blauw goud het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater landschapsontwerp voor de Soestduinse waterwinnig Evelien De Mey
1
Colofon
Blauw Goud het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater Afstudeerrapportage 13 maart 2017 Academie van Bouwkunst Master Landschapsarchitectuur Contact: Evelien De Mey Blokdstraat 21 3513 VK Utrecht 0642968844 info@eveliendemey.nl Voor het samenstellen van dit document heeft Evelien De Mey getracht alle auteurs, fotografen en andere rechthebbende te benaderen. Mocht iemand in dit document een illustratie aantreffen, waarop hij of zij rechten kan doen gelden of een correctie broenvermelding aangreffen, gelieven contact op te nemen. Alle rechten zijn voorbehouden, zowel voor het ghele werk als delen hiervan. Niets uit dit document mag in einige vorm of op enige manier worden verveelvoudigd, openbaar gemaakt of opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, fotocopie en digitale vermenigvuldiging in begrepen. Voor iedere vorm van gebruik is schriftelijke toestemming van Evelien De Mey vereist.
2
Dank aan: Comissieleden: Hanneke Kijne: Hank van Tilborg: Rianne Makkink:
mentor comissielid comissielid
Externen: A. Immers: Vitens E. van der Pol Vitens J. Paalhaar: Vitens G. Schrijvershof Vitens L. van Ryswyck: Atelier NL R. van der Heide Externe begeleiding A. Seghers Urban Design and Research R. Ridderikhoff Maquettebouw W. Keijsers Bureau Nieuwe Gracht J.W. Trap Bureau Nieuwe Gracht E. van de Tuin L. Hogeweg T. Lith E. Mangnus
medestudent meelezer meelezer/BFF
Vitens Academie van Bouwkunst Arcadis Bijzondere Dank Gert-Jan Lith
partner
blauw goud het verborgen landschap van ons Nederlands leidingwater landschapsontwerp voor de Soestduinse waterwinnig
4
Inhoud Inhoudsopgave Verborgen land 6 Leidingwater 9 Bedreiging drinkwater 11 Grondwaterwinningen 13 Visie Vitens 15 Geschiedenis 17 waterwinsysteem in de tijd 19 Context 21 Waterwinning zonering 23 Vesting waterwinning 25 Ruimtelijke plannen 27 Ontsluiting 29 Functies 29 Flora en Fauna 31 Kwetsbaarheid 35 Veiligheid 37 Relicten 39 Beleving 41 Ruimtelijke beleving 43 Het verhaal 47 ontwerp 49 Concept 51 Gebiedsontwikkeling 51 Verhalend landschap 51 Ontwerp 53 Route 54 Entrees en hekwerk 55 Paden 57 Ruimtelijke beleving 61 Flora en Fauna 65 Programma 65 Uitwerking 67 Ontwerp pompstation 71 Route ontwerp 77 Ontwerp de Stompert 87 Maquette 93
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
5
blinde vlekken (Hologic)
6
nieuwsgierigheid
Verborgen land
Het Nederlandse landschap staat vol met hekken, schuttingen, muren, prikkeldraad, sloten. Het lijkt wel of iedereen zijn of haar eigendom wil afbakenen, beschermen en buitenstaanders buiten wil houden. Niet heel vreemd; Nederland is een van de meest dichtbevolkte landen ter wereld en binnen de Nederlandse cultuur wil men graag de dingen netjes en goed regelen. Zo ook de beschikbare grond en de bestemming hiervan. Dit gaat zelfs zo ver dat zelfs de Waddenzee (UNESCO Werelderfgoed natuurgebied) officieel volledig is bestemd voor natuurcompensatie. Dit wil zeggen dat ‘wanneer bij projecten zoals wegenbouw of industrie, schadelijke effecten op beschermde natuurwaarden niet kunnen worden voorkomen en beschadigde natuur gecompenseerd moet worden.’ Dit laatste gebeurt dus onder andere in de Waddenzee. Het lijkt wel of elk stukje land wel van iets of iemand is en dat men dat graag laat zien. Omheinen en afsluiten lijkt hierbij het meest eenvoudig en duidelijkst. Zodoende vindt men overal in Nederland verborgen en afgesloten land. (Inleiding Paper O6 – Verborgen land, Evelien de Mey)
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
7
naakt gevoel jong mooi vrij diepte
design lichtval
helder druppels
natuur dauw
oer mystiek
fris glinstering
Verbeelding van het gevoel waarop wordt ingespeeld bij de marketing van drinkwater
8
Leidingwater
Het is zo verleidelijk, de reclame van Spa, Bar-le-duc of een ander sprankelend watermerk. Wat kan drinkwater uit een flesje een gezond gevoel mee geven. Dat belooft de reclame van deze merken in elk geval. De wijze waarop merk drinkwater wordt gepromoot is beduidend anders dan ons Nederlandse kraanwater. Er wordt ingespeeld op alle zintuigen, kraanwater maakt is oer, het maakt je jong en gezond. Dit wordt in vele reclames duidelijk en is een terugkerend thema, waarbij de natuur een belangrijke rol speelt. Iedereen in Nederland beschikt inmiddels over een kraan waar drinkbaar water uit komt. Ons kraanwater wordt zelfs benoemd als het beste kraanwater wereldwijd. Het hele leidingen netwerk van Nederland is van hoog niveau en wordt goed onderhouden. En niet onbelangrijk het smaakt lekker! Aan ons kraanwater wordt geen chloor toegevoegd wat zeer gebruikelijk is voor water in het buitenland. Beseffen we eigenlijk wel dat dit gebottelde water hetzelfde water is als kraanwater? Een paar belangrijke punten op een rij: Ons lichaam bestaat uit 70% water Kraanwater voldoet aan 3x zoveel eisen vergeleken met flessenwater Kraanwater is 325x goedkoper dan flessenwater Kraanwater komt altijd uit de streek We kunnen concluderen dat het drinken van kraanwater een slimmere en goedkopere koop is.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
9
bedreigingen drinkwater
nitraat uit mest
gewasbeschermingsmiddelen
oude bodemverontreinigingen
medicijnen en cosmetica waterwin bronnen
1% duinen
39% oppervlakte water 60% grondwater
6 - 10 weken geen levende organismen
boven; Pictogrammen vervuiling grondwater, onder; verdeling herkomst drinkwater Nederland
10
verzilting
Bedreiging drinkwater
Kraanwater wordt in ons land bereid uit duin-, grond- of oppervlaktewater. Ongeveer 60% van ons land krijgt drinkwater bereid uit grondwater, terwijl bijna 40% wordt voorzien van drinkwater uit oppervlaktewater. Slechts een klein deel van het kraanwater wordt gewonnen uit duinwater. Ons drinkwater staat inmiddels op de politieke agenda van verschillende partijen. Het bodemsysteem en het grondwatersysteem zijn nauw met elkaar verbonden. Zo is de bodem de kraamkamer voor het (drink)water van de toekomst. Het zijn trage systemen, waarin verkeerde besluiten kunnen leiden tot hoge kosten of jarenlange beperkingen in het gebruik. De kwaliteit van het Nederlandse drinkwater is uitstekend maar de kwaliteit van de bronnen – gronden oppervlaktewater – staat onder druk, onder invloed van gewasbeschermingsmiddelen, nitraat uit mest, oude bodemverontreinigingen en verzilting door steeds verder doordringend zout kwelwater. Een relatief nieuw probleem is verontreiniging door reststoffen van medicijnen en cosmetica. Deze komen via het riool in het oppervlaktewater terecht en uiteindelijk ook deels in het
grondwater. Ook microplastics en hormoonverstorende stoffen vormen een bedreiging voor de kwaliteit van het grondwater. Daarnaast kunnen er onbekende of nieuwe onverwachte stoffen in het oppervlaktewater of grondwater worden aangetroffen, zoals recentelijk gebeurde met pyrazool en pyrazoolderivaten en stoffen uit illegale lozingen en dumpingen. Alle deskundigen op het gebied van de waterhuishouding zijn het er met elkaar over eens dat al in de komende eeuw de zoetwatervoorraden uitgeput zullen raken. Volgens recente schattingen, die op de onlangs in New York gehouden milieutop weer werden bevestigd, zal de helft van de wereldbevolking vóór het jaar 2010 te maken krijgen met waterschaarste. En die mensen zullen niet alleen in de derde wereld wonen. Zoet water, zo luidt de voorspelling, zal zo schaars worden dat het zelfs aanleiding kan gaan vormen voor oorlogen. ‘Waterschaarste’, voorziet Saeijs, ‘wordt het grootste probleem van de volgende eeuw. Water zal als exportartikel belangrijker worden dan aardolie. Landen als Groenland, Alaska en Noorwegen zullen waterexporteurs worden. Zij zullen wat betreft inkomsten de Arabische sjeiks naar de kroon steken. Water zal duur worden. Er zal om water gevochten gaan worden. Het tekort aan water zal zo’n explosief probleem worden dat de oliecrisis er bij verbleekt.’
https://www.groene.nl/artikel/de-laatste-druppel
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
11
Ondiep, freatisch grondwater Diep, spannings grondwater Waterwinning Soestduinen
Geen grondwatxerwinningen
Veel ondiepe winningen
Diepe winningen
Boven; grondwaterwinningen Nederland, onder; zoetwaterbel onder Nederland
12
Grondwaterwinningen Onder Nederland ligt een grote bel aan grondwater. Het water wat zich hier bevind is eeuwen oud en heeft nog geen contact gehad met onze huidige bodemvervuilende middelen. Dat wil zeggen dat dit water zeer schoon is en weinig tot geen behandeling nodig heeft om tot kraanwater te worden verwerkt. Echter deze bel is niet overal even groot. Als we kijken naar een dwarsdoorsnede van Nederland is het zoetwater voornamelijk in midden Nederland tot in grote diepte aanwezige. Onder deze zoetwaterbel licht een zoute laag die in het oosten en westen van ons land veel dichter aan de oppervlakte ligt. Hier zijn waterwin organisaties gedwongen vrij oppervlakkig water te winnen met een groter risico dat het water in contact is komen staan met vervuilende middelen. In het oosten van ons land zijn er helemaal geen grondwaterwinningen te vinden en zijn de waterwin bedrijven afhankelijk van duinwater. Dit is nog steeds zeer schoon water maar veel meer onderhevig aan verontreiniging. De meest geliefde winlocatie van waterwinbedrijven is dan ook op grote diepte ver van onze invloed vandaan en het beste nog met een storen/
ondoordringbare laag tussen maaiveld en waterwin diepte. Waterwinning Soestduinen Als projectlocatie voor dit afstudeer onderzoek is een locatie gekozen op de Utrechtse Heuvelrug. Hier wordt sinds lange tijd water gewonnen en met de moderne middelen van deze tijd kan er ook op grote diepte water onttrokken worden uit de grote zoetwaterbel voor ons drinkwater.
Bar-le-Duc Een goed voorbeeld dat drinkwater van commerciĂŤle organisaties die gebotteld water verkopen het zelfde is als ons water uit de kraan is Bar-le-duc. Dit bedrijf wint zijn water in het zelfde gebied als de aangeduide planlocatie op de kaart, de Utrechtse Heuvelrug. Bar-le-duc wint water op 140 m diepte, dit terwijl Soestduinen dit doet van 7 tot 88 meter diepte. Het verschil is dat er een storende laag tussen de twee winbedrijven zit en zo niet uit elkaars bron water putten.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
13
Voorzieningsgebied van Waterwinbedrijf Vitens
plangebied afsgesloten opengesteld
saterwinningen opengesteld en afgesloten voor publiek
14
Visie vitens Nederland telt 10 drinkwater- bedrijven, die allemaal publiek eigendom zijn. Alle tien zijn aan- gesloten bij Verwin, de Vereniging van waterbedrijven in Nederland. Vitens is het grootste waterwinbedrijf van Nederland en verzorgt het drinkwater voor het noorden en noordoosten van Nederland. Als drinkwaterbedrijf bestaan al meer dan 100 jaar. De waterwinlocatie waar in deze opgave wordt op gefocust is in beheer van Vitens. Imago Als eerste is het belangrijk om te weten wat de visie van Vitens is en hoe deze zich presenteert. Vroeger lag de focus op de voorziening van een zo groot mogelijk publiek, dit is inmiddels bereikt. De focus ligt onder ander nu op (1.) het beschermen van drinkwater. Met de miljoenen huishoudens die afhankelijk zijn van dit kraanwater is het belangrijk de bronnen te beschermen voor vervuiling en zo grote rampen te voorkomen. Een ander item is (2.) het verzekeren van de continue toestroom van drinkwater. Er mag geen tekort ontstaan, naast de privé gebruikers is ook het bedrijfsleven
afhankelijk van grote hoeveelheden drinkwater. Deze zekerheid staat tevens hoog in het vaandel bij Vitens. Het imago van Vitens wordt ook veelal gekoppeld aan (3.) natuurontwikkeling. Als grote partij voelt Vitens zich verantwoordelijk voor de maatschappij. Ze beheren vele gronden in Nederland waar veelal natuur wordt ontwikkeld en beheerd.
Toekomst opgave Als we kijken naar de opgave voor Vitens in de toekomst gaat het ook over zichtbaarheid en bewustwording creëren. Op deze wijze kan er worden gewezen op het feit dat ons drinkwater kwetsbaar is en dat we zuinig moeten zijn op onze drinkwaterbronnen. Daarbij komt dat water veelal diep uit de bodem wordt gewonnen. ‘Bovengronds’ heeft Vitens niet veel anders dan pompen of verwerkingsgebouwen staan. Om deze gebieden te kunnen beheren en de kosten voor het drinkwater laag te houden wordt gezocht naar financiële dragers voor het beheer van deze waterwinningen.
winningen imago:
schoon en veilig drinkwater leveren en zekerheid natuur ontwikkeling
toekomst opgave:
Zichtbaarheid, Bewustwording creëren financiele drage voor beheer van winningen
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
15
Pompstation en waterbassin 1897
16
Geschiedenis Utrecht wordt inmiddels al weer 125 jaar voorzien van drinkwater. Voor deze tijd waren de Utrechtenaren aangewezen op regenwater, oppervlaktewater of, in het gunstigste geval, grondwater uit putten en waterpompen. De slechte kwaliteit van dit water zorgde voor ziekte uitbraken en zo ontstonden de eerste water(leiding) bedrijven. Compagnie des Eaux d’Utrecht De Compagnie General des Conduites d’Eau uit de Belgische stad Luik had al ervaring met het aanleggen van waterleidingen in grote steden als Parijs. Hieruit ontstond in 1881 Compagnie des Eaux d’Utrecht. Twee jaar later kon er voor het eerst water worden geleverd aan de inwoners van de stad Utrecht. Op 31 maart 1883 opende de toenmalige burgemeester mr. W.R. de Boer een afsluitkraan in het destijds vermaarde Tivoli-park. Sindsdien is leidingwater in Utrecht een feit.
125 jaar drinkwater Sinds de eerste drinkwaterlevering in 1883 is er een hoop veranderd. In de jaren erna kregen werden steeds meer gemeenten in de regio Utrecht aangesloten op het leidingnet. Na de Tweede Wereldoorlog telde Nederland ruim 200 drinkwaterbedrijven. Nu iedereen op het leidingnet was aangesloten, verschoof de aandacht naar de kwaliteit leveringszekerheid van water. Waterbedrijven besloten hun krachten te bundelen om het drinkwater voordeliger en veiliger te kunnen maken.
Drinkwater in de 21e eeuw De winning en zuivering van drinkwater heeft in 125 jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Door de toepassing van moderne technologie is het Nederlandse drinkwater het schoonste en veiligste water ter wereld. Door deze kennis en ervaring die kunnen we in ontwikkelingslanden helpen bij het opzetten van een betrouwbare drinkwatervoorziening.
Fusies en overnames Aan het eind van de jaren ‘50 werd de drinkwatervoorziening gecentraliseerd en vormden de provincie en de gemeente Utrecht het Waterleidingbedrijf Midden Nederland (WMN). In de jaren daarna volgden verschillende fusies en overnames, waardoor Nederland nu zo’n 11 drinkwaterbedrijven telt. De provincie Utrecht wordt tegenwoordig voorzien van drinkwater door Vitens. Dit is tevens het grootste drinkwaterbedrijf van ons land dat ook water levert aan de provincies Flevoland, Gelderland, Overijssel en Friesland.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
17
Conslusie ontwikkeling in tijd tov landschap
18
Schematische aanduiding ontwikkeling Waterwinnig Soestduinen
Waterwinsysteem in de tijd 1883 -1893 graven naar water Het waterwinnen is op een zeer eenvoudige wijze begonnen. Men groef handmatig naar het water toe. Wat resulteerde in een diepe vijver met een oppervlaktewater van ongeveer 1 ha. Het water werd uti de vijver gehaald en opgevangen in een reservoir. Daarna werd middels ijzeren buizen naar het hoogste punt van de Utrechtse Heuvelrug gepompt waarbij het water onder eigen verval naar de stad afstroomde. Zo hoefde er maar weinig pompen worden ingezet. Deze wijze van waterwinnen was eenvoudig maar kende ook nadelen. Utrecht werd geteisterd door allerlei ziektes en epidemieën en dat kwam ook door de slechte waterkwaliteit. Het openwaterbassin stonden bloot aan de invloeden van buitenaf en raakten gemakkelijk besmet met ongedierte. Ter voorkoming van de verontreiniging werd het water in eerste instantie door zandfilters gepompt maar ook deze maatregel bleek niet voldoende.
In 1902 werd de winning uitgebreid met lange slenken om in 1935 een nieuw pompstation te bouwen met Jaffa-dieselmotor en een werkspoor. Dit inmiddels monumentale pand is ook enkele meters lager gelegen aangelegd om zo min mogelijk hoogte te moeten overbruggen en minder te moeten pompen. De dieselmotoren van dit nieuwe pompstation moesten worden gekoeld met water. 1933 en 1990 Met dit verwarmde water werd naast het waterwingebied, in het kader van werkverschaffing, een natuurzwembad aangelegd. Het Soester Natuurbad was een populaire bestemming voor de gehele regio. Omdat het zwembad niet kostendekkend kon worden geëxploiteerd werd in 1990 gesloten. 1986 tot Heden De Modernisering In 1986 werd zen 3de pompstation aangelegd met electra motoren op de locatie van het eerste pompstation. Het pompstation aan de Van Weerden
1897 - 1986 Het Vacuüm zuigsysteem In de Soestduinen vond al een eeuw lang waterwinning plaats middels een uniek vacuüm zuigsysteem. In 1893 begon daarom met proeven voor een ‘gesloten winning’. Daartoe groef men een sleuf van met op de bodem pompputten van 10-14m diep. Men liet een ijzeren buis, aan de onderkant geperforeerd, in dit gat zakken. Was de winning onder de waterspiegel geplaatst, dan stroomde het grondwater vanzelf via de peroratie in de buis. OP basis van dit gunstige resultaat ging met in 1897 volledig over op de nieuwe methode. In het hooggelegen Soestduinen stroomde het water niet vanzelf in de buis en werd het water opgezogen met een vacuümpomp. Dit systeem wordt ook de wet van Torricelli genoemd. Hierbij kan een maximale hoogte van 10 meter worden bereikt. Omdat het water zich op vele plekken dieper dan 10m bevond werden er lange slenken gegraven.
Poelmanweg is hierbij niet langer nodig. In de 20ste eeuw is een groot deel van het terrein afgegraven voor de verkoop van zand. Dit resulteerde in een grote open ruimte die net zo diep gelegen is als de aangrenzende slenken. Door de afgraving is de zandgrond nog schraler geworden en wordt dit inmiddels heide gebied gewaardeerd door bijzondere flora en fauna. Op de locatie van het Soester Natuurbad is inmiddels het Hilton gerealiseerd met een golfbaan. In 2007 is het doek gevallen voor het vacuümpompsysteem. De nieuwe methode vergt minder onderhoud en is bedrijfszekerder. De moderne winningsmethode, middels een winput met een elektromotor en pomp, die nu al toegepast wordt in de Soestduinen neem de taak dan helemaal over. Daartoe worden momenteel nieuwe winningputten geboord in de bossen rondom het pompstation. Deze hebben een grotere capaciteit dan het oude systeem. Deze liggen gemiddeld 60 m uit elkaar en gaan ook tot een diepten van 85 meter.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
19
context
waterwingebied waterbeschermingsgebied 100 jaars aandachtsgebied boringsvrije zone planlocatie
Ruimtebeslag waterwinningen Utrecht
afsgesloten opengesteld planlocatie
Waterwingebieden, opengesteld of afgesloten voor publiek winning leidingen planlocatie
Waterwinningen en voorzieningsysteem van leidingen
22
WATERWINNING ZONERING Winningen zijn in deze tijd opgedeeld in verschillende zones. Dit heeft alles te maken met de kwetsbaarheid van het drinkwatergebied. Er zijn 4 verschillende zones te onderscheiden. Het waterwingebied Alle winningen hebben een waterwingebied, op deze locatie staan de winputten. Deze locaties eindigen waar het grondwater tenminste 60 dagen nodig heeft om de filters van de winning te bereiken. In waterwingebieden is in principe niets toegestaan. Enkele uitzonderingen zijn opgenomen in de PMV, deze hebben betrekking op activiteiten van het drinkwaterbedrijf en onderhoudswerkzaamheden. De grondwaterbeschermingsgebieden liggen als een schil rond de waterwingebieden. De buitengrens van de grondwaterbeschermingsgebieden is de lijn, van waar het grondwater een periode van 25 jaar nodig heeft om de winputten te bereiken (de 25-jaars zone). Het grondwater, kan direct vanaf het maaiveld beïnvloed worden.
Boringsvrije zones hebben een ondergrond met een aaneengesloten slecht-doordringbare kleilaag, hieronder bevinden zich de filters van de winning. Deze gebieden zijn minder kwetsbaar voor verontreinigingen en aantastingen dan grondwater¬beschermings¬gebieden. De regels voor de boringsvrije zone moeten voorkomen dat de beschermende kleilaag doorboord wordt. Het 100-jaarsaandachtsgebied ligt als een schil rond het grondwaterbeschermingsgebied. Het totale gebied van de drie zones (waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en boringsvrije zones) omvat de 100-jaarszone rondom de winning.
In de provincie Utrecht bevinden zicht grote ruimteclaims van de grondwaterwinningen. Je zou kunnen zeggen dat Vitens voor een groot deel bepaald hoe onze regionale planning er uit ziet. Goed om te onthouden dat het om ons drinkwater gaat en dat ze hier zeer aandachtig onderzoek naar doen om zo minmogelijk kwetsbare winningen te ontwikkelen. Meer dan de 2/3 van de waterwingebieden in Utrecht zijn afgesloten voor publiek, dat zijn er behoorlijk veel. Interessant om verder te onderzoeken waarom deze winning afgesloten zijn. Daarnaast is het ook interessant om de verdeling van het drinkwater per winning inzichtelijk te hebben. Het is niet zo dat één winning één gebied voorziet, water wordt gemengd met verschillende andere winningen om zo een gemiddelde kwaliteit te bereiken en nooit afhankelijk te zijn van één winning. Soestduinen voorziet bijvoorbeeld water voor Soest, west Amersfoort, de Bilt/ Bilthoven en een noord Utrecht
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
23
Doorsnede watertransport Soestduinen tot Utrecht
waterwingebied waterbeschermingsgebied 100 jaars aandachtsgebied
Locatie keuze waterwinning Soestduinen
24
vestiging WATERWINNING Soestduinen Waterwingebieden worden op een zeer nauwkeurige wijze uitgezocht dit heeft namelijk te maken met verschillende belangrijke aspecten. Alles heeft te maken met zuiver water, energie voorziening voor de pompen en transport van water. Zo koos men als bron bij Soestduinen voor de zandgrond in de Soesterduinen, waar bijzonder schoon drinkwater te vinden was. Omdat bij het oppompen van water kolen werden gebruikt, moest er steeds voldoende brandstof aangevoerd kunnen worden. Het pompstation kwam daarom vlakbij het treinstation Soestduinen te liggen. Via een 13 kilometer lange leiding werd het water vanuit een groot bassin (De Stompert) naar de stad gevoerd. Stedelingen noemde vroeger de heuvelrug ook wel ‘Gezond zand’; hoog en droog, met schoon water, ver van de vuile stad, het zompige veen of de natte klei.
Het landschap van de Heuvelrug is een perfecte locatie voor waterwinningen. Wanneer de waterwinningen worden geprojecteerd op de kaart van de heuvelrug val zo op dat de winningen allen aan de voet van de rug liggen. Dit omdat het water zich door de druk van de heuvelrug vanzelf al dicht onder het maaiveld bevind (kwel). Op deze manier is er weinig energie nodig om het water op te pompen en is het gefilterd door het schone zand.
planlocatie
Utrechtse Heuvelrug, waterwinningen op randen / overgang heuvelrug
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
25
Ruimtelijke plannen in samenhang met ontwikkeling Waterwinning Soestduinen
26
ruimtelijke plannen
De Utrechtse Heuvelrug wordt bepaald door het doorlopende reliëf en manifesteert zich als een eenheid. Het landschap onderscheidt zich sterk van de omliggende vlakkere, meer open landschappen. Er komt veel bos voor op de Utrechtse Heuvelrug, dat wordt afgewisseld met heide, vennen en stuifzand. Open plekken zijn gerelateerd aan het bos en niet aan de wegen.
ontwerpen fietsverbinding over de heuvelrug en het beleefbaar maken van de heuveltoppen (open maken).
Kernkwaliteiten - robuuste eenheid - reliëfbeleving - extreme historische gelaagdheid Ambities De ambities voor de Utrechtse Heuvelrug zijn het in stand houden van het reliëf en het samenhangend boscomplex. Dit betekent focus op: - reliëf en doorsteken - heuveltoppen en wegen - zonering gebruik: wonen - werken – recreatie Soestduinen kan aanhaken op verschillende onderdelen van de kernvisie Utrechtseheuvelrug. Dit heeft te maken met een doorgaande route voor autos, een nieuw te
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
27
Ontsluiting waterwinning Soestduinen
Functies rond waterwinning Soestduinen
28
Ontsluiting en Functies Ontsluiting Waterwinning Soestduinen ligt op de rand van de heuvelrug en in de omgeving met vele verschillende recreatieve functies. Enkele delen van het gebied zijn afgesloten waardoor de winning vrij geïsoleerd ligt. Het spoor is hierbij een belangrijke lijn die zorgt dat een lange zijde niet toegankelijk is. Daardoor ontstaan er twee gebieden langs de winning. Deze zijn dooradert met wandel en fietspaden. Enkel één weg loopt door het gebied heen welke de winning opsplitst in 2 delen. Deze weg is tevens een belangrijke ader van de heuvelrug waarbij zowel dagelijks verkeer als recreatief verkeer langs deze route komt. Het rijksmonument (het pompgebouw) ligt langs deze weg en presenteert zich mooi richting deze route.
Knelpunten: - doorgaande route door deelt plan gebied in twee - spoorbaan grote barrière
Functies De functies rond Soestduinen zijn voornamelijk natuur of extensieve recreatie. Landgoederen, wandelen in de Korte en Lange Duinen, fietsen langs de militaire gebieden. Aan de spoor en wegovergang bij Waterwinning Soestduinen ligt een recreatief knooppunt. Hier bevind zich twee campings, een paar eetgelegenheden waarvan zojuist een Italiaans restaurant is geopend in het voormalige treinstation. Aan de zuidwest zijde van de winning ligt Roycal Park Health Club Hilton. Hier kan worden overnacht, vergaderd, golven, maar er bevind zich ook uitgebreide spa faciliteiten.
Kansen: - Aansluiten bij recreatief knooppunt - Aansluiten bij wensen van het Hilton
Kansen: - pompgebouw herkenbaar punt langs route - uitgebreid recreatief wandel- en fietsnetwerk - mogelijkheid gebied aan een route te koppelen
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
29
Tekst
tekst
Natuurverbindingen rond Waterwinning Soestduinen en binnen Soestduiineen
30
Flora en Fauna Natuur flora en fauna De natuur rond Soestduinen is niet extreem bijzonder maar in de grote eenheden zijn het belangrijke onderdelen van de EHS en Soestduinen maakt deel van deze EHS uit. Binnen die EHS verplaatsen zich hier wel enkele beschermde soorten. Naast de EHS is Soestduinen een schakel in het plan ‘Heide Corridor’, een ambitieus netwerk om verschillende heide gebieden aan elkaar te koppelen. Onder andere is de ruimte onder de hoogspanningsmasten een aangewezen locatie voor heide ontwikkeling en zo als verbinding te fungeren met verschillende heidegebieden. Dan is er nog een belangrijke bijzondere factor op de waterwinning soestduinen en dat is openwater. Aangezien er vele vleermuizen soorten zich in het gebied bevinden is dit een uitstekende plek om te foerageren en drinken. Dit is een zeldzaamheid op de heuvelrug en moet daarom vanuit ecologisch standpunt worden gekoesterd.
Fauna In het plangebied Soestduinen bevinden zich verschillende vleermuizen soorten die overnachten in de reinwaterkelders. De zandhagedis bevind zich voornamelijk op de verstoorde open zandheuvels met kleine struikgewassen. En als meest verstoringsgevoelige soort bevind zich de das in het gebied. Wanneer we kijken naar het thema kwetsbaarheid (terugkerend thema bij waterwinningen) past de das hier goed bij.
Kansen: - verbindend onderdeel van de EHS - drie aansluitende gebieden zijn niet onderdeel van de EHS - open water is zeldzaam aanwezig op de utrechtse heuvelrug wel bij de locatie - belangrijke schakel in het plan ‘Heide Corridor’ - mogelijke verbinding naar ecologische verbindingen
Houtwal Singel
Bos Das
Relief voor hoofdburgt en bijburgt
Zandgrond droog
Grasland/ Heideland/ Akkerland fourageren
Randvoorwaarden recreatie nabij dassenburcht
Recreatieve verstoring
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
31
naaldbos
grove den
blauwe bes
32
gemengd bos
douglas spar
bochtige smele
loofbos
zachte berk
pijpestrootjes
dennen korstmossen bos
amerikaanse eik
lijsterbes
Flora Het gebied op de heuvelrug bestaat voornamelijk uit heide vlakken en bos. Bos Het bosassortiment op de waterwinning Soestduinen is een dennen sparren mix dat zich langzaam ontwikkeld tot loofbos. De afwisseling van naald en loof zorgt voor een gevarieerd beeld op het terrein. Onderbegroeiing is er weinig, op de schrale ondergrond bevinden zich lage soorten zoals blauwe bes, grassen en een enkele heester zoals lijstersbes. De meest dichte structuren zijn deze van jonge berken die dicht op elkaar staan of kleine pinussen.
dat bijzondere soorten zich hier goed ontwikkelen, zowel de das voelt zich hier veilig als de korstmossen die niet worden vertrapt. Daarnaast ligt dit gebied ver van de stedelijke omgeving en groeit korstmos op locaties waar de lucht zeer schoon is.
Heide Het meest bijzondere stuk is de heidevlakte, hier bevinden zich de zandhagedis en de korstmossen (rendiermos en plomp bekermos). Voornamelijk het korstmos is uitermate bijzonder. Het zou zelfs zo zijn dat het zich hier in ĂŠĂŠn van de grootste dichtheden bevind. Dit bewijst onder andere dat het afgesloten terrein zorgt
zandhagedis
korstmossen
Relief, zonzijde
teken van zeer schone lucht
infrastructuur, zandbermen, zonzijde zandpaden voor verplaatsen
mozaik - lange grassen - open droge grond - lage struweel
rendiermos plomp bekermos roze heikorst
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
33
KWETSBAAR
Zoneringen tbv veiligheid waterwinning soestduinen
waterwingebied
10
9
grondwaterbeschermingsgebied
100 jaar zone
eigendom
Huidige zonering en grenzen waterwinning Soestduinen
36
kwetsbare soorten
VEILIGHEID Kwetsbaarheid is de belangrijkste reden van afsluiting voor de waterwingebieden. Bij navraag waarom er een hek staat gaat om het tegengaan van ongewenste bezoekers. Het hek is een decennia terug pas weder geplaatst. De overheid heeft inverband met 9-11 gevraagd aan de drinkwaterbedrijven de winningen dicht bij het stedelijke gebied beter te beschermen. Ter verkoming van een grootschalig ramp door het direct vervuilen van de waterbron (de pomp of het pompgebouw) Dit werkt inderdaad bij mensen wanneer het om wandelaars of fietsers gaat. Echter het hek is een meter twintig hoog en kan door elke lenige persoon met kwaadwillende bedoeling worden gepasseerd. Daarnaast is het gebied bijzonder in natuur waarde maar ook in het cultuurhistorische aspect, de zichtbaarheid van het waterwinsysteem.
nog eens afgewogen en houden we de onderstaande kaart over. Hierin zien we dat het gebied wat niet meer bij de waterwinning hoort is afgevallen, hier staan geen werkende pompen meer. Volgens de eisen van Vitens moeten de pompen 60 meter van elkaar staan en ook de omheining moet op deze afstand van de pomp staan zodat de pompen onderling niet het zelfde oppervlakte (regen-) water verwerken. Zo worden niet meerder pompen vervuild bij schadelijke stoffen in het maaiveld. Dit beteken dat alle rode vlekken buiten de omheining makkelijke locaties zijn om via het maaiveld de bron te bevuilen. Er kan geconcludeerd worden dat het hek er of niet echt toe doet en enkel een grond eigendom aangeeft. Ook de natuur is geclusterd en bevind zich niet binnen de totale oppervlakte van het omheinde gedeelte.
Wanneer we alle mogelijke redenen uitzetten voor het afsluiten van het gebied ontstaat er een interessante kaart. Het gaat om de zonering van waterwinning, de doorlaatbaarheid van de bodem, de eigendomsgrenzen maar ook de natuur. Vervolgens zijn de harde eisen
- gevaar 9-1 > bodem/ bron vervuiling - kwetsbare natuur
Beeld van de terroristische aanval op de Twin Towers 9-11-2001 BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
37
historische objecten bij slenken
voormalig stationsgebouw
Oude waterwinelementen buiten gebruik inclusief Pompstation
38
Rijksmonument waterwingebouw
relicten
waterwinputkast
waterwinputdeksel
of putpunten. Er kan zelfs geconcludeerd worden dat de winelementen van vroeger zoals de gebouwen (pompgebouw en stationsgebouw), functionele objecten fraai werden gebouwd terwijl nu de objecten functioneel en eenvoudig zijn, zelfs lelijk te noemen. Is men niet meer trots op het waterwinnen? Is waterwinnen niet bijzonder genoeg meer om deze met fraaie elementen te tonen aan de gebruikers ervan?
waterwinputdeksel
peilput
infobord
infobord
De kwetsbaarheid draait om de directe vervuiling van de waterbronnen. In het gebied zijn naast de huidige waterwinelementen ook de oude elementen nog goed terug te vinden. Deze zijn echter niet in gebruik. Het zou interessant zijn om het watersysteem te kunnen onderscheiden van nu en toen. Wat op valt is dat de verbinding met het landschap is te lezen aan de ligging van de elementen, de oude winelementen zijn nog te vinden in de slenken en gekoppeld aan de lijnen waar vroeger water langs werd gewonnen. Deze afstanden zijn veel korte dan de huidige winpompen
huidige gebruiks objecten in het waterwinlandschap
Hilton
huidige waterwingebouw
Huidige waterwinelementen buiten gebruik inclusief Hilton BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
39
BELEVING
Ruimte, zichtlijnen en ontbrekende zichtlijnen
kanalen
kanalen
water
Doorsneden ruimten, de kleuren komen overeen met de kleuren op de plankaart
42
Ruimtelijke Beleving De kwetsbaarheid draait dus om de directe vervuiling van de waterbronnen. In het gebied zijn naast de huidige waterwinelementen ook de oude elementen nog goed terug te vinden. Deze zijn echter niet in gebruik. Het zou interessant zijn om het watersysteem te kunnen onderscheiden van nu en toen. Wat op valt is dat de verbinding met het landschap is te lezen aan de ligging van de elementen, de oude winelementen zijn nog te vinden in de slenken en gekoppeld aan de lijnen waar vroeger water langs werd gewonnen. Deze afstanden zijn veel korte dan de huidige winpompen of putpunten. Er kan zelfs geconcludeerd worden dat de winelementen van vroeger zoals de gebouwen (pompgebouw en stationsgebouw), functionele objecten fraai werden gebouwd terwijl nu de objecten functioneel en eenvoudig zijn, zelfs lelijk te noem en. Is men niet meer trots op het waterwinnen? Is waterwinnen niet bijzonder genoeg meer om deze met fraaie elementen te tonen aan de gebruikers ervan?
Locatie verschil in gradient, belangrijke ruimten waterwingebied
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
43
Slenken
infiltratiebekken
44
Ruimtelijke Beleving
vijver
Slenk
zandafgraving BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
45
‘het blauwe goud winnen’ Passende identiteit van het verhaal
Bunker 599, RAAAF (Rietveld Architecture-Art-Affordances)
46
Het verhaal Beleving is een belangrijk thema om het gebied zichtbaar te maken. Er is de ruimtelijke beleving en ook de beleving van het verhaal. Ruimtelijke inrichting en Verhaal Het wingebied Soestduinen is voornamelijk een gesloten bosgebied met paden, slenken, wateren en afgraving. Wanneer de meest bijzondere ruimten vanaf het oude pompgebouw naar de afgraving in beeld zijn gebracht is duidelijk te zien dat het van smalle lange ruimten naar brede grote ruimten verloopt. De smalle slenken met bomen erin bezorgen een mysterieuze intieme sfeer. De besloten waterplekken zijn sereen en mystiek. De open heide oppervlakte geeft het gevoel van lucht en ruimte.
Verhaal Het gaat over het vertellen van een verhaal en dit vertalen naar een ruimtelijke inrichting. Dit is onderzocht middels een referentie studie. Eén van de beste plekken is de bunker van Ronald Rietveld. Hierbij zijn de volgende conclusies getrokken; - Het is belangrijk dat de plek een belevingswaarde heeft (Esthetisch, Educatief, Ontsnappen en Amusement) - Een spectaculair element wat bijzonder is en de aandacht trekt - Een verhaallijn ophangen aan een groter thema De ruimtelijke inrichting van een kwetsbaargebied stelt speciale eisen. Met een referentie studie is onderzocht welke wijzen er zijn een gebied te benaderen zonder daadwerkelijk te komen. Daarbij is de conclusie dat enscenering een belangrijke rol speelt. Met sturing van zicht kan de klemtoon van het gebied wisselen, vanaf het pad kan een verhaal verteld worden middels aantrekkelijke punten met een boodschap.
Route door afgesloten gebied middels ensenering
Drinkwater Het onderwerp drinkwater is onderzocht middels een studie van beeld en tekst en door vertaald naar verschillende thema’s. Zuiver – Kleur blauw en transparantie Diepte – Donker, donker blauw, echo Kwetsbaarheid – contrast in materialen
Referentiestudie beelden uiting gevoel thema drinkwater (Zuiver, Diepte en Kwetsbaarheid) BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
47
ontwerp
Concept gebiedsontwikkeling
Concept het verhalende landschap
50
CONCEPT Gebiedsontwikkeling Mijn stelling is dat het gebied zichtbaar mag zijn en dat het waterwingebied een verhaal verteld dat nog niet eerder in Nederland zo expliciet wordt verteld. De vroegere relatie van het wingebied met het landschap wordt op een nieuw niveau getild en heeft meer verbinding op recreatie en natuur niveau. Het weinig fraaie Hilton krijgt een onlosmakelijke samenhang met het waterwingebied. Door de grote aantal bezoekers van het Hilton kennis te laten maken met de waterwinning is er een duidelijke hoofd-doelgroep. Het herontwikkeling van het Rijksmonument met aantrekkelijke functies voor de dagrecreant maar ook voor locatieverhuur. De belangrijke relaties van gebouwen met elkaar wordt weer zichtbaar gemaakt. Dezelfde zichtlijnen kunnen weer werken als ecologische verbindingen, heide-corridor, EHS verbinding en vliegroute voor vleermuizen. De verbinding van het wingebied met de omgeving is daarvan een belangrijke ontwikkeling. Door het gebied te verbinden is het niet langer een blinde vlek voor de omgeving. Het krijgt betekenis voor de omgeving. Verhalende landschap Door de het nog zeer duidelijk zichtbare historie (reliëf en relicten) in het landschap is dit een uitgelezen kans om het gebied in te zetten om het verhaal van drinkwater te vertellen. Het maakt het nog interessanter door de aanwezigheid van de huidige winning. Zo valt de waterwin-machine in het landschap af te lezen. Middels één route door geënsceneerd door het gebied wordt het verhaal van toen en nu duidelijk gemaakt. Met het thema kwetsbaarheid, Diepte en Zuiver als middelen om te ontwerpen. Zo worden de verborgen kwaliteiten op een mystieke wijze zichtbaar gemaakt. Rekening houdend met de bestaande natuur en huidige functie wordt het gebied zo min mogelijk verstoord en minimaal betreed.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
51
N
Ontwerpplankaart
52
Ontwerp
Het Blauwe goud De grote vraag of de waterwinningen moeten worden opengesteld is op deze locatie te beantwoorden met een volmondige JA. De conclusie is dat met alle uitgangspunten gevormd door de functionele en technische beperkingen van een waterwingebied is het mogelijk om bezoeker toe te laten in het gebied. Dit zonder de kwaliteit van het winnen van grondwater een risico te laten lopen. Het is belangrijk dat de bezoeker beseft dat hij een gebied betreed waar men voorzichtig moet zijn. Vanwege de Flora en Fauna maar voornamelijk omdat hier ons dagelijkse drinkwater wordt gewonnen en dat dit een zeer delicate business is ondanks dat het niet direct zichtbaar is. Deze bewustwording wordt geprikkeld middels een geënsceneerde route. Hierbij worden mensen gestuurd het gebied door geleid. Kwetsbaarheid is in de vormgeving van de route een belangrijk ontwerpgedachte. Daarnaast vertelt de route het verhaal over drinkwaterwinnen uit grondwater door de tijd.
Het ontwerp wordt op de volgende pagina’s uitgelegd middels 6 ontwerp thema’s. 1. Eén route; waarbij de verschillende tijdslagen in het landschap zichtbaar zijn. 2. Hekwerk en entrees; hier staat betreding van een bijzonder gebied centraal. 3. Paden; ontworpen naar het gebruik, kwetsbaarheid en sturing als uitgangspunten. 4. Ruimtelijke beleving; gebruik maken van het bestaande reliëf en versterken van verschil in vegetatie. 5. Flora en Fauna; ontwikkelen van ecologische verbindingen, beschermen en versterken bestaande habitat. 6. Programma; de koppeling tussen Hilton en waterwinning, het ontvangen van mensen en vertrekpunt van route met het Rijksmonument als knooppunt.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
53
route
1. Route - Watersysteem Oud en Nieuw De route bestaat uit één rondwandeling met verschillende poten. Deze loopt langs het oude en het nieuwe winsysteem. De oude elementen in het gebied krijgen een markering door een rin g rond de al dan niet scheefstaande/ verdwaalde relicten. De nieuwe objecten worden met een zeer licht blauwe kleur gekleurd en zien er hierdoor fris (nieuwe) uit.
oud
nieuw Concept laag Route - Watersysteem oud en nieuwe
54
2. Entrees en Hekwerk Het wingebied kan op verschillende locaties worden betreden. Belangrijk is het hek dat rond de huidige waterwinning staat, dit blijft bestaan. De entrees van de route worden gemarkeerd, hier wordt het pad bijzonder ontworpen of het hek krijgt een bijzondere rol. Het hek creëert het gevoel van een gebied binnensluipen, je bent bewust van het betreden van het gebied. Hier wordt het hek met een staander ‘opgetild’. Het hek is dan ook zo ontworpen dat je net een klein beetje moet bukken. Ook het hek is onderdeel van de huidige waterwinning en krijgt een zeer lichtblauwe kleur. Bij het passeren van het gebied krijgt valt het hek nu veel meer op en door de ‘bijna witte’ band ook een markering.
entrees en hekwerk
Concept laag Entrees - Nieuw hekwerk BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
55
oude paden (oude leidingen) beheerpaden (huidige leidingen) nieuw pad (het verhaal)
Concept laag Paden - oude, huidge en neuw pad
Oude paden (oude leidingen)
56
Beheerpaden (huidige leidingen)
paden 3. Paden Er liggen ontzettend veel paden in het gebied, oude en nieuwe. De leidingen lagen vroeger onder de paden en in de slenken zodat men er goed bij kon. Nu liggen ze nog maar onder enkele paden. Het nieuwe pad De nieuwe route komt los te liggen van de huidige paden. Zo is het verhaal in alle lagen goed te vertellen, wordt het reliĂŤf ingezet om op de route te blijven en ook de vegetatie voorkomt het verlaten van het pad. Het pad wordt gemaakt van beton gemaakt van het zand van deze locatie. Daardoor krijgt het een licht gele kleur en is het vooral de harde schaduwwerking van het pad die opvallend is. Beton geeft een stevig gevoel en door het pad licht op te tillen ten opzichte van het maaiveld geeft het een idee dat je hier niet op de grond mag komen dit is een kwetsbaar gebied.
gemaakt om de oude paden te laten verwilderen. Hier kan de vegetatie over het zandpad groeien, hierdoor worden deze paden niet meer gebruikt door beheer, rustiger, dit is ook positief voor de natuur. Daarnaast worden de bezoekers minder verleid de routen te gebruiken. De beheerpaden Daar waar de beheerder geregeld moet komen om de pomputten te controleren zijn de paden van zand. Op deze wijze is er geen verharding in het gebied wat goed is voor de bijzondere vegetatie langs zandpaden en kan men makkelijk bij de leidingen indien nodig.
De oude paden Om inzichtelijk te maken welke paden tot het huidige en voormalige leidingennetwerk behoren is er een keuze
PADEN
VOORKOMEN PAD VERLATEN
LANDSCHAP
Hoogte t.o.v. Maaiveld
Materiaal
wanneer pad op maaiveld
Type paden waarbij men het pad moeilijker kan verlaten
Referentie betonpad, (Renovatie vestingpark St.-Bernardus in Bredevoort)
toegangkelijkheid vermoeilijken door het materiaal aan te passen
Type paden waarbij men het pad moeilijker kan verlaten
Principes behoud bezoeker op route
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
57
Betonpad detail
Links; Referentie beton gemaakt van gebiedseigen grond, rechts; kleur zand Soesterduinen
58
paden
Principe betonpad verhoogde rand,1- in bochten 2. dicht bij beschermde objecten, nr pompput in rand verwerkt
Princiep betonpad kruising met beheerroute, betonpad op gelijke hoogte doortrekken, beheerpad opwerken (verhogen) naar betonpad BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
59
heide openheid met randen
monumentaal beslotenheid
bos met bossages staken structuur in kanaal
heide open en beslotenheid met randen
open loofbos
Concept laag Ruimtelijke Beleving - 5 verschillende ruimtelijke belevingingen, gevormd door reliĂŤf en vegetatie.
Monumentale bomen vormen een dak boven de slenk
60
ruimteClijke beleving 4. Ruimtelijke Beleving Het verhaal van het drinkwater wordt verteld aan de hand van de route. Daarbij worden allerlei sferen doorkruist. Deze worden gevormd door de ruimtelijke beleving, reliĂŤf en vegetatie. Verschillende type slenken, met verschillende typen bos en/of onder begroeiing. Het pad kent vijf karakteristieke profielen welke zijn verbeeld in de volgende doorsneden. Hierbij zijn de ingrepen in kleur aangegeven. Onder de beelden zijn de ingrepen omschreven.
Vele smalle stammen van pionierbeplsnting met varens vormen mysterieus staken woud in de slenk BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
61
Struweel en dichte opschot van berken vormen een besloten pad
Doorsnede van de Stompert met betonpad voor enscenering van verhaal door gras en hoge monumentale bomen
62
ruimtelijke beleving
Open heide gebied met betonpad, hier is het betonpad noodzakelijk er is geen hoge vegetatie of reliĂŤf om te sturen
Doorsnede van de Stompert door gras en hoge monumentale bomen BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
63
Concept laag natuur
Concept laag programma
64
Flora en fauna, Programma 5. Flora en Fauna Er worden met de aanleg van de route ook aan de ecologische verbindingen gerealiseerd. De Heide-Corridor voor de zandsalamander en de Korstmossen. Een verbinding met het open water en het naastliggende militaire gebied waar ook vele vleermuizen verblijven. Door het ontwikkelen van zichtlijnen ontstaan er ook duidelijke vliegrouten voor de vleermuizen. Met enkele ingrepen rond de vijvers kunnen de vleermuizen deze belangrijke plekken bereiken. Het leefgebied van de das wordt in acht genomen en niet verstoord. Hierbij is het belangrijk dat er een grote afstand is van het nieuwe pad tot de burcht. De das moet vrij kunnen lopen waarbij hij niet over het betonpad moet gaan.
6. Programma De laatst laag maar niet de minst belangrijke is het programma. Door het betrekken van het Hilton is er een financiĂŤle drager voor de ontwikkeling van het gebied. Daarbij kan het Rijksmonument worden ontwikkeld en het pad worden aangelegd. Belangrijk is het thema drinkwater, dit verhaal/ deze beleving moet overal in worden doorgevoerd.
Op het hoogste punt van de route, wordt de Stompert ontwikkeld tot een ware diepte ervaring. Daar waar het drinkwater een mysterieuze beleving wordt. Een spectaculaire finale van de route. Indien mogelijk zijn vanuit hier uitwijkmogelijkheden naar andere naastgelegen wandelgebieden of kan men terug wandelen naar het startpunt.
Het rijksmonument krijgt nieuwe functies zoals een informatiepunt, kunst over drinkwater, een evenementen zaal en buitenterras, enkele overnachtingkamers en een kraanwaterbar. Hier begint en eindigt de route. Er is ruimte om de auto te parkeren bij het Hilton, er is een kiss & ride mogelijkheid voor het rijksmonument en fietsers kunnen voor de deur parkeren. Met het ontwikkelen van dit gebied ontstaat er een uitgelezen kans om hier een fietspad te realiseren dat onderdeel wordt van de doorgaande fietsroute over de heuvelrug. Het gebied binnen de hekken (huidige waterwingebied) is enkel voor natuurontwikkeling bedoeld met de wandelpaden.
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
65
uitwerking
68
Uitwerkingen Met twee deeluitwerkingen (het Pompstation en de Stompert) en een visualisatie van de route wordt het ontwerp nader uitgelicht. De twee deeluitwerkingen vragen naast de principes vanuit het concept meer detaillering. Hier zit een verbijzondering of een uitgebreider programma wat nadere uitwerking vereist. Deze zijn weergegeven met een plankaart en doorsneden.
pompstation
de route
stompert
Aanduiding locatie uitwerkingen BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
69
Impressie pompstation
70
ONTWERP POMPSTAtion Het pompstation is gericht naar de poelmanweg, het ligt beduidend lager dan de omgeving en is een kleine verrassing wanneer men het gebouw met de auto passeert. Het moment waarop het fraaie gebouw gespot kan worden is vrij kort door de kleine ruimte voor het gebouw. De eerste ingreep bestaat dan ook uit het verbreden van de ruimte voor een fraaiere presentatie richting de doorgaande route. Daarbij verdwijnt de rechte oprijlaan en ontstaat een ronde boog zodat het gebruik en de aanrijroute beter kan worden gebruikt door fietsers maar ook autos’ en kleine bussen. De grote Linden voor het gebouw mogen blijven staan indien ze hoog genoeg worden opgekroond. Onder de bomen kunnen fietsen worden geparkeerd. Aan de zuidzijde van het gebouw komt een kraanwaterbar met een buitenterras. Hier kan
als enige locatie puur Soestduins water worden gedronken. Het kleine pompkasje wat op het terrein staat is na opfrissing een mooi object om de bezoeker een klein inzicht in de technische buizenwereld van de winning te geven. Vanaf dit punt vertrekt de route richting de eerste Slenk over een betonpad als sturende lijn. Dit betonpad omhelst tevens het pompstation zodat de route zowel bij begin als einde herkenbaar is. De achterzijde van het pompstation heeft een grote open ruimte waar events kunnen worden gegeven. De buitenruimte aan de achterzijde bestaat uit verschillende getrapte pleinen van halfverharding tevens voor de grotere evenementen.
Referenties voor nadere inrichting en programma pompstation; waterbar, watermuseum, overnachten, evenementen
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
71
Ontwerp voormalig pomstation (Rijksmonument) 1:200
72
ONTWERP POMPSTATOtion
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
73
Doorsneden pompstation 1:250
Doorsneden pompstation 1:125
74
ONTWERP POMPSTATOtion
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
75
spoor
nr 37, 24 m
pb 224.657
nr 27, 46 m
nr 45, 78 m
Jaffa pomp 1938
1 maart 1883
5 m - 10 m - 15m - 20 m -25 m -30 m
betonpad betonelement zandpad
Utrecht 13 km
Overzicht ingrepen, materialen van route.
76
Route Ontwerp De route door het gebied is nauwkeurig vormgegeven. Hoe beweeg je je door het gebied, kun je het verhaal vertellen, de mooiste aspecten laten zien en niet verleid worden het pad te verlaten. Daarvoor zijn er principes bedacht die samenhangen met de concept lagen. Deze lagen komen op verschillende wijzen samen en vormen d variatie in de route. Om dit beter te kunnen uitleggen is de wandeling gevisualiseerd. Met kleine pictogrammen onderin wordt uitgelegd welke principes uit de verschillende lagen hier worden toegepast.
te vinden. Wanneer men meer wil weten over het gebied kan dit bij het Rijksmonument waar het verhaal van waterwinnen uitgebreider wordt getoond op een interactieve, kunstzinnige en museale wijze.
Op de kaart hier naast is een overzicht gemaakt met waar welke materialen worden gebruikt. In het gebied worden geen informatieborden aangebracht, maar middels inscripties op de banden zijn kleine hints
Toegang tot waterwinningsgebied door hek BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
77
Trap in slenk van beton met relicten en smalle opgaande bomen en varens.
78
In de Slenk kan men niet makkelijk van de route, hier ligt daarom een zandpad BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
79
Heldere vijver waar men vroeger drinkwater uit winde, met mozaik lijn waar de schroef het water uit de vijver pompte
80
Brede slenk met dassenburcht. Een verhoogt pad zodat de das er onderdoor kan, en voorkomt dat men de route hier verlaat BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
81
Afgraving met heide, betonpad om bezoekers te begeleiden, deze uitloper met microscoop richting het korstmos
82
Betonpad door de heide vlakte, de band langs het betonpad geeft info over de nieuwe objecten en geeft een gevoel van afstand tot het object BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
83
Zichtlijn over voormalig spoortraject van pompstation richting treinstation, de betonpad geeft info over het treinstation
84
Zichtlijn over de voormalige hoofdleiding richting de Stompert, de betonband geeft info over de bescherming afstand tot pompputten BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
85
De Stompert is misschien wel het mooiste relict van de voormalige wijze waarop vroeger water werd gewonnen. Hier werd het water verzameld op grotere hoogte en in vrij verval getransporteerd richting Utrecht. Om dit verhaal te kunnen vertellen komt de aanlooproute uit op een coupure die onder de Stompert door gaat richting de kelder. In deze donkere mysterieuze ruimte wordt de verbeelding van grondwater (diep, donker, echo, donkerblauw) beleefd. Met een kleine laag water waarbij de bodem van de kelders is bekleed met donkere mozaïek wordt de ruimte tot leven gewekt middels licht en geluid. Druppels klinker op de achtergrond en verlichten de verschillende ruimten waardoor de grootte van de ruimte langzaam wordt onthuld. Bij het verlaten van het pad ga je met een trap de Stompert uit en krult het pad naar boven zodat je op het hoogste punt komt. Op de Stompert wordt een betonplateau aangebracht tussen de ontluchtingspijpen waarin ‘Utrecht’ gegraveerd staat met een groot wiel waarmee de leiding vroeg werd opengedraaid. Hier wordt de zichtlijn richting Utrecht opengemaakt zodat deze water verbinding middels een zichtrelatie wordt ingevuld. De Stompert is door deze ingreep ook zichtbaar vanaf de doorgaande weg. Met de as richting de Stompert ontstaat ook een duidelijke ecologische verbinding.
Plankaart Ontwerp de Stompert 1:200
86
ONTWERP de Stompert
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
87
Dwarsdoorsnede nieuwe entree de Stompert, schaalloos
Dwarsdoorsnede inrichting reinwaterkelder met pad en uitkijkplateau, schaalloos
88
ONTWERP Stompert
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
89
Coupure naar kelders in de Stompert
90
dr
drup
up
drup
dru
p
dru
p
Plateau op het hoogste punt op de Stompert BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
91
Entree waterwingebied richting slenk, betonpad door hek
92
Maquette
De Stompert met uitkijkplateau en coupure
BLAUW GOUD | Het verborgen landschap van ons Nederlandse leidingwater | 13-03-2017 | Evelien De Mey
93
blauw goud