ՀՏԴ 730 ԳՄԴ 85.13 Ա 820
Արա Հարությունյան: Մոնումենտալ երևակում.- Եր.: Ա 820 «Գաֆէսճեան թանգարան» հիմնադրամ, 2018.- 96 էջ: ՀՏԴ 730 ԳՄԴ 85.13
ISBN 978-9939-9160-4-0 Պատկերագիրքը վաճառքի ենթակա չէ։
The catalog is not for sale.
© Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն, 2018 Սույն հրատարակության որևէ մաս չի կարող վերարտադրվել առանց Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի գրավոր թույլտվության:
© Cafesjian Center for the Arts, 2018 No part of the content of this publication may be reproduced without prior written permission from the Cafesjian Center for the Arts.
Շապիկին՝ «Անիի անկումը» (հատված)
On cover: Fall of Ani (detail)
Պատկերագիրքը հրատարակվել է Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում 2018թ. մարտի 31-ից հունիսի 10-ը կազմակերպված «Արա Հարությունյան. Մոնումենտալ երևակայում» ցուցադրության առթիվ՝ նվիրված արվեստագետի ծննդյան 90-ամյակին:
This catalog is published on the occasion of the exhibition, Ara Harutyunyan: Monumental Vision organized at the Cafesjian Center for the Arts on March 31-June 10, 2018 and dedicated to the 90th birthday anniversary of the artist.
Երախտիքի խոսք՝ Վահագն Մարաբյան Գործադիր տնօրենի պաշտոնակատար Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն
Acknowledgments: Vahagn Marabyan Acting Executive Director Cafesjian Center for the Arts
Արամ Հարությունյան Համահիմնադիր «Արա Հարությունյան» հիմնադրամ
Aram Harutyunyan Co-founder "Ara Harutyunyan" Foundation
«Սահմանելով մոնումենտալը»՝ Արմեն Եսայանց Ցուցադրությունների գծով տնօրեն Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն
Defining the Monumental: Armen Yesayants Director of Exhibitions Cafesjian Center for the Arts
Պատկերագրքի կազմողներ՝ Արմեն Եսայանց Ցուցադրությունների գծով տնօրեն Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն Արա Հարությունյան Տնօրեն «Արա Հարությունյան» հիմնադրամ
Authors of the Catalog: Armen Yesayants Director of Exhibitions Cafesjian Center for the Arts Ara Harutyunyan Director "Ara Harutyunyan" Foundation
Կատալոգի ձևավորում՝ Էդիկ Պողոսյան
Catalog design: Edik Boghosian
Ստեղծագործությունների լուսանկարներ՝ Առնոս Մարտիրոսյան (էջեր՝ 22, 24-27, 30, 32-48, 50, 51, 53, 54-57, ներդիր) Վլադիմիր Չերտոկ (էջեր՝ 28-29, 53) Արմեն Եսայանց (էջեր՝ 20-21, 23, 49, 58, 65, 72)
Photos of the works: Arnos Martirosyan (pages: 22, 24-27, 30, 3248, 50-51, 53, 54-57, inset) Vladimir Chertok (pages: 28-29, 53) Armen Yesayants (pages: 20-21, 23, 49, 58, 65, 72)
Այլ ստեղծագործությունների, ինչպես նաև արխիվային լուսանկարները տրամադրել է «Արա Հարությունյան» հիմնադրամը:
Photos of the other artworks and archival images are provided by "Ara Harutyunyan" Foundation.
Ցուցադրությունում ներկայացված բոլոր արվեստանմուշները Արա Հարությունյանի ընտանիքի հավաքածուից են:
All the artworks in the exhibition are from Ara Haurtyunyan's family collection.
Տպագրված է «Նուշիկյան պրինտ» տպագրատանը Երևան, Հայաստան
Printed in “Nushikyan print” printing house Yerevan, Armenia
ԵՐԱԽՏԻՔԻ ԽՈՍՔ Վահագն Մարաբյան ործադիր տնօրենի պաշտոնակատար Գ Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն
2018թ. մարտի 31-ին Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում բացվեց «Արա Հարությունյան. Մոնումենտալ երևակայում» ցուցադրությունը՝ նշանավորելով բազմավաստակ արվեստա գետի ծննդյան 90-ամյակը: Ցուցադրությանը ներկայացված են արվեստագետի հեղինակած 36 քանդակ և 25 գրաֆի կական աշխատանքներ Արա Հարությունյանի ընտանիքի հավաքածուից, որոնք հնարավո րություն են տալիս անդրադառնալու վարպետի բազմակողմանի մոտեցումներին և ստեղ ծագործական երևակայությանը: Արա Հարությունյանի արվեստում ակնհայտ է ոգեշնչումը, ներդաշնակությունը, ազգայինը, միջավայրի հետ բնական համադրումը, որով վարպետը յուրօրինակ իմաստ, բովանդակու թյուն և կյանք է հաղորդում իր ստեղծագործություններին: Մեր խորին երախտագիտությունն ենք հայտնում բոլոր այն անձանց, ում ջանքերի շնորհիվ Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում կայացավ «Արա Հարությունյան. Մոնումենտալ երևա կայում» ցուցադրությունը: Հատուկ շնորհակալություն ենք հայտնում «Արա Հարությունյան» հիմնադրամի տնօրեն պրն. Արա Հարությունյանին՝ ցուցահանդեսի կայացմանը նպաստելու և համագործակցելու համար: Շնորհակալություն ենք հայտնում «Արա Հարությունյան» հիմնադրամի համահիմնադիր Արամ Հարությունյանին՝ այս ցուցադրության պատկերագրքում իր հեղինակած տեքստի համար: Ցուցադրության կազմակերպման և իրականացման համար իմ շնորհակալությունն եմ հայտ նում Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի անձնակազմին, ում նվիրումի և ջանքերի շնորհիվ կենտ րոնը շարունակում է կյանքի կոչել Գաֆէսճեան ժառանգության տեսլականը Հայաստանում: Վստահ ենք, որ «Արա Հարությունյան. Մոնումենտալ երևակայում» ցուցադրությունը արժա նին կմատուցի հանրությանը՝ նորովի գնահատելու մեծ արվեստագետի կարկառուն ներդը րումը հայ արվեստում. արվետագետի, ով հավատում էր մարդու հավիտենականությանը և ով ազգային ոգու անմնացորդ կրողը և փոխանցողը եղավ՝ անգնահատելի ժառանգություն թողնելով սերունդների համար:
4
ACKNOWLEDGEMENTS Vahagn Marabyan Acting Executive Director Cafesjian Center for the Arts
5
On March 31, 2018 the Cafesjian Center for the Arts opened the exhibition, Ara Harutyunyan: Monumental Vision, celebrating the 90th birthday anniversary of the artist. The exhibition presents 36 sculptures and 25 graphic works from Ara Harutyunyan’s family collection, which provide insight to multifaceted approaches and creative vision of the artist. Ara Harutyunyan’s art is inspiring, harmonious, full of national spirit and does naturally integrate with the environment. This conveys a special meaning, content and life to his works. To all whose efforts made the exhibition, Ara Harutyunyan: Monumental Vision, possible at the Cafesjian Center for the Arts, we express our profound gratitude. Special thanks to Mr. Ara Harutyunyan, Director of "Ara Harutyunyan" Foundation, for his cooperation and support in realizing the exhibition. We thank Mr. Aram Harutyunyan, co-founder of "Ara Harutyunyan" Foundation, for his contribution in preparing the catalog text. The Center’s staff is to be commended for making this exhibition a success. With their dedication and commitment, the Center continues to fulfill the vision of the Cafesjian legacy in Armenia. We are confident that the exhibition, Ara Harutyunyan: Monumental Vision will provide a rewarding experience to the public to newly appreciate the artist’s significant input in the Armenian art. Ara Harutyunyan believed in the eternity of mankind and was a dedicated ambassador of the national spirit, leaving invaluable heritage to generations.
ԵՐԱԽՏԻՔԻ ԽՈՍՔ Արամ Հարությունյան Համահիմնադիր «Արա Հարությունյան» հիմնադրամ
Իսկական արվեստագետի կյանքը երբեք միապ աղաղ չի կարող ընթանալ: Հոգու խռովքն ու կատարյալին հասնելու անդադար տենչը հաճախ բերում է մի այնպիսի սահմանի, որից ան դին կա՛մ ցնծություն է, կա՛մ թանձր մշուշ: Արա Հարությունյանը 20-րդ դարի երկրորդ կեսի այն հազվագյուտ հայ ստեղծագործողնե րից էր, ով կատարելության էր ձգտում միաժամանակ կերպարվեստի մի քանի ժանրերում՝ հաստոցային ու մոնումենտալ քանդակագործությունում, հարթաքանդակում, գծանկար ու գրաֆիկայում: Իր հախուռն ու անհանգիստ բնավորության շնորհիվ փորձում էր համակել մեծ ծավալներ և մասնակիցը դառնալ մոնումենտալ արվեստի խոշոր շինարարությանը 6070–ականների Հայաստանում: Հիրավի, Արա Հարությունյանը վարպետ անունը շատ վաղ վաստակեց: Չէ՞ որ այդ շրջանում ար վեստագետի ընդամենը 40-ը նոր էր լրացել, բայց տաղանդավոր երիտասարդի շնորհաշատ թիկունքին տակավին հառնել էին Սայաթ-Նովա աղբյուր- հուշարձանը, Մայր Հայաստանը, Սունդուկյանի անվ. թատրոնի գլխավոր մուտքի, Սարդարապատի հուշահամալիրի և Էրեբունի թանգարանի հարթաքանդակները: Ի դեպ, քանդակագործության այս ժանրում Արա Հարու թյունյանը ֆիգուրատիվ ու սիմվոլիկ պատկերների իր համարձակ ու անկրկնելի լուծումներով, թերևս նոր որակ և ուղղություն կանխորոշեց ժամանակակից հարթաքանդակում: Իսկ խորհրդային գաղափարախոսության սահմանափակումների պայմաններում, ինչպիսի բարդությունների ու տառապանքների շնորհիվ երիտասարդ արվեստագետը կարողացավ պահպանել հայոց Արտավազդ II թագավորի դիմաքանդակը Մայր թատրոնի տուֆե պոր տալին (1965 թ.), իրոք անհավանական պատմություն էր: Հայ երգահանները և ընդհանրապես դասական երաժշտարվեստը, որի մեծ գիտակն էր հենց ինքը, դեռևս ուսանողական տարիներից խորապես հուզել է նրա ստեղծագործ հոգին: Կո միտասը որպես հայ ժողովրդի դարավոր մաքառումների հավաքական կերպար ուղեկցել է Արա Հարությունյանին մինչ ի մահ: 1982 թվականին, Երևանի Աշխատավորի հրապարակում բացվեց հայ աշխատավորի չուգու նաձույլ 11 մետրանոց արձանը: Իսկ, երբ վանդալների մի խումբ 1997-ին իրենց խրախճան քի հոգևարքի մեջ կործանեցին արձանը հիմնահատակ, որպեսզի անվադողերի վերականգն ման կետ բացվի տեղում, Արա Հարությունյանը, ով արդեն հիվանդ էր, առանց չարության ասաց. «Ավաղ, մեր հանրութունը ու նրա այսօրվա ղեկավարները չհասկացան, որ մեր օրերի Բանվորի արձանը իր ժամանակից մի քանի տասնամյակ առաջ էր»: Հիրավի, հայ աշխատա վորի արձանը, որը քայլում էր դեպի Արևմտյան Հայաստան, իր ծավալային ու գեղարվեստա կան լուծումներով նմանը չուներ ողջ տարածաշրջանում: Չկա ավելի մեծ պարգև արվեստագետի համար քան նրա ստեղծագործության արժևորումն ու լայն ճանաչումը և չկա ավելի ծանր հարված քան սեփական ստեղծագործության կործա նումը վանդալների խարույկում: Արա Հարությունյանը հեռացավ կյանքից 1999-ի փետրվարին, բայց ինչպես միշտ հպարտ էր, ուժեղ և երբեք չընկրկեց: «Արա Հարությունյան» հիմնադրամը և վարպետի հարազատները խորապես զգացված ու ոգևորված են «Գաֆէսճեան Թանգարան» հիմնադրամի նախաձեռնությամբ՝ կազմակերպե լու և հանրությանը հաղորդակից դարձնելու Արա Հարությունյան բազմակողմ արվեստագե տի ստեղծագործություններին, ծննդյան 90-ամյակի առիթով:
6
ACKNOWLEDGEMENTS Aram Harutyunyan Co-founder "Ara Harutyunyan" Foundation
The life of a true artist can never go smoothly. The disturbance of the soul and constant thirst for reaching perfection often leads to a border beyond where there is either rejoicing or a dense fog. Ara Harutyunyan was one of the rarest Armenian artists of the second half of the 20th century who was seeking perfection simultaneously in several genres of fine arts: easel and monumental sculpture, bas-relief and graphics. Due to his uneasy and disturbing temper, he tried to embrace great scopes and participate in the major construction of monumental art, which was carried out in Armenia in the 1960s-70s. Indeed, Ara Harutyunyan earned the Master’s title very early. After all, at that time he was only 40, but the talented young man had already accomplished the Sayat-Nova spring-monument, Mother Armenia, the bas-reliefs of the main entrance of Sundukyan theater, the Sardarapat Memorial, and Erebuni Museum. By the way, in this genre of sculpture, Ara Harutyunyan, with his bold and unique solutions of figurative and symbolic images, perhaps predetermined a new quality and direction in modern bas-relief art. Indeed, it was an unbelievable story, due to the kind of difficulties and sufferings in the restrictions of the Soviet ideology that the young artist managed to preserve the sculpture portrait of the Armenian king Artavazd II (1965) at the tuff portal of Sundukyan Theater. Armenian composers and classical music in general, the great expert of which the sculptor was, have deeply touched his creative soul, even since his student years. The character of Komitas, as a collective image of the age-old struggles of the Armenian people, accompanied Ara Harutyunyan until his death. In 1982, an 11-meter cast-iron statue of the Armenian worker was opened in Yerevan Workers’ Square. And when a group of vandals destroyed the statue in 1997, in their pangs of revelry, to open a tire restoration spot on that place, Ara Harutyunyan, who was already ill, said without any anger: “Alas, our society and its present leaders did not understand that the Worker’s Statue of our days was a few decades ahead of its time.” Indeed, the statue of an Armenian worker, who was walking to Western Armenia, with its dimensions and artistic solutions did not have any analogue throughout the region. There is no greater reward for the artist than the appreciation and wide recognition of his work, and there is no more serious blow than the destruction of his own work in the fire of vandals. Ara Harutyunyan passed away in February of 1999, but as always, he was proud, strong and never wavered. The “Ara Harutyunyan” foundation and the relatives of the master are deeply excited and inspired by the initiative of the Cafesjian Museum Foundation to organize and publicize the works of Ara Harutyunyan, the multi-faceted artist, on the occasion of his 90th birthday.
«Էրեբունի» թանգարանի ճակատը (հատված) | 1968 | Pediment of the Erebuni Museum (detail) 7
8
Արա Հարությունյանը «Էրեբունի» թանգարանի հարթաքանդակների վրա աշխատելիս, մոտ. 1967-68 Ara Harutyunyan working on the reliefs of the Erebuni Museum, circa 1967-68 9
Արա Հարությունյանի արվեստը առաջին հերթին օրգանական, անխաթար միասնականություն է իրենից ներկայացնում: Նա պատկանում է այն վարպետների թվին, ով որոշում է գեղարվեստական որոնումների ուղղությունը:1 Վլադիմիր Ցելտներ
ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՎ ՄՈՆՈՒՄԵՆՏԱԼԸ
Արա Հարությունյանը (1928-1999) խորհրդային ժամանակաշրջանի հայ ամենաականավոր մո նումենտալ քանդակագործներից էր: Նրա կոթողային ստեղծագործություններն սփռված են հետ խորհրդային բազմաթիվ հանրապետություններում, ինչպես նաև այդ սահմաններից դուրս: Արա Հարությունյանի գեղարվեստական ժառանգությունը բազմաշերտ է. մոնումենտալ և մոնումեն
Արմեն Եսայանց
տալ-դեկորատիվ ստեղծագործություններ, դիմաքանդակներ, շիրմաքարեր, բազմաթիվ գծանը
Արվեստագիտության թեկնածու Ցուցադրությունների գծով տնօրեն Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն
կարներ և գրաֆիկական աշխատանքներ: Նա է հանդիսանում Երևանի բարձունքում խոյացող «Մայր Հայաստան»-ի հեղինակը, որն այսօր դարձել է Հայաստանի ամենագլխավոր խորհրդանի շերից մեկը (1967, էջ 85): Արա Հարությունյանն իսկական մոնումենտալիստ է այս բառի ամենալայն իմաստով: Մոնումեն տալ արվեստը ենթադրում է այնպիսի ստեղծագործություն, որը մեծածավալ լինելով հանդերձ, որոշակի կապի մեջ է գտնվում ճարտարապետության կամ բնական լանդշաֆտի հետ՝ կոմպոզի ցիոն միասնականություն ստանալով և կազմելով մի ամբողջականություն: Սակայն «մոնումեն տալ»-ը նշանակության տարբեր շերտեր ունի՝ փիլիսոփայական, գեղագիտական, մշակութային, լեզվաբանական: Այս համատեքստում հարկ է նշել, որ երբեմն մեծածավալ ստեղծագործություն ները մոնումենտալ չեն իրենց կառուցվածքով, ոգով կամ հնչեղությամբ, և միևնույն ժամանակ փոքր ծավալի ստեղծագործությունը, չհանդիսանալով մոնումենտալ արվեստի նմուշ, կարող է որոշակի կոթողայնություն կրել իր մեջ: Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի «Արա Հարությունյան. Մոնումենտալ երևակայում» ցուցադ րությունը, նվիրված լինելով արվեստագետի ծննդյան 90-ամյակին, այդուհանդերձ հետահայաց լինելու միտում չունի: Աշխատանքներ են ներկայացված տարբեր շրջափուլերից՝ բացահայտելով վարպետի հարուստ գեղարվեստական լեզուն և կենտրոնական դերը հայկական քանդակագոր ծության էջերում, սակայն գլխավոր խնդիրը, որ դրված է մեր առջև արվեստի «մոնումենտալ» լինելու բանալին գտնելու մեջ է: Ըստ Արա Հարությունյանի, իր ապագա ճանապարհը կանխորոշված էր դեռ մանկուց: Երեք տա րեկան հասակից նկարել է շրջապատող գրեթե ամեն ինչ, իսկ հինգ-վեց տարեկան հասակում Նո րագավիթ գյուղում՝ բարեկամի բակում, մի հետաքրքիր քար է գտել. «Զարմանալիորեն ձգեց ինձ այդ քարը: Շատ չարչարվեցի ու այդ քարից ստեղծեցի Անահիտ աստվածուհու դիմաքանդակը՝ մեր հարևանի աղջկա՝ Անահիտի նմանությամբ: Երևի այդ օրվանից քանդակագործ դառնալու դեռևս տարտամ երազանքն առաջացավ հոգում»2: Հետաքրքրական է, որ Անահիտի կերպարը հետագա յում ևս գրավել է վարպետին, ինչի վառ վկայությունը ցուցադրությանը ներկայացված «Անահիտ» պղնձաձույլ աշխատանքն է (1974, էջ 39), որի տուֆակերտ օրինակը է գտնվում է Քիշնևում: 1950-ական թվականները արվեստագետի կայացման և լայն ճանաչման տարիներն էին, երբ նրա դիպլոմային աշխատանքը՝ Կոմիտասի մահարձանը, կանգնեցվեց Կոմիտասի անվան զբո 1 Վլադիմիր Ցելտներ, «Արա Հարությունյանի արվեստի աշխարհը», «Իսկուսստվո» ամսագիր, N12, 1983 (ռուսերեն) 2 Ղարիբ Հայրապետյան, «Արվեստի ճշմարտությունը հավերժական է», «Երեկոյան Երևան» թերթ, N163, 1977
10
սայգու պանթեոն ում: Այս շրջանում է արտահայտվում նրա կամերային քնարերգությունը, որը հատկապես նկատելի է այս տարիներին ստեղծված մի շարք դիմաքանդակներում («Ուսանողու հի», 1954, էջ 46, «Իդա Կար», 1957, էջ 24): Ի դեպ, Իդա Կարին պատկերող աշխատանքը նա բեկումնային էր համարում իր ստեղծագործության մեջ3: Այս դիմաքանդակում արդեն նկատելի են ֆորմայի մոնումենտալ ընկալման հիմքերը. այս որակներն են կարևոր զարգացում ստանում նրա հետագա ստեղծագործական կյանքում: 1960-1970-ական թվականները դարձան քանդակագործի ամենաբուռն ու բեղմնավոր ստեղծա գործական տարիները: Իր քառասունից ավելի մոնումենտալ աշխատանքների մեծ մասը ստեղծ վել է հենց այս տարիներին: Քանդակագործությանն ու արձանագործությանը զուգահեռ Արա Հա րությունյանը ակտիվորեն զբաղվում էր գրաֆիկայով: Արվեստագետներից, այդ թվում քանդա կագործներից շատերի համար գրաֆիկան ավելի շատ միջոց է, սակայն նրա համար ժամանակի ընթացքում այն վերածվում է ավելիի. «Գծանկարը ինձ համար ժամանց չէ: Ասենք, առանց դրա չի լինի. քանդակագործի կարևորագույն մի զենքը պլաստիկան է, իսկ գծանկար-ուրվանկարնե րը նման խնդիրներ լուծելու, գծի, ձևի, ծավալի զգացողությունը զարգացնելու անփոխարինելի միջոցներ են»4: Այն, որ գրաֆիկան արդյունքում ավելին է քան միջոց քանդակագործի համար, վկայում են հատկապես յոթանասունականների վերջում սկսված և մինչ ուշ իննսունականներ շա րունակված ստեղծագործությունների քանակը, այդ թվում օֆորտների. իսկ օֆորտը պարզապես միջոց չի կարող դիտարկվել: Արա Հարությունյանի գեղարվեստական ժառանգության մեջ, թե՛ քանդակներում, թե՛ գրաֆիկա յում, հստակ նկատելի է նրա անվերապահ կապը դասական դարձած արվեստի և պատմամշա կութային արժեք ձեռք բերած մոնումենտալ ստեղծագործությունների հետ՝ լինի դա հունական արխայիկ կուրոսը («Պատանեկություն», 1962, էջ 275), աքեմենյան Պերսեպոլիսի բարձրաքան դակները, Ասորեստանի, Ուրարտուի մոնումենտալ ժառանգությունը («Խալդի շինարար», 1963, էջ 35, «Որս», 1968, էջ 59), թե` Սուրբ Սեբաստիանի կերպարը («Հաղթողը», 1962, էջ 74): Այդուհանդերձ, նա այդ դասական ժառանգությանը նոր ֆորմա է փոխանցում կամ անգամ տրանսֆորմացնում: Արա Հարությունյանը վարպետորեն կարողացել է միաձուլել անցյալն ու ներկան. սա հատկապես նկատելի է ցուցադրության կենտրոնական «Անիի անկումը» քանդա կում (1982, ներդիր). «Հարությունյանի հաստոցային շատ քանդակներից պարզորոշ զգացվում է նրա մոնումենտալիստ-պատմաբանի փորձը: Այդ են վկայում, օրինակ, «Անիի անկումը» կոմ պոզիցիայի երկու տարբերակները: Օտար նվաճողների ասպատակություններից և երկրաշար ժերից կործանված քաղաքը նմանեցված է վիրավոր մարմնի: Արվեստագետի համար անցյալի փորձը ոչ թե վերացական թեզեր և կատեգորիաներ են, այլ մարդկային զգացմունքների կենդանի խտացում: Որքան էլ արտասովոր է, բայց կոմպոզիցիայում միանգամայն համոզիչ է թվում հնա մենացված կերպարի և քանդակագործական հենքի մեջ ժամանակակից եղանակով արված խո րաբաց դատարկությունների զուգակցումը: Այդ ամբողջականությունը կանխորոշված է կերպարի բնական տրամաբանությամբ, այստեղ միջանցուկ խորշերը ծանր վերքերի կերտարվեստական 3 Սոֆյա Կապլանովա, «Արա Հարությունյան», Սովետսկի խուդոժնիկ, 1968, էջ 15 (ռուսերեն) 4 «Քաղաքն ու քանդակագործը», «Սովետական արվեստ» թերթ, N9, 1973, էջ 7 5 1965 թվականի «Պատանեկություն» քանդակը ցուցադրվել է Քանդակի IV միջազգային ցուցադրությանը Կարարայում և շատ բարձր գնահատականի արժանացել:
Մուսա լեռան հերոսամարտի հուշարձան (հատված) | 1975 | Self-defense Battle Monument of Musaler (detail) 11
փոխհարաբերություններ են: Գալարվող, խոցոտված մարմինը կսկիծով և հուսահատութմաբ է լի: Քանդակը քաղաքի կործանումը պատկերում է միանգամայն կոնկրետ, բայց միաժամանակ ողբերգական խորհրդանիշի նշանակություն է ստանում»6: Հայկական անցյալի ու մշակույթի նկատմամբ քանդակագործի հետաքրքրվածությունը չի սահ մանափակվում միայն պատմությամբ: Նա խորապես ուսումնասիրում էր հայկական քանդա կագործական ժառանգությունը՝ հատկապես հարթաքանդակը: 50-ականների վերջում բյուրե ղանում է Հարությունյան-մոնումենտալիստի ստեղծագործական մաներան, երբ գրաֆիկական սկիզբը դառնում է նրա հարթաքանդակների հիմքը: Միջնադարյան զարդանախշերի, հնադար յան մոնումենտալ ստեղծագործությունների նկատմամբ սերը Արա Հարությունյանի մեջ սերմա նել է նաև նկարիչ Տարագրոսը7, ով ինչ-որ չափով հանդիսացել է քանդակագործի առաջին ուսու ցիչը և մեծ ազդեցություն է ունեցել նրա ստեղծագործական հետագա ընթացքի վրա: Այս ամենն իր արտացոլումն է գտել թե՛ Գ. Սունդուկյանի անվան մայր թատրոնի մուտքի հարթաքանդակնե րում, թե՛ Էրեբունի թանգարանի շենքը զարդարող ռելիեֆներում (գիպսե օրինակը՝ «Որս», 1968), և թե՛ Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրի որմնաքանդակներում: Արա Հարությունյանի արվեստում առանձնահատուկ տեղ են գրավում կանացի կերպարները: Լի նի դա քանդակ, թե՝ գրաֆիկա, արվեստագետի աչքը գրավում են կանացի նուրբ դիմագծերն ու մարմնի դինամիկան, որը հատկապես գրաֆիկական աշխատանքներում որոշակի էրոտիզմի շունչ է ստանում: Սակայն անգամ այդ նրբագեղ ստեղծագործություններում ցցուն երևում է ֆոր մաների մոնումենտալ կերպը: Հատկապես ուշագրավ է տարբեր թվագրություններ ունեցող մերկ ֆիգուրների շարքը (էջեր՝ 31, 73, 75), որոնցում բնորդուհիները ոչ թե նկարված, այլ քանդակված են՝ կոպիտ, անհարթ ուրվագծերով: Միևնույն ժամանակ նրանք չեն կորցնում իրենց անհատա կանությունը, նրբագեղությունը և նույնիսկ անձնական դրաման («Կին», 1961, էջ՝ 58). այս լու սանկարչական, անգամ կինեմատոգրաֆիստական դիտակետը, երբ դիտողի հայացքն ուղղված է վերևից, մեզ դարձնում է այս պատմության թաքուն մասնակիցը: Այս աշխատանքի դեպքում էլ անտեղի չի լինի նշել ձևերի կոթողայնության մասին: Ազդրերի ընդգծված ֆորմաները և գլխի դիրքավորումը յուրահատուկ արխիտեկտոնիկա են ստեղծում: Այդուհանդերձ, Արա Հարությունյանի ստեղծագործության գլխավոր հերոսը Կոմիտասն է: «Ինչ խոսք, ինձ համար Կոմիտասը սրբության սրբոց է: Նրա մեծությունը, նրա գործն անչափելի են: Մինչև այս պահն անընդհատ Կոմիտաս եմ երազում ու քանդակում և միակ իղձս է իմ ընտրած Կո միտասը տեսնել Երևանում...»8: Այս երազանքի մասին խոսելուց շուրջ տասը տարի անց այն ի կա տար ածվեց մայրաքաղաքի սրտում (էջ 90), սակայն վարպետը երկար ճանապարհ է անցել մինչ այդ: Բազմաթիվ կոմիտասներից մի քանի քանդակ և գրաֆիկական աշխատանք է ներկայացված ցուցադրությանը: Այս աշխատանքների «մեղեդայնությունը» կապված է նաև անձամբ քանդա կագործի երաժշտականության հետ, ում ծնողները երաժիշտներ էին, և նա մանկուց է ընկալել այդ ոգին: Հարությունյանի կերտած Կոմիտասին հատուկ է քնարերգությունը, պլաստիկ ֆոր մաների հոսունակությունը: Կոմիտասի երեք քանդակներին (1972, էջեր՝ 21, 56-57) իրենց հան 6 Ալ. Կամենսկի, «Ժամանակի կնիքը», «Սովետական Հայաստան» թերթ, N10, 1983, էջ 17 7 Տարագրոսը (1878-1953) խորհրդահայ նկարիչ էր, ով հայտնի էր ճարտարապետական հուշարձանների, մագաղաթյա ձեռագրերի, զարդաքանդակների, կիրառական արվեստի ուսումնասիրություններով 8 Ղարիբ Հայրապետյան, «Արվեստի ճշմարտությունը հավերժական է», «Երեկոյան Երևան» թերթ, N163, 1977, էջ 3
12
դարտության, ինքնամփոփության մեջ լրացնում է Կոմիտասի օֆորտը (1982, էջ՝ 77): Վերջինս, սակայն խտացված գծային ու բծային ակտիվ լուծումների շնորհիվ որոշակի անհանգստություն ու լարվածություն է ստանում միևնույն ժամանակ: Եթե Կոմիտասին դիտարկում ենք որպես տղամարդու քնարական կերպար, ապա առնականու թյունը հատկապես ընգծված է այս ցուցադրության երկու քանդակներում՝ «Միսակ Մանուշյան» և «Աշխատավոր» (էջեր՝ 49, 32): Միսակ Մանուշյանի գիպսե դիմաքանդակը ոչ այնքան հերոսի պատկերն է, որքան ի դեմս այդ պատկերի հավաքական պայքարի մարմնացումն է: Ուշադիր դիտարկելու դեպքում՝ կարելի է նկատել՝ ինչպես է արվեստագետը օգտագործել գլխի և սանըր վաքծի ֆորման ընդհանուր կիսանդրուն բռունցքի կերպ հաղորդելու համար: Ինչ վերաբերում է «Աշխատավորին», ապա վերջինս իր ժամանակների համար բավական նորարարական լու ծումներով հղացած ստեղծագործություն է: Խորհրդային «սուրովի ստիլ»-ի ոգով սակայն մո դեռնիստական մաներայով կերտած աշխատավորի կերպարը կրկին հավաքական է: Մարմնի կարծես հարձակողական դիրքի շնորհիվ քանդակային կերտման մեջ նկատելի է դինամիկան ու շարժումը՝ քայլը: Չափսերով ոչ շատ մեծ, սակայն իր ֆորմաներով ու գեղարվեստական լուծում ներով մոնումենտալության ձգտող այս կերպարը խորհրդային պրոլետարիատի արդի հերոսի մարմնացումն էր: Թե՛ գեղարվեստական, թե՛ գաղափարական լուծումներով կարելի է հակադրել Իվան Շադրի 1927 թվականի հայտնի «Սալաքարը պրոլետարիատի զենքն է» աշխատանքին: Հարությունյանի «Աշխատավորը» զուտ խորհրդային չէր և չէր էլ կարող այդ կտրված ձեռքերով կերպարը ընկալվել որպես խորհրդային այդ տարիներին: Այս աշխատանքը իր յուրահատուկ շա րունակությունը ստացավ Երևանում չուգունե 11 մետրանոց «Փառք աշխատանքին» հուշարձա նում 1982 թվականին (էջ՝ 80), որի ոչնչացումը 1997 թվականին շատ ծանր ու անդառնալի հետք թողեց արվեստագետի հոգում: 1980-1990-ական թվականներին Արա Հարությունյանն սկսեց նաև էքսպերիմետներ անել աբստրակտ ֆորմաների հետ: Իր դեռ 1977 թվականին տված հարցազրույցներից մեկում, խոսելիս աբստրակտ արվեստի հեռանկարի մասին՝ նա նշում է. «Այ դա մտածելու տեղիք է տալիս: Բարդ հարց է: Հեռանկար տեսնում եմ նրանց մեջ, ովքեր խելացիորեն կարողանում են օգտվել աբստ րակտ արվեստի թե՛ գույնի, թե՛ ծավալների փոխհարաբերությունների հետաքրքիր լուծումներից: Օրինակ՝ Մուրը9... Ժամանակակից խոշոր քանդակագործներից է, ունի իր հետևորդներն այդ իմաստով, որ եկավ ապացուցելու արտահայտչաձևերի հարստությունը: Սա արդեն քիչ բան չէ»: Արա Հարությունյանին դժվար է անվանել աբստրակցիոն իստ, սակայն նրա ստեղծագործության այս եզրը քիչ հետազոտված և շրջանառության մեջ չեղած մի շերտ է, որն ուսումնասիրության և առաջին հերթին ներկայացման կարիք ունի: Թե՛ մարմարում, թե՛ գիպսում և փայտում նա նոր ֆորմաների ու արտահայտչամիջոցների որոնումներ է սկսել 1990-ականներին, որոնք հատկա պես կատարելության են հասցված 1990-ին կերտված մարմարե «Ֆորմա 3»-ում (էջ՝ 53): Անգամ վերացական աշխատանքների դեպքում մենք առնչվում ենք մոնումենտալ մտածողության և այդ ոգով ստեղված գեղագիտության սահմանների անորոշությունը: Որտե՞ղ է սկսվում և ավարտվում մոնումենտալը. Արա Հարությունյանի արվեստը գալիս է ապացուցելու, որ սկիզբն ու վերջը դժվար է սահմանել: 9 Հենրի Մուրը (1898-1986) անգլիացի ականավոր քանդակագործ էր, ով հայտնի էր հատկապես իր մեծածավալ աբստրակտ քանդակներով:
«Վահագն վիշապաքաղ» (հատված) | 1965 | Vahagn the Dragon Reaper (detail) 13
Ara Harutyunyan’s art is organic, presenting undistorted unity on the first place. He belongs to a realm of artists, who define the direction of artistic strivings1. Vladimir Tseltner
Ara Harutyunyan (1928-1999) was one of the most celebrated Armenian monumental sculptors
DEFINING THE MONUMENTAL
of Soviet era. Today his monumental creations are spread in many post-soviet republics and all over the world. Ara Harutyunyan’s artistic legacy is multilayered: monumental and monumentaldecorative works, sculpture portraits, gravestones, dozens of drawings and graphic works. He is the author of monumental sculpture Mother Armenia (1967, p. 85) installed on heights of Yerevan
Armen Yesayants
becoming one of the most popular symbols of Armenian.
PhD in Art History Direcor of Exhibitions Cafesjian Center for the Arts
Ara Harutyunyan is a true monumental artist in every sense of the word and even further. The monumental art itself considers a piece which is not only big in dimensions, but is also in organic relation with architecture or natural landscape, becoming whole with the latter. However, the term
monumental has varied aspects, including philosophical, aesthetical, cultural and linguistic. In this context we should understand that sometimes immense pieces may not be called monumental in terms of their structure, spirit, forms and appearance; at the same time, a comparably small scale sculpture, not being a piece of monumental art, nevertheless, can bear some monumental spirit. The exhibition, Ara Harutyunyan: Monumental Vision though dedicated to the 90th birthday anniversary of the artist, is not a retrospective show. Artworks from different creative stages are presented revealing the sculptor’s rich artistic language and his central role on the pages of Armenian sculpture art, but the main question that stands, is how to find the key to the monumental aspects of art, to understand the boundaries of the monumental, if there are any at all. According to the artist, we can say for sure that Ara Harutyunyan’s path as a sculptor was destined since his early childhood. He was drawing everything surrounding him since he was three, and when he was five or six years old he found a rock in the village of Noragavit that interested him: “It was amazing how I was longing for that rock. I worked very hard and created a sculpture of pagan goddess Anahit with the features of our neighbor’s daughter Anahit. I guess it was that moment when I realized that I wanted to become a sculptor”2. It is interesting that Anahit’s image was fascinating for the artists in the future as well, and the striking illustration of this fact is the copper artwork Anahit (1974, p. 39); the tufa version of the latter is presented in Kishinev. The 1950s were a period of formation and wide popularity of the artist, when his diploma work, the statue of Komitas, was installed in the Komitas Park and Pantheon. This the time when his so called intimate lyricism was expressed and can be noted in some of his portraits (A Student, 1954, p. 46, Ida Kar, 1957, p. 24). By the way, Ida Kar’s portrait was considered to be a turning point, something crucial for the artists himself in the scope of his oeuvre3. In this portrait one can already see the monumental perception of the forms; these are the features that will develop further in his artistic career. 1 Vladimir Tseltner, “Ara Harutyunyan’s Art World”, Iskusstvo Magazine, N12, 1983 (in Russian) 2 Gharib Hayrapetyan, “The Truth of Art is Immortal”, Evening Yerevan paper, N163, 1977, page 3 3 Sofya Kaplanova, “Ara Harutyunyan”, Sovetski Khudozhnik, 1968, page 15 (in Russian)
14
The 1960-1970s were the artist’s most active and seminal years. Most of his over forty monumental works were created during this period. Parallel to the sculpture and monumental activities he was making drawings and graphic works. Most of artists, including sculptors, use graphic art as a mean. However, for him paper and pencil became more than just means for sketches. “I do not consider drawing as just some kind of leisure. I have always been drawing. You just can’t work without it: the most important tool for the sculptor is the plastic aesthetics and drawings, sketches are the easiest way to solve that kind of art related issues, to develop the inner sense of line, form and volume”4. The dozens of graphic works, including etchings, are part of the artist’s vast legacy from 1970s till late 1990s. The etchings emphasize the fact that these papers and cardboards were not utilitarian. In Ara Harutyunyan’s artistic legacy, both in sculpture and graphic works, the unconditional connection with classical art and world renowned monumental works is obvious: namely, Greek archaic kouros (Youth5, 1962, p. 27), the reliefs of Persepolis, the monumental constructions of Assyria and Urartu (Khaldi, 1963, p. 35, Hunt, 1968, p. 59), the image of St. Sebastian (Victor, 1962, p. 74). Nevertheless, he brings a new form to this classical legacy and even transforms it. Ara Harutyunyan skillfully combined the past and the present: one can see the reflection of this attitude in the central piece of the exhibition The Fall of Ani (1982, inset): “We can feel the experience of a historian with a soul of a monumental artist. We can witness this for instance in two versions of the composition Fall of Ani. The city destroyed from invasions of foreign conquerors and earthquakes looks like a wounded body. The experience of the past is not just an abstract tag or category for the artists, but the condensation of human feelings. It might seem extraordinary, but the conjoint of profound empty spaces in the body of the ancient figure is totally convincing. This completeness is predetermined by the natural logic of the figure: in this case these hollow spaces are the artistic metaphors for the severe wounds. The crooked and stabbed body is full of anguish and despair. This sculpture depicts the fall of the city particularly. However, it also reflects an idea of tragic symbol”6. The sculptor’s interest towards Armenian history and culture was not limited to historical facts only. He was a great expert of Armenian sculpture art, especially reliefs. The culture of easel sculpture and statuary was developed comparably late in Armenia, but the school of architectural relief has been advanced for centuries. In the end of the 1950s the creative manner of Harutyunyan the monumentalist crystallized, when the graphical origin becomes the framework of his reliefs. His love for medieval ornaments, ancient monumental pieces was inculcated in him by Armenian artist Taragros who was the first teacher of the sculptor as a kid and had a big impact on the future oeuvre of the artist. This attitude was reflected in the bas-reliefs of the entrance to the Gabriel Sundukyan State Academic Theatre, as well as in the reliefs of the Erebuni Museum and Memorial Complex to the Battle of Sardarapat. Female characters play a specific role in Harutyunyan’s art. No matter, what it is, a sculpture or a graphic work, the artist’s eye catches the delicate features of female face and the dynamics of her body: in the graphical works this attitude becomes even erotic. Nevertheless, even those graceful 4 Al. Kamenski, “Time Stamp”, Soviet Armenia paper, N10, 1983, page 17 5 In 1965 Youth was presented at the IV International Sculpture Exhibition in Carrara, and received very positive feedback. 6 Al. Kamenski, “Time Stamp”, Soviet Armenia paper, N10, 1983, page 17
Արշալույս (հատված) | 1963 | Dawn (detail) 15
lines reveal the monumental vision the artist bore in mind. The series of nudes by Ara Harutyunyan is truly remarkable (pages: 31, 73, 75); it looks like the models are not drawn, they are sculpted with rough and broken silhouettes. At the same time they do not lose their personality, elegance and even reflect a personal drama (Woman, 1961, p. 58). This photographical or even cinematic angle, when the viewer’s eyesight is directed from the above, makes us the hidden participant of the narrative. And again we can contemplate the monumental forms: the emphasized shapes of her thighs and the position of her head covey a unique architectonics. However, the protagonist of Ara Harutyunyan’s art is Komitas: “Surely, Komitas is more than a saint for me. His legacy, work is immeasurable. I have always been dreaming and creating the image of Komitas and my only desire is to see Komitas of my own standing in Yerevan”7. Nearly ten years after this interview this dream came true in the heart of Yerevan, but there had been a long path prior to that moment. Few sculptures and an etching are presented in the exhibition from a dozen of komitases he created throughout his life. The fruitness of Harutyunyan’s portraits of Komitas is connected with the artist’s great love for music in general; his parents were musicians and had injected that unique spirit in him since childhood. Harutyunyan’s Komitas is lyrical, the musician’s forms are plastic in some sense of fluidity. The three sculptures of Komitas (1972, pages: 21, 56-57) are replenished by an etching dating 1982 (p. 77). The latter, however, is filled at the same time with anxiety and tension due to the density of surrounding lines and spots. If Komitas is considered to be a lyrical image of masculinity, the brutality is reflected in two sculptures of the exhibition: Missak Manouchian (1978, p. 49) and Workman (1982, p. 32). Missak Manouchian’s plaster portrait is not the portrait of the hero himself, but the collective image of the struggle in the person of Missak. Being attentive one can notice that the sculptor used the form of the head and hairstyle to create a fist- symbol of struggle. In case of the workman, the sculpture was created in a very modernistic style for its time. The sculpture created with a spirit of Soviet socalled severe style was very innovative and, again, was a collective image. His body is in motion, seems like he is attacking, walking towards you, although the sculptor has no feet. Not too big in its scale, but again very monumental in its spirit, this image was the embodiment of modern hero of the proletariat. In means of artistic form and concept this sculpture it is the contradiction to the famous work by Ivan Shadr The Cobblestone is the Weapon of the Proletariat (1927). Harutyunyan’s
Workman was not just Soviet and could not even be so, with his arm cut and half body: he could not be considered as Soviet in that period. This piece got its unique continuation in the 11 meter cust iron monument Glory to Labor (1982, p. 80). The destruction of the latter in 1997 had an irrevocable impact on the artist. In the 1980-1990s Ara Harutyunyan began experimenting with abstract forms. In an interview dated 1977 he had already referred to abstractionism: “One should think about it a lot. It’s a tough question. I see a perspective in those who are able to use the captivating interrelations of form and color in abstract art. For instance, Moore8… he is one of the greatest modern sculptors who 7 Gharib Hayrapetyan, “The Truth of Art is Immortal”, Evening Yerevan paper, N163, 1977 8 Henry Spencer Moore (1898 – 1986) was a celebrated English artist best known for his semi-abstract monumental bronze sculptures.
16
has a lot of followers, because he is proving the richness of expressive means. It is already a lot”. It is hard to name Ara Harutyunyan an abstract artist, but this edge of his oeuvre has not been researched much and needs to be presented on the first place. His seeking of new forms and means of expression in marble, gesso and wood reached perfection in Form 3 (1990, p. 53). Even in the abstract creations we can face a monumental vision of the artist and see the uncertainty of the limits for the monumental. Where does the idea of monumental begin and it ends? Ara Harutyunyan’s artistic legacy proves that those are parameters very hard to define.
Սարդարապատի հերոսամարտի համալիր (հատված) | 1969 Sardarapat |Memorial Complex (detail) 17
18
ՔԱՆԴԱԿ ԵՎ ԳՐԱՖԻԿԱ SCULPTURE AND GRAPHICS
Արա Հարությունյանն իր արվեստանցում, 1980-ականներ Ara Harutyunyan in his studio, 1980s 19
Ինքնադիմանկար | 1961 | Self-portrait 20
Իդա Կար | 1957 | Ida Kar Կոմիտաս | 1972 | Komitas 21
Կնոջ դիմաքանդակը՝ Ջուլիա | 1962 Portrait of the Artist's Wife: Julia | 22
Կնոջ դիմանկարը՝ Ջուլիա | 1960 Portrait of the Artist's Wife: Julia | 23
Իդա Կար | 1957 | Ida Kar 24
25
26
Պատանեկություն | 1962 | Youth 27
Աղոթք | 1977 Prayer | 28
Հետերա | 1978 Hetaera | 29
Կանչ | 1978 Call | 30
Մերկ ֆիգուր | 1971 | Nude Մերկ ֆիգուր 2 | 1971 | Nude 2 31
Աշխատավորը | 1978 | Workman 32
33
Նվարդ | 1978 Nvard | 34
Խալդի Շինարար (Էրեբունի) | 1963 | Khaldi the Builder (Erebuni) 35
Արծիվ-շինարար | 1979 Eagle the Builder | Անիի անկումը | 1982 | Fall of Ani 36
Մուսա | 1978 Muse | 37
Հայուհի. Մայր Հայաստան | 1967 Armenian Woman: Mother Armenia | 39
Անահիտ | 1974 | Anahit 41
Արշալույս | 1964 | Dawn 42
Արգիշտի | 1969 Argishti | 43
Հույս (Սպասում) | 1984 Hope (Waiting) | 44
Գլադիատոր | 1977 | Gladiator 45
Ուսանողուհի | 1954 | Student Դաշնակահարուհի Լիլին | 1977 | Lily, the Pianist 46
Բժիշկ Կարագուլյան | 1980 | Doctor Karagulyan 47
Երկիր Նաիրի | 1970 Land of Nairi | 48
Միսակ Մանուշյան | 1978 Missak Manouchian | 49
Ֆորմա 1 | 1991 Form 1 | Ֆորմա 2 | 1985 Form 2 | 50
Ֆորմա | 1992 Form | 51
Եվա | 1994 Eve | Սատանա | 1994 | Devil 52
Ֆորմա 3 | 1990 Form 3 | Ֆորմա | 1992 Form | 53
Գագիկ թագավոր | 1989 | King Gagik 54
Հեթանոս աստվածներ | 1986 | Pagan Gods 55
Կոմիտաս | 1972 | Komitas 56
Կոմիտաս | 1972 | Komitas 57
Կին | 1961 Woman | 58
Որս | 1968 Hunt | 59
Մայր Հայաստան (էսքիզ) | 1960 Mother Armenia (sketch) | 60
Անահիտ | 1976 | Anahit 61
Ընտանիք | 1980 | Family 62
Վաղ գարուն | 1980 Early Spring | 63
Քյալլա ուտողները | 1976 | Qyalla* Eaters * Armenian dish 64
Դերասանուհու դիմանկար | 1972 | Portrait of an Actress 65
Աղջկա դիմանկար | 1962 | Portrait of a Girl 66
Ծովափ | 1980 Beach | 67
Ինքնադիմանկար | 1962 | Self-portrait 68
Մայրություն | 1979 Motherhood | 69
Մերկ ֆիգուր | 1972 | Nude Որդու դիմանկարը | 1982 Portrait of the Artist’s Son | Ծառեր | 1982 Trees | 70
Գայթակղություն | 1992 | Temptation 71
Պար | 1982 Dance | 72
Մերկ ֆիգուր | 1971 | Nude 73
Հաղթողը | 1962 | Victor 74
Բնորդուհի | 1971 | Model 75
Հայելու մոտ | 1982 In Front of Mirror | 76
Կոմիտաս | 1982 | Komitas 77
Արա Հարությունյանն իր արվեստանոցում, 1980-ականներ Ara Harutyunyan in his Studio, 1980s
78
Աղջկա դիմանկար | 1962 | Portrait of a Girl Կին | 1961 Woman | 79
80
Փառք աշխատանքին | 1982 | Glory to Labor 81
Սայաթ-Նովա | 1963 | Sayat-Nova 82
84
Մայր Հայաստան | 1967 Mother Armenia | 85
Գ. Սունդուկյանի անվան ազգային ակադեմիական թատրոն | 1966 National Academic Theater of Armenia | after G. Sundukyan
86
88
Էրեբունի թանգարան | 1968 | Erebuni Museum 89
Կոմիտասի հուշարձանը Երևանում | 1988 | Komitas Monument in Yerevan 91
ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ծնվել է Երևանում սովորում է Երևանի Փ. Թերլեմեզ յանի անվ. գեղարվեստական ուսումնարանում սովորում է Երևանի Պետական գեղարվեստական ինստիտուտում Անանիա Շիրակացու արձանի նախագծի համար արժանանում է ՀԽՍՀ մշակույթի նախարարության մրցանակի դիպլոմային աշխատանքը՝ Կոմիտասի մահարձանը, տեղադրվում է Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոնում դառնում է ՀԽՍՀ և ԽՍՀՄ նկարիչների միության անդամ դասավանդում է Երևանի Փ. Թերլեմեզ յանի անվ. գեղարվեստական ուսումնարանում իրականացնում է Գեղարդի «Առյուծ» հուշարձանը մեկնում է ստեղծագործական ծովագնացության Եվրոպա՝ արվեստագետների պատվիրակության կազմում «Սայաթ-Նովա» աղբյուր-հուշարձանի համար արժանանում է ԽՍՀՄ գեղարվեստի ակադեմիայի արծաթե մեդալի, արժանանում է Հայկական ԽՍՀ վաստատակավոր նկարչի կոչման 1964 ընտրվում է Հայկական ԽՍՀ Նկարիչների միության նախագահության անդամ 1965 մասնակցում է Կարարայում (Իտալիա) անցկացվող Քանդակի միջազգային IV ցուցահանդեսին 1966 ստեղծում է Գ. Սունդուկյանի անվամ թատրոնի ճակատամուտքի հարթաքանդակները 1966–1967 աշխատում է «Մայր Հայաստան» հուշակոթողի ստեղծման վրա 1968 աշխատում է Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրի հարթաքանդակների վրա 1968-1969 իրականացնում է «Էրեբունի» թանգարանի շենքի հարթաքանդակները 1969 Սարդարապատի հերոսամարտի հուշարձանային համալիրն առաջադրվում է ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի 1970 ստանում է ԽՍՀՄ Ճարտարապետների միության դիպլոմ՝ «Էրեբունի» թանգարանի շենքի հարթաքանդակների համար 1972 արժանանում է ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործչի կոչման, մեկնում է ստեղծագործական ճամփորդության Իտալիա՝ ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի պատվիրակության կազմում 1974 ստեղծագործական ճամփորդություն է ունենում Միացյալ Թագավորություն՝ որպես ԽՍՀՄ Նկարիչների Միության պատվիրակության ղեկավար 1974-1999 դասավանդում է Երևանի Գեղարվեստի պետական ակադեմիայում 1977 արժանանում է Հայաստանի ժողովրդական նկարչի կոչման, ընտրվում է ԽՍՀՄ Նկարիչների միության վարչության անդամ 1977–1978 մեկնում է Ֆրանսիա՝ Միսակ Մանուշյանի մահարձանի ստեղծման ու բացման արարողության կապակցությամբ 1982 ստեղծում է «Փառք աշխատանքին» մոնումենտալ չուգունե արձանը Երևանում 1988 ընտրվում է ԽՍՀՄ և Ռուսաստանի Գեղարվեստի ակադեմիայի թղթակից- անդամ, ստանում է պրոֆեսորի կոչում 1988 ստեղծագործական ճամփորդություն է ունենում դեպի Մալազիա, Սինգապուր, Ֆիլիպիններ, աշխատում է Ֆիլիպինների նախագահ Կորասոն Ակինոյի դիմաքանդակի վրա, պարգևատրվում է «Ժողովուրդների բարեկամության» շքանշանով 1988 ստեղծում է Կոմիտասի հուշարձանը Երևանի կոնսերվատորիայի այգում 1997 ապամոնտաժվում և ոչնչացվում է «Փառք աշխատանքին» արձանը Երևանում 1999 արվեստագետը հեռանում է կյանքից Երևանում 1928 1943–1948 1948–1954 1952 1955 1955 1955-1966 1958 1958 1964
ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1964 1982 1983 1995 2015 2015 2017 2018
Անհատական ցուցահանդես, Հայաստանի նկարիչների միություն, Երևան Անհատական ցուցահանդես, Հայաստանի նկարիչների միություն, Երևան Անհատական ցուցահանդես, Նկարչի կենտրոնական տուն, Մոսկվա Անհատական ցուցահանդես, ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի ցուցասրահներ, Մոսկվա «Արա Հարությունյան. Եղեռնի թեման ստեղծագործական ժառանգության մեջ», Հայկական տաճարային համալիրի թանգարան, Մոսկվա Անհատական ցուցահանդես՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախության տոնի կապակցությամբ, ՌԴ-ում ՀՀ դեսպանություն, Մոսկվա «Արևը քարում» ցուցադրություն՝ Ռուսաստանում Հայաստանի մշակութային օրերի շրջանակներում, Ռուսաստանի ժամանակակից պատմության թանգարան, Մոսկվա «Արա Հարությունյան. Մոնումենտալ երևակայում», Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն, Երևան
Արա Հարությունյանը մասնակցել է տասնյակ խմբային ցուցադրությունների ինչպես Խորհրդային միության տարածքում, այնպես էլ Եվրոպայում և Ասիայում: Նրա ստեղծագործությունները ներկայացված են Հայաստանի ազգային պատկերասրահում, Տրետյակով յան պատկերասրահում, Մոսկվայի Արևելքի պետական թանգարանում, Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսական արվեստի թանգարանում, ինչպես նաև մասնավոր հավաքածուներում Հայաստանում և արտերկրում:
92
BIOGRAPHY 1928 1943–1948 1948–1954 1952 1955 1955 1955–1966 1958 1958 1964 1964 1965 1966 1966–1967 1968 1968-1969 1969 1970 1972 1974 1974-1999 1977 1977–1978 1982 1988 1988 1988 1997 1999
born in Yerevan studied at the Yerevan Art College after F. Terlemezyan studied at the Yerevan State Institute of Fine Arts received the prize of the Ministry of Culture of the Armenian SSR for the project of the monument to Anani Shirakatsi the diploma work, gravestone of Komitas was installed at Komitas Pantheon in Yerevan became a member of the Artists’ Union of Armenia taught at the Yerevan Art College after F. Terlemezyan created the Lioness of Geghard participated in a cruise around Europe as a member of Soviet artists delegation was awarded a silver medal of the Academy of Arts for the monument Sayat-Nova in Yerevan; was awarded a title of Honored Artist of the Armenian SSR was elected as a member of the Council of the Artists’ Union of Armenian SSR participated in the 4th International exhibition of sculptures in Carrara, Italy worked on the bas-reliefs of the Academic Theatre after G. Sundukyan worked on the monument, Mother Armenia worked on the bas-reliefs of Sardarapat Memorial Complex worked on the bas-reliefs of Erebuni Museum in Yerevan the architectural complex of Sardarapat Memprial was nominated for the USSR State Prize was awarded a Diploma of the Union of Architects of the USSR for the reliefs of the Erebuni Museum in Yerevan was awarded the title of Honored Artist of the Armenian SSR; had a creative journey to Italy as a member of USSR Academy of Arts delegation had a creative journey to UK as a member of USSR Union of Artists’ delegation taught at the Yerevan State Academy of Fine Arts was awarded the title of People’s Artist of Armenia; was elected as Board member of the Union of Artists of the USSR had a visit to France due to working on the creation of the monument to Misak Manouchian and participating the opening ceremony the monumental cast iron Glory to Labor was installed in Yerevan was elected as a corresponding member of the Academy of Arts of the USSR; became a professor had a visit to Malaysia, Singapore, Philippines; worked on the portrait of the President of Philippines Corazon Aquino; was awarded a medal of Friendship of Peoples worked on the creation of the monument to Komitas, set in the park of the Yerevan State Conservatory after Komitas the monumental sculpture Glory to Labor was removed and destroyed the artist passed away in Yerevan
SOLO EXHIBITIONS 1964 1982 1983 1995 2015 2015 2017 2018
Solo exhibition, Artists’ Union of Armenia, Yerevan Solo exhibition, Artists’ Union of Armenia, Yerevan Large-scale solo exhibition in the Central House of Artists, Moscow Solo exhibition in the halls of the Academy of Arts of the USSR, Moscow Ara Harutyunyan: Genocide Theme in the Artistic Legacy, Complex of Armenian Apostolic Church, Moscow Solo exhibition of Ara Harutyunyan dedicated to the Independence Day of the Republic of Armenia, Embassy of RA in Russia, Moscow Sun in Stone, exhibition in the scope of Armenian Cultural Days in Russia, Museum of Modern History of Russia, Moscow Ara Harutyunyan: Monumental Vision, Cafesjian Center for the Arts, Yerevan
Ara Harutyunyan participated in dozens of group exhibitions in USSR, Europe and Asia. Artworks by Ara Harutyunyan are kept in the National Gallery of Armenia, Tretyakov Gallery, State Museum of Oriental Art in Moscow, Museum of Russian Art in Saint Petersburg, as well as in private collections in Armenia and abroad.
93
ՊԱՏԿԵՐԱԳՐՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎԱԾ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 20
Ինքնադիմանկար, 1961 Թուղթ, մատիտ 40,5 x 28,5սմ
37
Մուսա, 1978 Թրծակավ 40 x 28 x 28 սմ
21
Կոմիտաս, 1972 Բրոնզ 47 x 15 x 10 սմ
38-39
Հայուհի. Մայր Հայաստան, 1967 Տուֆ 60 x 40 x 65 սմ
22
Կնոջ դիմաքանդակը՝ Ջուլիա, 1962 Ալ յումին 30 x 33 x 35 սմ
40-41
Անահիտ, 1974 Պղինձ 175 x 70 x 60 սմ
23
Կնոջ դիմանկարը՝ Ջուլիա, 1960 Թուղթ, մատիտ 36,5 x 48 սմ
42
Արշալույս, 1964 Պղինձ 67 x 50 x 75 սմ
24
Իդա Կար, 1957 Բրոնզ 36 x 26 x 26 սմ
43
Արգիշտի, 1969 Թրծակավ 35 x 22 x 11 սմ
27
Պատանեկություն, 1962 Շամոտ 133 x 60 x 35 սմ
44
Հույս (Սպասում), 1984 Բրոնզ 90 x 36 x 22 սմ
28
Աղոթք, 1977 Բրոնզ 87 x 15 x 18 սմ
45
Գլադիատոր, 1977 Բրոնզ 30 x 46 x 14 սմ
29
Հետերա, 1978 Բրոնզ 60 x 24 x 12 սմ
30
Կանչ, 1978 Բրոնզ 53 x 76 x 30 սմ
46
Ուսանողուհի, 1954 Գիպս 40 x 28 x 28 սմ Դաշնակահարուհի Լիլի, 1977 Բրոնզ 30 x 24 x 26սմ
31
Մերկ ֆիգուր, 1971 Թուղթ, տուշ 56 x 40 սմ Մերկ ֆիգուր 2, 1971 Թուղթ, տուշ 56 x 45 սմ
47
Բժիշկ Կարագուլ յանը, 1980 Բրոնզ 36 x 33 x 32 սմ
48
Երկիր Նաիրի, 1970 Բրոնզ 55 x 55 x 40 սմ
32
Աշխատավորը, 1978 Բրոնզ 113 x 70 x 45 սմ
49
Միսակ Մանուշյան, 1978 Գիպս 63 x 34 x 36 սմ
34
Նվարդ, 1978 Բրոնզ 32 x 23 x 30 սմ
35
Խալդի Շինարար (Էրեբունի), 1963 Տուֆ 82 x 80 x 14 սմ
50
Ֆորմա 1 («Աբստրակցիա» շարք), 1990 Փայտ 61 x 39 x 22 սմ Ֆորմա 2 («Աբստրակցիա» շարք), 1985 Փայտ 64 x 25 x 25սմ
36
Արծիվ-շինարար, 1979 Բրոնզ 29 x 20 x 15 սմ
51
Ֆորմա, 1992 Գալվանացված գիպս 35 x 18 x 17 սմ
52
Եվա («Գայթակղություն» կոմպոզիցիա), 1994 68 x 32 x 15 սմ Բրոնզ Սատանա («Գայթակղություն» կոմպոզիցիա), 1994 53 x 34 x 28 սմ Բրոնզ
Ներդիր Անիի անկումը, 1982 Բրոնզ 70 x 185 x 60 սմ
53
Ֆորմա 3 («Աբստրակցիա» շարք), 1990 Մարմար 37 x 35 x 17 սմ Ֆորմա («Աբստրակցիա» շարք), 1992 Մարմար 25 x 50x 12սմ
54
Գագիկ թագավոր, 1989 Բրոնզ 58 x 20 x 17 սմ
55
Հեթանոսական աստվածներ, 1986 Գալվանացված գիպս 35 x 16 x 16 սմ
56
Կոմիտաս, 1972 Բրոնզ 35 x 25 x 30 սմ
57
Կոմիտաս, 1972 Բրոնզ 56 x 23 x 38 սմ
58
Կին,1961 Թուղթ, տուշ, գուաշ 83 x 60 սմ
59
Որս (Էրեբունի թանգարանի հարավային ճակատ), 1968 Գիպս 126 x 90 x 15 սմ
60
Մայր Հայաստան (էսքիզ), 1960-ականներ Թուղթ, տուշ 61 x 30 սմ
61
Անահիտ, 1976 Թուղթ, տուշ, գուաշ 56 x 76 սմ
62
Ընտանիք, 1980 Ստվարաթուղթ, տուշ, գուաշ 60 x 40 սմ
63
Վաղ գարուն, 1980 Ստվարաթուղթ, տուշ, գուաշ 35 x 49,5 սմ
64
Քյալլա ուտողները, 1976 Թուղթ, տուշ, գուաշ 30 x 32 սմ
65
Դերասանուհու դիմանկար, 1972 Թուղթ, մատիտ, գուաշ, պաստել 60 x 50 սմ
66
Աղջկա դիմանկար, 1962 Թուղթ, տուշ 49,5 x 60 սմ
67
Ծովափ, 1980 Ստվարաթուղթ, տուշ, գուաշ 40 x 60 սմ
94
LIST OF WORKS IN THE CATALOG 68
Ինքնադիմանկար, 1962 60 x 41 սմ Թուղթ, տուշ
20
69
Մայրություն, 1979 Թուղթ, ստվարաթուղթ, գուաշ 40 x 30 սմ
21 Komitas, 1972 Bronze 47 x 15 x 10 cm
38-39 Armenian Woman: Mother Armenia, 1967 Tufa 60 x 40 x 65 cm
70
Մերկ ֆիգուր, 1972 Օֆորտ, չոր ասեղ 11,5 x 13 սմ Որդու դիմանկարը, 1982 Ակվատինտա 17 x 12 սմ Ծառեր, 1982 Թուղթ, օֆորտ, լաք, չորասեղ 18 x 13 սմ
22 Portrait of the Artist’s Wife: Julia, 1962 Aluminum 30 x 33 x 35 cm
40-41 Anahit, 1974 Copper 175 x 70 x 60 cm
23
42 Dawn, 1964 Copper 67 x 50 x 75 cm
71
Գայթակղություն, 1992 Թուղթ, օֆորտ 41 x 52 սմ
72
Պար, 1982 Օֆորտ 22 x 33 սմ
73
Մերկ ֆիգուր, 1971 Թուղթ, գուաշ, տուշմատիտ 61 x 49 սմ
74
Հաղթողը, 1962 Թուղթ, տուշ, գուաշ 63 x 56 սմ
75
Բնորդուհի, 1971 Թուղթ, մատիտ, գուաշ 48 x 36 սմ
76
Հայելու մոտ, 1982 Թուղթ, օֆորտ, լաք, չորասեղ 16 x 10 սմ
77
Կոմիտաս, 1982 Թուղթ, օֆորտ, լաք, չորասեղ 33 x 19 սմ
Self-portrait, 1961 Pencil on paper 40,5 x 28,5 cm
Portrait of the Artist’s Wife: Julia, 1960 Pencil on paper 36,5 x 48 cm
24 Ida Kar, 1957 Bronze 36 x 26 x 26cm
43 Argishti, 1969 Terracotta 35 x 22 x 11 cm
27 Youth, 1962 Chamotte 133 x 60 x 35 cm
44 Hope (Waiting), 1984 Bronze 90 x 36 x 22 cm
28 Prayer, 1977 Bronze 87 x 15 x 18 cm
45 Gladiator, 1977 Bronze 30 x 46 x 14 cm
29 Hetaera, 1978 Bronze 60 x 24 x 12 cm
46 A Student, 1954 Plaster 40 x 28 x 28 cm Lily, the Pianist, 1977 Bronze 30 x 24 x 26cm
30 Call, 1978 Bronze 53 x 76 x 30 cm 31
Nude, 1971 Chinese ink on paper 56 x 40 cm Nude 2, 1971 Chinese ink on paper 56 x 45 cm
47 Doctor Karagulyan, 1980 Bronze 36 x 33 x 32 cm 48 Land of Nairi, 1970 Bronze 55 x 55 x 40 cm
32 Workman, 1978 Bronze 113 x 70 x 45 cm
49 Missak Manouchian, 1978 Plaster 63 x 34 x 36 cm
34 Nvard, 1978 Bronze 32 x 23 x 30 cm
50 Form 1 (Abstraction series), 1990 Wood 61 x 39 x 22 cm Form 2 (Abstraction series), 1985 Wood 64 x 25 x 25cm
35 Khaldi the Builder (Erebuni), 1963 Tufa 82 x 80 x 14 cm 36 Eagle the Builder, 1979 Bronze 29 x 20 x 15 cm Inset Fall of Ani, 1982 Bronze 70 x 185 x 60 cm
95
37 Muse, 1978 Terracotta 40 x 28 x 28 cm
51
Form, 1992 Galvanized plaster 35 x 18 x 17 cm
52 Eve (Temptation composition), 1994 68 x 32 x 15 cm Bronze Devil (Temptation composition), 1994 53 x 34 x 28 cm Bronze
53 Form 3 (Abstraction series), 1990 Marble 37 x 35 x 17 cm Form (Abstraction series), 1992 Marble 25x 50x 12 cm 54 King Gagik, 1989 Bronze 58 x 20 x 17 cm 55
Pagan Gods, 1986 Galvanized plaster 35 x 16 x 16 cm
56 Komitas, 1972 Bronze 35 x 25 x 30 cm 57 Komitas, 1972 Bronze 56 x 23 x 38 cm 58
Woman, 1961 Gouache and Chinese ink on paper 83 x 60 cm
59 Hunt (Erebuni Museum South wall), 1968 Plaster 126 x 90 x 15 cm 60
Mother Armenia (sketch), 1960s Chinese ink on paper 61 x 30 cm
61
Anahit, 1976 Chinese ink, gouache on paper 56x 76cm
62
Family, 1980 Chinese ink and gouache on cardboard 60 x 40 cm
63
Early Spring, 1980 Chinese ink and gouache on cardboard 35 x 49,5 cm
64
Qyalla Eaters(Qyala: Armenian dish), 1976 Chinese ink and gouache on paper 30 x 32 cm
65
Portrait of Actress, 1972 Pencil, pastel, gouache on paper 60 x 50 cm
66
Portrait of a Girl, 1962 Chinese ink on paper 49,5 x 60 cm
67
Beach, 1980 Chinese ink and gouache on cardboard 40 x 60 cm
68
Self-portrait, 1962 60 x 41 cm Chinese ink on paper
69
Motherhood, 1979 Gouache on paper, cardboard 40 x 30 cm
70
Nude, 1972 Etching, dry-point 11,5 x 13 cm Portrait of the Artist’s Son, 1982 Đ?quatint 17 x 12 cm Trees, 1982 Dry-point, etching, lacquer on paper 18x 13cm
71
Temptation, 1992 Paper, etching 41 x 52 cm
72 Dance, 1982 Etching 22 x33cm 73
Nude, 1971 Gouache on paper, Chinese ink, pencil 61 x 49 cm
74
Victor, 1962 Chinese ink and gouache on paper 63 x 56 cm
75
Model, 1971 Pencil, gouache on paper 48 x 36 cm
76
In Front of Mirror, 1982 Etching, laquer, dry-point on paper 16 x10cm
77
Komitas, 1982 Dry-point and lacquer on paper, etching 33 x 19cm