Å lykkast med nynorsk

nynorsk som sidemål

Kristin Fossum

Boka er skriven for fellesfaget norsk i studieførebuande utdanningsprogram. Ho skal gi deg ei elementær innføring i nynorsk formverk og uttrykksmåte. Boka er først og fremst mynta på deg som har nynorsk som sidemål. Det er øvingsoppgåver med fasit til dei ulike emna boka tek opp.

Å lykkast MED

Å lykkast MED

VG1, VG2 & VG3

www.aalykkesmed.no

nynorsk som sidemål

nynorsk som sidemål

Å lykkast med nynorsk som sidemål har ein nettstad der du finn interaktive oppgåver som testar kunnskapen din.

Å lykkast MED

VG1, VG2 & VG3

VG1, VG2 & VG3 ISBN-13: 978--82-02-37715-1

ISBN 978-82-02-37715-1

9 788202 377151 www.cappelendamm.no

Kristin Fossum

Ă… lykkast med

nynorsk som sidemĂĽl

Kristin Fossum

© CAPPELEN DAMM AS, 2012 ISBN 978-82-02-37715-1 1. utgave, 1. opplag, 2011 Omslagsdesign: Melkeveien designkontor Grafisk formgiving: Melkeveien designkontor Omslagsbilde: Utstillingsplakat. Nynorsk. Norsk språk. Ivar Aasen-tunet i Ørsta, Møre og Romsdal. Foto: © Bård Løken / NN / Samfoto / SCANPIX Sats og ombrekking: Melkeveien designkontor Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia 2012 Forlagsredaktør: Berit Ulserød Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmeler.

Uten særskilt avtale med Cappelen Damm AS er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, intersseorgan for rettighetshavere til åndsverk.

Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndragning, og kan straffes med bøter eller fengsel. www.cdu.no www.alykkesmed.cappelendamm.no

Å lykkast med nynorsk som sidemål

FORORD

Å lykkast med nynorsk som sidemål skal gi deg ei elementær innføring i nynorsk formverk og uttrykksmåte. Boka er først og fremst mynta på deg som har nynorsk som sidemål. Du finn ei kortfatta oversikt over dei viktigaste trekka i formverket, ordtilfanget og over nokre av skilnadene mellom nynorsk og bokmål. For å kunne meistre eit språk skriftleg er det viktig å prøve det ut i praksis. Derfor inneheld boka òg øvingsoppgåver knytte til dei ulike emna boka tek opp. Bak i boka er det fasit til dei fleste oppgåvene.

Du kan nytte Å lykkast med nynorsk som sidemål til sjølvstudium eller som ein del av eit undervisningsopplegg. I denne boka har vi brukt dei formene som gjeld etter den nye rettskrivingsnorma som trer i kraft i august 2012. Ei nynorsk ordliste vil vise kva former du kan velje mellom.

Debatten om sidemålet si rolle i skolen er stadig aktuell, og eg håpar at denne boka kan gi eit lite innblikk i den språklege rikdommen vi har. Å lykkast med nynorsk som sidemål har eigen nettstad som vil vere ferdig hausten 2012.

Lykke til!

Asker, september 2011 Kristin Fossum

Kolonnetittel

Innhald

Innleiing 9 Kvifor sidemål?

9 Litt om språkhistoria 10 Nynorsk i dag 13 Formverket 15 Substantiv 15 Hankjønn 15 Hokjønn 17 Inkjekjønn 19 Verb 20 Svake verb 20 Sterke verb 24 Parverb 29 St-verb 30 Samsvarsbøying 31 Alfabetisk liste over sterke verb 32 Pronomen 36 Personlege pronomen 36 Eigedomspronomen 36 Peikande pronomen 37 Relativt adverb 38 Resiproke pronomen 38 Mengdeord 38 Spørjeord 39 Adjektiv 40

Å lykkast med nynorsk som sidemål

Kva er god nynorsk? 43 Syntaks 43 Passiv 43 Bruk heller verb enn substantiv der det er mogleg 44 Etterstilt eigedomspronomen 45 Dobbel bestemt form 45 Genitiv 46 Ord og uttrykk 49 Lånord 49 Ord med forstavingane an- og be- på bokmål 50 Ord med etterstavingane -het og -else på bokmål 50 Synonym 52 Ord og uttrykk du bør merke deg 54 Rettskriving 54 Ordlista 56 Korleis førebur du deg til eksamen? 59 Forslag til lesing 60 Fleire oppgåver 65 Fasit 77 Bildeliste 91

Kolonnetittel

Jamstillingsvedtaket (fatta i Stortinget i 1884): Regjeringen anmodes om, at træffe fornøden Forføining til, at det norske Folkesprog som Skoleog officielt Sprog sidestilles med vort almindelige Skrift- og Bogsprog.

det norske folkesprog: aasens landsmål

8 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Innleiing

Kvifor sidemål?

I Dag Solstads roman Gymnaslærer Pedersens beretning om den store politiske vekkelsen som har hjemsøkt vårt land (1985) møter læraren ikkje berre positive haldningar hos elevane når han skal undervise i sidemål. Det kan hende haldninga hos læraren heller ikkje bidreg særleg positivt: va var det de hadde mest imot, i sitt veldresserte indre? Nynorsk. Men nynorsk H var pensum. Norsk sidemålsstil var viktig for en som skulle ha S til artium, så han kunne bli oljeingeniør. Så jeg gav dem nynorsk. (…) Kyrkje, sa jeg. Kyrkje.

Kyrkje, bakkje, bokkje, bikkje. Hva er rett? Svar, fort. Si: Kyrkje. – Kyrkje, sa de. Høyere. Kyrkje, brølte de. Sånn ja, sånn ja, det var riktig pent. En gang til.

Kyrkje. Høg, sa jeg. Si: Høg. Lågmælt, sa jeg. Si lågmælt. Ein gut – guten – fleire gutar – alle gutane. Ein stut – stuten – fleire stutar – alle stutane. Vakrere syn opplevde ikke jeg i norske skolestuer i 1980-åra.

Det er få saker i landet vårt som opp igjennom historia har skapt så mykje debatt som språksaka. I våre dagar dreier debatten seg ofte om kvifor vi held på ordninga med to variantar av norsk skriftspråk. Dei fleste av oss bruker berre det eine av skriftmåla til dagleg, men ei gruppe som må meistre begge målformene, er elevane i skolen. Årsaka til at vi skal lære to skriftlege variantar av norsk i skolen, kan vi finne tilbake i 1907. Sidemålet kom inn som ein del av morsmålsopplæringa da Stortinget vedtok at sidemålsstilen skulle vere obligatorisk til examen artium. Denne ordninga er i dag omdiskutert, og det har blitt fremja fleire forslag til endringar.

Mange elevar slit med nynorsk som sidemål. Ei årsak til det kan vere at sidemålet ligg tett opp til hovudmålet, og at det derfor kan vere vanskeleg å skilje dei to målformene. Ei anna årsak finn vi kan hende i sjølve haldninga til det å lære å skrive sidemål, slik som sitatet frå romanen til Solstad viser.

Mange har både ord og bøyingsmønster i dialekten sin som ligg tett opp til det nynorske skriftspråket. Neste gong du skriv nynorsk, kan du sjå om du kan finne

Innleiing

9

att ein del ord og bøyingsformer i det munnlege språket ditt. Du kan òg bruke dialektord i det du skriv, men likevel må du ha basiskunnskap om det nynorske formverket.

Den mest underhaldande måten å lære seg nynorsk på er ved å lese litteratur skriven på nynorsk. Her kan du oppleve den språklege rikdommen nynorsken representerer. Lenger bak i boka finn du ei liste over forfattarar som skriv på nynorsk. Øvst: Henrik Wergeland Nedst: Johan Sebastian Welhaven

Litt om språkhistoria For å forstå kvifor vi har to offisielle variantar av det norske skriftspråket, kan det vere nyttig å kjenne litt til språkhistoria. Nynorsk og bokmål har ulikt opphav, derfor finn vi variasjonar i bøyingsendingar, syntaksen og ordtilfanget. Likevel er det meir som er felles, enn som skil dei to variantane.

I 1814 blei den over fire hundre år lange unionen med Danmark oppløyst. Det danske skriftspråket blei da eit utanlandsk språk. Samtidig blei det viktig å finne fram til kva som var det ekte og eigentlege norske. Både innan musikk, biletkunst og litteratur kom nasjonale tema i fokus, og ein av dei fremste diktarane på den tida, Henrik Wergeland (1808–1845), hevda at berre eit norsk språk kunne uttrykkje norsk ånd. Wergeland var òg ein forkjempar for demokratiet, og han såg kampen for eit norsk skriftspråk som ein del av kampen for demokratiet.

Ut frå diskusjonen rundt språkspørsmålet i 1830åra teikna det seg tre moglege utviklingsliner: • Å halde på dansken og dermed også ta vare på dei kulturelle banda til Danmark. Det synet fekk ein viktig talsmann i diktaren Johan Sebastian Welhaven (1807–1873).

• Ei fornorsking av det eksisterande danske skriftspråket slik at det gradvis fekk norske lydar, norsk syntaks og norsk ordtilfang. Det var Wergelands idé.

• Å skape eit heilt nytt norsk skriftspråk basert på den av dei norske dialektane som låg nærast opp til det norrøne målet. Denne tanken blei lansert av historikaren og språkforskaren P.A. Munch (1810–1863).

10 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Det var lita stemning for å halde på det danske skriftspråket. Munchs forslag fekk heller ikkje store følgjer for den vidare utviklinga av eit norsk skriftspråk.

Wergelands tankar om fornorsking fekk derimot vind i segla både gjennom Wergeland sitt eige arbeid og ikkje minst da Knud Knudsen (1812–1895) kom på banen. Knudsen kom frå husmannskår ved Tvedestrand, men skaffa seg universitetsutdanning og blei overlærar i morsmål ved katedralskolen i Kristiania.

Han la fram radikale tankar om at skriftspråket så langt som mogleg burde spegle talemålet. Talemålet Knudsen ville leggje til grunn, var den danna daglegtalen, eller «den almindeligste Udtale af Ordene i de Dannedes Mund», som Knudsen formulerte det. Embetsmennene og borgarskapet i byane hadde ganske likt talemål over heile landet. Grunnlaget for det som blei kalla den danna daglegtalen, var dansk, men intonasjonen var norsk. Den danna daglegtalen kunne derfor fungere som ein slags «riksnorsk», meinte Knudsen.

Knudsens forslag var radikalt, og han hadde også demokratiske grunnar for å kjempe for ei fornorsking av dansken. Det ville vere lettare å lære å skrive og lese dersom skriftspråket var attkjenneleg og hadde norsk ordtilfang og norske lydar.

Arbeidet for fornorsking har gitt Knudsen den æra å bli kalla bokmålet sin far.

Ivar Aasen (1813–1896), son av ein småbonde frå Ørsta på Sunnmøre, var Knudsen sin samtidige. Som både Wergeland og Knudsen meinte han at det både var demokratiske og sosiale grunnar for at ein burde utvikle eit eige norsk skriftspråk.

Han var òg påverka av romantikken og tanken om at ein sjølvstendig nasjon måtte ha eit sjølvstendig skriftspråk. Språk var identitet, også for den norske bonden, derfor ønskte Aasen å skape eit skriftmål som spegla talemålet til bonden. Som bondegut representerte Aasen «det eigentlege Noreg». Han hadde derfor eit anna utgangspunkt enn mange andre språkfolk. Arbeidet med eit eige norsk skriftspråk hadde òg ei sosial og politisk side. Det offisielle danske skriftspråket representerte embetsmannskulturen. Aasen ville gjere noko for bøndene ved å leggje deira talemål til grunn for eit nytt norsk skriftspråk. Aasen tok aldri utdanning ved universitet, men lærte seg på eiga hand tysk, latin og gammalnorsk. Han skreiv sjølvsagt òg feilfritt dansk.

Aasen var ikkje einig med P.A. Munch i at eit nytt norsk skriftspråk skulle ta utgangspunkt i den av dei norske dialektane som hadde bevart flest trekk frå norrønt. Han meinte derimot at språket måtte byggjast på ord og grammatiske trekk frå dialektane i dei ulike delane av landet. Deretter burde språkkunnige utarbeide ei ordbok og ein grammatikk. Det blei programmet Aasen sjølv kom til å følgje.

11 Innleiing

Ivar Aasen som språkforskar

Statue av Ivar Aasen i Ørsta. Monumentet er laga av Dyre Vaa. Foto: Bård Løken. Samfoto.

Sjølv om Ivar Aasen ikkje hadde formell utdanning, utførte han eit unikt forskingsarbeid.

Allereie som 22-åring la han fram ein idé om korleis ein kunne utarbeide eit nytt norsk skriftspråk. I nokre notat frå 1836 skriv han at eit norsk skriftmål bør byggje på det heimlege talemålet, altså dialektane. Det første ein måtte gjere, var å samle inn materiale frå dialektane. På grunnlag av dette materialet kunne folk med kunnskap om språk setje opp ei norm som kunne gjelde for det nye språket. Aasen hadde allereie laga ein grammatikk over Sunnmørs-målet. Den imponerte biskopen i Bergen, Jacob Neumann, noko som medverka til at Aasen fekk eit stipend frå Vitenskapsselskapet i Trondheim.

Stipendet gjorde det mogleg for han å dra på samlarferd. I åra frå 1842 til 1846 drog Aasen rundt i landet og samla inn prøver av dei ulike dialektane. Han unngjekk byane, der han meinte talemålet var for mykje påverka av dansk. Han reiste heller ikkje i dei nordlegaste fylka, dels fordi pengane tok slutt, og dels fordi norsk ikkje var det opphavlege språket i desse fylka.

Det var ei stor og vanskeleg oppgåve å lage eit skriftmål ut frå så mange ulike talemål.

Aasen arbeidde ut frå at dialektane hadde same opphav, nemleg gammalnorsk. På den måten kunne han sjå eit mønster i korleis talemåla i Noreg var bygde opp, samstundes som han viste at dialektane var forgreiningar av det gammalnorske talemålet.

I 1848 kom Det norske Folkesprogs Grammatik, og to år seinare, i 1850, kom Ordbog over det norske Folkesprog. I grammatikken og ordboka viste Aasen mangfaldet i dei norske dialektane, men han sette ikkje opp noka norm for kva som skulle gjelde i skrift.

I 1853 gav han ut Prøver af Landsmaalet i Norge. Her viser han korleis språket kan brukast i praksis. Målet hans var å skape eit skriftspråk som dei fleste av dei som budde i Bygde-Noreg, kunne kjenne seg att i. Aasen blei frå no av rekna som ein fagleg kapasitet i språkforskinga trass i manglande universitetsutdanning.

I 1864 kom ei revidert utgåve av grammatikken, no med tittelen Norsk Grammatik, og i 1873 kom ei ny utgåve av Norsk Ordbog. Her hadde Aasen funne fram til dei formene han meinte skulle gjelde for det nye norske skriftspråket. Bak norma låg det fire viktige prinsipp: • Det skulle berre vere éi gyldig form av kvart ord – den forma som gjekk igjen i dei fleste av talemåla • Alle formene skulle vere i bruk i dialektane. Aasen ville ikkje bruke former som ikkje lenger var levande • Det skulle vere samanheng i stavemåten mellom ord av same opphav • Når det var nødvendig å velje mellom ulike dialektformer, la Aasen vekt på samanhengen med gammalnorsk og i nokre høve også stavemåten i svensk og dansk Slik blei landsmålet til, og med jamstillingsvedtaket i 1885 kom den endelege godkjenninga av Aasens arbeid. Da jamstilte Stortinget landsmålet med «det almindelige Skrift- og Bogsprog», det vil seie det danske skriftspråket.

12 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Nynorsk i dag Det er stor skilnad mellom Aasen-normalen og det du lærer er rett nynorsk i dag.

I løpet av dei om lag 150 åra som er gått sidan Aasen utforma landsmålet, har språket gjennomgått store endringar. Valfridommen er stor, mange meiner han kanskje er blitt for stor. Det kan gjere somme usikre på kva som er den «rette» forma, mens andre finn former som ligg tett opp til talemålet deira, og som dei derfor kjenner seg «heime» med.

I ordlista vil du finne ulike former av eitt og same ordet. Her kan du velje fritt, men det er viktig at du er konsekvent og bruker same forma gjennom heile teksten.

Vi kan òg sjå at den språklege avstanden mellom nynorsk og bokmål har blitt mindre. Frå byrjinga av 1900-talet og fram til 1960-åra var målet til styresmaktene å smelte dei to skriftspråka saman. Forsøket på tilnærming førte til ei mengd valfrie former, slik at alle partar skulle vere nøgde. Konklusjonen blei likevel at dei to skriftspråka hadde så ulik bakgrunn at ei samansmelting ikkje lét seg gjennomføre dersom ein samstundes skulle ta vare på særtrekka i dei to skriftspråka.

Mange yngre forfattarar har medverka til å gjere avstanden mellom dei to målformene mindre. Vi kan i litteraturen sjå fleire døme på at forfattarar kan nytte både bokmålsformer og nynorskformer i ein og same tekst.

I dag har knapt 13 % av skoleelevane nynorsk som hovudmål. Talet er mykje lågare enn for 50 år sidan, og det er klart at presse, kringkasting og Internett har stor påverknad på valet av opplæringsmål i skolen. Sjølv om ¼ av alle fjernsynssendingane frå NRK skal tekstast på nynorsk, er bokmålet det dominerande språket både i fjernsyn, aviser og andre medium.

Likevel er det ikkje noko som tyder på at vi vil gå over til berre eitt offisielt norsk skriftspråk. Det ville vere å redusere den språklege rikdommen vi har her i landet.

13 Innleiing

«Eg er altså eit uhjelpeleg nynorskskrivande menneske …

Går nokon til åtak på språket mitt, er det einaste som nyttar enten å pelle seg vekk eller å slå. Kva eg måtte velje å gjere, får storleiken på den som går til åtak avgjere.

Eg kan ikkje fordra å måtte argumentere for språket mitt, det er nesten som å måtte stå der og kope og argumentere for sin eigen eksistens. Og korleis argumentere for den? Det er ikkje så mykje meir å seie enn at eg er her no eingong. Og det same gjeld nynorsken. Både eg og nynorsken er her no eingong, av ulike og kanskje til dels uforståelege grunnar.» jon fosse

14 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Formverket

Det som i første rekkje skil nynorsk frå bokmål, er dei ulike bøyingsformene.

Skal du skrive god og rett nynorsk, må du kjenne formverket. Dersom du lærer deg grunnreglane, unngår du mange av dei feila som er vanlege hos dei som har nynorsk som sidemål. Her skal vi ta for oss det grunnleggjande formverket.

Substantiv Substantiva bøyer vi i eintal ubestemt og bestemt form og fleirtal ubestemt og bestemt form. Nokre av bøyingsendingane er ulike endingane i bokmål. Nokre ord har òg ulikt kjønn i dei to språka.

Hankjønn Eintal

Fleirtal

Ubestemt form

Bestemt form

Ubestemt form

Bestemt form

ein gut

guten

gutar

gutane

Artikkelen i hankjønn er ein.

Dei aller fleste hankjønnssubstantiva får endinga -en i bestemt form eintal, -ar i ubestemt form fleirtal og -ane i bestemt form fleirtal.

Merk: Nokre hankjønnsord endar på -ar i ubestemt form eintal, slik som lærar, kinesar, forfattar.

15 Formverket

Oppgåve 1 Bøy desse hankjønnssubstantiva i ubestemt og bestemt form, eintal og fleirtal: veg

båt

kost

stokk

vitskap

elektrikar

Oppgåve 2 Set inn den bestemte forma av substantivet i parentes: 1. Dei fire (bil) ____________ blei stoppa i (kontroll) _________________ .

2. Alle (kjole) ____________ dei hadde på sal, var for tronge.

3. På eit travløp sist søndag blei tre av (hest) ____________ tekne i doping.

4. Mange av (amerikanar) _____________________ i Midtvesten har norske røter.

5. Dei framande (lyd) _______________ frå jungelen skremde han.

6. Dei (busk) __________________ eg planta i fjor, har vakse seg store.

Unntak Ord som endar på -nad og -a, kan ha endingane -ar/-er og -ane/-ene i fleirtal: ein månad

månaden

månader

månadene; el. fl. månadar

månadane

ein sofa

sofaen

sofaer

sofaene; el. fl. sofaar

sofaane

ein gong

gongen

gonger

gongene; el. fl. gongar

gongane

ein stad

staden

stader

stadene; el. fl. stadar

stadane

Merk:

Dei fleste orda som får omlyd, det vil seie at rota av ordet skiftar vokal frå eintal til fleirtal: ein fot

foten

føter

føtene

Merk deg bøyinga av desse orda:

16

ein mann

mannen

menn

mennene

ein far

faren

fedrar

fedrane

ein bror

broren

brør

brørne

ein sko

skoen

skor

skorne; el. fl. sko

ein ting

tingen

ting

tinga

ein stengel

stengelen

stenglar

stenglane

skoa

Merk: Ord som endar på -leik (storleik), -ar (italienar), -dom (fridom), -ster (vokster), -skap (eigenskap), -nad (bunad) og -sjon (posisjon), er oftast hankjønnsord på nynorsk: ein storleik, ein italienar, ein fridom, ein vokster, ein eigenskap, ein bunad, ein posisjon.

Å lykkast med nynorsk som sidemål

Skilnad i kjønn mellom bokmål og nynorsk Nokre ord som er inkjekjønn på bokmål, kan vere både hankjønn og inkjekjønn på nynorsk.

Det gjeld blant anna desse orda: Bokmål Nynorsk et bodskap ein bodskap / eit bodskap et hjem ein heim et sted ein stad et speil ein spegel

Oppgåve 3 Bøy desse substantiva: villa

son

kostnad

bror

søknad

mann

spegel

bodskap

stad

Oppgåve 4 Finn hankjønnssubstantiva i teksten nedanfor og bøy dei.

I norrøn tid blei litteraturen overlevert munnleg frå generasjon til generasjon inntil nedskrivinga på 1200-talet. Forfattarane er anonyme, og vi veit ikkje kven som står bak forfattarskapen av t.d. islendingesogene.

I både sogene og eddadikta finn vi uttrykk for verdiar som framleis gjeld i samfunnet i dag. I Håvamål blir det framheva at ein skal ta vel imot framande, og at kunnskap er viktigare enn rikdom. I sogene er det å halde ord ein viktig eigenskap. I Soga om Gunnlaug Ormstunge kan vi lese om kor viktig ære og status var, men òg om tilhøvet mellom far og son og om kjærleik og hemn som opphav til konfliktar.

Hokjønn Eintal

Fleirtal

Ubestemt form

Bestemt form

Ubestemt form

Bestemt form

ei hytte

hytta

hytter

hyttene

Artikkelen i hokjønn er ei.

Dei fleste hokjønnssubstantiva får endingane -er og -ene i ubestemt og bestemt form fleirtal.

17 Formverket

Oppgåve 5 Bøy desse substantiva: gate

dokke

lykt

seng

klokke

trapp

Unntak Ord som endar på -ing eller -ning, får endingane -ar og -ane i ubestemt og bestemt form fleirtal: ei hending

hendinga

hendingar

hendingane

Dei fleste orda som endar på -ing eller -ning, er hokjønn. Unntak er personnemningar på -ing, som kan vere hankjønn: ein viking, ein slektning.

Merk: ei elv

elva

elvar

elvane; el. fl. elver

elvene

ei helg

helga

helgar

helgane; el. fl. helger

helgene

Oppgåve 6 Bøy desse substantiva: hending

setning

dronning

meining

forteljing

Nokre ord får uregelrett bøying, slik som: ei mor

mora

mødrer

mødrene

ei syster/søster

systera/søstera

systrer/søstrer

systrene/søstrene

ei dotter

dottera

døtrer

døtrene

ei ku

kua

kyr

kyrne

Merk: Ord som endar på -semd (verksemd), -løyse (arbeidsløyse), -sle (kjensle) og -esse (interesse), er i regelen hokjønn på nynorsk.

18 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Oppgåve 7 Finn hokjønnssubstantiva i denne teksten og bøy dei.

Tida frå 1800 til 1870 er prega av nasjonsbygging. Med det meiner vi at ein på mange område i samfunnet ville finne fram til kva som var typisk norsk. Gjennom å peike på periodar i den norske historia da Noreg var eit fritt og sjølvstendig rike, kunne ein styrkje den nasjonale kjensla og stoltheita. På det politiske området var Grunnlova viktig. I Grunnlova stod dei demokratiske rettane sentralt. I kunsten kom det norske klart til uttrykk. Merksemda omkring folkedikting auka og Asbjørnsen og Moe starta innsamlinga av eventyr og segner i andre halvdelen av 1830-åra. I nasjonalromantikken blei den norske bonden heidra, og mange musikarar og målarar henta inspirasjon frå den norske naturen.

Inkjekjønn Eintal

Fleirtal

Ubestemt form

Bestemt form

Ubestemt form

Bestemt form

eit hus

huset

hus

husa

Artikkelen i inkjekjønn er eit.

Inkjekjønnssubstantiv får -et i bestemt form eintal. Inkjekjønnsord har ikkje ending i ubestemt form fleirtal, men får endinga -a i bestemt form fleirtal.

Alle inkjekjønnsord bøyer vi etter hovudregelen, men merk deg bøyinga av framandord som endar på -um: sentrum

sentrumet

sentrum

sentruma

medium

mediet

medium

media

pensum

pensumet

pensum

pensuma

faktum

faktumet

faktum/fakta

faktuma/faktaa

studium

studiet

studium

studia

19 Formverket

Pronomen Pronomen står i staden for substantiv. Vi har fleire typar pronomen: personlege pronomen, spørjepronomen, refleksive pronomen og resiproke (gjensidige) pronomen.

Merk: Dei formene som er utheva, skil seg frå bokmål.

Personlege pronomen Subjektsform eintal

Objektsform eintal

eg

meg

2. pers.

du

deg

3. pers.

han/ho/det

han/henne/det

Subjektsform fleirtal

Objektsform fleirtal

1. pers.

vi

oss

2. pers. eller:

de dokker

dykk dokker

3. pers.

dei

dei

1. pers.

Eigedomspronomen Hankj.

Hokj.

Inkjekj.

Fleirtal

1. pers.

min

mi

mitt

mine

2. pers

din

di

ditt

dine

3. pers.

sin

si

sitt

sine

1. pers (fleirt.)

vår

vår

vårt

våre

Desse eigedomspronomena er ubøygde: 2. pers. fleirtal: dykkar/dokkar 3. pers. eintal: hans/hennar 3. pers. fleirtal: deira Merk: På nynorsk står eigedomspronomenet oftast etter substantivet.

36

Døme: Der kjem dottera mi.

Det er bilen min.

Å lykkast med nynorsk som sidemål

Når vi vil gi eigedomspronomenet trykk og framheve kven som eig, kan vi plassere eigedomspronomenet framfor substantivet.

Døme: Der kjem mi dotter.

Det er min bil.

Oppgåve 30 Set inn rett nynorsk pronomen i desse setningane: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

(De) såg (jeg) kom gåande.

(Jeg) sa (de) skulle møte (meg) i byen klokka tre.

(Dere) har vore hos (dem) fleire gonger tidlegare Dottera (deres) heiter Marte.

(Hun) kom heim frå Danmark i går.

Ta med (dere) barna (deres) og kom til (oss).

(Dere) er hjarteleg velkomne!

Oppgåve 31 Set inn rett eigedomspronomen: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Eg såg på hunden …

Ho gløymde jakka … heime.

Når skal de flytte inn i det nye huset … ?

Ho heiter Gro, og auga … er brune.

Eg må hente systera … på skolen.

Bror … heiter Ola og er tre år yngre enn eg.

Peikande pronomen Hankjønn og hokjønn

Inkjekjønn

Fleirtal

den

det

dei

denne

dette

desse

På bokmål bruker vi pronomenet den til å vise tilbake til hankjønnsord eller hokjønnsord.

På nynorsk bruker vi han til å vise tilbake til hankjønnsord og ho til å vise tilbake til hokjønnsord.

Berre dersom pronomenet har sterkt trykk, bruker vi den, som på bokmål.

Døme: Eg vil ha den kaka. Ho ser god ut!

Bussen skulle komme klokka to, men han kom ikkje før ti over.

37 Formverket

Relativt adverb Det relative adverbet hvor på bokmål heiter der på nynorsk.

Døme: Vi kom til den staden der det store slaget hadde stått.

Oppgåve 32 Set om til nynorsk: 1.

2.

3.

4.

5.

Den restauranten hvor vi spiste i fjor, var stengt.

I familier hvor noen har allergi, kan de ikke ha kjæledyr.

På det stedet hvor disse blomstene vokser, er det ikke lov å slå opp telt.

Han gikk til butikken hvor han trodde hun arbeidet.

I denne boka, hvor du kan lese om Ibsens liv, står det også utdrag fra dramaene hans.

Resiproke (gjensidige) pronomen Dei resiproke pronomena uttrykkjer gjensidige forhold. På nynorsk har vi to resiproke pronomen: kvarandre og einannan.

Døme: Dei fortalde kvarandre/einannan alt.

Mengdeord Med mengdeorda uttrykkjer vi mengd på ulike måtar. Til denne ordklassen høyrer dei ubestemte artiklane ein (hankjønn), ei (hokjønn) og eit (inkjekjønn).

Nokre mengdeord blir bøygde i kjønn og tal: Eintal

Fleirtal

Hankjønn

Hokjønn

Inkjekjønn

annan

anna

anna

andre

ingen

inga

ikkje noko / inkje

ingen

nokon

noka

noko

nokre

Merk: Nokre bruker vi i fleirtal, men når vi uttrykkjer spørsmål, tvil eller nekting, bruker vi berre nokon.

Har du sett nokon av vennene mine? Nei, eg trur ikkje eg har sett nokon av dei.

38 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Oppgåve 33 Set inn rett form av mengdeordet i parentes: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Det er (ingen) løysing på problemet.

Kan du ta med deg (nokon) av dei raude epla til meg?

Vil du ikkje ha på deg ei (annan) jakke?

Det kom (ingen) brev frå dei i går heller.

Dette er ikkje (nokon) stad for deg.

(Ingen) av dei eg møtte, kjende eg.

Det er (nokon) eg må fortelje deg.

No var det (nokon) andre som budde i huset.

Er det (nokon) eg kan hjelpe deg med?

Spørjeord Bokmål Nynorsk hva kva hvilken / hva slags kva for / kva slags hvor kvar (om stad) hvor mye kor mykje hvordan korleis hvem kven hvorfor kvifor/korfor Merk: Hv i spørjeord på bokmål blir oftast kv på nynorsk.

Oppgåve 34 Set om til nynorsk: 1. Hvem som fortalte det, vet jeg ikke, men jeg vet hvorfor det skjedde, og hvordan det gikk for seg.

2. Da jenta kom hjem, ville hun ikke si hvor hun hadde vært, eller hvem hun hadde vært sammen med.

3. Hvilken dag dette hendte, må du spørre de andre om.

4. Hva han skulle her, sa han ikke noe om.

5. Jeg lurer på hvorfor hun gikk.

6. Hvordan kan du huske alle detaljene?

7. Hvem er den gutten der borte?

39 Formverket

Adjektiv Dei fleste adjektiva på nynorsk blir bøygde som på bokmål. Dei får endinga -t i inkjekjønn og -e i fleirtal.

Hankjønn

Hokjønn

Inkjekjønn

Fleirtal

ein dyr bil

ei dyr gåve

eit dyrt hus

dei dyre gåvene

Adjektiv som endar på -en, blir bøygde i kjønn og tal: ein open bil

ei open dør

eit ope/opent hus

dei opne vindauga

Merk deg særleg bøyinga av liten og eigen: ein liten unge

ei lita jente

eit lite barn

dei små barna

min eigen unge

mi eiga dotter

mitt eige barn

mine eigne ungar

Bestemt form av adjektivet endar alltid på -e: den sjuke mannen den vakre jenta det store huset dei store husa Adjektiv som ikkje får -t i inkjekjønn: • Nasjonalitetsord som endar på -sk: eit svensk flagg • Fleirstavingsord som endar på -sk: eit realistisk forslag • Adjektiv som endar på -ig og -leg: eit heldig val, eit utruleg forslag Dette gjeld òg for bokmål.

Oppgåve 35 Set inn rett form av adjektivet i parentes: 1. Han hadde eit (god) … auge til henne.

2. Dei (liten) … fuglungane kunne ikkje fly.

3. Døra er (open) … .

4. Han var ein (ærleg) … mann.

5. For eit (stor) … tre.

6. Dette var eit (fantastisk) … syn!

7. Eit (liten) … rom er nok for meg.

8. Mi (eigen) … mor ville ikkje ha kjent meg att.

9. Ho hadde eit (svensk) … etternamn.

10. Dei (vaksen) … åt ved eit anna bord enn ungane.

11. Det er mi (eigen) … skuld at eg ikkje rakk bussen.

40 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Gradbøying Dei fleste adjektiva endar på -are i komparativ og -ane i superlativ.

Positiv

Komparativ

Superlativ

fin

finare

finast

grei

greiare

greiast

Oppgåve 36 Gradbøy desse adjektiva: farleg

viktig

klok

varsam

Merk: Somme adjektiv har uregelrett bøying: gammal

eldre

eldst

stor

større

størst

Legg særleg merke til desse adjektiva: mykje

meir

mest

mange

fleire

flest

Oppgåve 37 Set inn rett form av desse adjektiva: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

På biblioteket finst det (mange) … bøker enn eg har heime.

Det er (få) … som lir av tuberkulose i dag enn for hundre år sidan.

Du har (mykje) … , Hans har (mykje) … , men eg har (mykje) … .

Det er den (lang) … turen eg har gått.

Dette var (vond) … enn eg trudde.

Det er ikkje greitt å vere (liten) … enn dei andre.

Han er den (ung) … av alle saman.

Denne pakka er (tung) … enn dei andre.

test deg selv

www.alykkesmed.cappelendamm.no

41 Formverket

«Språket fortel om den åndelege skaparkrafta dei har hatt, dei menneska som har utvikla det. Dei ulike språka er ulike kjelder til å forstå menneskesinnet og menneskekulturen.»

42 Å lykkast med nynorsk som sidemål

sylfest lomheim

Kva er god nynorsk?

Syntaks Nynorsk og bokmål har langt på veg det same ordtilfanget. Skilnaden på dei to variantane av norsk finn du først og fremst i bøyingsendingane og stavemåten. Her er ordlista til god hjelp. Skal du skrive god nynorsk, må du òg ha kunnskap om syntaksen. Ordet syntaks betyr setningsbygning. Setningsbygningen på bokmål og nynorsk skil seg vanlegvis ikkje så mykje frå kvarandre, men i og med at dei to språka har ulik bakgrunn, finn vi visse skilnader. Ei viktig årsak til det er at nynorsk byggjer på dialektar, altså på talespråk, og har derfor ofte ein meir munnleg setningsbygning. Vi kan òg seie at det som gjeld for nynorsk syntaks, også gjeld for bokmål, men det som gjeld for bokmål, er ikkje alltid brukbart på nynorsk.

Ein fin måte å lære seg den nynorske syntaksen på er å lese nynorsk. På side 60 finn du forslag til nynorske tekstar du kan lese. Her skal vi ta for oss nokre av dei grunnleggjande trekka i den nynorske syntaksen.

Passiv Passivforma bruker vi når vi ikkje kan eller vil nemne subjektet i setninga, slik som i «Indianarane i Amerika blei fortrengde frå jaktmarkene». I mange tilfelle kan vi byte ut den passive uttrykksmåten med aktiv: «Kolonistane frå Europa fortrengde indianarane frå jaktmarkene.» I den første setninga får vi ikkje vite kven som fortrengde indianarane, fordi subjektet i setninga er skjult. I den aktive varianten kjem subjektet tydeleg fram.

På bokmål kan vi bruke s-passiv: «Bilen vaskes.» På nynorsk må du i slike tilfelle alltid skrive om med å bli eller å verte: «Bilen blir/vert vaska.» Passivformer på -st kan du på nynorsk berre bruke saman med modale hjelpeverb: «Bilen må vaskast før klokka to.»

Det kan i nokre høve vere vanskeleg å finne fram til subjekt som passar inn i samanhengen, men ofte kan du bruke vi, du, de, dei, folk eller ein.

43 Kva er god nynorsk?

«Vi som vil fremja nynorskens sak, står oss på å vise vidsyn og generøsitet. Vi deler alt norsk språk med dei som tenker annleis enn oss og skriv ein annan norsk enn det vi gjer. Nynorsken høyrer ikke målfolket, men alt folket til. Kanskje er den viktigaste oppgåva no å minne det norske folk om at nynorsken er ein del av fellesarven.»

58 Å lykkast med nynorsk som sidemål

edvard hoem

Korleis førebur du deg til eksamen?

Norskfaget har to skriftlege eksamenar, ein i hovudmål og ein i sidemål. Begge eksamenane hentar oppgåvene frå det du har vore igjennom av stoff i løpet av vg1, vg2 og vg3. Ved eksamen er det tillate å bruke hjelpemiddel, men det er viktig at du på førehand har oversikt over stoffet, slik at du ikkje bruker for mykje tid på å finne fram i bøker eller notat.

Til eksamen kan du anten få ei todelt oppgåve eller eit oppgåvesett der du skal svare på éi lengre oppgåve. I den todelte oppgåva skal du i del A svare på ei «kortsvaroppgåve». Der blir du beden om å skrive ca. 250 ord om eit oppgitt emne, men du blir ikkje beden om å skrive i nokon bestemt sjanger. Svaret ditt skal vere ein samanhengande tekst. Oppgåva vil ta omsyn til at svaret skal vere kortfatta og vil derfor vere avgrensa.

I del B får du fleire oppgåver å velje mellom. Her blir det venta at du skal kunne skrive eit meir utfyllande svar på den oppgåva du har valt. Det er viktig at du svarer i den sjangeren oppgåva spør etter. Sensoren vil vurdere både form, språk og innhald i teksten din. I varianten med berre éi oppgåve får du òg fleire oppgåver å velje mellom, men du skal berre svare på éi av dei. Det er vilkårleg om det er hovudmålet eller sidemålet som har todelt oppgåve.

Du kan skaffe deg eit godt grunnlag i sidemålet ved å arbeide målretta over tid.

Her følgjer nokre forslag til korleis du kan førebu deg: • Les nynorske tekstar. Start i god tid før eksamen.

• Lær deg å bruke ordlista.

• Gå igjennom tekstar du har skrive, og merk deg kva for feil du har gjort. Finn fram til øvingar i boka som tek for seg dei områda du har problem med, og gjer desse øvingane.

• Les kommentarane du har fått til dei tekstane du har skrive. Legg merke til kva som er bra, og kva du kan arbeide meir med.

59 Korleis førebur du deg til eksamen?

•

Bruk nynorsk dagleg. Skriv chat, blogg, beskjedar, SMS og liknande på nynorsk. Dess meir du nyttar språket, dess meir naturleg fell det.

Eksamen varer i fem timar, og det kan løne seg å lage ein plan for korleis du skal disponere tida.

Her har du eit forslag til framgangsmåte: • Ta deg god tid til å lese igjennom oppgåvesettet. Ver nøye med å finne ut kva oppgåva spør om, og kva for sjanger det er venta du skal skrive i.

• Vel den oppgåva du har mest interesse for og størst kunnskap om.

• Les den eller dei tekstane som er knytte til oppgåva, og ta notat frå teksten/ tekstane.

• Skriv ned stikkord og moment du meiner er relevante i høve til spørsmåla i oppgåva.

• Legg inn ein pause.

• Ordne momenta i logisk rekkjefølgje.

• Skriv svaret ditt inn på svararka.

• Pause.

• Set av god tid til å lese igjennom det du har skrive. Rett eventuelle skrivefeil og syntaksfeil.

Skriftleg eksamen er ei prøve på om du kan kommunisere skriftleg på bokmål og nynorsk, om du meistrar grammatikk og syntaks. Det er òg ei prøve på om du har nådd dei måla læreplanen set for norskfaget.

LYKKE TIL! Forslag til lesing Her er ei liste med namn på nolevande forfattarar som skriv på nynorsk, og tekstar dei har skrive. Kan hende du vil ha glede av å lese det dei skriv.

Kjartan Fløgstad (f. 1944): Fløgstad har skrive både noveller, romanar og sakprosa. Han skildrar ofte arbeidarklassen og har òg skrive om korleis populærkulturen påverkar oss og haldningane våre. Fløgstad er inspirert av søramerikansk litteratur og skriv ofte ei blanding av realistiske og fantastiske tekstar.

Fyr og flamme (1980) Grense Jakobs elv (2009)

60 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Jon Fosse (f. 1959): Fosse har eit suggererande, bluesinspirert språk og var viktig i utviklinga av ein ny, eksperimentell prosa i 1980-åra.

Han har skrive romanar, noveller, drama, dikt og kortprosa. Stadige gjentakingar som gir språket ein særprega rytme, er eit karakteristisk trekk ved Fosse sine tekstar. Som dramatikar har Fosse blitt spela på scener verda over.

Naustet (1989) Nokon kjem til å komme (1996)

Anna Gavalda (f. 1970): Gavalda er ein av dei mest populære nolevande forfattarane i Frankrike. Fleire av bøkene hennar er omsette til nynorsk.

Saman er ein mindre aleine (2004). Romanen er òg filmatisert.

Frode Grytten (f. 1960): Grytten har skrive både noveller og romanar. Handlinga i mykje av det Grytten har skrive, er lagd til Odda i Hardanger, og hovudpersonane er ofte unge gutar som er i opposisjon, og som strevar med å finne seg sjølv.

Bikubesong (1999). Ein kollektivroman der dei enkelte tekstane godt kan lesast som noveller.

Flytande bjørn (2005). Ei krimhistorie frå Odda.

61 Korleis førebur du deg til eksamen?

Edvard Hoem (1949): Hoem har skrive romanar, skodespel og biografiar. Mange av romanane hans er samfunnskritiske. Han skriv òg om barndom og oppvekst.

Mors og fars historie (2005)

Ragnar Hovland (1952): Hovland har skrive romanar, drama, noveller og essay. Handlinga er ofte lagd til bygdemiljø eller til studentmiljøet i Bergen. Han har òg skrive kriminallitteratur.

Ein motorsykkel i natta (1992)

Are Kalvø (1969): Kalvø er kjend som forfattar og satirikar, kanskje først og fremst frå NRK P2s Hallo i uken. Han har gitt ut ei rekkje satiriske tekstar.

Bibelen 2 (2002)

62 Å lykkast med nynorsk som sidemål

Sigmund Løvåsen (1977): Løvåsen har gitt ut fleire romanar og skodespel.

Nyryddinga (2003)

Olaug Nilssen (1977): Nilssen har skrive litteratur både for vaksne og barn, roman, skodespel og essaysamling. I fleire av bøkene hennar er handlinga lagd til bygda Skoddeheimen. Nokre av innbyggjarane drøymer om eit liv i byen, langt frå bygda, mens andre er nøgde med tilværet som det er.

Få meg på, for faen (2005). Romanen er filmatisert.

Carl Frode Tiller (1970): Tiller har gitt ut fleire romanar og blei i 2005 kåra til ein av Noregs beste forfattarar under 35 år.

Innsirkling (2007)

Forfattarane som er nemnde over, har gitt ut mange andre tekstar som det òg er verdt å lese. Det finst sjølvsagt mange fleire forfattarar som skriv på nynorsk, men som ikkje er tekne med på lista her. På biblioteket kan du få hjelp til å finne fram til nynorsk litteratur som passar akkurat for deg. Lykke til med lesinga!

63 Korleis førebur du deg til eksamen?

«Bonden har den Ære at være Sprogets Redningsmand; til hans Tale skulde man altsaa lytte.»

(Fra: «Om vårt Skriftsprog», 1836)

64 Å lykkast med nynorsk som sidemål

ivar aasen

Fleire oppgåver

Her finn du oppgåver der du kan trene på å skrive nynorsk. Nokre av oppgåvene er knytte til innhaldet i norskfaget og kompetansemåla i læreplanen. I somme av oppgåvene blir du beden om å skrive eit svar på om lag 250 ord. Denne oppgåvetypen skal gi deg trening i å svare på kortsvaroppgåvene som blir gitt til eksamen. På den måten får du testa kunnskapane dine i faget samtidig som du får skrivetrening.

Oppgåve 50 Set desse setningane om til nynorsk: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Mye kan gjøres for å markedsføre landet vårt som turistmål.

Min yngste søster er svært følsom.

De hadde ikke kommet hjem før klokka 14.

Klærnes størrelse varierer.

Dagens unge har stor frihet til å velge mellom ulike studier.

Avgjørelsen var ikke rettferdig.

65 Fleire oppgåver