Natuurgebied

Noordkasteel:

nieuwe en oude natuur tussen stad en haven

Op de rand van het werkingsgebied van onze regionale afdeling – haast in de schaduw van de Antwerpse OnzeLieve-Vrouwetoren - ligt het Noordkasteel. Zoek er geen kasteel! Het is een klein, relatief stil natuurgebied aan de Oosterweelsteenweg in de bocht van de Schelde, vlak tegenover het Sint-Annastrand. Het is één van de uiteinden van de vesting van waaruit de Schelde in de gaten kon gehouden worden en een onderdeel van de fortengordel rond de Antwerpse binnenstad.

Bea Mertens & Willy Ibens

Met de aanleg van het Amerikadok in 1881 werd het fort al voor een groot deel afgebroken. En met de uitbreiding van dit dok in 1970 - waarbij ook het dorpje Oosterweel moest verdwijnen - werd het herleid tot zijn huidige contouren. Het gebied van zo’n 56 ha bestaat uit een bebost gedeelte en een grote vijver. In die vijver leerden veel Antwerpenaren zwemmen. Van 1934 tot 1969 was het immers naast het SintAnnastrand hét recreatiegebied voor de Antwerpenaar. Nu is zwemmen er verboden. De fortgracht, rietzomen, bosjes en houtkanten zorgen voor waardevolle, wilde natuur nabij de Antwerpse binnenstad. Vele jaren geleden was het in beheer bij de Wielewaalafdeling Antwerpen als vogelgebied. Er leven veel watervogels, want de Schelde ligt vlakbij, maar ook vleermuizen en graslanden met onder meer bijenorchis komen er voor. Op waarnemingen.be - de website waarop alle natuurwaarnemingen in België worden verzameld - kan je alle soorten planten en dieren terugvinden die er zijn opgetekend. Je vindt er het Noordkasteel als gebied 29295. Het Noordkasteel was jaren één van de symbolen in de strijd rond de Oosterweelverbinding. Die verbindt met een nieuwe tunnel onder de Schelde het knooppunt Sint-Anna ter hoogte van Blokkersdijk op Linkeroever met het toekomstige Oosterweelknooppunt op Rechteroever. Dat knooppunt vormt verder de verbinding met de nieuw te bouwen Kanaaltunnels die zullen aansluiten op de bestaande Ring ter hoogte van Merksem en Deurne. Om die bijkomende infrastructuur aan te leggen zou er van het Noordkasteel enkel nog de vijver overblijven. Na jaren strijd tekende de burgerbewegingen in 2017 een compromis: het ‘Toekomstverbond’. Hierdoor lag de weg open voor inspraak en overleg om tot een gezamenlijk gedragen ontwerp van de Oosterweelverbinding te komen. Eén van de resultaten van dit verbond was de hertekening van het Oosterweelknooppunt, de afrit aan het Noordkasteel. Die werd compacter gemaakt en verlegd naar het noorden. Het Noordkasteel werd weerhouden als één van de leefbaarheidsprojecten voor de Antwerpse Ring en een team van ontwerpers, overheden, geïnteresseerde burgers en vertegenwoordigers van het middenveld – waaronder Natuurpunt – buigen zich over de inrichting van dit gebied

Masterplan in progress © StudioPaolaViganò / MARCH 2021

Maquette Noordkasteel: zicht op kerkje van Oosterweel © StudioPaolaViganò / MARCH 2021 Visualisatie Sagma-site © StudioPaolaViganò / MARCH 2021

in de werkbank Ringpark Noordkasteel. Zij onderhandelen over de heraanleg van de ruimte boven en naast het Oosterweelknooppunt, en overleggen met alle betrokkenen om tot een gedragen ontwerp te komen. Velen dromen dat er opnieuw een zwemvijver zou komen, maar de nabijheid van Sevesobedrijven in het aansluitende havengebied met strenge veiligheidsnormen voor de omgeving maakt dergelijke invulling onmogelijk. Vanuit het perspectief van natuurbehoud willen wij het Noordkasteel als een iets ruigere plek natuur behouden. Het team van experten erkent trouwens dat dit net één van de charmes is van deze plek. Ook veel bezoekers van het Noordkasteel willen helemaal geen strakke parkstructuur. Aansluitend op het Noordkasteel liggen enkele zones van de Ecologische Infrastructuur van het Antwerps havengebied. Dit zijn opgespoten terreinen met schrale graslanden waar een beheer wordt gevoerd in functie van kalkminnende planten en vlinders. De zone rond de Sint-Jan-de-Doperkerk van het verdwenen dorp Oosterweel is thans wat verwaarloosd weggemoffeld in de diepte. Hier een verbinding creëren met het Noordkasteel heeft beslist een meerwaarde, zowel voor de natuur als voor de beleving van het historisch erfgoed. Als we er in slagen om die ruimte te integreren in het nieuw ontworpen natuurgebied door er een wetland- en moeraszone aan te leggen sluit dit naadloos aan bij de klimaatdoelstellingen rond een grootstad. Waterrijke natuur zorgt immers voor buffering van hoge temperaturen in de warmer wordende zomermaanden. Ook het plein voor de Samgasilo’s tegenover het Noordkasteel zal hertekend worden. Het betonnen gebouw vlakbij de Royerssluis werd al in 2020 afgebroken. Het oudste Samgagebouw met zijn bakstenen gevel dateert uit 1895 en blijft behouden. Hier huist een kolonie huiszwaluwen van een 80-tal broedparen, de helft ervan in kunstnesten. Samen met de kolonie van ExxonMobil op de Scheldelaan zorgt ze voor meer dan 160 broedende huiszwaluwen in het Antwerps Havengebied. Een groot deel van het Noordkasteel dat we nu kennen zal tijdelijk verdwijnen voor een werfzone en de aanleg van de tunnels zelf. Gelukkig kan de halve caponnière van het oude fort, een deel van de omwalling en de waterplas worden behouden zodat hier de natuur kan overleven. De vijver waarop de Hogere Zeevaartschool opleidingen geeft blijft dus onaangeroerd. Maar de dijk, waarop het fietspad ligt dat een prachtig beeld geeft op de Scheldebocht en het unieke silhouet van de binnenstad, moet opgehoogd worden op Sigmahoogte. Wij pleiten ervoor om de langgerekte rietzoom aan de Schelde maximaal te behouden voor zangvogels zoals kleine karekiet en bosrietzanger. Op dit ogenblik rondt het ontwerpteam de verkennende fase af. Nu volgt de uitwerking waarbij wij samen met de burgerbewegingen, de haven en de stad een goed evenwicht bewaken tussen natuurbehoud, natuurbeleving en mobiliteit. Het team vraagt ook jouw input. Surf naar www. degroteverbinding.be/nl/ projecten/ringpark-noordkasteel/ over - en help hen een gedragen ontwerp te maken. Wordt vervolgd.

Oosterweelknooppunt © Lantis