Tijdschriftenattendering 2017 nr 4

.

Journal Alert Tables of contents 2017 Nr. 4 - Week 17 t/m week 22 ____________________________________________________________________________

A+U – Architecture and Urbanism 560 AR – Architectural Review 1441 De Architect 3 Blauwe Kamer 4 El Croquis 187 El Croquis 188 Detail 5 Detail Green 01/17 Domus 1012 Groen 5 IP 4 Monu 26 Plan Amsterdam 1 Project Russia 82 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 2 Ruimte + Wonen 1 Witte Raaf 187

Subscribe / unsubscribe: library@bwk.ahk.nl Journal Alert

1-6-2017

2 4 6 10 12 14 16 18 20 22 24 26 30 32 34 36 38

Feature: Emerging Architects in USA Essay: On the Far Side of Disconnection Toshiki Hirano

6

Conversation: American Architecture 12 Michael Meredith, Andrew Kovacs, Jimenez Lai

Architecture and Urbanism No.560 2017:05 Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida Editor in Charge: Kazuko Sakamoto Toshiki Hirano Design Consultant: Massimo Vignelli Distributor: Shinkenchiku-sha Co., Ltd.

Office Kovacs

20

Interview: Making Architecture from Architecture Andrew Kovacs

30

Archive of Affinities 20 / Proposal for The Lima Art Museum (MALI) 22 / Proposal for Downtown Alleys 26 / Proposal for the Revitalization of Plaza de Espana 36 / Proposal for Social Condensers 40 / Proposal for Collective Living (Bust of Medusa) 42 / Proposal for a Dog Park 44 / Proposal for Järfälla Login Gate, A Horizontally Expanding Conglomerate 46

Bureau Spectacular

48

Interview: Toward the Spectacular 58 Bureau Spectacular (Jimenez Lai) Cave Painting VIII 48/ Tower of Twelve Stories 50/ PSI Pool Party 54/ Citizen of No Place 64 / Cartoonish Metropolis 66 / Museum is More 68 / Beachside Lonelyhearts 70 / Township of Domestic Parts Made in Taiwan 72 / Three Little Worlds 76 / Another Primitive Hut 77 Interview: Producing Alternatives for Now and Beyond

78

Storefront for Art and Architecture (Eva Franch)

The LADG

82

Interview: Things with a Life of Their Own 90 The LADG (Andrew Holder, Claus Benjamin Freyinger) The Kid Gets out of the Picture at the GSD 84 / House in Los Angeles 86 / Forty-Eight Characters 98/ The Oyster Gourmet 102 / Restamant in Los Angeles 104 / Chicago Kiosk 106 Front cover: Drawing of Proposal for Downtown Alleys. by Office Kovacs.

Back cover: Tower of Twelue Stories by BUTeau Spectacular. Photos by Goldenvoice, courtesy of the architect.

"A+U Publishing ce., Ltd. 2017 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasumigaseki Building 17F, 3-2-5.

Kasurnigaseki, Chiyoda-ku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107 -0062, Japan Tel +81-3-6455-5597 Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architect.co.jp URL: http://www.japlusu.com A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre 1lI Middle Road, #03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1207-7 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively

by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigaseki Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, Chiyoda-ku, Tokyo 100-601 7, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail: ja-businesS@japan-architect.cojp Subscription rate for 2017 outside Japan ¥42,000 (Airmail - Asia), ¥45,000 (Airmail Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49,000 (Airmail - South America & Africa) U.S. Dollars, Euro, Sterling Pounds and Swiss Francs equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance should be converted at the current exchange rate when you remt t us.

Interview: Hotbed of Architectural Innovation

108

Materials & Applications (Jia Gu)

Ellie Abrons

110

Interview: Material Misuse Ellie Abrons

114

Another Rock 110/ Inside Things 126 / Detroit Reassembly Plant 128

120/

Peep Peep

124/

Mirror Mirror

Interview: Beyond the Boundary between Architecture and Art

132

Jai & Jai Gallery (Jaitip Srisomburananont, Jomjai Srisomburananont)

Mark Foster Gage Architects Interview: Towards an Inexhaustible Mark Foster Gage

134

Architecture

142

Tower on West 57th Street 134/ Proposal for Guggenheim Helsinki 138 / Nicola Formichetti Store, New York 150/ Proposal for The Lima Art Museum (MALI) 154 / Proposal for National Center for Science and Innovation 156 / Residence and Automotive Collection in Ad Diriyah 158 House on He Rene Levassem 159

Young & Ayata

160

Interview: The Aesthetics of the Estranged Object Young & Ayata (Michael Young, Kutan Ayata)

170

Base Flowers 162 / Proposal for Bauhaus Museum Dessau 166 / Proposal for Guggenheim Helsinki 176 / Proposla for Busan Opera House 178 / Proposal for The Lima Art Museum (MALI) 180 / Wall Reveal 182 / Cone de Cadavre Exquis 183

I

l'he Architectural Review

Africa Essay: Oontinental shift - breaking free of the Africa cliché Lesley Lokko

8 Hospital in Vredenburg, South Afrioa, by Wolff Architects Tomà Berlanda

18 Health Education Oentre and Nabbunga Primary School in Rakai District, Uganda, by Ross Langdon and Studio FH Architects Will Boase

26 Reputations: David Adjaye Michael Badu 35 Notopia edition: Settlement - permanent is not the opposite of temporary ManuelHI3'J'z 39 Essay: Nation building - African Modernism and constructing identity Manuel Herz 55 Emerging architects: BO-AS, Brussels Jon Astbury

62 SOS Ohildren's Village in Tadjoura, Djibouti, by Urko Sanchez Architects Manon Mollard

66 Pixley House in Durban, South Africa, by Designworkshop:sa Julian Raxworthy

76 Essay: Urban Africa - a pbotographîe study David Ad/aye

86 Outrage: Housing provision Michael Blake, Paul Collier and Priya Manwaring

89 Essay: Stumbling blocks - learning from Angola's new cities Cezary M Bednarski

92 Typology: Skyscraper Tom Wi1Jcinson

94 Retrospective: Diebedo Francis Kéré Andres Lepik

104 Essay: Blurring boundaries - the legacy of Apartheid towns Tomà Berlomda 112

Editor im. OhiefChristine Murray 1 Executive Edit01' Emily Booth 1 Features EdÜ01' Manon Mollard 1 Assistant Editor Jon Astbury 1 Edit01'ialAssistant Rupert Bickersteth 1 A'l't Director Tom Carpenter 1 Production Edit01'S Julia Dawson and Cecilia Thom 1 History Editor Tom Wilkinson 1 Drawings Edit01' Ryan Dougan 1 Edit01'ial Intern Camila Harasic 1 Edit01'ial Director Paul Finch 1 Oritic-at-Larçe Ellis Woodman 1 Manaqing Director Richard Baker I Oomsnercial Director James Priest ext. 29231 Iniernationai Account Director Caroline Londono ext. 27411 Interïuüional Accouaü Manaqers Steph Scanlon ext. 4324 and David D'Souza ext. 26081 Senior Key Account Mamaoer Hannah Buckley ext. 2941 1 Business Detelopment Manager Elizabeth Burke ext. 28631 OampaignMarketing Manager Jade Glover ext. 2061 1 Head of Production Paul Moran I Production Manager Laura Barretto (on leave) ext.2684 1 Italian Adverlising Sales Oarlo Fiorucci +39 03622322101 carlo'ii!fi,orucci-international.com 1 OlYTltaetinq the AR, emailsaref01..Tltatled:firstname.lastname.ii!emap.com 01' call +44 (0) 20 3033 plus the extension SuhcriptiOMal'chitectural-review.com/subscribe helpt@subscribe.archite(,iural-renew.com UK +44 (0)844 848 8858 US +10179650055 Rest of World+44 (0)1604 828 705 S1a .... Sltbscrlptiott Discounts asaïlable at architectural-revtëw.com/ students C......... _customerserviOOll@archlteotoral-revi.w.com+44(0)203038 2626 .... _arohl\ectural-r.view.comlback-Îssnes+44 (0)8<l4 84B 8858 Rest of World +44 (0)1604 828 705. All rights reserved@2017TIl.ArchltootnraJ Review, 69-77 Paul Street, London EC2A 4.NW. An Emap service - powered by ASCENTIAL. Printed by Stones Ashford Ltd Registered as a newspaper with the Post Office. ISSN 0003-86lx. Founded 1896.

•

...

IU

..

~"'~.

_

~

-

-

Mei 2017 www.deArchitect.nl

Jaargang 48

itect Thema Stedelijke

transformatie Het einde van typologie?

Hoe stedelijke transformatie vak vijln architect

het

verandert

Essay - P 026 . Het verbinden van fragmenten Architectuurfaculteit

in Doornik

door Aires Mateus

Spotlight - P 054 Ervaring en jong inzicht Interview met Rudy Uytenhaak

+ Partners Architecten Helden - P 066 EfficiĂŤnt en informeel Het Nieuwe Werken volgens drie Rotterdamse

bureaus

Interieur - P 072

Inhoud

Thema Stedelijke

transformatie Essay Herbestemming Herbestemming is aan de orde van de dag. Vorig jaar kwam tweederde van alle opgeleverde woningen in Rotterdam tot stand door de transformatie van kantoren, scholen of winkels.

Nieuwbouwwoningen zien eruit als verbouwde industriĂŤle hallen.

Als je nog een woning tegenkomt die er als een huis uitziet, is deze waarschijnlijk afkomstig van een zorgaanbieder. Betekent dit het einde van de typologie?

Het einde van typologie?

Hoe stedelijke transformatie het.vak van architect verandert - P 026

Redactioneel POOS

Ontmoeting Metamorfose

Colofon pall Scope POlS Essay P 026 Ontmoeting P032 Spotlight P046 Issues P060

Transformatie van een serrekantoor Rijnstraat S in Den Haag door OMA - P 032

Spotlight Opleving

Helden P066 Interieur

Pon Producten P079 Service Pass Van wie is dit gebouw P090

Een tweede leven op twee bijzondere locaties MusĂŠe Unterlinden in Colmar (F) door Herzog & de Meuron Newport Street Gallery in Landen (GB) door Caruso St John Architects - P 046 Het verbinden van fragmenten Architectuurfaculteit in Doornik (E) door Aires Mateus - P 054

de Architect. mei 20111 7

Inhoud

Thema Stedelijke transformatie

Issues Architectuur van verandering

Modulaire huisvesting - P 060 Van werken naar wonen - P 061 Zicht op ontwikkelruimte bij erfgoed - P 063 Transformatie in bewoonde staat - P 065

Helden de Architect

Cover Rijnstraat 8 in Den Haag door

Nieuwe samenwerking

"Als drie-eenheid beschikken we over ervaring en jong inzicht" Interview met Rudy Uytenhaak + Partners Architecten - P 066

Office for Metropolitan Architecture Foto Ossip van Duivenbode

de Architect. mei 20171 9

Beste Blauwe Kamer-lezer

Bekijk hier het meinummer van het BLAUWE KAMER e-zine UW WACHTWOORD IS BKE174

Spelen en flaneren in spectaculair park in Istanbul Studio Dror

De wederopbouw van Gaza

Herontwikkeling Cereolfabriek Utrecht

Ontwerpstudie op initiatief van

Inbo; Zecc; Groosman (architectuur);

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie

gemeente Utrecht (stedenbouw); 1meter98 (transformatie fabriek)

Een boekenlijstje voor de zomer

â&#x20AC;&#x2DC;Belevingâ&#x20AC;&#x2122;

Leestips van Maarten Ettema

Column van Kris Oosting

Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.

~ v~

v,

'"

~ ~

~~'~~~~~~,:~~~:~l. ~ .

!7<

,

,

VA BIEN '-LAS

ENTRADO

ARQUITECTURAS

DEL

WELL THE

EL SIGLO

XXI

252

21sT

CENTURY

OF POST-CAPITALISM?

ALEJANDRO

BIOGRAFiA

,l '.:) ~ ~.~1;.

POST-CAPITALISMO?

INTO THE

ARCHITECTURES

Ir,

ZAERA-POLO

4

BIOGRAPHY ENTREVISTA JONATHAN

CON STEPHEN

SERGISON

INTERVIEW JONATHAN

WITH

STEPHEN

SERGISON AND

SOBRE

LA TOLERANCIA DE SERGISON

Y LA

BATES

6

TUFF BATES,

MARK

MARK

EN LA OBRA

BATES,

Y MARK

TUFF

PI MLOTT

PRECISIÓN

24

ARCHITECTS

ON TOLERANCE AND PRECISION IN THE

WORK

JAN

COMPLEJO

OF SERGISON

PETER

DE Uscs MIXED

BATES

WINGENDER

ARCHITECTS

& JAAPjAN

BERG

MULTIPLES EN WANDSWORTH

VIVIENDAS

38

CASA

ESTUDIO

STUDIO CENTRO CENTRE

EN BETHNAL

HOUSE,

DE ARTES APLICADAS FOR THE

BIBLIOTECA

GREEN

BETHNAL

CASA

52

CASA

60

DE BLANKENBERGE

TORRE

EN CASTEL

76

PARA

MAYORES CARE

EN HUISE-ZINGEM

.JARDÎN

GARDEN VIVIENDAS

URBANAS URBAN

Y GUARDERiA

HOUSING

AND

EN KENT

BUILDING,

92

EN CADAQUÉS

LIBRARY

PLAZA AND

PUBLICA

EN MENDRISIO

EN

EAST EAST

124

VIVIENDAS

URBANAS URBAN

EN

FULHAM

136

VIVIENDAS

URBANAS

URBAN 150

CASAS

EN HAMPSTEAD

HOUSING,

174

180

192

CADIX EN AM BERES

SUBURBANAS

SUBURBAN

EN ALDERSHOT

DE ACOGIDA

AND OFFICE CENTRO

210

PARA

216

HOUSING, ALDERS HOT Y OFICINAS

BUILDING,

MAYORES

226

EN SHANGHÁI

NOVARTlS WELCOME

2004/2016

204

HAMPSTEAD

HOUSING, CADIX, ANTWERP

DE NOVARTlS

ARCHITECTS

DOHA

HOUSE, FULHAM

PUBLIC SQUARE, MENDRISIO

BATES

166

PIETRO

EN ALDGATE

CASA

CENTRO

SERGISON

PIETRO

CAMPUS, ALDGATE

1 12

HOUSE, CADAQUÉS BIBLIOTECAY

UNIVERSITARIO UNIVERSITY

CRÈCHE, GENEVA

CASA

CITY

CAMPUS

KENT

EN G'TNEBRA

162

NUTLEY

HOTEL, DOHA

HOME, HUISE-ZINGEM

PABELLÓN

NUTLEY

SAN

PUBLIC LIBRARY, BLANKENBERGE CENTRO

EN

HOTEL

154

VIENNA

SAN

HOUSE, CASTEL

ApPLIED ARTS, RUTHIN

PUBLICA

EN VIENA

TOWER HOUSE,

GREEN RUTHIN

URBANAS

URBAN HOUSING,

USE DEVELOPMENT, WANDSWORTH

CENTRE

SHANGHAI

EN WINGENE

CARE HOME, WINGENE

242

J

î

BIOGRAFiA

4

BIOGRAPHY HABLANDO

A TRAVÉS

DE LA ARQUITECTURA

UNA BOLLE

CONVERSACIÓN

Be MARTIN

THAM

TALKING

THROUGH

VIDEGARD

ARCHITECTURE

A CONVERSATION BOLLE

THAM

6

CON

& MARTIN

WITH

VIDEGARD

MICHAEL MEREDITH DUALIDADES

y SINGULARIDADES

DUALITIES

JUHAN!

CASA

PALLASMAA

DOBLE

DOUBLE

EN NORA

HOUSE CASA

CASA

SÖDERÖRA

DE ARTE

DE KALMAR

MUSEUM

JARDiN

MUSEO

DE MALMÖ

MUSEET

ARBOL

EN

CASAS

FUNDACIÓN BERGMAN

HOTEL

64

CASA

72

ESCUELA DEL

REAL

ROYAL

Bir..GMAN

88

CASA

HUSARÖ

CENTRO

COLINA

VÄSTRA KAJEN

KAJEN

ÄHLÉNS

CASA

NUEVOS

KROKHOLMEN

EOIFlelOS

UNIVERSIDAD NEW

PARA

DEL

BOSQUE

WOODLAND

HOUSE

CASA

Y Usos

224

FOR THE

HÖLÖ

SJÖMÄRKET

LA

OF GOTHENBURG

2005/2017 VIVIENDAS

210

HOUSE

BUILDINGS

CASA

& VIDEGARD

198

DE GOTEMBURGO

UNIVERSITY

THAM

180

STORE

KROKHOLMEN 100

160

HOUSING

DEPARTMENT

96

156

ON A HILL

COMERCIAL

ÁHLÉNS

144

OF TECHNOLOGY

VÄSTRA

HOUSE

ISLA

HOUSES

OF ARCHITECTURE,

APARTAMENTOS

FOUNDATION

HUSARÖ

EN UNA

DE TECNOLOGiA

INSTITUTE

HARADS]

142

DE ARQUITECTURA

SCHOOL

78

126

HOUSE

EN UNA

INSTITUTO

116

HÖJSKOLE

HOUSE

IN HARADS]

CENTRO CENTER

ARROYO

ISLAND

MIRRORCUBE [TREE

DEL

KRABBESHOLM

ESCUELA

50

MALMÖ

MIRRORCUBE [HOTEL

HOUSE

KRABBESHOL:.M

APARTMENT

DE ARTE

MODERNA

40

HOUSE

HUMLEGARDEN

HUMLEGARDEN

LAGNÖ

CREEK

OF ART

CASA

CASA LAGNÖ CASA

HOUSE

GARDEN

APARTAMENTO

32

HOUSE

ARCHIPIÉLAGO

ARCHIPELAGO

KALMAR

22

IN NORA

SÖOERÖRA

MUSEO

240

SINGULARITIES

AND

MIXTOS

HOUSING

AND

HÖLÖ

230

234

HOUSE

SJÖMÄRKET MIXED-USE

236

• Gemeindezentrum im Monsunklima, Wohnheim in den Subtropen, Biwak in den Alpen • Strategîen natürlicher Lüftung

Zeitschrift für Architektur + Baudetail . Review of Architecture + Construction Details Klimagerechtes Bauen . Bioclimatic Construction . Ausgabe . Issue . 5 . 2017

= /

//

~~~7

\\

~~

::.--

o

D

[

::===

Editorial Sandra Hofmeister 12 138

Impressum, Abbildungsnachweis Contributors

Berichte • reports 6

Das kleine Wunder von Mannheim Partizipatives studentisches Bauprojekt Spinelli Enrico Santifaller

8

Paris im 19, Jahrhundert - Smart City mit Charme Frank Kaltenbach

10

Bücher

Diskussion 14

• discussion

Hofhäuser in China - Wie das Klima eine Typologie beeintluss Zhu Tan

Dokumentation • documentation 24

Wohnhaussanierung in Hanoi (VN) Vo Trong Nghia Architects + Takashi Niwa, Ho-Chi-Minh-Stad

28

:rrekkinghütte im Okstindan-Massiv (NO) Jarmund Vigsnms Arkitekter, Oslo

34

Studentenwohnheim in Mbombela (ZA) Cohen and Garson Architects, Johannesburg

40

Winterbiwak im Kanin-Massiv (SI) Of is arhitekti, Ljubljana

44

Zentrum für werdende Mütter in Kasungu (MW) Mass Design Group, Boston

50

Forschungsinstitut in Cerdanyola del Vallès (ES) Harquitectes, Sabadell / Dataae, Barcelona

58

Gemeinschaftshaus in Rajarhat (BD) SchilderScholte architects, Rotterdam

62

Wohnhaus in Chacras (EC) Natura Futura Arquitectura, Los Pios

Technik • technology 68

High Comfort - Low Impact: Klimagerechte Strategien im Veri Transsolar, Najjar & Najjar Architects, Studio 804

Produkte • products 82 86 96 108 118

DETAIL research Heizung, Klima, Lüftung Bauphysik - Wärme- und Feuchteschutz Dächer Fassaden

131 136

Serviceteil Projektbeteiligte / Hersteller / Ausführende Firmen

Messbare Vorteite begr체nter Fassaden Eis-Energiespeicher f체r Geb채ude

01/17

Zeitschrift f체r nachhaltige A.rchitektur und energetische Sanierung Review of Sustainable Architecture and Energy-Efficient Refurbishment

~reen

inhalt content

02 hintergrund

05 produkte

background

products

14 Holzbau im Höhenrausch Timber construction on the rise Jakob Schoof

62 Fenster, Fassaden Windows, facades

65 Wärmedämmung Thermal insulation

03 nachhaltige

architektur

sustainable architecture 22 Wohnungsbau in Amsterdam Residential building in Amsterdam Frantzen et al, Amsterdam

01 magaztn journal

30 Wohnanlage in Zürich Residential complex in Zurich Rolf Mühlethaler, Bern

04

36

Sozialer Wohnungsbau in St. Gallenkirch Social housing in St. Gallenkirch Dorner\Matt Architekten, Bregenz

Wohngebäude in München Residential building in Munich Heim Kuntscher Architekten und Stadtplaner, München

06

42 Kindertagesstätte in Erding Children's day care centre in Erding Hirner und Riehl, München

Forschungsgebäude in Genk Research building in Genk Atelier Kempe Thill, Rotterdam Osar Architects, Antwerpen

68 Dächer Roofs 70 Innenausbau Interior fit-out

72 Technische Gebäudeausrüstung Technical installations

08 Studentenwohnheim in Frankfurt Student residence in Frankfurt Technische Universität Darmstadt, Fachgebiet Entwerfen und Gebäudetechnologie 10 Einfamilienhaus in Palma de Mallorca Single-family house in Palma de Mallorca OHLAB, Palma de Mallorca

12 Bücher Book reviews

2 inhaltsverzeichnis

04 forschung und praxis research and practice 48 Messbare Vorteile von Fassadenbegrünungen Measurable benefits of green facades Martin Pauli, Rudi Scheuermann

56 Eis-Energiespeicherfür Gebäude Ice storage systems for buildings Bernd Schwarzfeld

DETAIlgreen

01/17

aprile/april 2017

10.00

euro Italy only periodico mensile d,llsc.Ql/04/17

A € :t!'>,OO / B € 21.00 I CH CHF zorn CH Canton 'neme CHF 20.00 I D € 26,00 Ef I ÇlJl5 / F € 16,00/1 € 10.00I tv 3.H)() Nlr 16.50/ P€ 19,00/ UK.: 18.?0/ USA$33,95

Pnstellahane Sp.A Spedlzlonejn Abbonamenlo Postale OL 353/2003 (C(l(}\I, In Legge 27/0'2/'2004 n. 46). Arlic:olo 1, Comma 1, DCB-Mil!'lnO

I

NEWS

sommano table of contents

------Circling the Square

Mies van der Rohe e James Stirling sono i protag della mostra del RIBA (fino aI25.6.2017) chege un nuovo sguardo sulla storia di due progetti icon' la Mansion House Square di Mies, comrnlssonaa Lord Peter Palumbo nel 1962, per vent'anni ogge di controverse discussioni e alla fine accantonata: e il Number One Poultry dello studio James Stirli Michael Wilford & Associates, realizzato al suo nel 1997. Analizzati insieme per la prima volta,i progetti dei due edifici finiscono per attraversare tre decadi cruciali nel panorama architettonico Novecento, dove Pop art, modernismo e postm si sono alternati, scontrati e sovrapposti. La mos curata da Marie Bak Mortensen con allestimento Carmody Groarke Architects.

T RIBA, Mies, Stirling Circling the Square

IJ Sunbrella Connessioni Connections

reali e virtuali I real and virtual

TT Flos Outdoor Cultura del progetto I Design culture

II Galleria Civica di Modena L'immagine in movimento Imagery in movement

I

TT Teena, Zanotta L'unione fa la forza I Strength in numbers

m Ethirno

Schermatura grafica I Graphic screens

ill Vitra Design Museum Sedia globale I Global chair

N Fondazione Trussardi, Triennale Milano La Terra Inquieta I The anxious land

N Fenix NTM Nanotech material

N Gibus Pergola per tutte Ie stagioni I Pergola for all seasons

V Aedes, Jakob + MacFarlane Architettura aumentata I Augmented

architecture

VMAXXT II mondo come prigione?

The world as prison?

VT Galleria Civica di Modena Prove d' a rtista I Artists' proofs

VT KE

Un luogo tutto per sé I A place all your own

V1 Fondazione Pretoria, Bruno Munari Stanze del fare I Rooms for making

VIJ Pratic Sotto il sole I Under the sun

VIJ Fondazione Cini, Ettore Sottsass II vetro è uno spettacolo I Spectacular

glass

VII Zampieri Accostamenti bitamerici I Juxtaposing two materials

VII Danish Architecture Centre Sambuichi in Danimarca I Sambuichi

in Denmark

VTTT Wilhelm-Hack Museum Mondi aerosolari I Air-powered world

VITI BTGroup Esperienza outdoor I Outdoor experience

VITI MUDAM, Tony Cragg La materia è tutto I Material is everything

Sotto: la curatrice della mostra "Circling the Square" Marie Bak Mortensen • Below: Marie Bak Mortensen, curator of the exhibition "Circling the Square"

Mies van der Rohe and James Stirling are com in an exhibition (until 25.6.2017) hosted by the RIBA, offering a renewed examination of theiri architectural schemes proposed for the same s the City of London: the unbuilt Mansion House

by Mies, commissioned by Lord Peter Palumbo: 1962 and rejected in 1985, and its successor, One Poultry by James Stirling Michael Wilford & Associates, completed in 1997. Analysed sidelYf the designs of the two buildings are seen travelli through three crucial decades of pop art, mode and postmodernism. Curator: Marie Bak Marlen Display by Carmody Groarke Architects. www.architecture.com

MEI 05·2017

JAARGANG

73

Vakblad Groen

Inhoudsopgave

#052017 1

I,

Vakblad Groen is een uitgave van Elba-Ret, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling.

Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen m~t hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.

Uitgever Elba-Ret, Edgar van Eekelen

.... p. 4 Het voorbeeld Middelburg Klimaatverandering kan leiden tot meer weersextremen. In dit artikel kijken we naar de uitbreidingswijk Essenveld in Middelburg.

Ontwerprichtlijnen worden gegeven op wijk- en gebouwniveau.

p. 10 Ecologisch beheer bij de gemeente Breda Bij de ontwikkeling van de nieuwe wijk Haagse Beemden werden tal van landschapselementen en zelfs een hele landgoederenzone in het stedelijk weefselopgenomen. Lees hier alles over het beheer in Breda.

Contactgegevens Elba·Rec Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033·8700 100

p. 22 2017 Jaar van de Botanische Tuinen In de wereld zijn nu circa 370.000 soorten planten beschreven en elkjaar komen er daar ongeveer 2000 bij. In het Jaar van de Botanische Tuinen kijken we naar het belang van deze tuinen en staan we stil bij hun schoonheid.

www.vakbladgroen.nl Linkedin: bitlylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: noortjeêkrikhear.nl Advertenties: w.louwenêelba-rec.nl Abon nementen: abonnernentenêelba-rer.nl

.... p. 30 Minder concurrentie De keuze van bomen die in tuinen en op andere plekken kunnen worden aangeplant, is groot. Vooral voor honingbijen hebben bomen qua volume veel te bieden. Meer stadbomen voor bijen.

Redactieraad Karin van Essen, Martin Looije en David van Uden

p. 36 Wethouder Hilversum: 'Groen maakt mensen gelukkig'

Redactie

Hilversum ligt in het midden van de Gooi- en Vechtstreek. Haar identiteit wordt gekenmerkt door greene, historische waarden.

Wethouder Nicolien van Vroonhoven reflecteert op de uitdagingen voor haar gemeente.

Noortje Krikhaar (hoofdredacteur, 06 . 5372 0061), Jeroen Bruinenberg (vakredacteur), Hans Bouwman (eindredacteur)

Vormgeving Kilian Idsinga

Productie BDUprint, Barneveld

p. 38 Het klimaat past ook in uw straatje Laura Kleerkoper, onderzoeker aan de Hogeschool van Amsterdam, deed onderzoek naar het klimaatadaptief inrichten van Nederlandse wijken en bracht met haar team het hand- en inspiratieboek 'Het klimaat past ook in uw straatje' uit .

.... En verder p. 11 Menselijk lint langs de kust p. 20 Bijenrubriek #16: Tuinbladsnijder p. 42 Samen in strijd tegen klimaatverandering p. 44 EU-natuurbeleid effectiever p. 45 Cartoon: Uitverkoop snippergroen p. 46 GroeNieuws

JAARGANG 73 • MEI 2017 • NUMMER 05

@

Werken op basis van vertrouwen

UB Rotterdam

02 Nemen onbetaalde krachten onze banen over?

rijwil 1gers

03 Vergrijzing, ontgroening & flexibilisering

3 werktrends

04 Robot met neus voor talent

Eenbaan via een bot

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u u u u u INHOUD u u u u u u u u

~------------------------------------------------------------------------------------------~

12

Matthijs van Otegem

Werken op basis van vertrouwen Het informatievak is volop in beweging, maar past de manier van werken daar nog wel bij? De UB Rotterdam is op zoek naar een nieuw soort organisatie.

Vergrijzing, ontgroening & flexibilisering In drie praktijkcases wordt bekeken hoe je kennis borgt, jong talent aantrekt en een flexibele schil voor de publieke sector realiseert.

22

1 ittfttl n!tjltltj

Ach ter de schermen In tijden van digitalisering zou je bijna vergeten dat erfgoedinstellingen ook fysieke schatkamers zijn.

Een kijkje achter de schermen.

24 19I,[%II6IM%1 Vrijwilligers- versus betaald werk Vakbond CNV luidde in 2014 de noodklok: arbeidsverdringing door vrijwilligers zou steeds vaker voorkomen. Hoe is de situatienu in de archief- en de bibliotheekwereld?

I

28 littfttlCI1[jltltj Het roer omgegooid De universiteitsbibliotheek achter je laten en in een andere sector gaan werken? 'Ja, doen!' zeggen twee informatieprofessionals.

32 1;tl1t1WMItI Een baan via een bot Het Chinese bedrijf Seedlink voorspelt met algoritmen en big data welke kandidaten de beste slagingskans hebben.

Eng? Deze ontwikkeling komt niet uit de lucht vallen.

En verder 06 Nieuws 08 Standplaats Londen Het 'B'-woord 09 Tof of sof BelgiĂŤ - Nederland 1-0 11 Wisselcolumn Vincent Janssen 35 Column Geert-Jan van Bussel 36 Juridische kwesties OA in de onderwijspraktijk 37 Werkrituelen Roosje Simon 38 IPlingo Customer journey 38 Lifehacking Je muziekcollectie in je broekzak 39 Column Frank Huysmans

04/2017

liP I vakblad voor informatieprofessionals

- 3

The City Is Dead! Long Live Urbanization ... Interview with Lars Lerup

Decentralized Consumerism

Texas Unbound The Legend of Grand Paris, or How Paris Became Great Decentralizing the Global City Region: Suburban Identities in Frankfurt and Toronto?

The Road City and the Rurban Potentials :~,

The Emancipation of the Periphery

The Segmented Metropolis The 'Divine' Struggle of Building Utopias Opposiqg Oppositions, All City/All Land Space as a Media of Innovation - Interview with Keller Easterling

The Edge City is Dead

Tokyo Compression Current Obstacles and Future Possibilities in Post-war Residential Suburbs of Tokyo

Cities within the City, Density in the Territory The Autoroute State and the Geeks Empire Decentralised

Suburbanism

or Suburban Conditions of Living around Athens

Post-Rural Futures in an Urbanising World?

The City of Six Towns

by Bernd Upmeyer Page 4 - 11

by David Karle and Caitlin Tangeman Page 12 - 17

by

Ian Caine

Page 18 - 23

by STAR strategies + architecture and BOARD Page 24 - 33

by Bernd Belina and Roger Keil Page 34 - 39

by Mario Matamoros Rosales Page 40 - 43

by Floris Alkemade Page 44, - 51

by Carlo Pisano

Page 52

57

by Yannis Tzaninis Page 58 - 61

by Maarten Gheysen, Kris Scheerlinck and Erik Van Daele Page 62 - 67

by Bernd Upmeyer

Page 68 - 75

by Judith K. De Jong Page 76 - 80

by Michael Wol f Page 81 - 88

by Rugile Ropolaite

Page 89 - 95

by Ivan Valin and Natalia Echeverri Page 96 - 103

by Constantina Theodorou

by Alexandros Zomas and Mara Papavasileiou

by Bianca Elzenbaumer,

Page 104 - 109

Page 110 - 113

Fabio Franz and Hannes Langguth

Page 114 - 120

by Mark Power Page 121 - 126

Een stad die uitnodigt

tot bewegen

0112017 with English captions and summary

A city that gets you moving

an mster msterdam beweegt gezond

Bouwen aan een bewegende stad

Beweegvriendelijk ontwerpen in de praktijk

Tokyo

Replay

Contextual of Akihabara location Jorge

Center

isometric (Tokyo)

views and

of the building.

Ocana Méndez

Tokyo Replay Center Pacnollo)t(eHl<1e 3AaH_I<1~ 11 aKcoHOMeTpl<1~ paaoua Axnxaöapa B TOKl<1o.

Xopxe OKaHa MeHAec, HOMI<1HaHT KOHKypca Archiprix

content

4

columnists

Ruben Arakelyan Daniil Nikishin Nikolay Lukyanov

The Great Schism: a rupture or a way out Towards the unity of the separated Summer 2016: Regional kaleidoscope

news

Margarita Plotnikova Timur Vakhitov Anna Kovalchuk Boris Gandelsman

Afterspace 18 Grey Belt 20 Moscow Region libraries reloaded 20 Two fundamental books on Boris Eremin, legendary professor of Town Planning BceMMpHblHljIecTMBanbapxarexrypst WAF 22 The adventures of the Chantilly album 24 All world's a stage: Architecture and scenography in Russia 24 Pax Romana 25

Julia Shishalova Margarita Plotnikova Sergey Khachaturov Julia Shishalova

object of the issue education

Lara Kopylova Oscar Mamleyev

open city Pyotr Kudryavtsev, Sofia Pershina

creative beginning

Vladislav Kirpichev Julia Shishalova

higher education

Oscar Mamleyev Eugene Asse Egor Orlov Anna Gelfond Vitaly Samogorov Valentin Pastushenko Andrey Efimov Tatiana Shulika Oscar Mamleyev Artem Chernikhov Sergey Malakhov Evgenia Repina Vsevolod Medvedev

IInar and Rezeda Akhtyamovy

12 14 16

21

Sergey Skuratov Architects Garden Quarters Housing Estate 34 On higher architectural education in Russia: where we move and why we don't 66 Blitz¡interrogation: What do you think about the architectural education in the country?

School profiles. Moscow schools teaching to understand and change the city 78 Comparative analysis of educational programmes in urban planning and architecture 84 Success Stories: Kosmos Architects, Wall, T + T Architects, PARK, Nowadays, Megabudka, IQ Architecture studio, NEFA Architects, al-architects, Kleinewelt Ă&#x20AC;rchitekten 92 Sergei Kuznetsov about results of "Open City.

Education in the Sphere of Urban Planning and Architecture" 97 START Art School for Children 100 DEZ NO.5 102 EOS 104 Child Creativity Studio, Union of Moscow Architects SHAR 108 Koni na Balkone (Horses on Balcony) 110 Anarchy and Infantilism 112 Social Contract for Developing Creativity 116

106

I was pleasantly surprised 120 Cultivating architects 122 Future education as a new cultural attraction 128 Master's programme as a polylogue: NNGASU experience Study workshop: essential components of architecture 142 Design of architectural environment: system of coordinates Architecture competition as incentive for the development 154 Fish wagon train as a locomotive of contemporarv education 162 2012-2016 Workshops by Sergey Malakhov and Evgenia Repina: Focus on Environment What we need is bringing up creative personalities, not universal soldiers Narine Tyutcheva: Freedom Test 178 Form as history 186 TIArch Studio: Future Prospects 196

166

172

Vitaly Stadnikov on Spatial Urban Development Management programme in Vysokovsky Graduate School of Urbanism 202 Anastasia Smirnova about program Advanced Urban Design 206

Anastasia Uspenskaya Andrey Kiselev Eugeny Shirinyan

Creative extremism: Evolution Architectural School 212 Point of View, MARCHI action group. How students change education environment Is architecture a synthesis of the arts?

219 The creative use of BIM: Teaching BIM today 224

abroad

Anna Kovalchuk

Abroad

MOHMTOp

Lara Kopylova

LeAtelier House in Shatura 250 Crosby Studios Monochrome apartment in Moscow 254 Nikolay Lyzlov Architectural Studio Boomerang Hotel in the Moscow region MODUL Office of MODUL Architectural Bureau in Pokrovka Street 262 INDArchitects The head office of the Savings Bank in Moscow 264 Architectural Group Saint-Petersburg Villa near St. Petersburg 266

+

. Petr Vinogradov

74

228

216

<.'

'1)f

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

Wetenschap

."

..

.

Een utopisch .experiment van

we

'3

•

I

•

el

INHOUD

2

4' I

Utopisch experiment

De zeven KoloniĂŤn van Weldadigheid startten als zo'n mooi ideaal, twee eeuwen geleden. Maar de praktijk was minder rooskleurig dan de theorie.

20 lin de rij op de hei Eind maart werd Nederland een wonderlijk rijksmonument rijker: een rij betonnen pijlers op de hei bij Apeldoorn. Het is een zogeheten ijkbasis. uit 1957.

30 I Een windturbine Je zou het zo niet zeggen, maar de oude molen De Hersteller werkt sinds kort als een moderne windturbine.

Een nieuw soort generator wekt elektriciteit op.

32 I laatste rustplaats Bij de Japanse stad Nagasaki liggen honderden Nederlanders begraven.

Deze Hollandsche Begraafplaats stamt al uit 1654.

VERDER IN DIT NUMMER 3 I In Kort Bestek 8 I Weverij De Ploeg 10 I Welkom in ons laboratorium 12 I Kunst Zoekt Plek: De wonderbare visvangst Een oude vakwerkschuur 13 Prehistorisch prikkeldraad 14 16 Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen 18 Kijk! Het geheim van de mijt

22

Als het water komt Drie Dingen

24 25 26 28 29 34 36

I I I I I

Aangenaam Kennis Te Maken: Het Incidententeam De buitenste omwalling van Sluis Het Monster: Krullend malachiet De leegloop van het platteland Publicaties Voor& Na

Foto voorzijde Bezoekers kijken begin negentiende eeuw naar de aan/eg van proefil%nie Frederiksoord lie pagina 4.

MREELDING RIJKSMU$FlIM.

AMSTERDAM

"Wonen komt bijhetRijk weer door de

~~~~~eur." 4

Inhoud "Nadenken overonze agrofoodsector."

"Schaduwspelmetde toekomst."

Jeroen Niemans

"Nieuwe â&#x20AC;˘ omgevmgswet onderschat."

Next Farming

ii:I:tl!JOO 4

Next Living Ellen van Bueren, Agnes Franzen,

Aafke Osse

1.1 =t :lll.i f!tij 4-;

EN VERDE

14 Een tijdreis naar Almere Haven

2

Tony Jacobs

Wouter van Gent

24 Next Economy Oedzge Atzema, Robbert Coops, Ton van Rietbergen

92

The stage is set Martijn Eskinasi, Paul Gerretsen en Evamarije Smit

42 Het Rijk moet nu zijn verantwoordelijkheid pakken Paul Gerretsen en

38 In beeld Hoe woont Nederland?

Frans van de Liefvoort in Veghel

Robert Dingemans

41 Column

50 Next Farming Silke den Hartog-de Wilde en Krijn Poppe

60 Interview boer Dirk Molenaar

De kerk of de kroeg Miriam Notten

Evamarije Smit

92 Column

70 Next Energy Dirk Sijmons met een bijdrage van Marco Vermeulen

82 Energie is ruimte Christine van Eerd en

Nieuwe omgevingswet gigantisch onderschat Aafke Osse

Jeroen Niemans

98 Boeken recensie 94 Schaduwspel met de toekomst Jeroen Niemans

1 RUIMTE EN WONEN 1/2017

'Planners and Builders' en de 'De Paradijsmethode'

100 Colofon

DE WITTE

nr.187 mei-juni 2017 jaargang 32

1 VUém Flusser Lijn en vlak

16 Bart Verschaffel Grel1svér~eer. Beeld, kader en figuUr bij James Ensor

7 Christophe Van Gerre,vey .

Vaarwel papier! Het Nederlands Danstheater van OMAI1lemK:ooll'i~as (1980-2016)

21 HUlmeke Grootenboer Subliem Stilleven. Het werk van Adriaen Coorte en Eliasvan der Broeck

. ~.;;~!.}:r~·

. -

13 Stépha,;i Symons . Van oude dingen, de mensen die voorbijgaan. Over SaulLeiter 14 Steven Humbiet Wolfgang Tillmans: 2017

www.dewitteraaf.be

1.:

Ondertussen 1-24

P706236

redactie & administratie: DWRITWR vzw Postbus1428-1000 Brussel1 32(0)2 223 . .14.50-email info@dewltteram.be tweeëndertigstejaargang -ISSJ:'ll 0774-8523 verschijn! tweemaandelijks - 14.000 ex. afgiftekantoor Brussel X toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187

Lijn en vlak

'Vlakken' worden steeds belangrijker dan 'Irjnen', constateert Flusser in de openingstekst van dit nummer, een essay dat voor het eerst verscheen in 1973. Minder Husseriaans geformuleerd: (tweedimensionale) beelden winnen aan belang ten opzichte van (lineaire) tekst. Voor Flusser staan tekst/lijnen en beelden/vlakken voor een totaal andere manier om ziChtot de wereld te verhouden: lijnen construeren de wereld op een historische manier, 'als een reeks opeenvolgingen, in de vorm van een proces'; vlakken verbeelden de wereld op een a-hjsrortscbe manier, namelijk 'met behulp van statische beelden', Is het ene beter dan het andere? Neen, want beide denkwiteen vervreemden ons van de werkelijkheid, aldus Flusser. al doen ze dat op een andere manier: lijn-deaken wordt steeds schraler naarmate het aan (conceptuele) precisie wint, tenvijl bet (veel rijkere) beelddenken de neiging beeft om zich in de plaats te stellen van de werkelijkheid - wat door de perfectlenering van de technische media steeds makkelljker wordt. Die dubbele vervreemding vormt voor Flusser dan ook het symptoom van een heuse crisis. Tegelijk ziet bij een tendens die het tij zou kunnen doen 'keren: met de bulp van (destijds) 'meuwe media' als tv en video worden afbeeldingen steeds vaker met 'de temporaliteit van regels tekst' verrijkt: het beeld-denken' lijkt bezig om het hm-deekenm zich op te nement Daardoor zou dat beeld-denken 'objectief, bewust en ondubbelzinnig [...] .kunnen worden eo tegelijkertijd rijk-

geschakeerd blijven' en dat zou ervoor zorgen dat we onze 'realiteitszin' voor een deel herwinnen. Het prikkelendeaan Flussers betoog is dat het met tal van ontwikkelingen resoneert die zich inmiddels hebben doorgezet: de exponentiële groei van de beeldcultuur, of sommige vormen van. 'postconceptuele' kunst die effectief het conceptuele 'lijn-denken' in 'vlakdenken' heeft geïncorporeerd ... Maar het gevoel van herkenning bekruipt onsjammer genoeg - nog het meest als Flusser bet toekomstscenario oproept dat zich zal voltrekken indien het beeld-denken er niét in slaagt om het lijn~denken in zich op te nemen: 'een algehele depolitisering, inactivering en vervreemding van de mens, de overwinning van de consumptiemaatschappij en het totalitarisme van de massamedia'. Is het overdreven om te steUen dat Flusser bfermee, zonder dat uiteraard zelf te voorzien, een alteeeaneveverklaring geeft voor de successen van Trump & co?

Christophe Van Gerrewey reconstrueert de hallucinante voor- en nageschiedenis van het eerste belangrijke gerealiseerde ontwerp van OMA& Rem Koolhaas: het Nederlands Danstheater, dat na twee afgeblazen ontwerpen (voor Scheveningen) in zijn derde - en opvallend 'beeldmatige' - versie werd gerealiseerd aan het Spui in Den Haag. Destijds werd bet gebouw door de collectieve architectuurpers bejubeld, maar vorig jaar ging het prompt tegen de vlakte. 'Kan een land dat geruisloos het debuut afbreekt van zijn belangrijkste naoorlogse architect nog beweren over een architectuurcultuur te beschikken', vraagt Van Gerrewey zich af.

Twee auteurs buigen zich telkens over één fotografisch oeuvre. Stéphane Symons analyseert het werk van de Amerikaanse fotograaf Saul Leiter en zijn eigenzinnige verhouding tot de zogenaamde 'straatfotografie' . Steven Humbiet bezocht de tentoonstelling WolfgangTillmans: 2017 in Tate Modern en analyseert de 'lichamelijke verhoudJng tot de wereld en het fotografische beeld' die het oeuvre van de Duitse fotograaf kenmerkt.

10 het zog van zijn grensverleggende tekst over de beeldbronnen van James Ensor, analyseert Bart Verschaffel de strategieën van de kunstenaar om - via de randzones van het beeldvlak - de ontologische stabiliteit van het beeld aan te tasten. En Hanneke Grootenboer ontdekt - paradoxaal- een sublieme dimensie in de piepkleine stillevens van Adriaen Coorte (1665-1707): turend naar deze bescheiden tafereeltjes realiseren we ons 'hoe groots en onmetelijk het kleine kan zijn'.

Thomas Ruff

zycles 3042. 2008

VILÉM FLUSSER Vlakken worden steeds belangrijker in onze omgeving. Denk aan tv-schermen, posters, de pagina's van een tijdschrift. Vroeger waren dergelijke vlakken zeldzamer. In het verleden werden mensen omringd door foto's, schilderijen, tapijten, vitreaux, rotsschilderingen, maar die vlakken kwamen niet in de aantallen voor als de vlakken die we vandaag de dag om ons heen zien, en hadden ook niet hetzelfde belang. Daarom was het toen niet zo urgent als het nu is om te begrijpen welkerolvlakken in het menselijk bestaan spelen. Vroeger speelde er nog een ander probleem, dat van veel grotere betekenis was: het ging erom te begrijpen wat de betekenis van lijnen was. Sinds de 'ontdekking' van het alfabetische schrift, dus vanaf het moment waarop het westerse denken zich expliciet begon te uiten, drongen geschreven lijnen zich van alle kanten zo aan de mens op dat een verklaringonontbeerlijk werd. Eén ding was duidelijk: die lijnen stonden voor de driedimensionale wereld waarin we leven. handelen en lijden, maar hoe?

We kennen de antwoorden die op die vraag zijn gegeven, waarbij het cartesiaanse voor de moderne beschaving doorslaggevend was. In die opvatting zijn lijnen discoursen bestaande uit punten, waarbij elk punt symbool staat voor iets in de echte wereld (een 'concept'). Lijnen symboliseren die wereld zodoende door haar te projecteren als een reeks opeenvolgingen, in de vorm van. een proces. Het westerse denken is 'historisch' in de zin dat het de wereld in lijnen, en daarmee als een proces voorstelt.

Het kan geen toeval zijn dat het historische gevoel voor het eerst tot uitdrukking werd gebracht door joden. het volk van het boek,

van het lineaire schrift met andere woorden. Maar we moeten ook niet overdrijven, want slechts een enkeling kon lezen en schrijven, en de ongeletterde massa wantrouwde (en pour cause) de lineaire historiciteit van geleerden en schrijvers, die de samenleving manipuleerden. Door de uitvinding van de drukkunst werd het alfabet evenwel gemeengoed en je zou kunnen zeggen dat het lineair-historische bewustzijn van de westerse mens pakweg de afgelopen honderd jaar het klimaat van onze beschaving heeft bepaald.

Dat is vandaag niet langer het geval.

Hoewel geschreven lijnen vaker voorkomen dan ooit te voor, worden ze voor de meeste mensen steeds minder belangrijk dan vlakken. (We hebben geen profeten nodig om te voorspellen dat de 'eendimensionale mens' zijn langste tijd heeft gehad.) Maar wat hebben die vlakken dan te betekenen? Dat is de vraag. Natuurlijk kunnen we zeggen dat ze de wereld verbeelden, net zoals lijnen dat doen. Maar hoe doen ze dat? Verbeelden ze de wereld op adequate wijze, en zo ja, op welke manier? En is de wereld die ze verbeelden 'gelijk' aan de wereld die verbeeld wordt door geschreven lijnen? Het probleem is erachter te komen welke overeenstemming er bestaat tussen vlakken en wereld enerzijds, en vlakken en lijnen anderzijds. Het is niet langer alleen maar een kwestie van de gelijkenis tussen denken en ding; het gaat ook om de overeenstemming tussen denken uitgedrukt in vlakken aan de ene kant en denken uitgedrukt in lijnen aan de andere.

Alleen al het verwoorden van het probleem stelt ons voor problemen. Een van de complicaties is dat we het probleem alleen kunnen stellen door het in lijnen uit te schrijven, en het dus weer te geven op een manier die we nu juist willen problematiseren. Een andere complicatie heeft te maken

met het feit dat het denken in termen van vlakken, ook al is het momenteel dominant, zich mlnder goed bewust is van de eigen structuur dan het denken in termen van lijnen. (Een tweedimensionale logica zo streng en uitgewerkt als de aristoteliaanse hebben we niet.) En er zijn andere complicaties die we niet kunnen afdoen door bijvoorbeeld te zeggen dat denken uitgedrnkt in vlakken 'synoptisch' of 'syncretisch' is. We moeten onze ogen niet sluiten voor die complicaties, maar desondanks proberen na te denken over het probleem.

Vergelijking van 'vlak-denken' en 'lijn-denken' I

Allereerst kunnen we onszelf de volgende vraag stellen: wat is het verschil tussen het lezen van geschreven lijnen en het lezen van een beeld? Het antwoord lijkt heel eenvoudig. We volgen een regel tekst van links naar rechts, we springen van boven naar beneden naar de volgende regel en gaan van links naar rechts van de ene naar de andere bladzijde. Een albeelding bekijken we daarentegen door onze blik over het oppervlak te laten glijden, langs lijnen die door de structuur van de afbeelding lijken te worden ingegeven. Het lijkt erop dat we bij het lezen van regels tekst een structuur volgen die ons is opgelegd. terwijl we ons bij het lezen van een afbeelding vrijelijk bewegen binnen een structuur die ons wordt voorgesteld.

Toch is dat geen goed antwoord op onze vraag. We wekken namelijk de indruk dat beide lezingen lineair zijn (in de twee gevallen volgen we immers lijnen) en dat het verschil tussen beide iets te maken heeft met vrijheid. Maar als we er wat dieper over nadenken, beseffen we algauw dat dat nieS