser fram klede eller sminke i reklamar, for fotomodellar. Passar fotomodellar inn i det de har lært om modellar? Kvifor / kvifor ikkje? 4 Sjå på eit bilete av ein båt frå vikingtida og ein motorbåt. Rams opp det som er likt og ulik mellom dei to. Læraren set det opp på tavla. Kva kan den som bygde motorbåten, ha teke med seg av kunnskap om vikingbåten?
34
NATURFAG 5 FRÅ CAPPELEN DAMM
Gå vidare 1 Les artikkelen om 7. trinn på Hedemarken friskole som ville finne ut kvifor mange jenter har langt hår. Kva hypotesar laga klassen? Korleis er hypotesane testa ut? Kan du finne nokon moglege feilkjelder? Artikkelen frå Nysgjerrigper finn du ved å skrive «kvifor har jenter langt hår» i søkjefeltet. 2 Det er mange som er ueinige i om trening er bra for barn eller ikkje. Finn ulike tekstar om dette på nettet. Presenter det du finn, for klassen. Bruk det du har lært om kjeldekritikk, og sjekk kjeldene. 3 Ta kontakt med nysgjerrigper.no, skuleavisa, Dagsavisen Ung, Aftenposten Junior eller andre aviser, nettstader eller blad der du tenkjer at det går an å få publisert noko. Finn ut kva dei vil du skal tenkje på når du sender dei noko du ønskjer å publisere. 4 Finn nokre andre modellar som vi brukar i naturfaget, enn dei som står i boka. På kva måte er dei nyttige? 5 Finn eit eksempel på kunnskap som naturvitskapen har hatt nytte av. Finn noko det ikkje står om i kapittelet.
kapittel 1 lær å forske!
35
