9 minute read
raras
Üna spassegiada tras ün pêr societats da god plüchöntsch raras
Quist artichel vuless tour cun sai ils lecturs sün ün cuort viadi tras inchünas societats da god plüchöntsch raras in Engiadina Bassa e Val Müstair. Nus preschantain impreschiuns da ses societats da god e vulessan animar da’s far ponderaziuns a reguard lur valur e pussibel svilup.
Advertisement
G. Renz, R. Paravicini
Introducziun
Las societats da god sun ün sistem per caracterisar differents cuntegns cun ün sumgliaint aspet da bos-cha e plantas chi creschan. Mincha società ha seis nomer e seis nom ed i dà sistems per tuot la Svizra co eir per singuls chantuns. Üna società da god es definida da la crappa e dal terrain sül lö, da l’otezza sur mar, da l’exposiziun e da la quantità dad aua chi sta a disposiziun e natüralmaing dal temp cha’l god a gnü per as sviluppar sün tal lö. Quists facturs determineschan quant basic o asch e quant süt o bletsch chi’d es sül lö. L’exposiziun e l’otezza sur mar han implü ün’influenza sülla temperatura e cun quai per exaimpel eir sülla dürada da la perioda da vegetaziun dürant l’on. Tschertas plantas dovran blera glüm e blera chalur per crescher, tschertas sun in concurrenza cun otras plantas plü fermas sün terrain asch o lura basic, otras dovran bler’aua ed amo otras vegnan a bröch cun be pac’aua. Uschè exista per tuot il flurom e mincha bös-ch ün spazi da viver ingio ch’el es plü ferm o lura plü debel sco otras plantas. Per quai es il god structurà in dependenza dals facturs surnomnats adüna ün pa oter. Las limitaziuns tanter las societats da god nu sun cunfinadas cleramaing e la tipologia definida es fich groba. La natüra nu’s tegna vi da quista classificaziun ed es blerun plü variada. Las societats da god prouvan da descriver il potenzial dal god sül lö. Disturbis antropogens e natürals pon natüralmaing müdar fermamaing l’aspet dal god. I’l rom da la silvicultura es quai ün grond avantag da cugnuoscher las basas da la societats da god per lavurar insembel cun las forzas e restricziuns sül lö. Davo quista cuorta introducziun es la dumonda che chi’d es üna società da god rara. Rara es üna società da god per ün perimeter defini scha la cumbinaziun dals facturs survart descrits es rara. In üna regiun cun bler granit sun societats da god chi prospereschan sün terrains basics raras e viceversa. Quai chi’d es rar in Engiadina nun ha dad esser rar illa Surselva. Perche insomma s’interessar per societats da god raras? Precis la rarità da cumbinaziun da facturs determinats es la valur da quistas societats da god. Üna gronda part da la flora e da la fauna in quists spazis da viver es dependenta da quistas cundiziuns raras. Svanischan las societats da god raras svanischa eir lur spazi da viver. Ed implü es quai bel dad admirar la diversità da noss gods e dad avair simplamaing plaschair vi dad els.
53A; God da petsch ed erica cun clematis alpina (Erico-Piceetum atragenetosum).
Quista società da god as chatta sün crappa da chaltschina o da dolomit, minchatant eir sün plattai da s-chaglia, i’l s-chalin subalpin. Ils lös sun stips, pelplü sumbrivaints, d’inrar sün lös planivs. Gods da petsch cun cresch s-chars fin mediocar. Il larsch es adüna masdà laint, singuls tieus vegnan suvent süls lös convexs, süts. Ils bös-chs han curunas lungas e la vegetaziun dal terrain es impustüt caracterisada dad erica (Erica carnea), sesleria blauainta (Sesleria caerulea), gialüda (Vaccinium vitis-idaea), puliglia lainusa (Polygala chamaebuxus) e müs-chel. Üna società da god fich rara i’ls s-chalins otmontan e subalpin in gods da petsch. Ingio chi sun puozs e foppas sün terrain asch, cun paca substanza nudritiva, chi stagna l’aua as chatta minchatant quista società da god. Ella es caracterisada d’ün abrupt müdamaint dal god vers ün spazi chi nu lascha crescher la bos-cha, co in lös ün pa elevats. Ils bös-chs nun han ün grond cresch. Suvent nu tendschan las ragischs fin giò i’l terrain e la bos-cha es be francada illa vetta organica da turba. La vegetaziun sumaglia fich a quella da palüds otas cun bler müschel e frus-chaglia bassa. I’s chatta tanter oter: Müs-chel da turba (Spagnum sp.), charetsch brün (Carex nigra), differents rapreschantants da la famiglia dals uzuns (Vaccinium uliginosum, V. myrtillus, V. vitis-idaea) e mignaua vaginada (Eriophorum vaginatum) chi fa ün portafrüts cun üna bella chapütscha alba sco da vatta.
56; God da petsch a l’ur da palü (Sphagno-Piceetum typicum).
59VC; God da larsch e dschember ed uzuns, varianta cun brunzina barbusa (Larici-Pinetum cembrae vaccinietosum myrtilli, varianta cun Campanula barbata).
I’l s-chalin subalpin superiur sün lös mezdans, suvent na uschè stips e sün morena povra da basas o sün crappa da silicat. Il cresch dals bös-chs es mediocar. La marcanta preschentscha dal larsch e la structura uschè averta es suvent chaschunada da la pasculaziun anteriura o actuala. Plü cuntschaint e frequaint es la varianta cun laserpiz (59L) sün lös plü süts, stips e cun ün pa basas. La varianta cun brunzina barbusa (Campanula barbata) ha fluors e plantas chi dan in ögl, sco l’arnica (Arnica montana), la grusaida cun föglia da ruina (Rhododendron ferrugineum, be paca) ed il günaiver nanin (Juniperus nana). Üna posiziun extrema dal s-chalin otmontan e subalpin sün grippa da silicat (granit, gneis, anfibolit) exposta vers mezdi. Il fuond grippus es suvent ün pa terrassà. I’s fuorma ün mosaïc da grip visibel, terrain pac profuond e foppas ingio chi’s ramassa ün mical daplü material. Il god es avert cun tieus dad ün nosch cresch da maximalmaing 8–10 m. Las curunas sun largias cun romma fin al pè da la bos-cha. Tanter ils tieus as po minchatant observar singuls petschs, larschs o dschembers chi survivan cun stainta e fadia sün quists lös extrems. La vegetaziun bassa es s-charsa, eterogena ed as cumpuona da blers muossaders da süttina. Tanter singuls günaivers cumüns e sabins (Juniperus communis, Juniperus sabina) as chatta la silena da grip (Silene rupestris), la savunella cotschna (Saponaria ocymoides) e la saimperviva aragnusa (Sempervivum arachnoideum).
68S; God da tieu ed avainella cun silena da grip (Avenello-Pinetum sylvestris silenetosum rupestris).
65*; God da tieu e restabov tipic (OnonidoPinetum typicum).
Eir quista società da god as rechatta in üna posiziun extrem sütta dal s-chalin otmontan. Ün god da tieu ün pa sco ün spejel dal nomer 68S, ma sün terrain basic. Quasi be ill’exposiziun vers mezdi e saira, sün costas stipas o muots, impustüt sün plattai da s-chaglia rich da chaltschina o urs stips da terrassas da crappella. Ils terrains sun in general pac profuonds. Ils tieus romus cun curunas be dad üna vart fuorman suvent cuntegns s-chets. L’aspet süt vegn intensivà dal terrain bluot, cuvernà be da sternüm da tieu e puschas. Illa vegetaziun bassa riva be il charetsch bass (Carex humilis) da far üna buna cuverta. Uschigliö as chatta be singulas plantinas, sco per exaimpel dad orchidea purpur nairainta (Epipactis atrorubens), restabov cun föglia raduonda (Ononis rotundifolia), günaiver (Juniperus communis) o vetscha d’utschè (Vicia incana). Sün crappa da chaltschina e da dolomit i’l s-chalin subalpin e subalpin superiur, sün lös sumbrivaints o terrain profuond, planiv fin concav. Las cundiziuns relativamaing constantas d’ümidità permettan il svilup d’üna vegetaziun chi cuverna tuot il terrain. Quist muossa eir cha’l terrain ha üna buna constituziun, cun üna vetta dad umus sainza interrupziun. Ingio cha las cundiziuns dal terrain sun favuraivlas as bada ün svilup plan in direcziun dal god oriund da dschember, sün lös plü süts e cun terrain main profuond es il god da müff però üna società permanenta. La frus-chaglia bassa es abundanta e dominada da l’erica (Erica carnea), tanteraint crescha eir gialüda (Vaccinium vitis-idaea), dafna striblada (Daphne striata) e puliglia lainusa (Polygala chamaebuxus).
67H; God da müf ed erica cun müs-chel splenduraint (Erico-Pinetum montanae hylocomietosum).
Ün sguard in l’avegnir
Natüralmaing es la varietà da societats da god in Engiadina Bassa e Val Müstair bler plü vasta co ils pacs purtrets miss insembel per quist artichel. E listess permettan eir quists exaimpels dad observar tschertas tendenzas e pitschens müdamaints – chi dependan eir d’ingio cha quista società as chatta i’l ecogram – in direcziun dad ün nouv climax o üna nouva fasa. Tschertas societats da gods sun hoz dominadas dal tieu (per exaimpel 68S, 65*), almain i’l cuntegn principal, ma i’l ringiuvnimaint as chatta suvent be petsch (per exaimpel in ün o tschel 65 main extrem) suot la protecziun dals vegls tieus. D’eira quia il tieu be ün god pionier? Che avegnir po avair il petsch üna jada cha la protecziun dals tieus es davent? I’l s-chalin otmontan, aint illas chavorgias, illas vals, illas foppas ed in general, ingio chi’d es plü frais-ch ed ümid, as bada cha la bos-cha da föglia es adüna plü preschainta ed abundanta. I’s chatta adüna daplü aschers da muntogna ed agüzs, singuls faus e ruvers, uolms, fraischens e tschireschers. Exaimpels da quists gods da föglia as po chattar lung l’En a Scuol e Valsot. Quistas sorts da bos-cha sun pel mumaint relativamaing s-charsas aint ils gods da l’Engiadina Bassa e da la Val Müstair. Ellas rapreschaintan importantas alternativas e pussibiltats per far gnir noss gods (impustüt quels da protecziun) plü variats, stabils e resilients invers il müdamaint dal clima e sias consequenzas. Las temperaturas in media adüna plü amablas favurischan cha spezchas da bos-cha da s-chalins plü bass prospereschan eir in s-chalins plü ots. Co es dad ir intuorn cun quists nouvrivats i’l context da las societats da god? Co gestiunar quistas nouvas fuormas da god? Ed as tratta quai propa fingià d’ün svilup persistent? O es dad avair temma cha pirantüms i’l rom da las normalas fluctuaziuns i’l svilup dal clima tals tschessaintan darcheu per üna pezza?
Conclusiun
Il god es ün ecosistem fich varià e capabel da’s adattar a differentas cundiziuns. Quist pitschen excurs da societats da god raras demuossa quai. Adattamaints svelts nun es il god però bun da far. Per quai sarà in avegnir la dumonda chenünas societats da god chi müdaran lur nischa, chenünas chi dvantaran plü derasadas e chenünas main. Tschertas societats da god müdaran eir lur aspet: bos-cha uossa amo rara pudess dvantar plü frequainta e viceversa, co manzunà i’ls exaimpels survart. La cugnuschentscha da las societats da god güda al servezzan forestal dad antecipar quists svilups e da resguardar els impustüt pro la chüra dals gods da protecziun. Güsta las societats da god da lös fich süts vala la paina dad observar plü precis - na pervi chi rapreschantessan hozindi üna gronda part dal god da protecziun, ma pervi chi pudessan tuot tenor rapreschantar in avegnir üna part considerabla dal god. Cun l’agüd dad ün pêr impreschiuns, ponderaziuns e purtrets ramassats per quist artichel speraina eir dad avair sdasdà ün pa buonder per las societats da god in Engiadina Bassa e Val Müstair.
