Exiles and Dreamers Catalog

n

jia

es

C af

©

Exiles and Dreamers

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n da tio un Fo m eu us M n jia es

C af

©

ԵՐԵՎԱՆ | YERE V A N 2020

20-րդ դարի սփյուռքահայ գրաֆիկայի համայնապատկեր Վիգեն Գալստյանի հավաքածու

Exiles and Dreamers Panorama of 20th Century Graphic Arts from the Armenian Diaspora Vigen Galstyan’s Collection

Բովանդակություն

da tio un

Ե­րախ­տի­քի խոսք Acknowledgements

8

Տարագիրներ ու երազողներ. վերաբացահայտելով Սփյուռքը Exiles and Dreamers: Rediscovering the Diaspora

Fo

6

Անհանգրվան երազներ. սփյուռքահայ արվեստը և տարագրության երևակայությունը Unmoored Dreams: Diasporan-Armenian Art and the Imaginary of the Exile

38

Կենսագրություններ Biographies

eu

us

Աշխատանքների ցանկ List of Works

es

jia

n

M

200

m

14

C af

©

n

Contents

Գա­ֆ էս­ճ ե­ա ն ար­վ ես­տ ի կենտ­ր ո­ն ում դեռևս

շնոր­հիվ բաց­վեց «­Տա­րա­գիր­ներ ու ե­րա­զող­

2012-ի­ն ՝ նպա­տ ակ ու­ն ե­ն ա­լ ով բա­ց ա­հ այ­

ներ. 20-րդ դա­րի սփյուռ­քա­հայ գրա­ֆի­կայի

R D

A

հա­մայ­նա­պատ­կեր» ցու­ցադ­րու­թյու­նը Գա­ֆէս­

նրանց ար­վես­տի հա­վա­քա­ծու­նե­րը: Լի­նե­լով

ճե­ան ար­վես­տի կենտ­րո­նում:

E R

տե­լ ու եր­և ա­ն աբ­ն ակ կո­լ եկ­ց ի­ո­ն եր­ն ե­ր ին և

նա­ցավ ար­վես­տա­սեր հա­սա­րա­կու­թյան լայն

և շնոր­հ ա­կ ա­լ ու­թ յուն եմ հայտ­ն ում ար­վ ես­

ար­ձա­գան­քին, ի­նչ­պես նաև վե­րարժ­ևոր­վեց

տա­բ ան, հա­մ ադ­ր ող և հա­վ ա­ք որդ Վի­գ են

ան­հ ատ կո­լ եկ­ց ի­ո­ն ե­ր ի հան­ր ային դերն ու

Գալս­տյա­նին, ով սի­րով մի­ա­ցավ այս նա­խա­

նշա­ն ա­կ ու­թ յու­ն ը՝ որ­պ ես մշա­կ ու­թ ային ժա­

ձեռ­նու­թյա­նը և հա­մա­ձայ­նեց հան­րայ­նաց­նել

S E L I

Fo

D

­Կենտ­րո­նի ա­նու­նից սր­տանց շնոր­հա­վո­րում

A

խա­դ եպ ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յուն՝ ծրա­գ իրն ար­ժ ա­

N

un

Հա­յաս­տա­նի մշա­կու­թային կ յան­քում ան­նա­

իր հա­վա­քա­ծուն, ի­նչ­պես նաև հա­մա-հա­մադ­

ռան­գու­թյան ջա­տա­գով-պա­հա­պա­նի:

E

X

րեց ցու­ցադ­րու­թյու­նը և տրա­մադ­րեց պատ­կե­ րագր­քի տեքս­տը:

m

2019-ի նոյեմ­բ ե­ր ի 30-ին Գա­ֆ էս­ճ ե­ա ն ար­

.

վես­տ ի կենտ­ր ո­ն ում բաց­վ եց «Եր­և ա­ն յան

Շ­ն որ­հ ա­կ ա­լ ու­թ յուն եմ հայտ­ն ում նաև Գա­ ֆէս­ճե­ան ար­վես­տի կենտ­րո­նի ամ­բողջ անձ­

Ե

ու ե­ր ա­զ ող­ն եր. 20-րդ դա­ր ի սփյուռ­ք ա­հ այ

նա­կ ազ­մ ին՝ Գա­ֆ էս­ճ ե­ա ն ժա­ռ ան­գ ու­թ յանն

Ն

գրա­ֆի­կայի հա­մայ­նա­պատ­կեր» խորագրով:

ան­մ նա­ց որդ նվի­ր ու­մ ի և ցու­ց ադ­ր ու­թ յունն

Ցու­ց ադ­ր ու­թ յա­ն ը ներ­կ ա­յ աց­վ ած են քա­ռ ա­

ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար:

Ա

հի­ս ունյոթ աշ­խ ա­տ անք­ն եր, ո­ր ոնք հան­դ ի­

­Հա­մոզ­ված եմ, որ ցու­ցադ­րու­թյու­նը հրա­շա­լի

Ր

սա­ն ում են ար­վ ես­տ ա­բ ան, հա­մ ադ­ր ող և

հ նա­րա­վո­րու­թյուն կըն­ձե­ռի հա­յաս­տա­նյան և

հա­վ ա­ք որդ Վի­գ են Գալս­տ յա­ն ի ար­վ ես­տ ի

օ­տա­րերկ­րյա ար­վես­տա­սեր հան­րու­թյա­նը՝ բա­

հա­վա­քա­ծո­ւի ը­նտ­րա­նին:

ցա­հայ­տե­լու մեր սփյուռ­քա­հայ ար­վես­տա­գետ­

Ո

n

Ւ

M

Զ

սուն­չ որս ս­փ յուռ­ք ա­հ այ ար­վ ես­տ ա­գ ետ­ն ե­ր ի

Ե

Ո

us

Ր

չո­ր րորդ ցու­ց ադ­ր ու­թ յու­ն ը՝ «­Տ ա­ր ա­գ իր­ն եր

Ղ

eu

Ը

կո­լ եկ­ց ի­ո­ն եր­ն ե­ր ի ը­ն տ­ր ու­թ յու­ն ը» շար­ք ի

Ր Ա Տ

©

6

նե­րին, ի­նչ­պես նաև գնա­հա­տե­լու եր­ևա­նյան կո­ լեկ­ցի­ո­ներ­նե­րի նվի­րում ն ու մե­ծա­հո­գու­թյու­նը:

jia

ճեան ար­վես­տի կենտ­րո­նը եր­ևան է հա­նում սփյուռ­ք ա­հ այ ար­վ ես­տ ա­գ ետ­ն ե­ր ի այն­պ ի­ս ի

­Վա­հագն Մա­րա­բյան

ա­ն ուն­ն եր և աշ­խ ա­տ անք­ն եր, ո­ր ոնց զգա­լ ի

­Գոր­ծա­դիր տնօ­րե­նի պաշ­տո­նա­կա­տար

մա­սը հայտ­նի չէ մեր հան­րու­թյա­նը:

es

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Այս բա­ց ա­ռ իկ ցու­ց ադ­ր ու­թ յամբ Գա­ֆ էս-­

n

E

նում բո­լոր ան­ձանց, ո­ւմ նվի­րու­մի և ջան­քե­րի

da tio

­Մ եր խո­ր ին շնոր­հ ա­կ ա­լ ու­թ յունն ե­ն ք հայտ­

նը» ցու­ցադ­րու­թյուն­նե­րի շար­քը մեկ­նար­կեց

S

«Եր­և ա­ն յան կո­լ եկ­ց ի­ո­ն եր­ն ե­ր ի ը­ն տ­ր ու­թ յու­

M

Երախտիքի խոսք

­Գա­ֆէս­ճե­ան ար­վես­տի կենտ­րոն

Rediscovering the Diaspora from some of these developments, especially

collections. Thus, it is only fitting that the

in the socio-cultural sphere (fashion, art,

institution continues this commitment with the

music etc.) beyond the iron curtain of the

fourth exhibition in the Yerevan Collectors’

USSR, Armenians scattered all over the world

Choice series since 2012: Exiles and Dreamers.

were part of those transformations, which also

For a Center established by a private collector,

pertained to the evolution of modern art. One

it has been a priority to display artworks that

of the objectives of Exiles and Dreamers is to

are not accessible to a wider public. However,

present the relation of Armenian artists from

this panorama of twentieth-century graphic

the Diaspora to the bigger, global picture

arts unveils not only a hidden treasury, but also

with which they identified. Although working

reveals a number of Armenian artists from the

on different continents and in different

Diaspora who are unknown to even specialist

cultures, these artists emerged from shared

circles, and have never been exhibited in

paradigmatic roots and followed similar

Armenia.

conceptual discourses through their oeuvre.

m

Fo

un

da tio

technologies. While Soviet Armenia was cut off

has always paid special attention to private

The logic of the show itself purveys this idea.

eu

This exhibition features a small part of a

At the same time, it is essential to stress how

assembled by Vigen Galstyan since the mid-

relevant the show is today, in 2019, beyond

1990s: a product of continuous research and

its significance for the Armenians. Exiles and

‘hunting’. As an art historian (PhD) specializing

Dreamers touches on some of the burning

in photography, film and Armenian art of the

issues that international art institutions are

modern and contemporary era, Galstyan sees

concerned with, among which is the question

the collection as an extension of his scholarly

of national and cultural identity in museums,

practices. Having acquired his first artwork at

in the context of re-merging fascism and

the age of thirteen, his aim is to use collecting

nationalism. Through the selection of works

as a way of questioning parochial institutional

presented and the biographical trajectories

narratives, which still dominate perceptions

of the featured artists, we can observe the

jia

n

M

us

much larger collection of art and design

of modern Armenian visual culture today. The

multiplicity of identities, which make up the

selection showcases how considerably more

wider Armenian reality. This project suggests

layered the Armenian Diaspora has been from

that art cannot always be considered a mirror

social, cultural and political perspectives than

of ‘national identity’, as claimed by cultural

is commonly acknowledged.

historian Joes Segal. Today museums all over

es

C af

©

The Cafesjian Center for the Arts (CCA)

n

Exiles and Dreamers:

the world are reconsidering their policies

The show spans nearly the entire twentieth

and agendas to become more inclusive

century, which was a crucial epoch for mankind

and diverse not only in the acquisition of

with its two world wars, nuclear disasters,

artworks, but also how the permanent

genocides, environmental issues, etc. At the

displays and temporary exhibitions are

same time, this was an era of unprecedented

curated. The issues of national identity,

intellectual and technological progress; the

especially in the Western institutions during

conquest of space and emergence of advanced

the last two decades, have been dramatically

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

E

կան ար­վ ես­տ ի մաս­ն ա­վ որ հա­վ ա­ք ա­ծ ո­ւ ից

M

թյուն­ն ե­ր ի և ար­դ ի ազ­գ ե­ր ի ա­ռ անց ­ք ային

ը­ն տր­վ ած այս ցու­ց ա­հ ան­դ եսն ի մի է բե­ր ել

գոր­ծ ա­կ ալ­ն եր, սա­կ այն նրանց հան­ր ային

տար­բ եր մայր­ց ա­մ աք­ն ե­ր ում, ե­ր կր­ն ե­ր ում

կար­գ ա­վ ի­ճ ա­կ ն ար­մ ա­տ ա­պ ես ձևա­փ ոխ­վ ել

և ար­վ ես­տ ային կենտ­ր ոն­ն ե­ր ում ապ­ր ող

է ար­դ ի­ա­կ ա­ն ու­թ յան ըն­թ աց ­ք ում։ Մեր ժա­

հայ նկա­ր իչ­ն ե­ր ի ստեղ­ծ ած շուրջ վաթ­ս ուն

մա­ն ակ­ն ե­ր ի ը­ն դ­հ ա­ն ուր պատ­կ ե­ր աց­մ ամբ,

ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն։ Նա­խ ա­գ իծն ը­ն դ­հ ա­

D

ար­վ ես­տ ա­գ ե­տ ը նա է, ով կանգ­ն ած է հեռ­

նուր կեր­պով ո­ւր­վագ­ծում է ար­դի ար­վես­տի

N

վում ՝ դի­մ ադ­ր ե­լ ով, ժխ­տ ե­լ ով, վեր­լ ու­ծ ե­լ ով

զար­գ ա­ց ու­մ ն ան­ց ած դա­ր ի ըն­թ աց ­ք ում ՝

ու վե­ր ա­կ եր­տ ե­լ ով այն ի­ր ա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ը,

այս գոր­ծ ըն­թ ա­ց ին ին­տ եգր­վ ած սփյուռ­ք ա­

ո­ր ում ապ­ր ում ե­ն ք։ Խո­ս ե­լ ով մի դիր­ք ից,

հայե­ր ի տե­ս ան­կ յու­ն ից: Այդ դեմ­ք ե­ր ից մի

ո­րը գտն­վում է «­մեկ այլ տեղ», նա հա­ճախ

քա­ն ի­ս ը քաջ հայտ­ն ի են Հա­յ աս­տ ա­ն ում և

ի­ն ք­ն ա­կ ա­մ ո­ր են կամ հար­կ ադ­ր ա­բ ար մե­

ար­տ երկ­ր ում, ի­ս կ շա­տ ե­ր ը պետք է բա­ց ա­

X

կու­ս աց­վ ած է այն հա­մ ա­կ ար­գ ե­ր ից, ո­ր ոնք

հայտ­վեն նո­րո­վի։ Հա­վա­քա­կա­նո­րեն նրանք

տնօ­րի­նում են մեր կ յան­քը. նա խոր­թա­ցած

մեզ նաև թույլ են տա­լիս ու­սում ­նա­սի­րել, թե

մի ե­րա­զող է, ո­ւմ սո­վո­րա­բար տե­ղադ­րում

ի­ն չ­պ ես է սփյուռ­ք ա­հ այ նկա­ր իչ­ն ե­ր ի ստեղ­

են ող­բ եր­գ ա­կ ան հե­ր ո­ս ի, նա­հ ա­տ ա­կ ի կամ

ծա­գ որ­ծ ա­կ ան պրակ­տ ի­կ ան բար­դ աց­ն ում

un

ար­դ ի­ո ւ­թ յան շր­ջ ա­ն ի հայ ար­վ ես­տ ի մա­ս ին

Ե

պա­ր ում: Ա­ն դ­ր ա­դ առ­ն ա­լ ով սփյուռ­ք ա­հ այ

պատ­կ ե­ր ա­ց ում ­ն ե­ր ը, ո­ր ոնք ձևա­վ որ­վ ում

Ն

նկա­րիչ­նե­րին՝ նպա­տակ ու­նենք վե­րա­նայել

է­ին 1900-90-ա­կան­նե­րի ռու­սա­կան և ա­պա՝

այս ըն­կա­լում ­նե­րը հայ ար­վես­տի պատ­մու­

Ո

us

Ր

ա­ռ աս­պ ե­լ ա­կ ան հե­ղ ա­փ ո­խ ա­կ ա­ն ի կա­ղ ա­

Ղ

eu

Ը

.

m

Fo

R A E R D A S E L I

da tio

Ք­սա­նե­րորդ դա­րի մի­ջազ­գային, գրա­ֆի­կա­

ղա­ք ակր­թ ու­թ յուն­ն ե­ր ի, գա­ղ ա­փ ա­ր ա­խ ո­ս ու­

S

Ար­վ ես­տ ա­գ ետ­ն ե­ր ը դարերով ե­ղ ել են քա­

E

Ս­փյուռ­քա­հայ ար­վես­տը և տա­րագ­րու­թյան եր­ևա­կա­յու­թյու­նը

Խորհր­դային Հա­յաս­տա­նի կենտ­րոն­նե­րում:

Ր

սույն ար­վ ես­տ ա­գ ետ­ն ե­ր ի մա­ս ին ոչ թե որ­

նա­կ ան պատ­կ ա­ն ե­լ ի­ո ւ­թ յան վրա հիմ ն­վ ած

Ե

պես պատ­մ ու­թ յան մեջ, ի­ր ենց նա­խ ա­ս ահ­

«­հա­մա­հայ­կա­կան» ար­վես­տի սպե­կու­լ յա­տիվ

Ւ

ման­ված տե­ղից ու բն­նօ­րա­նից կտր­ված ճա­

ձևա­կ եր­պ ու­մ ը չէ. ան­հ ա­ջ ող մի մո­տ ե­ց ում,

կա­տագ­րի «­զո­հե­րի», այլ որ­պես մտա­վո­րա­

ո­ր ը խո­տ ա­ն ել է սփյուռ­ք ա­հ այ ար­վ ես­տ ը

կան­ն ե­ր ի, ո­ր ոնք՝ ի­ն չ­պ ես նշում է Է­դ ո­ւ արդ

պատ­մ ա­կ ա­ն աց­ն ե­լ ու ա­վ ե­լ ի վաղ ար­վ ած

n jia

փոր­ձե­րից շա­տե­րը: Ո­ճե­րի, թե­մա­նե­րի և հե­

մշ­տ ա­պ ես շարժ­մ ան մեջ լի­ն ով ու նայե­լ ով

տաքրք­րու­թյուն­նե­րի մեծ բազ­մա­զա­նու­թյու­նը

պայ­մ ա­ն ա­կ ա­ն ի տրա­մ ա­բ ա­ն ու­թ յու­ն ից ան­

վկա­յում է այս նկա­րիչ­նե­րին մի­ա­վո­րող որ­ևէ հա­տուկ բնու­թագ­րի բա­ցա­կա­յու­թյան մա­սին:

ա­վ ե­լ ի հա­մ ա­պ ա­տ աս­խ ան վայր, քան Գա­

Եվ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, 1979-ին կազ­մա­կերպ­

ֆէս­ճ ե­ա ն ար­վ ես­տ ի կենտ­ր ո­ն ը՝ Սփյուռ­ք ի

ված «Ֆ­րան­սա­հայ նկար­չու­թյան մեկ դա­րը»

փո­խ ա­կ եր­պ իչ ազ­դ ե­ց ու­թ յան հաս­տ ա­տ ուն

ցու­ց ա­հ ան­դ ե­ս ի կա­տ ա­լ ո­գ ում, գա­լ ե­ր իստ և

ա­պա­ցույ­ցը Հա­յաս­տա­նի մշա­կու­թային տի­

բա­նաս­տեղծ Կա­րիկ Պաս­մա­ճե­ա­նը պն­դում

րույ­թում։

էր, որ «այս­տ եղ ներ­կ ա­յ աց­վ ած ար­վ ես­տ ա­

Տ

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

դին։ Այս նպատակի հա­մար չի կա­րող լի­նել

Ր

es

Ր Ե

Սայի­դը, ներ­կա­յաց­նում են փո­փո­խու­թյուն,

Ա

Ն

M

Ա

Այ­դ ու­հ ան­դ երձ, մեր նպա­տ ա­կ ը էթ­ն ո-կ­ր ո­

Ն

սը հ նա­րա­վո­րու­թյուն է ստեղ­ծում մտա­ծե­լու

Ո

Զ

թյան հա­մա­տեքս­տում: Ներ­կա ցու­ցա­հան­դե­

1

n

Ան­հանգր­վան ե­րազ­ներ

©

14

1. Edward Said, ‘Intellectual Exile: Expatriates and Marginals’, Grand Street, no.47, Autumn, 1993, էջ 124։

Diasporan-Armenian Art and the Imaginary of the Exile well known in Armenia and outside, while many

nations, yet their status within society has been

others must be discovered anew. Collectively,

transformed over the course of modernity. In

they also allow us to explore how the creative

our general understanding today, the artist is

practices of diasporan artists complicate

someone who stands at a remove, resisting,

notions of modern Armenian art, which were

negating, analyzing and reconstructing the

being formulated in Russian and then Soviet

reality in which we live. Speaking from a

Armenian centers, between the 1900-90s.

un

da tio

this process. Some of these perspectives are

agents of civilizations, ideologies and modern

position that is ‘elsewhere’, the artist is often

Our intention here is not, however, to make

that govern our lives: an estranged dreamer

a speculative case for a ‘pan-Armenian’ art

who is usually cast in the role of the tragic

based on ethno-religious belonging – an

hero, the martyr or the mythical revolutionary.

unfortunate approach that has sullied many of

By addressing artists working in the Armenian

the earlier attempts to historicize diasporan-

Diaspora, we aim to reassess these perceptions

Armenian art. The great diversity of styles,

in the context of Armenian art history. The

themes and concerns, testifies to a lack of any

present exhibition is an opportunity to think

specific, unifying characteristic between these

eu

m

Fo

willingly or forcibly dislocated from the systems

artists. And yet, in the catalogue of his 1979

off from their predestined place in history and

exhibition, A Century of French-Armenian

native communities – but as intellectuals who,

Painting, the gallerist-poet, Garig Basmadjian

to paraphrase Edward Said, represent change

claimed that

us

about such artists not as ‘victims’ of fate – cut

the artists presented here, who have been

purpose, no setting is more fitting than the

creating outside their mother country for the

Cafesjian Centre for the Arts – an enduring

last hundred years, despite the influences of

proof of Diaspora’s transformative impact

prevailing French schools of painting, continue

upon Armenia’s cultural landscape.

to speak one language. That language is

jia

n

beyond the logic of conventional. 1 For this

M

by being constantly on the move and looking

Selected from a private collection of

Armenian. The spiritual link with their roots is not severed.2

international, twentieth-century graphic art, the show brings together close to sixty works

To what degree we can make this assertion

created by Armenian artists living in different

when it comes to such perennially American

continents, states and artistic centers. It loosely

artists like Edward Avedisian is open to debate.

traces modern arts’ development throughout

He didn’t speak Armenian, was a follower of

the past century from the perspectives of

New York school of minimalist abstraction,

diasporan-Armenians who were integrated in

and had little to say about his ancestral

es

C af

©

For centuries, artists have served as vital

n

Unmoored Dreams

1. Edward Said, ‘Intellectual Exile: Expatriates and Marginals’, Grand Street, no.47, Autumn, 1993, p.124.

2. Garig Basmadjian, A Century of French-Armenian Painting (1879-1979), Galerie Gorky, Paris, 1979.

n da tio un Fo m eu us M n jia

Ֆրանսահայ արվեստագետների «Անի» միության 1930-ի ցուցահանդեսի մասնակիցներ,

es

որոնց շարքում էին այս ցուցադրությանը ներկայացված արվեստագետներ Էտկար Շահինը, Լեոն Մուրատօֆը, Արսէն Շապանեանը:

©

C af

Participants of the exhibition organized by the Union of French-Armenian artists "Ani" in 1930, which include some of the artists featured in this exhibition: Edgar Chahine, Leon Muradoff and Arsene Chabanian.

M

պահ­պա­նել և փո­խան­ցել հա­կա­մար­տու­թյուն­

հան­գեց­նել կառուցողական ներ­գոր­ծու­թյան:

R A

նե­րի ժա­մա­նակ­նե­րում:

այս գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան ​​ ի­ր ո­ղ ու­թ յուն­ն ե­ր ի

մող նմուշներում: Հայ­կ ա­կ ան մշա­կ ույ­թ ում ՝

D

միջմշա­կ ու­թ ային բնույ­թ ը: Ի տար­բ ե­ր ու­

թղ­թի ու տպագ­րու­թյան հան­դեպ ակ­նա­ծան­

N

թյուն ​​ «ազ­գ այի­ն ի» ձևի փնտր­տ ուք­ն ե­ր ին

քը մարմ ­ն ա­վ ո­ր ող այս գոր­ծ ե­ր ը ցու­ց ում

խորհր­դ ա­հ այ ար­վ ես­տ ում ​​ ՝ սփյուռ­ք յան

են գրա­ֆ ի­կ ա­կ ան ար­վ ես­տ ի նկատ­մ ամբ

տես­լ ա­կ անն ա­մ որֆ է ու ա­ղ երս­վ ած շր­ջ ա­

ան­ս պառ հե­տ աքրք­ր ու­թ յու­ն ը Սփյուռ­ք ում:

L

պա­տ ող աշ­խ ար­հ ին: Այն զե­տ ե­ղ ում է հայ

Ցու­ցա­հան­դե­սից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ

I

ի­ն ք­ն ու­թ յու­ն ը ժա­մ ա­ն ա­կ ա­կ ից հան­ր ու­թ յուն­

քսա­նե­րորդ դա­րի սփյուռ­քա­հայ նկա­րիչ­ներն

X

նե­ր ին ա­ռ նչ­վ ող ա­վ ե­լ ի մեծ խն­դ իր­ն ե­ր ի

ի­րենց հիմ ­նային ներդ­րում ն են ու­նե­ցել ար­

տի­ր ույ­թ ում ՝ վերածելով այն հա­մ ա­մ արդ­

դի ար­վես­տում հե՛ նց որ­պես վի­մագ­րանկա­

կային հ ն­չե­ղու­թյուն ու­նե­ցող ձայնի։ Տե­սեք,

րիչ­ն եր և պատ­կ ե­ր ա­զ ար­դ ող­ն եր: Թղ­թ ի

օ­ր ի­ն ակ, թե ի­ն չ­պ ես էր փա­ր ի­զ աբ­ն ակ հայ

հեն­քով ար­վես­տը նաև իր դերն ու­ներ սփյուռ­

Ե

հրա­տ ա­ր ակ­վ ած իր ակ­ն ար­կ ում քն­ն ա­դ ա­

Ն

տում հայ­ր ե­ն ա­կ ից մի ե­ր ի­տ ա­ս ար­դ ի, ո­ր ը

լու փոր­ձ ե­ր ում: Հեշ­տ ու­թ յամբ փո­խ ադր­վ ող

Ղ

փա­ր ի­զ յան սա­լ ոն­ն ե­ր ից մե­կ ում ցու­ց ադ­ր ել

և (տ­պ ա­գ իր գոր­ծ ե­ր ի դեպ ­ք ում) տա­ր ա­

Ո Զ

էր մա­նի­ֆես­տով զին­ված ֆու­տու­րիս­տա­կան

բաշխ­վող այս աշ­խա­տանք­ներն են­թադ­րում

մի գործ: Ա­լ յա­ն ա­ք ը հա­մ ոզ­վ ած ի­ր ա­պ աշտ

են բազ­մ ա­թ իվ գոր­ծ ա­ռ ույթ­ն եր՝ որ­պ ես մա­

քա­ղա­քա­կան բա­ժա­նում ­նե­րում տե­ղա­կայե­

էր, մինչ­դեռ նկա­րի­չը, ո­ր ի վրա նա այդ­ք ան

սունք­ն եր, հա­վ ա­ք ա­ծ ո­ն եր, փո­խ ա­ն ակ­մ ան

ան­վ ե­ր ա­պ ա­հ ո­ր են հար­ձ ակ­վ ում էր, հա­վ ա­

նշ­խար­ներ և հի­շո­ղու­թյան ա­նոթ­ներ: Այն ի­նչ

նա­բ ար ե­ր ի­տ ա­ս արդ Եր­վ անդ Քո­չ արն է­ր ՝

կա­րե­լի է բնո­րո­շել ի­բրև ան­ց յալ դա­րաշրջա­

ար­վ ես­տ ում իր սե­փ ա­կ ան գե­ղ ար­վ ես­տ ա­

նի «ս­փ յուռ­ք յան» տե­ս ո­ղ ա­կ ան մշա­կ ույթ,

կան ​​­ շ ար­ժ ու­մ ը ստեղ­ծ ե­լ ու հա­վ ակ­ն ու­թ յուն

մե­ծա­մա­սամբ սե­րում է նմա­նա­տիպ ար­վես­

Տ

Ա

Ր

jia

ու­ն ե­ց ող թիֆ­լ ի­ս ե­ց ի ա­վ ան­գ ար­դ իս­տ ը: Այս

տից։ Տվ յալ ժա­ռ ան­գ ու­թ յան շր­ջ ա­ն ակ­ն երն

բևե­ռ աց­ն ող բա­ն ա­վ ե­ճ ը պար­զ ա­պ ես եր­կ ու

ու նշա­նա­կու­թյու­նը դեռ կա­րոտ են պատ­շաճ

հայ նկա­րիչ­նե­րի պայ քար էր: Դա նաև ար­դի­

գնա­հ ա­տ ա­կ ա­ն ի, ին­չ ին հա­մ ես­տ ո­ր են միտ­

es

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

M

Ր

քա­հ այ ի­ն ք­ն ու­թ յունն աշ­խ ար­հ ագ­ր ա­կ ան և

Ե

us

Ր

ի­մպ­րե­սի­ո­նիստ Հրանտ Ա­լ յա­նա­քը՝ 1927-ին

Ա

eu

Ը

.

m

Fo

A S E

un

տա­ցոլ­ված է նաև մեր ցու­ցա­հան­դե­սը կազ­

D

Տ­վ յ ա լ պ ա­ր ա­գ ա­յ ո ւ մ է­ա­կ ա ն է շ ե շ­տ ե լ

E

R

E

­Ա յս հա­մ ա­մ արդ­կ ային նշա­ն ա­ռ ու­թ յունն ար­

ա­կ ա­ն ու­թ յան հին ու նոր մար­տ իկ­ն ե­ր ի միջև

ված է նաև սույն նա­խա­գի­ծը։

էր: Նրանք ժա­մ ա­ն ա­կ ա­կ ից ար­վ ես­տ ը մի­ ջազ­գայ­նո­րեն ձևա­վո­րող գոր­ծըն­թաց­նե­րին

­Հա­վա­քու­մը և հի­շո­ղու­թյան ստեղ­ծու­մը

լոկ կող­քից հետ­ևող ար­վես­տա­գետ­ներ չէ­ին,

այլ՝ դրանց ո­ւղ­ղու­թյու­նը սահ­մա­նող ակտիվ

­Ան­ցո­ղիկ մշա­կու­թային հա­մա­տեքս­տե­րում և

գործակալներ։ 16 Հետ­և ա­բ ար, տա­ր ագ­ր ու­

գա­ղութ­նե­րում ստեղծ­ված ար­վես­տի գոր­ծե­

28

©

n

E

հա­տել մշա­կու­թային լու­սանց ­քայ­նու­թյու­նը և

da tio

թյան բա­ց ա­ս ա­կ ան փոր­ձ ը կա­ր ող էր նաև

S

ք յան ար­վես­տա­գե­տը մե­լա­մաղ­ձո­րեն հետ է կանգ­նում, որ­պես­զի տես­նի թե ի­նչ կա­րե­լի է

16. Հրանտ Ալեանաք, «Նկարչական նոր հոսանքները», Մ. Չուհաճեան, Թ. Ազատեան (խմբ.), Ընդարձակ տարեցոյց, Տպագրութիւն Կիւթէմպէրկ Կ. Ն. Մագասճեան, Իսթանպուլ, 1927, էջ 219-233։

n da tio un Fo m eu us M n jia

Հայ մտավորականներ և արվեստագետներ Արշակ Չոպանեանի բանախոսությանը` նկարիչ

es

Զարեհ Մութաֆեանի արվեստանոցում, Փարիզ, 1944: Դասախոսությանը այլոց թվում ներկա էին նաև այս ցուցադրությանը ներկայացված արվեստագետներ Սոնյա Թօփալեան-

©

C af

Մարգարեանը և Բիւզանդ Թօփալեանը: Armenian artists and intellectuals at the lecture by Arshak Chopanian in the studio of artist Zareh Mutafian, Paris, 1944. Artists featured in this exhibition, such as Sonya Topalian-Margarian and Buzand Topalian were among this group as well.

others.

support and patience throughout the years has

This exhibition has been a similar journey, and

collecting follies and I dedicate this exhibition

I must express my deepest gratitude to my

to them.

co-curator Armen Yesayants, who so diligently

Vigen Galstyan (PhD)

un

championed the project to completion, and the

Curator, art historian, collector

es

jia

n

M

us

eu

m

Fo

Cafesjian Center for the Arts, for encouraging

n

and contemporary Armenian art. My parents’

da tio

the formation of new perspectives on historical

waters, in search of a brighter future with

been instrumental in giving full reign to my

C af

Š

a dreamer who navigates vast and turbulent

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n

da tio

Կենսագրություններ

es

jia

n

M

us

eu

m

Fo

un

Biographies

Կենսագրությունների գլխավոր մատենագրական աղբյուրներն են հետևյալ հրատարակությունները.

©

C af

Onnig Avedissian, Peintres et Sculpteurs Armenien du 19eme Siecle a Nos Jours, Amis de la Culture Arménienne, Cairo, 1959 Դանիել Դզնունի, Հայ կերպարվեստագետներ (համառոտ բառարան), Լույս հրատարակչություն, Երևան, 1977 Շահեն Խաչատրյան, Ֆրանսահայ կերպարվեստ, Անահիտ, Երևան, 1991 The primary bibliographical references for the artist biographies are the following publications:

Onnig Avedissian, Peintres et Sculpteurs Armenien du 19eme Siecle a Nos Jours, Amis de la Culture Arménienne, Cairo, 1959 Daniel Dznuni, Hay Kerparvestagetner (hamarot bararan) [in Armenian], Luys publishing, Yerevan, 1977 Shahen Khachatryan, Fransahay Kerparvest [in Armenian], Anahit, Yerevan, 1991

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

M

affinity with minimalism – a movement that rid

D

To this end, Antreasian used simple geometrical

present his art within the diasporan-Armenian

shapes and structures like the grid, as seen

circles, as in the 1983 Fresno Arts Center

D

in the 1978 Project II lithograph. The artist

exhibition Five West Coast Artists of Armenian

complicated the ‘mathematical’ framework of

Ancestry and Antreasian’s last, life-time solo

his print by superimposing two slanted grids with

exhibition held at the Tufenkian Fine Arts in

irregular end-points. With the addition of color

2017. (VG)

X

Fo

E A S E

Bibliography

of both an ornament and architectural

Garo Antreasian and Clinton Adams, The

space. The playful spirit and spatial conflicts,

Tamarind Book of Lithography: Art &

constitute the essence of Antreasian’s style.

Techniques, Tamarind Lithography Workshop,

This trajectory of philosophical reconsideration

Albuquerque, 1971; Garo Antreasian and William

Ր

Peterson, Garo Z. Antreasian: Reflections on

prominent after the artist spent time in Turkey

Life and Art, UNM Press, Albuquerque, 2015

Տ

Ա

Ր

jia es

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

Ե

M

Ր

Ա

Զ

Ո

us

Ղ

Ն

of ‘ornamentalization’ would become more

Ե

eu

Ը

.

m

I

trace, the web of lines becomes reminiscent

E

L

un

establishment, Antreasian also made efforts to

R

presence as physical and formal phenomena.

N

R

Though fully integrated into the American art

A

the artwork of any meaning outside of its own

stripes and the soft texture of the lithographic

©

44

n

E

architecture.

da tio

studying medieval Islamic and Armenian

Antreasian’s mature works shared a strong

S

Typified by a rich arsenal of aesthetic devices,

Տ

Ա

Ր

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ո

n

Ն

jia

es

C af

©

46

Ւ

Ա

Զ

Ո

Ն

Ե

Ր

.

m

Ը

eu

Ղ

us

Ր

M

Ե

E

I

L

E

A

N

D

D

R

E

A

M

E

R

n

S

da tio

un

S

Fo

X

n da tio un Fo m eu us M n jia es

C af

©

«Անվերնագիր» (կոմպոզիցիա, կնոջ ֆիգուր), 1985 Թուղթ, ակվատինտ

«Կերպար բազմանկ յան մեջ», 1984 Թուղթ, ակվատինտ, դրոշմում

«Պուլի 1», 1985 Թուղթ, ակվատինտ, դրոշմում

Untitled (composition with a female figure), 1985 Aquatint, paper

A Personage Within a Polygon, 1984 Aquatint, stamping, paper

Puli 1, 1985 Aquatint, stamping, paper

M

n

E

Peter McGough, I’ve Seen the Future and I’m Not

քում է նկար­չի լե­գեն­դար հայ­րե­նա­կից և վաղ

Going: The Art Scene and Downtown New York

շր­ջ ա­ն ի հե­ղ ի­ն ա­կ ու­թ յուն­ն ե­ր ից մե­կ ի՝ Ար­շ իլ

in the 1980s, Knopf Doubleday, 2019, pp.92-94;

Գոր­կու կ յան­քի շա­ռավղին: (ՎԳ)

Roberta Smith, ‘Edward Avedisian, 71, Artist Who

R A E R

da tio

Գ­րա­կա­նու­թյուն

ծա­կան վի­ճա­կի մեջ ը­նկղմու­մը, ար­ձա­գան­

S

կան, ի­ն ք­ն ա­հ ո­ր ին­վ ած­ք ային ստեղ­ծ ա­գ որ­

D

Painted Bold and Bright’, The New York Times,

post-war era, Edward Avedisian’s name is

critic Roberta Smith, ‘combined Minimalism’s

rarely mentioned in the context of ‘diasporan-

rigor, Pop’s exuberance and the saturated

Armenian’ art despite, or perhaps because of

tones of Color Field painting’. Reflecting the

Ը

L

This was a synthetic style that, according to art

this artist’s role in the emergence of Color-

anarchic sensibilities of the Pop-Art movement

Field abstraction.

while aligning itself with the philosophical

eu

.

m

E

X

I

Among the American-Armenian artists of the

Ր

Fo

A

1936 Lowell MA, USA – 2007 Philmont NY, USA

E

Edward Avedisian

S

N

D

un

August 23, 2007, p.13

contemporary art institutions alike, with both

Զ

1950s, becoming one of the many emerging

Whitney and The Metropolitan museums

Ա

artists who were trying to expand the declining

acquiring his paintings for their collections.

vocabulary of Abstract Expressionism.

Soon, however, the artist retracted from the

Sometime in the early 1960s, Avedisian started

tightly regimented structure of these series.

Ւ

painting a series of simple circular shapes

He also began producing lithographic prints,

within large rectangles of flat color. Traces of

which compelled him to explore more complex

brushwork and gesture disappeared entirely,

ways through which color could operate as

n jia

proved to be a success with collectors and

space. Tide Light dates from this period, in

the colors and the space of the canvas. Thus,

which the artist used similarly-toned stripes

optical dynamics defined the painting’s

to produce quivering landscapes of color rays.

es

leaving only the pure relationships between

structure, which became multilateral and

These images are imbued with transcendental

without an anchoring point. The effect was

and cosmic associations that Avedisian – like

decorative, playful and coolly cerebral at the

many others of his generation – sought under

same time.

the influence of chemical drugs.

Տ

Ա

Ր

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ե

M

Ր

us

Ն Ղ Ո

Avedisian made his way to New York in the

Ո

Ե

aspirations of Minimalism, Avedisian’s work

Educated at the Boston Art Museum School,

©

50

«Մակընթացության լույս», 1967 Թուղթ, գունավոր վիմատպություն Tide Light, 1967 Color lithograph, paper

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

E

movement, echoes and sound waves.

M

Genocide – people who were trying to rebuild

Barsoumian’s shapes seem to alternatively

their broken lives. This traumatic narrative

melt or swell up, perpetually on the brink

has left its trace on Barsoumian’s lyrical art.

of either disintegration or becoming. All of

After graduating from school, he studied

these flowing forms are connected to each

design before moving to Paris in 1966 to take

other with delicate lines that transform the

D

up fine arts at the École des Beaux-Arts. It

whole composition into a pulsating organism.

was in the workshops of this institution that

A metaphorical musical score, the image also

the artist became closely acquainted with the

suggests allegorical allusions of wandering,

color aquatint technique, a medium he would

dispersal and connectedness։ a condition that

use to great effect in large abstract prints that

Barsoumian often indicates in his Armenian

evoke both musical and natural landscapes.

titles, as in the folio Avaz (Sand).

L’Amour de la Partition is from a series of

Aesthetically elegant and imbued with poetic

engravings that Barsoumian produced for the

power, Barsoumian’s non-figurative prints

fine art publisher Jacqueline de Champvallins,

mediate between the conceptual imperatives

un

of Western abstraction and the symbolic import

Ե

collaborated since the end of the 1960s. Like

of ‘Oriental’ decorative art. His arabesque-like

Ն

his 1970 folio Concert Imaginaire, this print

etchings reframe ornamentation as a return to

Ղ

is also associated with a musical subject. The

the spiritualist roots of abstraction espoused by

Ո Զ

combined use of agitated lines and morphing

Wassily Kandinsky, while invoking a continuing

Ա

shapes arranged in a cascading manner

dialogue with the legacy of ancient and medieval

produces an image redolent not so much of

art from the Middle East. (VG)

jia es

Տ

Ա

Ր

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

Ե

M

us

Ր

with whom the artist has frequently

Ր

eu

Ը

.

m

Fo

R A E R D A S E L I X E

da tio

concrete matter, but of sensory phenomena:

filled with recent survivors of the Armenian

S

The city of Hratchya’s childhood, Aleppo, was

N

B. 1939 Aleppo, Syria. Lives and works in Paris, France

n

Hratchya Najar Barsoumian

©

58

«Մի երաժշտական պարտիտուրայի սերը», 1987 Թուղթ, ակվատինտ L’Amour d’une Partition, 1987 Aquatint, paper

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

նե­րով և ռո­բո­տային կեր­պարնե­րով բնա­կեց­

տա­կ ան դա­վ ա­ն անք­ն ե­ր ից՝ դեպի ժա­մ ա­ն ա­

ված, դա­սա­կան շեն­քե­րի, գոր­ծա­րան­նե­րի ու

կա­կից ար­վես­տի ա­վելի քա­ղա­քա­կա­նաց­ված

եր­կաթգ­ծե­րի մի ա­վե­րյալ աշ­խարհ: Առ­լե­կինն

ձևե­րը: Այս տե­սանկ յու­նից կա­րե­լի է պն­դել,

այդ է­ա կնե­ր ից մեկն է, ո­վ մարմ ­ն ա­վ ո­ր ում

որ Գառ­զուն՝ հետ-ար­դի­ա­կա­նու­թյան ա­ռա­ջին

է ի­ն ք­ն ա­հ ո­շ ոտ­մ ան մեջ ը­ն կղմ­վ ած ան­հ ո­գ ի

մու­նե­տիկ­նե­րից էր եվ­րո­պա­կան մշա­կույ­թում,

ու բե­կ ան­վ ած հա­ս ա­ր ա­կ ու­թ յու­ն ը։ Այս հա­

ի­նչ­պես նաև՝ հետ-ցե­ղաս­պա­նու­թյան տրավ­

կա­մ ո­դ եռ­ն իս­տ ա­կ ան ու մե­լ ա­մ աղ­ձ ոտ դիր­

մայի կարևո­րա­գույն մեկ­նա­բա­նող­նե­րից մե­կը

քո­ր ո­շ ում ն ար­տ ա­ց ոլ­վ ած էր նաև Գառզո­ւ ի

20-րդ դա­րի ար­վես­տում: (ՎԳ)

un

Fo

հատ­կու­թյուն­նե­րում: Ոստայ­նա­տիպ սև գծե­ րից կազմ­ված նրա կմախ­քային ֆի­գուր­ներն

Գ­րա­կա­նու­թյուն

ու կա­ռ ույց­ն ե­ր ը՝ ա­ր ևմ­տ յան դա­ս ա­կ ան ու

Onnig Avedissian, էջ 263-268; Դա­նի­ել Դզ­նու­ նի, էջ 113-114; Շա­հեն Խա­չատ­րյան, էջ 80-85;

մի­ա­ձ ու­լ ում ն են: Չնա­յ ած կա­պ ի­տ ա­լ իս­տ ա­

Florent Fels, Carzou, Pierre Cailler, Geneve,

կան հա­սարա­կու­թյան հա­կա­մարդ­կայ­նու­թյան

1959; Վա­հան Հա­րու­թյու­նյան, Գառ­զու. նկա­

eu

m

ա­վ ան­գ արդ ար­վ ես­տ ից բխող մա­ս նիկնե­ր ի

րիչն ու ժա­մա­նա­կը, Սո­վե­տա­կան գրող, Եր­ևան,

տրանս­ցեն­դեն­տալ միս­տի­ցիզ­մին, Գառ­զո­ւի

1987

us

նրա քն­ն ա­դ ա­տ ու­թ յու­ն ը հա­ճ ախ հա­ր ում է

Jean Carzou (Karnig Zouloumian)

M

1907 Aleppo, Syria – 2000 Périgueux, France

Few artists from the Armenian diaspora

allegorical ideas outside of the constraints of

have received such widespread international

socialist-realism.

n

acclaim as Jean Carzou. Much like Arshile

jia

Gorky, Carzou’s oeuvre also had a profound

A witness to the after-effects of the Armenian

impact on the development of modernist

Genocide in the refugee camps of Aleppo,

art in Soviet Armenia. Already a well-known

Carzou was a typical offspring of diasporan

name in Paris, his work began to circulate

reality. Moving to Cairo as a teenager, he

in the Soviet-Armenian press from the

received his secondary education at the

late 1950s onwards, leading to a major

Kalousdian Seminary, before entering the

retrospective in Yerevan, in 1966. This,

École Special d’Architecture in Paris with

and subsequent shows, would have a lasting

scholarship from the Yeghiayan Foundation.

influence, inspiring a younger generation of

In the early stages of his career, Zouloumian

Armenian artists to explore metaphysical and

drew caricatures for French-Armenian

es

n

հա­ս ո­ր են շեղ­վ ում են մո­դ եռ­ն իզ­մ ի պու­ր իս­

da tio

աշ­խ ա­տ անք­ն ե­ր ը, այ­դ ու­հ ան­դ երձ, կանխա­

րից Գառ­զ ուն բա­ց ա­հ այ­տ ում է ո­ւ ր­վ ա­կ ան­

ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան ո­ճ ա­կ ան ա­ռ անձ­ն ա­

C af

©

Ա­պա­գայի ի­նչ-որ կե­տում գտն­վող հեռան­կա­

Տ

Ա

Ր

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ո

n

Ն

jia

es

C af

©

68

Ւ

Ա

Զ

Ո

Ն

Ե

Ր

.

m

Ը

eu

Ղ

us

Ր

M

Ե

E

I

L

E

A

N

D

D

R

E

A

M

E

R

n

S

da tio

un

S

Fo

X

M

ներ­քո «­մաշ­ված» ան­հա­տի: Հյուծ­ված և ան­

ծա­գոր­ծու­թյան ա­ռա­քե­լու­թյու­նը փո­խըմբռն­

հա­ղ որդ այս կնոջ դի­մ ագ­ծ ե­ր ը սոս­կ ա­լ ի են

ման կամըր­ջ ի ստեղ­ծ ում ն է­ր ՝ դեպի իր ժո­

R

ի­ր ենց կմախ­ք ային տես­ք ով: Նրա սրա­ծ այր

ղովր­դի պես ոտ­նա­հար­ված ազ­գե­րի փորձա­

D

ա­ր ծ­վ ա­ք ի­թ ը և գլ­խ ա­շ ո­ր ն ակ­ն ար­կ ում են

ռու­թյուն­նե­րը: Նկար­չու­թյու­նը նաև մի­ջոց էր

պատ­կ եր­վ ո­ղ ի հայկա­կ ան ի­ն ք­ն ու­թ յան մա­

այդ կորս­ված ճա­կա­տագ­րերն ու պա­տում ­նե­րը

D

սին: Հա­վա­նա­կան է, որ Ժան­սէ­մը նկա­տել էր

մի­ախմ­բե­լու «­Ժան­սէ­մյան ըն­տա­նի­քում»՝ հա­

N

կնո­ջ ը ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կ ան ի­ն չ-որ ա­ր ա­ր ո­ղ ու­թ յան

սա­ր ա­կ ու­թ յան թշ­վ առ­ն ե­ր ի ըն­դ ար­ձ ակ մի

ժա­մա­նակ, որ­տեղ նա հա­ճախ գտ­նում էր իր

պատ­կե­րաս­րա­հում: Ար­վես­տի դար­մա­նող ու­ժի

բնորդ­նե­րին:

այս տես­լա­կանն է, որ հակադ­րում է Ժան­սէ­մի

un

Fo

R A E A S E X

ջա­տա­կան հռե­տո­րա­բա­նու­թյա­նը։ (ՎԳ)

Ֆրան­ս իս Գրու­բ ե­ր ի նման «նոր ռեալիզմի»

ներ­կ ա­յ ա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ի ազ­դ ե­ց ու­թ յան ներ­ք ո՝

Գ­րա­կա­նու­թյուն

Ժան­սէ­մը նե­րարկում էր իր ար­վես­տը սո­ցի­ա­

­Onnig Avedissian, էջ 277-278; Դա­նի­ել Դզ­նու­նի,

Ր

էջ 189-190; Շա­հեն Խա­չատ­րյան, էջ 69-100;

Ե

րը», ի­նչ­պես և պատ­մա­կան ու կրո­նա­կան թե­

Գրի­գոր Քյոս­լ յան «­Ժան­սէմ», Յա­ռաջ. միտք և

մա­նե­րով իր կտավ­նե­րից շա­տե­րը՝ հարու­ցում

ար­ուեստ, 1977, սեպ­տեմ­բե­րի 11, էջ 1-2

Jean Jansem (Hovhannes Semerdjian) of widespread public admiration that only a

However, misery also belongs to everyone. It

few twentieth-century artists – Armenian or

is rare to see individuals who have never been

otherwise – have achieved. A chronicler of

miserable at some point in their lives.'

the downtrodden and the rejected, Jansem

jia

Jansem, 1977

remained committed to his primary subject despite this international acclaim. The populist

The artist expressed these sentiments at a

appeal of his work stemmed in part from the

time when his work was garnering the kind

sentiment-laden concerns of even the most

Տ

Ա

Ր

C af

es

Ր Ե Ն Ր Ի Գ

n

'The misery of the Armenians was also mine.

Ն

Ւ

M

1920 Selez, Turkey – 2013 Paris, France

Ո

Ե

Ր

Ա

Զ

Ո

us

Ղ

լա­կան օ­րակար­գե­րով։ «­Ծեր կնոջ դի­ման­կա­

Ն

eu

Ը

.

m

I

կե­սի ա­րևմ­տյան մշա­կույ­թի օ­տա­րա­ցած ու ան­

տեսլականը պա­տե­րազ­մական տա­րի­նե­րին՝

E

L

ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­նը 20-րդ դա­րի ե­րկ­րորդ Ձ և ա­վ ո ր ե­լ ո վ ի ր ա ր վ ե ս տ ա գ ի տ ա կ ա ն

Ա

n

E

թյամբ: Նկա­րի­չը հա­վա­տում էր, որ իր ստեղ­

da tio

է ցավն ու տա­ռ ա­պ ան­ք ն ա­ն ո­ղ ոք ճշգր­տ ու­

S

չոր ու բծա­խ առն այս օ­ֆ որ­տ ը պատ­կ ե­ր ում է ժա­մա­նա­կի, գու­ցե ող­բեր­գու­թյան ճ նշ­ման

©

84

«Ծեր կնոջ գլուխ», 1964 Թուղթ, օֆորտ, չոր ասեղ Head of an Old Woman, 1964 Drypoint etching, paper

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

կամ ը­նկ­նում է կա­պույ­տի մեջ ը­նկղմ­ված նն­

թու­թյան հե­ռան­կա­րը, բայց և` փո­փո­խու­թյան

ջա­սե­նյա­կում, որ­տեղ «­ներ­խու­ժել» են հա­նե­

ու է­վո­լ յու­ցի­այի խոս­տու­մը նույն­պես: (ԱԵ)

լու­կային գու­նա­վոր կե­տիկ­ներ ու շր­ջան­ներ: Գ­րա­կա­նու­թյուն

տա­կան հիմ­քը վե­րա­ցա­կան և խորհր­դան­շա­

­Շա­հեն Խա­չատ­րյան, էջ 125; Neery Melkonian,

կան բա­ղադ­րիչ­նե­րով: Նկա­րի ան­հա­վա­սա­

‘Memories of Mesopotamia: Ancient, Modern

րակ­շիռ տա­րա­ծու­թյու­նը թվում է ժա­մա­նա­կի

Cultures Collide in Ardash’s Art’, Armenian

ըն­կ ա­լ ե­լ ի սահ­մ ան­ն ե­ր ից դուրս ու փո­խ ա­

International Magazine, May 1991, էջ 48-49

Fo

m

1941 Mosul, Iraq – 1999 Paris, France

un

Կա­կա­ֆե­անն այս­տեղ էլ հա­մե­մում է ռե­ա­լիս­

Ardash Kakafian

Nationalism in the 1960s. Dissatisfied with

eu

An important representative of modernist art in Iraq, Ardash Kakafian was born to Armenian

the dictatorial regime in his home country,

parents who were survivors of the Genocide.

the artist moved around the Middle East and

Orphaned at the age of two, he would become

Europe, prior to settling in California.

us

a radical figure in the context of Arab and

Kakafian’s distressed, parentless childhood

a creative path that was unapologetically

influenced his entire life. The yearning

individualistic and politically provocative at

for a maternal figure and happy memories

the same time. He was raised in a period when

were reflected in the artist's sensual works

Iraq was undergoing a cultural renaissance,

that invoke a magic-realist space, where

and Kakafian’s artistic ambitions would bring

mythology meets mundane phenomena.

him to France in the late 1950s to study

Kakafian explored these profoundly personal

n

M

diasporan-Armenian art worlds, carving

visions through diverse techniques and

Paris. He graduated with a degree in fine arts

hybrid styles that drew on Chinese inkwork,

instead and returned to Iraq to take part in

German Expressionism, Cubism, miniature

jia

architecture at the École des Beaux-Arts in

the emerging avant-garde scene. The activities

painting and the archaic art of Mesopotamia.

of these intellectually progressive collectives,

This multifarious aesthetic was underpinned

such as The Baghdad Modern Art Group,

by Kakafian’s critical regard of ‘Oriental’

founded in the 1950s, were highly politicized

and especially Armenian culture, making

and prompted Kakafian to create a number

him an ‘explorer of a self-diaspora’, as

of propaganda posters during the rise of Arab

described by his close friend, the celebrated

es

n

այս վի­ճա­կը նշա­նա­վո­րում է քաո­սի և շփո­

da tio

կերպ­ման շե­մին կանգ­նած։ Ան­կա­յու­նու­թյան

ձեռ­քեր ու­նի, ի­սկ նրա մար­մի­նը սա­վառ­նում

Ի­ն չ­պ ես իր բո­լ որ գոր­ծ ե­ր ում առ­հ ա­ս ա­ր ակ,

C af

©

ան­հ ա­մ ա­չ ափ մեծ, կար­ծ ես մե­ծ ա­հ ա­ս ա­կ ի

Տ

Ա

Ր

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ո

n

Ն

jia

es

C af

©

92

Ւ

Ա

Զ

Ո

Ն

Ե

Ր

.

m

Ը

eu

Ղ

us

Ր

M

Ե

E

I

L

E

A

N

D

D

R

E

A

M

E

R

n

S

da tio

un

S

Fo

X

­Վա­հէ Հե­քի­մե­ան 1914 Օր­դու, Օս­մա­նյան կայս­րու­թյուն – 1997 Փա­րիզ, Ֆրան­սի­ա

ված հո­ղ ը, ժայ­ռ ե­ր ի քար­ք ա­ր ոտ ծալ­ք ե­ր ը և

տանդ­ն ու­պ ոլ­ս ի որ­բ ա­ն ոց­ն ե­ր ում, նախ­ք ան

գե­տե­րի մթագ­նած խոր­քե­րը:

da tio

բնու­թյան նյու­թա­կան զգա­ցո­ղու­թյու­նը. այր­

կորց­րած Վա­հէ Հե­քի­մե­ա­նը մե­ծա­ցել է Կոս­ Ֆրան­ս ի­ա տե­ղ ա­փ ոխ­վ ե­լ ը։ 1928-ին հաս­

­Հ ե­ք ի­մ ե­ա­ն ի խորհր­դ ա­լ ից վեր­ն ագ­ր եր կրող

է ար­վես­տի դա­սըն­թաց­նե­րի՝ մի­ա­ժա­մա­նակ

պատ­կեր­նե­րը («Աք­սոր», «Ան­սահ­ման ու­ղի»,

աշ­խա­տե­լով որ­պես կոմեր­ցի­ոն լու­սան­կա­րիչ։

«­Հ այ­կ ա­կ ան ե­ր գ» և այլն) հա­ճ ախ ար­ծ ար­

Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին նա

ծում են նկա­րագ­րու­թյու­նից կամ պա­տու­մից

ծա­ռայել է ֆրան­սի­ա­կան բա­նա­կում և շուրջ

ան­դ ին գտն­վ ող եր­և ույթ­ն եր: Է­ո ւ­թ ե­ն ա­կ ան

հինգ տա­րի ան­ցկաց­րել է գեր­մա­նա­կան բան­

փնտր­տ ուքն այդ վե­ր ա­ց ա­կ ան գոր­ծ ե­ր ում

տում։ Եր­կար ա­պա­քի­նու­մից հե­տո՝ 1953-ին,

նրա ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րին հա­ղոր­դում

Հե­քի­մե­ա­նն ո­ւշ մաս­նա­գի­տա­կան ան­ցում է

է սիմ­վ ո­լ իս­տ ա­կ ան, մե­տ ա­ֆ ի­զ իկ հատ­կ ու­

կա­տա­րել դե­պի գե­ղան­կար­չու­թյուն։ Իր ա­ռա­

թյուն­ն եր: Այդ ա­ռ ու­մ ով, Հե­ք ի­մ ե­ա­ն ը ո­ր ո­

ջին ի­սկ ցու­ցադր­ված աշ­խա­տանք­նե­րը ներ­

շա­կ ի­ո­ր են շեղ­վ ում է 1960-80-ա­կ ա­ն ե­ր ի

կա­յաց­նում են նրան, որ­պես տաշիս­տա­կան

եվ­րո-ա­մե­րի­կ յան վե­րա­ցա­կան նկար­չու­թյան

ո­ճի՝ մռայլ ու խո­րունկ վե­րացա­կան նկար­նե­րի

տեն­դենց­նե­րից, ո­րոնք մե­ծա­մա­սամբ կենտ­

հա­մար­ձակ վար­պե­տի։

րո­նա­ցած է­ին ար­վես­տա­գե­տի ներաշ­խար­հի,

eu

m

Fo

un

տատ­վե­լով Փա­րի­զում, նկա­րի­չը մաս­նակ­ցել

կամ էլ գե­ղան­կա­րի՝ որ­պես ի­նք­նա­վար տի­

­Հան­դի­սա­նա­լով եվ­րո­պա­կան (ա­ռա­ջին հեր­

րույ­թի, վեր­լու­ծա­կան կազ­մաքանդ­ման վրա:

թին՝ ֆրան­ս ի­ա­կ ան) պա­տ աս­խ ա­ն ն ա­մ ե­

­Հ ե­ք ի­մ ե­ա­ն ը մե­ծ ա­մ ա­ս ամբ ան­ջ ատ է ե­ղ ել

տա­շիզ­մը զար­գա­ցավ որ­պես «Art Informel»

ֆրան­ս­ա­հ այ մշա­կ ու­թ ային շր­ջ անակ­ն ե­ր ից,

us

րի­կ յան ա­բ ստ­ր ակտ է­ք սպ­ր ե­ս ի­ո­ն իզ­մ ին,

ո­ր ոնք ա­ռ անձ­ն ա­պ ես ու­շ ադ­ր ություն չեն

կան ա­բ ստ­ր ակտ ար­վ ես­տ ի այս ձևաչափը,

դարձ­րել իր ար­վես­տին: Այ­դուհան­դերձ, ար­

շեշ­տադ­րում էր ար­վես­տա­գե­տի նե­րաշ­խար­

վես­տա­գետն այ­ցե­լել է Խորհր­դային Հա­յաս­

հը՝ ժես­տային և հո­սուն բծան­կա­րի մի­ջո­ցով։

տան 1983-ի­ն՝ պե­տական պատ­կե­րաս­րա­հին

Սա­կայն Հե­քի­մե­ա­նի կտավ­ներն ու գծան­կար­

նվի­րա­բե­րե­լով իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի

նե­րը գոր­ծադ­րում են ոչ այն­քան ժես­տային

մի մեծ հա­վաքա­ծու: (ՎԳ)

jia

n

M

ո­ւղ­ղու­թյան ճյու­ղա­վո­րում։ Ոչ ե­րկ­րա­չափա­

տեխ­ն ի­կ ան, որ­ք ան շեր­տ ե­ր ի ու տեքս­տ ու­ րա­ն ե­ր ի խա­ղ ը։ Նրա յու­ղ ա­ն երկ ու ան­գ ամ թա­ն ա­ք ով ար­վ ած գոր­ծ ե­ր ի խիտ և թանձր

Գ­րա­կա­նու­թյուն

մա­կե­րես­նե­րը՝ ի­նչ­պես այս ցու­ցադ­րու­թյա­նը

Դա­նի­ել Դզ­նու­նի, էջ 264-265; Շա­հեն Խա­չատ­

ներ­կա­յաց­ված ցու­ցան­մու­շում, վերհանում են

րյան, էջ 92-93

es

C af

©

Ցե­ղ աս­պ ա­ն ու­թ յան ժա­մ ա­ն ակ ծնող­ն ե­ր ին

n

­­

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

լի­զաց­ված է, նկա­րիչն այն քո­ղար­կում է թա­

շում իր տա­տուն, ով վճ­ռո­րոշ ազ­դե­ցու­թյուն

փան­ցիկ հան­դերձ հի­շեց­նող գծե­րի և բծե­րի

է ու­նե­ցել նրա անհատականության ձևա­վոր­

շղար­շ ով: Եր­կ ու կեր­պ ար­ն ե­ր ը ձուլ­վ ում են

ման վրա՝ դե­ռա­հա­սու­թյան տա­րի­նե­րին:

ի­ր ենց մի­ջ ա­վ այ­ր ին ու ա­ս ես կե­ն ակ­ց ում են

թաքց­նում է, քան ի ցույց է դնում ՝ ճիշտ ի­նչ­

տիպ «­Տ ար­փ ու­հ ին» ոչ բնոոշ մո­տ իվ է իր

պես կնոջ շիտակ, սա­կայն ան­թա­փանց հա­

un

Ն­մ ան հա­մ ա­տ եքս­տ ում Նո­ր ի­կ ե­ա­ն ի վի­մ ա­

յաց ­քը: Նո­րի­կե­ա­նը թե­ման նաև օգ­տա­գոր­ ծում է մո­դեռ­նիս­տա­կան և «Ար­ևե­լ յան» գե­ղա­

ո­ր ը ներ­հ ա­տ ուկ էր Նո­ր ի­կ ե­ա­ն ի ար­վ ես­տ ին

գի­տու­թյան զու­գահեռ­նե­րին ան­դրա­դառ­նա­լու

ա­ղ երս­վ ող ֆրան­ս ի­ա­կ ան «­մ ի­զ ե­ր ա­բ ի­լ իզ­

նպա­տա­կով: Նկա­րի հարթ, ե­րկ­չափ տա­րա­

մին»։ Կար նաև այն հան­գա­ման­քը, որ «­հայե­

ծու­թյու­նը և գեր­դե­կո­րա­տիվ գու­նապ­նա­կը հղ­

Fo

ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան հա­մար։ Է­րո­տիկ պատ­ կե­ր ը հա­կ ա­ս ում է այն լր­ջ ա­խ ո­հ ու­թ յա­ն ը,

վում են թե՛ Մա­տի­սին, թե՛ իս­լա­մա­կան ման­

փաս­տում է նկա­րի­չը։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ՝ նկա­

րան­կար­չու­թյա­նը՝ ներ­քա­շե­լով այդ եր­կու­սին

րի ա­ռաջնա­մա­սում պատկերված ֆե­սով ե­րի­

փոխլ­ր աց­ն ող ե­ր կ­խ ո­ս ու­թ յան մեջ: Տար­բ եր

տա­սարդ տղա­մար­դը, և վեր­նա­գիրն ի­նք­նին

մշա­կու­թային ըն­կա­լում ­ներ շաղ­կա­պե­լու այս

eu

m

րը մեր­կ եր չեն գնում», ի­ն չ­պ ես կա­տ ա­կ ով

պա­զո­րոշ ցու­ցում են, որ այս ա­ռեղծ­վա­ծային

մի­տ ու­մ ը հատ­կ ան­շ ա­կ ան է մի նկար­չ ի, ո­ր ի

տեսա­րա­նը նույն­պես ծա­յա­ռում է ար­ևե­լ յան

ի­ն ք­ն ու­թ յու­ն ը բո­լ ո­ր վել է հայ­կ ա­կ ան, լի­բ ա­

մշա­կույ­թի մա­սին խոր­հում ­նե­րին: Հար­ճի թե­

նանյան և ֆրան­սի­ա­կան ա­կունք­նե­րից: (ԱԵ)

us

ման մեր­կա­պատ­կե­րի են­թա­ժանր է, ո­րն ան­

Գ­րա­կա­նու­թյուն

դեռ­նիզ­մի հա­մա­տեղ զար­գաց­մա­նը՝ ա­րևմը-

Cesar Nammour, Norikian: Portrait of the

­տ աեվ­ր ո­պ ա­կ ան ար­վ ես­տ ում: Նո­ր ի­կ ե­ա նն

Artist, Fine Arts Publishing, Beirut, 2007; Hratch

M

խզե­լի­ո­րեն կապ­ված է օ­րի­են­տա­լիզ­մի և մո­

Tchilingarian, ‘Witness of His Time’, Armenian International Magazine, Vol. 11, No. 3, March

կրթ­վ ած մի­ջ ին-ա­ր ևել­ց ի նկա­ր իչ: Թե­պ ետ

2000, pp. 62-64

jia

n

այս­տեղ ա­ռա­ջար­կում է թե­մայի իր ան­հա­տա­ կան մեկ­նա­բա­նու­թյու­նը՝ որ­պես Եվ­րո­պա­յում

es

n

հուզ­մուն­քով նշում է Նո­րի­կե­ա­նն ու նաև հի­

da tio

մերկ կնոջ դիր­քը բա­ցա­հայ­տո­րեն սեք­սո­ւա­

մի հա­նե­լու­կային տի­րույ­թում, ո­րն ա­վե­լի շատ

C af

©

բե­րու­թյուն­նե­րից. «­Մայրս պաշ­տե­լի կին էր»,

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

­Հե­րան Շա­բան (Հ­երանտ Շա­պա­նեան)

E

Շա­բ ա­ն ը նույն­պ ես ստիպ­վ ած էր ար­տ ադ­ր ել

րի­ն ե­ր ի փա­ր ի­զ յան ար­վ ես­տ ի դաշ­տ ի ներ­ք ին

ե­կա­մուտ ու­նե­նա­լու հա­մար։ Ցու­ցա­հան­դե­սում

հա­կա­սու­թյուն­նե­րից շա­տե­րը։ Սադրող, է­րո­տիկ

ը­նդ­գրկ­ված նրա ե­րեք գոր­ծե­րը հա­րու­ցում են

R A

ո­րով Շա­բա­նը ա­ղերս­վում է եվ­րո­պա­կան ար­դի

էր որ­պես գե­ղա­տե­սիլ, ծո­վափ­նյա բնան­կար­նե­

ար­վես­տի սո­ցի­ալ-ռե­ալ­ իս­տա­կան հո­սանք­նե­րին։

Մի­ա­ժա­մա­նակ, դրանք ներ­կա­յաց­նում են նկար­ չի տեխ­ն ի­կ ա­կ ան հմ­տ ու­թ յուն­ն ե­ր ի և ո­ճ ա­կ ան

ձկ­նոր­սա­կան նա­վա­հան­գիստ­նե­րի ի­մպ­րե­սիո­

մո­տե­ցում ­նե­րի բազ­մա­զա­նու­թյու­նը։ Օ­գտվե­լով

նիս­տա­կան տե­սա­րան­նե­րից, դե­պի փա­րի­զ յան

կու­բիզ­մի և է­քսպ­րե­սի­ո­նիզ­մի լեք­սի­կո­նից, Շա­

կ յան­քը ներ­կա­յաց­նող՝ գրե­թե գրո­տե­սա­կային

բա­նը, այդուհանդերձ, եր­բեք չէր հրա­ժար­վում

պատ­կե­րա­վո­րում ­նե­ր։ Ե­րանգ­նե­րի այս տե­սակ

իր գոր­ծե­րի պատմո­ղա­կան նե­րու­ժից։ Զ­գ ա­լ ի հա­ջ ո­ղ ու­թ յան հաս­ն ե­լ ով ֆրանսի­ա­ց ի

տաքրքր­ված, սա­կայն շու­կա­յա­կան քմա­հա­ճույ ք­

նկա­րիչ­նե­րի սա­լո­նում, Շաբանը նաև ան­դա­մակ­

նե­րից առ­կախ­ված ար­վեստա­գե­տի։

ցել է ֆրան­ս ա­հ այ արվես­տ ա­գ ետ­ն ե­ր ի «Ա­ն ի»

S E L I

eu

m

քաո­սային ժա­մա­նակ­նե­րի խորշելի կող­մե­րով հե­

Ը

.

E

X

տա­տա­նում ­նե­րը, ո­րա­կում են Շա­բա­նին ի­բրև իր

Fo

D

Նրա ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­նը կտ­րուկ շեղ­վում էր

A

րում մաս­նա­գի­տա­ցած օ­ֆոր­տիստ և ջրան­կա­րիչ։

N

un

նկար­չի քա­ղաքա­կա­նո­րեն զգա­յուն տես­լա­կա­նը,

պատ­կեր­նե­րի այս հե­ղի­նա­կը, ա­ռա­վել հայտ­նի

E R

մեր­կան­կար­նե­րի և բան­վոր դա­սա­կար­գի դժ­գույն

D

da tio

ցել էր իր մի­ջազ­գային հե­ղի­նա­կու­թյու­նը, և ո­րը

թյու­ն ը բնո­ր ո­շ ում է միջ-պա­տ ե­ր ազ­մ յան տա­

S

Հե­րան Շա­բա­նի բազ­մա­կող­մա­նի գոր­ծու­նեու-

M

1887 Է­րզ­րում, Օս­մա­նյան կայս­րու­թյուն – 1939 Նանտ, Ֆրան­սի­ա

Ն

Շա­բա­նն ա­կան­ատես է ե­ղել թե՛ իր ժո­ղովր­դի

վես­տա­գետն էր 1920-ին Ժն­ևում կա­յա­ցած ար­դի

Ղ

տա­ռա­պանք­նե­րին, թե՛ իր հոր՝ համ­բա­վա­վոր

ար­վես­տի խո­շոր մի­ջազ­գային ցու­ցադ­րու­թյա­նը։

Զ

ծո­վան­կա­րիչ և նա­տյուր­մոր­տի վար­պետ Ար­սէն

1929-ի «­Paris-Soir» թեր­թում հրա­տա­րակ­ված

Շա­պ ա­ն ե­ա­ն ի հա­մ առ հա­վ ակ­ն ու­թ յուն­ն ե­ր ին։

հար­ց ազ­ր ույ­ց ից կա­ր ե­լ ի է են­թ ադ­ր ել, որ նա

1894-ին Աբ­դուլ Համիդ II-ի կազ­մա­կեր­պած ջար­

բիրտ բնա­վո­րու­թյան տեր մարդ էր, ի­սկ ը­ստ Օն­

դե­րի շե­մին, ըն­տա­նի­քի հետ Փա­րիզ տե­ղա­փոխ­

նիկ Ա­վե­տի­սե­ա­նի՝ Շա­բա­նը հակ­ված էր դեպ­րե­

վե­լուց հե­տո, Շա­բա­նը ճար­տա­րա­պե­տու­թյուն

սիայի բռն­կում ն ­ ե­րի, ո­րոնք ի վեր­ջո հասց­րե­ցին

է ու­սա­նել Գե­ղե­ցիկ ար­վեստ­նե­րի դպ­րո­ցում և

նրա ի­նք­նաս­պա­նու­թյա­նը՝ Ֆրանսիայի Նանտ

այցելել է նշա­նա­վոր ա­կա­դե­մի­ա­կան նկա­րիչ

քա­ղա­քում։

jia

Ֆեր­նան Կոր­մո­նի ար­վես­տա­նո­ցի դա­սըն­թաց­ Շաբանի՝ մ­տա­վո­րա­կա­նո­րեն ճկուն և գե­ղա­գի­տո­

հոր մոտ, վեր­ջի­նիս ար­վես­տա­նո­ցում ՝ նախ­քան

րեն բազ­մա­շերտ ժա­ռան­գու­թյու­նը հո­դա­վո­րում է

es

նե­րին։ Հա­վա­նա­կան է, որ Հե­րա­նն աշ­խա­տել է

հայ արդի գե­ղան­կար­չու­թյան ան­ցու­մը 19-րդ դա­րի վեր­ջի իր կազ­մավոր­ման շր­ջա­նից, դե­պի սփյուռ­ հա­վակ­նու­թյուն­նե­րը՝ 1920-ա­կան­նե­րին։ (ՎԳ)

ձերբա­զատ­վե­լու մղու­մը ա­կն­հայտ է ոչ մի­այն Շա­բա­նի եվ­րո­պա­մետ ան­վա­նա­փո­խու­մից, այլև նկար­չի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ո­ւղղ­վածու­թյու­նից

Գ­րա­կա­նու­թյուն

դե­պի Փա­րի­զ յան բա­րե­րի, հա­սարա­կաց տնե­րի

Onnig Avedissian, էջ 85; Դա­նի­ել Դզ­նու­նի, էջ 369;

ու գաղ­թա­կան բան­վոր­նե­րի գարշ սանդ­րա­մե­տը։

Շա­հեն Խա­չատ­րյան, էջ 23; Garig Basmadjian, A

Դա հա­կադ­րույթն էր այն տե­սակ «­բա­րե­հա­ճո»

Century of French-Armenian Painting (1879-1979),

ար­վ ես­տ ի, ո­ր ով Ար­ս էն Շա­պ ա­ն ե­ա­ն ը կա­ռ ու­

Gorky Gallery, Paris, 1979

C af Ր

քա­հայ ար­վես­տա­գետ­նե­րի ա­վան­գար­դիս­տա­կան

Ա

Ա­կ ա­ն ա­վ որ Շա­պ ա­ն ե­ա ն ա­վ ա­գ ի ստ­վ ե­ր ից

Տ

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

M

Ր

տա­նը պաշ­տոնա­պես ներ­կա­յաց­նող մի­ակ ար­

Ե

Ո

us

Ե

Էրզ­ր ու­մ ի հայ­կ ա­կ ան հա­մ այն­ք ում մե­ծ ացած

Ա

Ր

մի­ու­թյա­նը։ Հետաքրք­րա­կան է, որ նա Հա­յաս­

Փա­րի­զի ար­վես­տա­բեմ ներ­խու­ժելը։

©

134

n

­­

n da tio un Fo m eu us M n jia es

C af

©

«Փարիզյան սրճարան», 1930-ականներ Թուղթ, օֆորտ

«Ձկնորսը նավահանգստում», 1920-30-ականներ Թուղթ, օֆորտ

Parisian Café, 1930s Etching, paper

Fisherman in the Port, 1920-30s Etching, paper

n da tio un Fo m eu us M n jia es

C af

©

«Ծեր մուրացկան կինը եկեղեցում», Ճապոնական թուղթ, օֆորտ, չոր ասեղ

«Աղջիկներն ու կավատը» Թուղթ, օֆորտ, չոր ասեղ

Old Beggar Woman in a Church, Drypoint etching, Japon paper

The Girls and The Pimp, Drypoint etching, paper

­Ար­սէն Շա­պա­նեան

E

ու Ժան-Պոլ Լո­րե­նի մոտ, Շա­պա­նե­ա­նը ձևա­

կար­նե­րի հե­ղի­նակ, իր ստեղ­ծա­գործու­թյամբ

վոր­վեց որ­պես բազ­մա­ժանր նկարիչ, ո­րի գոր­

ներ­կա­յաց­նում է եվ­րո­պա­կան ար­վես­տի մի

ծե­ր ում ա­կ ա­դ ե­մ ի­ա­կ ան գեղան­կ ար­չ ու­թ յան

R

էր «ա­կ ա­դ ե­մ ի­ա­կ ան» ո­ճ ի կար­գ ա­վ ի­ճ ակի:

է­ին ի­մպ­րե­սի­ո­նիզ­մի ար­դի­ակա­նու­թյան հետ:

D

Նրա աշ­խա­տանք­նե­րը նաև փաս­տում են այս

Այդ ո­ճ ն իր ե­կր­պա­գու­նե­րին գտավ Եվ­րո­պա­

N

ո­ւղ­ղու­թյան մի­ջազգայ­նաց­ման ու 20-րդ դա­

յում, Ա­Մ Ն-ո­ւ մ և ան­գ ամ Ե­գ իպ­տ ո­ս ում, որ­

րասկզ­բին՝ տպագ­րա­կան գրա­ֆի­կայի մի­ջո­

տեղ Շա­պա­նե­ա­նը կազմա­կեր­պել է մի շարք

ցով, դրա ապրան­քայ­նաց­ման մա­սին։

ան­հա­տա­կան ցու­ցահան­դես­ներ։

I

Շա­պա­նե­ա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կա­յա­ցու­մը՝

Թեև նա հիմ ­ն ա­կ ա­ն ում հայտ­ն ի էր Ֆրան­

Օս­մ ա­ն յան կայս­ր ու­թ յան, Եվ­ր ո­պ այի և Ռու­

սիայի և Ա­ն գ­լ ի­ա յի ծո­վ ափ­ն յա տե­ս ա­ր ան­

սաս­տա­նի նրա դե­գե­րում ­նե­րի միջև, երկար

նե­ր ի իր բնա­պ ատ­կ եր­ն ե­ր ով, Շա­պ ա­ն ե­ա­ն ը

տա­րի­ներ տևեց: Փոքր հա­սա­կում նա ըն­դուն­

նաև նա­տյուր­մոր­տի գե­րա­զանց վար­պետ էր:

վել է Մխի­թ ա­ր եան մի­ա­բ ա­ն ու­թ յան կող­մ ից

«Ս­պի­տակ վար­դե­րը» նկար­չի ո­ճա­կան մո­տե­ ցում ­նե­րի հի­ա­նա­լի օ­րի­նակ է՝ մի­ա­գույն հարթ

Ե

վար­ժ ա­ր ա­ն ը, ո­ւ ր ու­ս ա­ն ել է 1874-83 թվա­

ֆո­նին ծա­ղիկ­նե­րի կենտ­րո­նա­դիր կոմ­պո­զի­

Ն

կան­նե­րին: Շա­պա­նե­ա­նի նկար­չու­թյան ա­ռա­

ցիայով: Շա­պա­նե­անը հմ­տո­րեն աշ­խա­տաց­

Ղ

ջին ու­սու­ցի­չը ե­ղել է ի­տա­լա­ցի ա­կա­դե­մի­կոս

նում է իր սի­րե­լի պաս­տե­լային տեխ­նի­կան,

Զ

Ան­տո­նի­ո Պաո­լե­տին, ով մինչ այդ դա­սա­վան­

ա­ռ ա­ջ աց­ն ե­լ ով ա­չ ք շոյող թավ ­շ ան­մ ան մթ­

Ա

դել էր այլ հայ նկա­րիչ­նե­րի՝ այդ թվում Էտ­

նո­լորտ: Ցու­ցադ­րե­լով ե­րփ­նագ­րի իր բա­ցա­

Ր

կար Շա­հի­նին և Շառլ Ա­դա­մե­ա­նին: Ծնն­դա­

ռիկ ու­նա­կու­թյուն­ներր, նա օ­գտ­վում է ներ­կի

վայր վե­ր ա­դ առ­ն ա­լ ուց հե­տ ո, Շա­պ ա­ն ե­ա նն

ըն­դ ա­մ ե­ն ը մի քա­ն ի բծե­ր ից՝ ծաղ­կ ա­մ ա­ն ի

աշ­խ ա­տ ում էր վար­չ ա­կ ան պաշ­տ ոն­ն ե­ր ում

ջու­ր ը և վար­դ ի նուրբ թա­ղ ան­թ ը խաբ­կ ան­

մինչ 1891-ի­ն՝ որ­պես ա­ռևտ­րային բան­կի աշ­

քային ճշգր­տ ու­թ յամբ փո­խ ան­ց ե­լու հա­մար:

խա­տ ա­կ ից, Բա­թ ու­մ տե­ղ ա­փ ոխ­վ ե­լ ը: Նույն

Այս տեխ­նի­կա­կան ճար­տա­րու­թյու­նը, ի­նչ­պես

Տ

Ա

Ր

©

144

jia

այդ տա­ր ի նա Թե­ո­դ ո­ս ի­ա­յ ում այ­ց ե­լ ում է

և բնու­թյան վա­ղան­ցիկ հմայ ­քի պոե­տիկ ու­ժը

ծո­վանկար­չու­թյան իշ­խող նա­հա­պե­տին՝ Հով­

որ­սա­լու ձիր­քը, ամ­րագ­րե­ցին Շա­պա­նե­ա­նի

հան­ն ես Այ­վ ա­զ ովս­կ ուն, ով քա­ջ ա­լ ե­ր ում է

կա­յուն ներկայությունը Փա­րի­զ յան սա­լոն­նե­

es

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

M

Ո

us

Ր

տնօ­րին­վող Վե­նի­տի­կի Մու­րադ Ռա­ֆայե­լեան

Ե

eu

Ը

.

m

Fo

A S E L

un

D

թյան ա­ռ եղծ­վ ա­ծ այ­ն ու­թ յու­ն ը շաղ­կ ապ­վ ում

X

A

կա­ռու­ցո­ղա­կա­նու­թյունն ու խոհր­դա­պաշ­տու­

յա­կ ա­ն աց­վ ած տե­ս ո­ղ ա­կ ան ձև էր ու հասել

E R

շր­ջան, ե­րբ ի­մպ­րե­սի­ո­նիզմ ն ար­դեն մաս­սա­

E

da tio

շա­րու­նա­կե­լով կր­թու­թյու­նը Գուս­տավ Մո­րոյի

բե­ր եց որ­պ ես ի­մ պ­ր ե­ս ի­ո­ն իս­տ ա­կ ան բնան­

S

Ար­սէն Շա­պա­նե­ա­նը, ով զգալի համ­բավ ձեռք

M

1864 Է­րզ­րում, Օս­մա­նյան կայս­րու­թյուն – 1949 Փա­րիզ, Ֆրան­սի­ա

n

­

Շա­պա­նե­ա­նին հե­տա­մուտ լի­նե­լ ար­վես­տա­

­ ի շքան­շա­ րում, ինչպես և նրա Պատ­վո լե­գե­ոն

գե­տի կա­րի­ե­րային: Այս հան­դի­պու­մը, ի­նչ­պես

նը՝ 1910-ին:

նաև հա­յա­տյաց մի­ջա­վայ­րը սուլ­թան Աբ­դուլ

Հա­մ ի­դ ի II-ի Թուր­ք ի­ա­յ ում, դր­դ ում են Շա­

­Ս ա­կայն նկար­չ ի է­ֆեկ­տային նկար­չ ու­թյունն

պա­ն ե­ա­ն ին ըն­տ ա­ն ի­ք ի հետ տե­ղ ա­փ ոխ­վ ել

ար­դեն հ նա­մաշ էր 1900-ա­կան­նե­րի վեր­ջին,

Փա­րիզ 1894-ին: Ժյու­լի­ա­նի ա­կա­դե­մի­ա­յում

ե­րբ ա­վան­գար­դիստ­նե­րի ան­սանձ փոր­ձար­

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

­Սերժ Շարթ (Սար­գիս Յա­րու­թիւ­նե­ան)

E M

ցով հա­սել է մեծ հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րի՝ դառ­նա­լով

տա­րա­ծել իր բա­րյա­ցա­կամ աշ­խար­հըն­կա­լու­մը

«­հա­մա­մարդ­կային ռե­ա­լիզ­մի» նշա­նա­վոր ջա­

հան­րու­թյան լայն շր­ջա­նակ­նե­րում, ո­րոնք չու­

R

տա­գով­նե­րից մե­կը: Դա ֆի­գու­րա­տիվ նկար­չու­

նե­ին իր գե­ղանկար­նե­րը գնելու մի­ջոց­ներ: Այդ

թյան մի ձևա­չափ էր, ո­րն ա­ռա­ջա­ցել է Ֆրան­

ի­մաս­տով, նկա­րի­չը դի­տար­կում էր իր ար­վես­

սի­ա­յ ում` Ե­ր կ­ր որդ աշ­խ ար­հ ա­մ ար­տ ից հե­տ ո՝

տը, որ­պես սո­վո­րա­կան կ յան­քի ա­ծան­ց յալ, և

որ­պես վե­րա­ցա­կա­նու­թյանն ու ԽՍՀՄ-ի քա­ղա­

ոչ թե՝ լոկ թան­գա­րա­նային եր­ևույթ։­

un

R A E D N

da tio

թավ ­շան­ման, բազ­մա­շերտ ե­րանգ­ներ։ Տպա­

քա­ն ա­կ ի առ­կ ա­յ ու­թ յունը նաև թույլ էր տա­լ իս

S

1950-ա­կ ան­ն ե­ր ի սկզ­բ ին, Բեյ­ր ու­թ ից Փա­ր իզ տե­ղա­փոխ­ված Շար­թն ի­նք­նակր­թու­թյան մի­ջո­

D

1927 Բեյ­րութ, Լի­բա­նան – 2011 Փա­րիզ, Ֆրան­սի­ա

A

քա­կա­նաց­ված, սոց­ռե­ալիս­տա­կան ար­վես­տի

Հա­րե­լով իր սերն­դա­կից սփյուռ­քա­հայ շատ այլ

հակադարձում:

X

Fo

I

ո­ր ը զտ­վ ած էր խտ­ր ու­թ յու­ն ից և բա­խ ում ­ն ե­

րում և իր գոր­ծու­նե­ու­թյան ըն­թաց ­քում միշտ

րից: Վե­ր ա­դ առ­ն ա­լ ով տասնյո­թ ե­ր որդ դա­ր ի

կապված է եղել Լի­բ ա­ն ա­ն ի ու Ֆրան­ս ի­ա յի

հո­լ ան­դ ա­կ ան և իս­պ ա­ն ա­կ ան նկար­չ ու­թ յան

սփյուռ­քա­հայ մշա­կու­թային ցան­ցե­րի հետ: Այդ

«­կեն­ցա­ղային» ժան­րի ա­վան­դույթ­նե­րին` նրա

տե­ս ան­կ յու­ն ից հատ­կ ան­շ ա­կ ան է իր հա­մ ա­

տես­լա­կա­նը գո­վա­բա­նում էր ա­մե­նօ­րյա գո­յու­ թյան ան­սեթ­ևեթ հա­ճույ ք­ներն ու տար­րա­կան

Ե

պար­բե­րա­կան­նե­րի, օ­րի­նակ՝ «Ան­դաս­տա­նի» և

մարդ­կային կա­պե­րը: Ֆրան­սի­ան, Լի­բա­նա­նը,

Ն

«­Յա­ռաջի» հետ: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, Շարթն իր

կամ էլ Հա­յաս­տա­նը պատ­կե­րե­լիս, նա ստեղ­

Ղ

ար­վես­տը հա­մա­րում էր ցան­կա­ցած «ազ­գային»

ծում է մի աշ­խարհ, ո­րում մշա­կույ­թը և բնու­թյու­

Զ

ո­րա­կա­վո­րում ­նե­րից ան­դին՝ պն­դե­լով, որ այն

նը ներ­դաշ­նա­կո­րեն վեր­ծա­վում են ռո­ման­տիկ

Ա

բխում է հա­մ ընդ­հ ա­ն ուր և մար­դ ա­ս ի­ր ա­կ ան

ի­դիլիայի: Այս ա­պա­քա­ղա­քա­կան հայե­ցա­կար­

Ր

պարզ սկզ­բունք­նե­րից: Այդ դիր­քո­րու­շում ն ա­կն­

գը հա­մակ­ված է շա­րու­նա­կա­կա­նու­թյան ու կա­

բախ է թե­մա­նե­րի նրա ը­նտ­րու­թյու­նից: Շար­թի

յու­նու­թյան կա­րո­տով, ի­նչն ակ­նար­կում է քաո­սի

ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի կո­րիզն են կազմում

և կոր­ծան­ման այն վա­խե­րի մա­սին, ո­րոնք սե­

բնանկար­նե­րը, մեր­կա­պատ­կեր­նե­րը, ա­ռօ­րե­ա­

րում է­ին նկար­չի՝ հա­վա­քա­կան տրավ­մայի մշա­

կան ժան­րային տե­սա­րան­նե­րը, ո­րոնք ա­խոր­

կու­թային ժա­ռան­գու­թյու­նից: (ՎԳ)

jia

ժա­կով յու­րաց­վում է­ին կո­մեր­ցի­ոն ար­վես­տի

Ր

շու­կայում: Ան­մի­ջա­կան ի­րա­կա­նու­թյու­նից վերց­

Գ­րա­կա­նու­թյուն

ված այս մո­տիվ­նե­րը կա­րե­լի էր գտ­նել նկարչի

Onnig Avedissian, էջ 288; Դա­նի­ել Դզ­նու­նի, էջ 379;

մե­ծ ա­ծ ա­վ ալ կտավ­ն ե­ր ում, նկա­ր ա­զ ար­դ ում­

Շա­հեն Խա­չատ­րյան, էջ 104-106; Բաբ­կեն Բո­դոս­

նե­րում, ի­նչ­պես և իր վի­մատ­պու­թյուն­նե­րում,

սի­ան, Զու­լալ Գա­զանդ­ջի­ան, «­Շարթ. սր­տա­բաց

ո­րոնք նա սկ­սեց թո­ղար­կել 1960-ա­կան­նե­րին:

և մարդ­կային», Յա­ռաջ. միտք և արուեստ, մար­

Շար­թը գե­րա­դա­սում էր վի­մատ­պու­թյան տեխ­

տի 6, 1977, էջ 4-6; Guy Vignoht, Shart, Galerie du

նի­կան, քան­զի դրա­նով հ նա­րա­վոր էր ստա­նալ

Faubourg Saint-Honoré, Paris, 1990

es

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

M

Ո

us

Ր

գոր­ծակ­ցու­թյու­նը հայ­կա­կան խմ­բա­գիր­նե­րի և

Ե

eu

Ը

.

m

L

E

ջա­ն ում էր ստեղ­ծ ել պատ­կ ե­ր ային աշ­խ արհ,

ա­վան­դա­կան լի­բա­նա­նա­հայ­կա­կան մի­ջա­վայ­

E

S

ար­վես­տա­գետ­նե­րի գա­ղափար­նե­րին` Շար­թը Շարթն ստացել է իր դպ­րո­ցա­կան կր­թու­թյունը

Տ

Ա

n

­­

©

148

«Ձմեռը գյուղում», 1977 Թուղթ, գունավոր վիմատպություն Village in Winter, 1977 Color lithograph, paper

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

E

exhibitions at MOMA, New York.

USA. His family fled from Turkey because of the

D

old. Sarkisian showed an aptitude for drawing

under the influence of late-nineteenth-

while growing up in Smyrna. Inspired by

century European art. According to the

Greco-Roman ruins around his hometown, he

artist, the collection of post-impressionist

made clay sculptures, kites and even musical

painting assembled by the Detroitian Dr.

instruments. This childhood fascination with

Wilhelm R. Valentiner, was a crucial source

the norms of classical beauty remained a

of inspiration for him. The drawing Portrait

defining feature of Sarkisian’s art.

of a Boy summarizes Sarkisian's synthesis of

Fo

E A S E L

un

of his life, Sarkisian’s oeuvre was formed

R

when the future painter was only thirteen years

D

R

Although he was based in the USA for most

A

massacres of Armenian and Greek populations,

N

da tio

Biennale of American Art, as well as group

artist, who spent most of his life in Detroit,

S

Sarkis Sarkisian was a Turkish-born Armenian

M

1909 Smyrna, Ottoman Empire – 1977 Detroit MI, USA

the Wicker Art School, and later graduated

for an oil painting, since Sarkisian didn’t leave

from the Art School of the Detroit Society of

many individual graphic pieces. However,

Arts & Crafts, becoming an instructor there

his mastery is reflected in the minimalistic, almost humble method, through which the

Ե

1947. In addition to this, he also taught at

artist portrays the inner pain of the wide-

Ն

the Birmingham Society of Women Painters

eyed teenager with just a few lines. Evocative

Ղ

from 1945 to 1954. An active exhibitor since

of Jean Cocteau’s neoclassical drawings,

Ո Զ

the late 1920s, Sarkisian showed his works

Sarkissian also searches for something

Ա

at different salons in Washington, New York,

timeless in the adolescent's emotional unrest

Ր

and Philadelphia, garnering positive notices

on the way to adulthood. (AY)

from The New York Times and Life magazine.

Bibliography

from the avant-garde movements that shaped

Onnig Avedissian, p.395; Daniel Dznuni, p.437;

American modern art of the post-war period,

Gordon and Elizabeth Orear, Sarkis, Center for

jia

Ո

Sarkisian remained a respected figure within

Creative Studies and Wayne State University

the art establishment. His paintings could

Press, Detroit, 1995; 'Oral history interview

often be seen at prestigious events such as

with Sarkis Sarkisian', 1973 February 23-March

the Michigan Artists Exhibition, the Annual

23, https://www.aaa.si.edu/collections/interviews/

Exhibitions of American Painters and Sculptors

oral-history-interview-sarkis-sarkisian-12788

at the Art Institute of Chicago, the Whitney

(accessed: 10.10.2019)

C af

es

Ն Ր Ե Ն Ր Ի Գ Ա Ր Ա Տ

©

While his practice was considerably removed

n

Ւ

M

us

Ր

in 1934, and then the School's director in

Ե

eu

Ը

.

m

X

antiquity. The portrait was probably a sketch

E

I

modernist aesthetics with his love of classical The artist received his initial art training at

160

n

Sarkiss Sarkissian

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

E

changing conditions of landscapes and the

M

space of indeterminate shapes and fluctuations,

vegetal world, often producing fragmentary

it also recalls a primal natural landscape in

images that coalesce into larger, immersive

R

turmoil. Redolent of Turner’s seascapes,

environments in her exhibitions. As noted by

Vassilikian’s darker and foreboding piece

scholar Chaké Matossian, these installations

E

S

Escaping Ceausescu’s Romania, Vassilikian

L

obtained political asylum in France in 1985,

I

after spending close to five years in Lisbon with

E

X

the support of the Gulbenkian Foundation.

destabilizing our dominant position in relation to the ‘landscape’.

Vassilikian’s neo-romantic approach is an attempt to reconnect with the world beyond the cultural lens that define our perceptions.

She seeks a sublime realm, where lines and

m

Since then, the artist has moved constantly,

un

Vassilikian’s art, but her life trajectory itself.

‘induce a sense of vertigo in the viewer’, thus

Fo

R A E D

typifies not only the primary enquiries of

A

This state of instability and rootlessness

N

wavers between nothingness and becoming.

da tio

over long periods of time, she observes the

print is an evasive image. At once an abstract

S

Alexandra Vassilikian’s Untitled lithographic

D

B. 1946, Bucharest, Romania. Lives and works in Germany and France

.

living almost nomadically between London,

Ե

investigation.

us

Ղ

nature her central subject matter and object of

Ն

Ր

is, thus, unsurprising that Vassilikian makes

by powerful forces. The artist points out the fluidity of this condition, which envelops and affects all people regardless of their roots or nationality – a vision that is as poetic, as it is

Ա

movement, nature is also cyclical, promising

Bibliography

the possibility of return and rebirth, just

Chaké Matossian, ‘Alexandra Vassilikian: L’oeil

as it heralds the onset of death and decay.

du Paysage ou le Vertige Scopique’, Haratch:

Vassilikian treats these motifs allegorically,

Mitk ev Arvest, March 3, 1991, p.4; Jean-

using painting, lithography, installation and

Philippe Domecq and Alexandra Vassilikian, Un

analogue photography as a way of capturing

Coin du Monde: Le Bauptois, Isoète Edition,

jia es

the larger realities of existence. Working

Տ

Ա

Ր

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

M

Զ

Constantly in a state of transformation and

Ր

political. (VG)

Ե

Ո

borders are constantly erased and swept away

eu

Ը

Paris, Germany and other European cities. It

©

174

n

Alexandra Vassilikian

Maupertus-sur-Mer, 1997

Armenian artists who worked in book art – an

n da tio

E

Der-Markarian to a long lineage of French-

M

R

S

printmaking and graphic design relate

A

important contribution to French culture in

D

R

E

which Der-Markarian left a notable mark.

un

D

triptych Grief exemplifies this ‘dramaturgial’

A

attraction to storytelling. The serigraphic

N

Der Markarian’s art was also driven by an

S

the disturbing image is made up of three

X

appear to be surrounded by flames, witnesses to some unimaginable violence raging

m

I

photographic film. The petrified figures

E

L

E

consequent frames, like shots in a roll of

Fo

quality. Focusing on the theme of suffering,

.

behind them. Referencing the tragedy of the

Ե

– an imperative inspired by Francisco Goya

Ն

and Pablo Picasso, who used painting as a way of making sensible the human capacity for

Ա

attempt by an Armenian artist to represent the

Ր

collective trauma of the Genocide in allegorical terms. It is not incidental, then, that it recalls

reliefs in Akhtamar and Armenian miniature

Francis Bacon’s expressionist painting, while

painting. These were important visual sources

also evoking religious art: a chilling 'icon' for

for Der-Markarian, who is known to have used

the twentieth century.

the ‘Targmanchats’ Gospel miniatures painted

jia

by Gregory in 1232, as the inspiration behind

Following in Picasso’s footsteps, Der-

his murals for Église Saint-Nicolas in Roches-

Markarian began to produce glazed ceramics

de-Condrieu. (AE, VG) Bibliography

earth, the water, and the fire that commands',

Shahen Khachatryan, pp.109-110; Marielle

the artist stated. Looking at the schematic and

Dupessey, ‘The Work of Maurice Der

naive faces on his ceramic plates and vases,

Markarian’, Vienna News, July, 1993; Michel

one can't help but see an echo of the medieval

Bouvard, Der Markarian, Reflexx, Vienna, 1993

Ր

C af

Ա

Գ

pottery as we dominate a canvas. It is the

Ա

es

at the end of the 1980s. 'One cannot dominate

Տ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

M

Զ

destructiveness. In this regard, Grief is an early

Ե

Ո

us

Ր

experiences, which are beyond representation

Ղ

eu

Ը

Armenian Genocide, the work seeks to relate

©

186

n da tio un Fo m eu us M n jia es

C af

©

«Վիշտ. եռապատկեր», 1970-ականներ Թուղթ, մետաքսատպություն Grief: Tryptich, 1970s Silkscreen, paper

n da tio un Fo m eu us M n jia

ցու­ցա­հան­դես­նե­րին, մինչև խմ­բի լու­ծա­րու­մը

մե­ծար­ված դե­րա­կա­տար­նե­րից մե­կը՝ ի շնոր­

1930-ի­ն։ (ԱԷ, ՎԳ)

es

հիվ Շա­հի­նի, նկա­րիչ Ռա­ֆայել Շիշ­մա­նյա­նի

C af

©

մ նում էր սփյուռ­քա­հայ ար­վես­տի շր­ջա­նակ­նե­րի

և Ար­շակ Չօ­պա­նե­ա­նի հետ իր մտեր­մու­թյա­նը։

Գ­րա­կա­նու­թյուն

Մաս­նա­գի­տա­կան այս կա­պե­րը դար­ձան ա­վե­լի

Onnig Avedissian, էջ 239-242; Դա­նի­ել Դզ­նու­նի, էջ

ա­ռար­կա­յա­կան, ե­րբ՝ Շա­հի­նի դրդ­մամբ, Փօ­

501; Շա­հեն Խա­չատ­րյան, էջ 48-50; Նու­նե Ա­վե­

լատն ան­դ ա­մ ակ­ց եց հայ նկա­ր իչ­ն ե­ր ի «Ա­ն ի»

տի­սյան, Տիգ­րան Փօ­լատ, Հա­յաս­տա­նի Ազ­գային

մի­ու­թյա­նը 1926-ին, մաս­նակ­ցե­լով դրա չորս

Պատ­կե­րաս­րահ, Եր­ևան, 2007

«Կինը լողափին», 1929 Թուղթ, օֆորտ Woman on the Beach, 1929 Etching, paper

­Մե­լի­նէ Օ­հա­նե­ան-Քո­չար

E

ջո­ցային սկզբ­նաղ­բյուր։ Մար­դու և բնու­թյան

կին ար­վես­տա­գետ­նե­րից է, և հիմ ­նա­կա­նում

ներդաշնակ գո­յակց­ման հան­դեպ ա­կն­հայտ

հի­շ ա­տ ակ­վ ում է Եր­վ անդ Քո­չ ա­ր ի հետ իր

հա­վ ատն այս աշ­խ ա­տ ան­ք ում, շո­շ ա­փ ե­լ ի է

D

այդ բա­ցը լրաց­րել է Ֆեր­նան Լե­ժե­ի ար­վես­

A

մաս­ն ա­գ ի­տ ա­կ ան կր­թ ու­թ յուն չի ստա­ց ել և

N

մահ­վ ա­ն ից կարճ ժա­մ ա­ն ակ ան­ց ։ Մե­լ ի­ն էն

թյան հիմ­քային` ֆե­մի­նիս­տա­կան մտա­ծո­ղու­

թյան հետ ո­րո­շա­կի ա­ղերս­ներ ու­նե­ցող, գա­ ղափա­րա­կան ա­ռանց ­քը։

յաս­տան հայ­րե­նա­դար­ձու­մից հե­տո, Մե­լի­նէն

թյա­նը, ո­րի ա­ռաջատար ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­

մեծ ջան­ք եր է գոր­ծ ադ­ր ել իր ա­մ ուս­ն ու ար­

րից են ե­ղել Պի­կա­սոն, Մի­խայիլ Լա­րի­ո­նո­վը,

վես­տը ԽՍՀՄ-ից դուրս ներ­կա­յաց­նե­լու հա­

Նա­տ ա­լ յա Գոն­չ ա­ր ո­վ ան և Մարկ Շա­գ ա­լ ը։

մար։ Չնա­յած խզ­վ ած կա­պ ին, նա 1965-ին

Հետ­պա­տե­րազ­մա­կան հա­մա­տեքս­տում նե­

կազ­մա­կեր­պում է Եր­վանդ Քո­չա­րի ե­րկ­րորդ

ո-պ­րի­մի­տի­վիզ­մը հան­դի­սա­նում էր կու­բիզ­

ան­հ ա­տ ա­կ ան ցու­ց ա­հ ան­դ ե­ս ը Փա­ր ի­զ ում,

մից հե­ռ ա­ն ա­լ ու մի­ջ ոց, և ար­վ ես­տ ի ա­վ ե­լ ի

ո­րից հե­տո` ա­մուս­նուն կր­կին տես­նե­լու հույ­սը

I X Ն

փորձ։ Մե­լի­նէ Քո­չա­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­նն

Ղ Ո

լիո­վին մարմ ­նա­վո­րում է այդ շր­ջա­դար­ձը դե­ պի մար­դա­սի­րա­կան գա­ղա­փար­ներ։ Ցու­ցա­

կորց­րած ար­վես­տա­գետն ի­նք­նաս­պա­նու­թյուն է գոր­ծում։ Տա­սը տա­րի ան­ց Մե­լի­նէ­ի ար­վես­

տա­նո­ցի ո­ղ ջ գույ ­քը վա­ճառ­վել է ա­ճուր­դում`

ե­րի­տա­սարդ կնոջ պատ­կե­րը հան­դի­սա­նում

գոր­ծ ա­կ ան ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­ն ը մաս­ն ա­գ ի­տ ա­

է խա­ղա­ղու­թյան հա­վա­քա­կան խորհր­դա­նիշ։

կան տե­սա­դաշ­տից։ (ԼՀ) Գ­րա­կա­նու­թյուն

փո­խ ան­ց ում է իր ա­ս ե­լ ի­ք ը հ նա­ր ա­վ ո­ր ինս

Atelier Kotchar Méline, catalogue de vente, Hôtel

jia

պար­զո­րոշ և հս­տակ կեր­պով` օ­գտ­վե­լով ման­

Drouot, Paris, 1975

Տ

Ա

Ր

C af

es

Ր Ե Ն Ր Ի Գ Ա

n

Ւ

րագ­րային մո­տիվ­նե­րից է, ո­րով նկար­չու­հին

Ն

Այն ար­վես­տա­գե­տի նա­խա-սի­րած պատ­կե­

Ո

M

Ա Ր

մաս­նա­տե­լով ու հե­ռաց­նե­լով նրա ստեղ­ծա­

հան­դե­սում ներ­կա­յաց­ված գոր­ծի՝ թռչ­նա­կով

Ե

us

Ե

բա­ր ո­յ ա­կ ան հի­մ ունք­ն ե­ր ին վե­ր ա­դ առ­ն ա­լ ու

Զ

Ր

eu

Ը

.

m

E

Fo

տը հա­րում է նե­ո-պր­մի­տի­վիս­տա­կան ո­ւղ­ղու­

L

S

1936-ին Եր­վանդ Քո­չա­րի՝ Խորհր­դային Հա­

ի­նչ­պես և ա­մուս­նու օգ­նու­թյամբ։ Նրա ար­վես­

E

տա­նո­ցում` վար­պե­տու­թյան դա­սե­րի մի­ջո­ցով,

դարձնում Մե­լի­ն է Քո­չ ա­ր ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­

un

R A D

1930-ին` Քո­չ ա­ր ի ա­ռ ա­ջ ին կնոջ և ե­ր ե­խ այի

E R

կա­պի առնչությամբ։ Նրանք ա­մուս­նա­ցել են

da tio

կա­կան ար­վես­տից, որ­պես ար­տա­հայտ­չա­մի­

բա­ն ու­թ յան մեջ շատ քիչ ու­ս ում ­ն ա­ս իր­վ ած

S

Մե­լ ի­ն է Օ­հ ա­ն ե­ա ն-Քո­չ ա­ր ը հայ ար­վ եստա­

M

1909 Ֆրանսիա – 1969 Փա­րիզ, Ֆրան­սի­ա

n

­

©

192

«Աղավնիով կինը», 1950-ականներ Թուղթ, գուաշ, մատիտ Woman with Dove, 1950s Gouache, pencil, paper

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo

n

Հակոբ Սեմերճյան (Ֆեբյուս), Արշակ Չոպանեանի դիմանկարը

da tio

S

Hakob Semerdjian (Phebus), Portrait of Arshak Tchobanian

E

A

M

E

R

1938

A

N

D

un

D

R

Հանդիպում Ֆեբյուս ստուդիոյի ձեղնահարկում, Փարիզ: Դաշնամուրի մոտ՝ կոմպոզիտոր Գուրգեն Ալեմշահ: Ձախից աջ՝ Նուբար Արաբեան, գեղանկարիչ Հրանդ Ալեանաք, Հակոբ Սեմերճյան, Ֆիլիփ Աղազարեան, բանաստեղծ՝ Բիւզանդ Թօփալեան և Գեղամ Քերեսթէճեան

Տ

Ա

Ր

jia es

C af

Ա

Գ

Ի

Ր

Ն

Ե

Ր

Ն

Ո

n

Ւ

Ե

M

Ր

Ա

Զ

Ո

us

Ղ

Ն

Ե

Ր

eu

Ը

.

m

E

X

I

L

E

Fo

S

Meeting in the attic of Phébus studio, Paris.

At the piano, the composer Kourken Alemshah.

From left to right, Noubar Arabian, the painter Hrand Alyanak, Hagop Semerdjian, Philip Aghazarian, the poet Puzant Topalian and Kegham Kerestedjian.

©

196

1935

n da tio un Fo m eu us M jia

n

Ժան Գառզու Լուսանկարիչ Ֆեբյուսի (Հակոբ Սեմերճյան) ծաղրանկարը «Կավռօշ» թերթում

es

Jean Carzou Caricature of photographer Phebus (Hakob Semerdjian) in Gavroche

©

C af

1928

Անհայտ լուսանկարիչ, Սոնյա Թօփալեանը իր ամուսնու՝ նկարիչ, պոետ ու հրատարակիչ Բիւզանդ Թօփալեանի հետ, 1950-ականներ Photographer unknown, Sonia Topalian with her husband, painter, poet and publisher Buzand Topalian, Paris, 1950s

n da tio

S R E M A E R

un

D D N A

Fo

S E L I X

m

E .

eu

Ը Ր Ե Ն

us

Ղ Ո Զ Ա

M

Ր Ե

n

Ւ

Photographer unknown, Arsène Chabanian in his studio, 1920s

Տ

Ա

Ր

C af

es

jia

Ո Ն Ր Ե Ն Ր Ի Գ Ա

Անհայտ լուսանկարիչ, Արսէն Շապանեանն իր արվեստանոցում, 1920-ականներ

©

198

Անհայտ լուսանկարիչ, Ռիշար Ճերանեանը Էտկար Շահինի մի խումբ օֆորտներ հանձնում է Դիլիջանի երկրագիտական թանգարան-պատկերասրահին Photographer unknown, Richard Jeranian presenting a group of etchings by Edgar Chahine to the Dilijan Local Lore Museum and Gallery in Armenia 1983

n

Անհայտ լուսանկարիչ, Էդուարդ Ավետիսյանն և իր շրջանաձև կտավներից մեկը

da tio

Photographer unknown, Edward Avedisian with one of his circle paintings 1965

©

C af

es

jia

n

M

us

eu

m

Fo

un

Անհայտ լուսանկարիչ, Գարո Անդրէասեանը ցուցադրում է իր տպածոները 1980-ականներ

Photographer unknown.

Garo Antreassian exhibiting his prints 1980s

աշխատանքների նկարիչների ցանկ

are under copyright

Գարո Անդրէասեան ©արվեստագետի ժառանգներ

Garo Antreassian ©Estate of the artist

Ասատուր ©Ասատուր Պզդիկեան

Assadour ©Assadour Bzdikian

Էդուարդ Ավետիսյան ©արվեստագետի ժառանգներ

Edward Avedisian ©Estate of the artist

Հրաչյա Նաջար Բարսումեան ©Հրաչյա Նաջար Բարսումեան

Hrachya Najar Barsoumian ©Hrachya Najar Barsoumian

Գառզու © արվեստագետի ժառանգներ

Carzou ©Estate of the artist

un

Buzant Topian ©Annie Kamborian

Սոնյա Թօփալեան ©Էննի Կամբորեան

Sonia Topalian ©Annie Kamborian

Fo

Բիւզանդ Թօփալեան ©Էննի Կամբորեան

Levon Jamgochian ©Levon Jamgochian

Լեւոն Ժամկոչեան ©Լեւոն Ժամկոչեան

Jansem ©Estate of the artist

Արտաշ Կակաֆեան ©արվեստագետի ժառանգներ Ռիշար Ճերանեան ©արվեստագետի ժառանգներ

eu

Ժորժ Յակոբեան ©արվեստագետի ժառանգներ

m

Ժանսեմ ©արվեստագետի ժառանգներ

Ardash Kakafian ©Estate of the artist Richard Jeranian ©Estate of the artist Georges Akopian ©Estate of the artist

Գրիգոր Նորիկեան ©Գրիգոր Նորիկեան

Krikor Norikian ©Krikor Norkian

Սերժ Շարթ ©արվեստագետի ժառանգներ

Serge Shart ©Estate of the artist Judith Simonian ©Judith Simonian

Ալեքսանդրա Վասիլիկեան ©Ալեքսանդրա Վասիլիկեան

Alexandra Vassilikian ©Alexandra Vassilikian

Մորիս Տէր-Մարգարեան ©արվեստագետի ժառանգներ

Maurice Der-Markarian ©Estate of the artist

es

jia

n

M

us

Ջուդիթ Սիմոնեան ©Ջուդիթ Սիմոնեան

C af

©

n

List of artists whose works

da tio

Հեղինակային իրավունքով պաշտպանված

n

jia

es

C af

©

m

eu

us

M

n

da tio

un

Fo