JAARGANG 192
SEPTEMBER/OKTOBER 2025
Vakblad voor het boekenvak
www.boekblad.nl
5
3
3
Kleine zelfstandige uitgevers van kinderboeken
Vrijheid, idealisme en passie als motivatie
Nieuwe uitgeverij Krummholz
‘Zonder te vechten kom je er niet tussen’
Allard Steenbergen en Erwin de Vries:
High-Tech Offset volgens
Veldhuis Media
We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten. Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.
Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.
Allard Steenbergen en Erwin de Vries (Godert Walter): ‘Waarom zouden wij een sfeer creëren als het pand die gewoon heeft?’
Colofon Boekblad is hét vakblad voor de boekenbranche. Het tijdschrift verschijnt zes keer per jaar, waarvan één keer in combinatie met Boekenpost Het laatste nieuws is te volgen via Boekblad.nl en de digitale nieuwsbrief. Boekblad is een uitgave van Stip Media, Alkmaar.
Uitgever Vincent van de Vrede.
Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Bart Janssen (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).
E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.
Medewerkers aan dit nummer Anne ter Beek, Gert De Bie, Gerben de Bruijn, Eva Cossée, Maarten Dessing, Sjoerd Hoogstins, Bart Janssen, Sandra de Jong, Seb van der Kaaden, Jesse Keff, Anne Oerlemans, Inge Roos, Mik Vaes, Brenda Vanhoutte.
Foto omslag Chris van Houts.
Nieuwe uitgeverij Krummholz
‘Zonder te vechten kom je er niet tussen’
08 Over het nieuws Gert De Bie, Anne Oerlemans, Brenda Vanhoutte
28 Lex Jansens uitgeverij Magonia bestaat tien jaar ‘Ik zorg ervoor dat boekhandels goed weten wat ik doe’
32 Goed ondernemen is leren bukken Ook zonder promotiebudget kun je ver komen
36 Boekverkoper schrijft
Gerben de Bruijn (Post Scriptum, Schiedam): Een jaar waarin veel gebeurde
37 Boekverkopers lezen Recensies Kleine zelfstandige uitgevers van kinderboeken Vrijheid, idealisme en passie als motivatie
Advertenties Vincent van de Vrede T 072-5314978 E Vincent@stipmedia.nl
Vormgeving Jan Scholtus.
Druk Veldhuis Media, Meppel.
Copyright 2025 Overname van artikelen is alleen toegestaan na overleg met de uitgever en met bronvermelding. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Meer informatie: Reprorecht.nl.
Eva Cossée over rechtenverkoop
‘Does this book travel?’
Abonnementen
Boekblad Compleet Online + magazine (print) € 179 (eerste jaar), daarna € 269. ZZP-ers € 108 (eerste jaar), daarna € 148.
Boekblad Online Online + magazine (digitaal) € 119 (eerste jaar), daarna € 209. ZZP-ers € 86.
Proefabonnement Online + magazine (digitaal) € 29,95 (Stopt na zes maanden).
Alle prijzen zijn exclusief btw. Meer informatie: www.boekblad. nl/abonneren
Opzeggingen Uw opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.
Adreswijzigingen Uw adreswijziging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.
Klantenservice
Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T 072-5314978 (di/m do 12-16 uur) E administratie@stipmedia.nl www.boekblad.nl
‘Waar censuur de kop opsteekt, loopt de democratie klappen op.’ Dat zei Michaël Stroker, directeur van het International Literature Festival Utrecht (ILFU) op boekblad.
nl ter toelichting op de aankondiging van de Lezersmars voor vrijheid en democratie, het initiatief dat op 20 september voorafgaat aan Boekfest, de aftrap voor het nieuwe boekenseizoen een dag later. De bedoeling is dat een stoet van lezers van Jaarbeursplein naar Domplein trekt, allen met het boek in de hand dat voor hen staat voor vrijheid van denken en schrijven. En lezen, zou je er aan toe kunnen voegen. Want ook die activiteit staat onder druk als boeken verboden worden en schrijvers bedreigd of vervolgd. Als de aankondigingen die lezers plaatsen op de site waar de ‘virtuele lezersmars’ groeit een goede indicatie zijn, kan het een flinke stoet worden (zie lezersmars.nl). En uit al die deelnemerskelen zal op het Domplein voorgelezen worden uit de meegevoerde boeken.
De Lezersmars, waar veel partijen uit het boekenvak zich achter hebben geschaard, vormt ook de
start van het ILFU-festival dat dit jaar als thema heeft ‘Read Dangerously’. Op 20 september start bovendien de eerste Week van het Verboden Boek, een initiatief vanuit de bibliotheekwereld, georganiseerd door Probiblio.
Is het dan zo slecht gesteld met de vrijheid van lezen en schrijven? Bij ons valt dat misschien nog mee, hoewel waakzaamheid is geboden. Maar in de VS, waar de Banned Books Week al sinds 1982 bestaat (dit jaar van 5-11 november), is de strijd van pressiegroepen tegen boeken die hen niet bevallen veel feller. En het verzet daartegen van voorvechters van het vrije woord eveneens. Ook bij ons zijn inmiddels voorbeelden gemeld van auteurs die bedreigd werden en (school)bibliotheken die onder druk stonden om boeken te verwijderen. Een statement van lezers en boekenvakkers om de ‘leesvrijheid’ te ondersteunen kan dan ook nooit te vroeg komen.
Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Vincent@stipmedia.nl
Boekenvakkers reageren op de voor hen belangrijkste en opvallendste nieuwsberichten die tot 21 juli verschenen op Boekblad.nl.
Uitgever bij de nieuwe Vlaamse coöperatieve uitgeverij Weerwoord en sinds 2009 eigenaar van boekhandel Het Voorwoord in Heist-op-denBerg.
Zeker drie VBK-auteurs stappen op vanwege eigenaar KKR
Verhalen als deze tonen aan hoe ver we als doordeweekse ondernemer of consument van de wereld van het grote geld afstaan of hoe onachtzaam we daar soms voor zijn. Ze bevestigen ons idee dat ‘de economie’ zich ver boven onze hoofden afspeelt en iets is dat we alleen maar kunnen ondergaan. De Verenigde Naties riepen 2025 uit tot jaar van de coöperatie, een ondernemingsvorm die meer aandacht verdient in tijden van doorgedreven neoliberalisme en kapitalisme. Als drager van het idee dat je door samenwerken kunt bereiken wat je als gemeenschap nodig hebt, is de coöperatie eeuwenoud. Coöperatief ondernemen legt de economische activiteit en de vruchten ervan in handen van de consument en de gemeenschap in plaats van in die van investeringsmaatschappijen of grootkapitaal. Prima plan voor een uitgeverij ook, denken we bij Weerwoord.
Nieuwe Vlaamse uitgeverij Krummholz richt zich net zo sterk op Nederland De coöperanten van Uitgeverij
Weerwoord kwamen maar net de deur uit bij de notaris waar de oprichtingsakte werd opgesteld of een andere, kersverse Vlaamse uitgeverij werd boven de doopvont gehouden. Ook Cosimo is flink actief, Het Balanseer laat regelmatig van zich horen, Horizon staat stevig in de schoenen: heerlijk hoe het roert in de Vlaamse boekenmarkt en kleinere uitgevers van zich laten horen. Er wordt met vertrouwen en visie ondernomen en naar heel de Nederlandstalige boekenmarkt gekeken. Waar het idee ook vandaan komt dat Vlamingen bij grote Nederlandse uitgevers moeten zitten of dat een Nederlandse auteur ‘te Nederlands’ is voor de Vlaamse markt, ze willen het allemaal graag ontkrachten. Ook Weerwoord richt zich tot de Nederlandse lezer: met een verleden als stagiair in woelige tijden op de redactie van de Groene Amsterdammer is mijn liefde voor Nederland nooit ver weg.
Nieuwe boekhandel in Julianadorp
Als boekhandelaar – die nu ook uitgever werd – gaat mijn hart altijd sneller slaan als ik lees over nieuwe boekhandels of boekhandels die overgenomen worden. Ook al is het economisch verre van eenvoudig, het stemt hoopvol dat er nog mensen met twee voeten vooruit in een onzekere toekomst springen omdat ze zo van boeken houden. Ook de stap naar een uitgeverij wordt bij Weerwoord uit liefde voor het boek gezet en uit een overtuiging dat
boeken en literatuur impact hebben. Boekhandels en uitgevers gaan al langer hand in hand: zonder Shakespeare & Company geen Ulysses en bij City Lights Bookstore was uitgeven, schrijven en verkopen een schone drie-eenheid voor oprichter Lawrence Ferlinghetti. Alleen de tijd die nodig is om al dat moois te combineren: daar moeten we nog een extra blik van opentrekken.
ANNE OERLEMANS
Uitgever bij Boom Juridisch. Startte onlangs een eigen literaire uitgeverij, Annex genaamd.
Wouter van Gils overleden Het bericht over het overlijden van Wouter van Gils is bij mij en de collega’s van Boom met groot verdriet ontvangen. Wouter ademde het boekenvak en was jarenlang een drijvende kracht binnen Boom, als uitgever, directeur-uitgever en later gewaardeerd editor at large . Hij bracht niet alleen zijn filosofische blik en enorme kennis mee, maar ook warmte, humor en een scherp gevoel voor kwaliteit. Zijn betrokkenheid bij het boekenvak reikte echter nog veel verder: hij was actief in tal van besturen en adviesraden en zette zich onvermoeibaar in voor het vak dat hem zo dierbaar was. Wouter stond zelf niet graag in de schijnwerpers, maar was voor velen van onschatbare waarde en een grote inspiratie voor mij persoonlijk.
Zijn overlijden laat een grote leegte achter. Ik zal hem gaan missen.
‘Aangescherpt reglement’ NS Publieksprijs moet discussie voorkomen Literaire prijzen hebben in het kader van mijn promotieonderzoek naar debuutprijzen in Nederland en de criteria die aan de toekenning daarvan ten grondslag liggen, altijd mijn speciale aandacht. In mijn onderzoek spelen prijsreglementen een belangrijke rol omdat organisatoren vaak ongemerkt via regels en voorselecties de waardering van boeken en genres en de toekenning van een prijs sturen. Het is dus goed dat er, zeker bij een prijs waarbij de economische belangen zo groot zijn, kritische reflectie blijft plaatsvinden. Ik ben heel benieuwd naar de definitie die het ingestelde selectiecomité gaat hanteren en hoe dit in de praktijk gaat uitpakken.
Wanneer een boek voor volwassenen publiceren?
‘Eigenlijk vindt iedereen dat er gewoon veel te veel uitkomt’, concludeert Rowan Koeleman na deelname aan het GAU Onboardingprogramma. Zelf nam ik deel aan de eerste lichting van dit programma en ik herken dit zeker, we roepen het allemaal al jaren. Het aanbod is breed, maar bestaat ook uit veel vergelijkbare titels. Ik begrijp de druk: meer titels is meer spreiding en daarmee mogelijk meer omzet. Tegelijk geloof ik dat juist literaire titels gebaat zijn bij rust en aandacht, bij het investeren in positionering en lezersvertrouwen. Minder dus, maar wel zorgvuldiger. Minder is niet per definitie beter, tijd en toewijding moeten het verschil maken. Met Annex wil ik ruimte maken voor boeken die blijven hangen en hun publiek niet alleen bij verschijning, maar hopelijk ook lang daarna nog zullen vinden.
BRENDA VANHOUTTE
Sinds zes jaar eigenaar van boekhandel Walry in Gent. Trad in juni aan als voorzitter van de branchevereniging Boekhandels Vlaanderen.
Meerdere winkels dicht in Vlaanderen
De vijf educatieve winkels van Acco in Vlaanderen sluiten binnenkort hun deuren. Slechts op twee locaties komen tijdelijke popupwinkels. De beslissing komt er als gevolg van het veranderende consumentengedrag, met name bij studenten. Ook Plato (Leuven) sluit zijn deuren nu het voor de 75-jarige eigenaar te zwaar is geworden om twéé winkels uit te baten. Het veranderende consumentengedrag dwingt boekhandels tot voortdurende heruitvinding. Hoe bind je klanten in een wereld die snel evolueert? En hoe innoveer je binnen een traditioneel vakgebied als de boekensector?
Voor uitgeverijen en boekhandels blijft het een uitdaging om relevant en aantrekkelijk te blijven in tijden van digitale versnelling en veranderende verwachtingen.
‘Meer evenementen en publieksgerichte initiatieven nodig’
Op 28 juni was de Dag van de Boekhandel, met auteursbezoeken, podcastopnamen in winkels en een Zomerboekenkrant. We zijn met het bestuur ongeveer een maand bezig in de nieuwe taakverdeling. Evalueren zou nog te vroeg zijn, maar een korte terugblik op deze dag waarop we onze boekhandels in de kijker hebben gezet, geeft al een positief signaal. We moeten onze werking voor de boekhandels stap voor stap blijven uitbouwen. Diverse uitgevers/distributeurs in Vlaande -
ren reageren met een uitnodiging wanneer we hen laten weten dat we onze plannen willen bespreken en dat stemt optimistisch. Dat we daarbij ook naar Nederland moeten kijken, werd de afgelopen weken nog maar eens bevestigd. Terwijl we bezig zijn onze jaarplanning verder in te vullen en onze collega’s van de uitgeverijen te contacteren, krijgen we toch regelmatig de reactie dat de uitgevers in Nederland niet goed weten waar we precies voor staan en wat we willen doen. Vlaanderen en Nederland vormen samen een klein taalgebied, op elkaar aangewezen, maar met boeiende verschillen die interesse en een inspanning vragen van beide partijen. Dat we recent een uitnodiging kregen van een uitgever om eens naar Nederland te komen, is een eerste stap. Dat we Nederlandse uitgevers op onze beurt ook uitnodigen in Vlaanderen, een tweede. Beschouw dit overigens maar als uitnodiging! De Vlaamse boekhandels staan, net als de Nederlandse collega’s, voor (andere, diverse) uitdagingen. Ondanks de verschillen hebben we elkaar nodig om deze te kunnen aanpakken.
Athenaeum|Scheltema wint Amsterdam Business Award
‘Door hun samenwerking, focus op lokale cultuur én nieuwe verdienmodellen geven ze een krachtig en vernieuwend antwoord op de uitdagingen in de retail’, aldus de jury van de Amsterdam Business Award. Ik val in herhaling, maar voor mij bevestigt dit mijn visie op het boekenvak. En dan bedoel ik niet dat meer boekhandels moeten fuseren, maar dat je de uitdagingen van de markt samen kunt aanpakken met een gedeelde visie. En dat mag beloond worden, zeker in een wereld waarvan we vaak het gevoel hebben dat die steeds scherper wordt.
NEGENTIG JAAR GODERT WALTER
1935 Oprichting boekhandel
A.G. van den Berg op de Oude Boteringestraat
1941 Overname door Godert
Walter, die in 1944 werd gefusilleerd
1954 Overname door Dick Heij
1959 Verhuizing naar huidige locatie op Oude Ebbingestraat
1977 Overname door Erik Kweksilber
2014 Overname door Allard Steenbergen en Erwin de Vries
ALLARD STEENBERGEN
1972 Geboren te Leeuwarden
1990 Parttime kassamedewerker, Scholtens Wristers
1998-2000 Teamleider, Scholtens Wristers
2000-2005 Rubrieksbeheerder, Scholtens Wristers
2005-2014 Senior verkoper en inkoper wetenschappelijke en informatieve boeken, Scholtens Wristers (later omgedoopt in Selexyz en Polare)
2014-heden Mede-eigenaar Godert Walter
ERWIN DE VRIES
1963 Geboren te Coevorden
1988 Duitse Taal- en Letterkunde, Rijksuniversiteit Groningen
1988-1994 Uiteenlopende betrekkingen, waaronder campingmedewerker in Zwitserland en taxichauffeur in Groningen
1994-1998 Diverse betrekkingen in het onderwijs
1998-heden Leraar Duits, Willem Lodewijk Gymnasium, Groningen
1998-heden Diverse functies als bureauredacteur, vertaler, auteur, eindredacteur, uitgever en bestuurder
2014-heden Mede-eigenaar Godert Walter
Een boekwinkel moet het hebben van sfeer om nieuwe lezers te trekken, vinden Allard Steenbergen en Erwin de Vries van Godert Walter. En er zijn veel nieuwe lezers nodig. ‘De zeventigplussers die gewend waren meerdere boeken per week te kopen, worden nu vervangen door een nieuw publiek dat niet hetzelfde koopniveau heeft.’
Boekhandel Godert Walter is gevestigd in volgens eigenaren Allard Steenbergen en Erwin de Vries een van de mooiste Jugendstil-panden van Groningen, dat echt niet voor niets de status van Rijksmonument heeft. Jammer alleen dat de klanten en zijzelf daar binnen niets van zagen. De glas-in-loodramen, de oude lambrisering, de glazen vide: het was allemaal verdwenen achter met name een verlaagd plafond. Het interieur wekte daarom eerder associaties met de jaren tachtig/negentig van de vorige eeuw in plaats van met Art Nouveau. Dit jaar bestaat de boekhandel negentig jaar – al heette hij bij de oprichting anders en was hij een straat verderop gevestigd (zie kader). Dat was een mooie gelegenheid om de winkel in oude staat te herstellen. Ook de oude houten vloer kon dan terugkomen. Daarvoor werd een beroep gedaan op de regeling Groot
Onderhoud en Restauratie Rijksmonumenten Groningen, maar voor de helft van het benodigde bedrag wendden Steenbergen en De Vries zich tot crowdfunding. Eventueel kon tegelijk de karakteristieke Mondriaanluifel worden vernieuwd.
Godert Walter hoopte in twee maanden 50.000 euro op te halen. Maar de betrokkenheid van klanten – en
uitgeverijen, die ruimhartig boeken beschikbaar stelden die konden dienen als tegenprestatie – bleek veel groter. Binnen een week was al de helft binnen. Uiteindelijk legden maar liefst 605 donateurs 55.375 euro neer. En Steenbergen en De Vries hoefden sowieso niet te vrezen dat ze het al benaderde bouwbedrijf, om snel te kunnen starten, zouden moeten afblazen. Dat fluisterden vermogende klanten hen wel in.
Verjongen
Waarom wilden jullie de winkel in oude staat herstellen?
Steenbergen: ‘Toen wij in 2014 de winkel overnamen van Erik Kweksilber wisten wij al dat op termijn de verlichting moest worden vervangen. Die was echt gedateerd. Maar we wilden het dan direct goed doen en alle originele details terughalen. De achterliggende gedachte is dat het noodzakelijk is om nieuwe lezers aan ons te binden. Zij willen sfeer – om het woord “beleving” te vermijden.’
Oude klanten niet?
Steenbergen: ‘Bij Godert Walter draait alles om de inhoud. Zeker bij oudere klanten. Als we vertelden
‘VASTE
KLANTEN ZIJN HET ALLERBELANGRIJKSTE VOOR HET TYPE WINKEL ALS GODERT WALTER’
dat we het verlaagde plafond eruit gingen halen, keken ze verbaasd omhoog. “O, daar heb ik nooit op gelet.” Maar dat is aan het veranderen. Nieuwe lezers willen óók een plek waar het fijn is om te zijn. Een plek met een wow-factor, waar je online een foto van kunt delen. Als we bij de tijd willen zijn, moeten we daar op inspelen.’
De Vries: ‘Godert Walter is een winkel met een hoge drempel. Door het plafond te verhogen, verlagen we de drempel. Daar komt het op neer.’
En het authentieke biedt de gewenste sfeer?
De Vries: ‘Precies. Waarom zouden wij een sfeer creeren als het pand die gewoon heeft? Toen Allard aan een klant, een restauratie-architect, vroeg om eens te kijken of de oude elementen interessant waren om voor het publiek beschikbaar te stellen, was hij direct enthousiast – al die originele details.’
Loopt het aantal vaste klanten terug?
Steenbergen: ‘Laat ik eerst zeggen dat het publiek groter is dan aanvankelijk gedacht. Bij Scholtens Wristers, waar ik altijd had gewerkt, had ik gemerkt hoe fijn veel mensen het vinden om anoniem rond te lopen. Er is maar een kleine groep die een kleine winkel waardeert. We waren aangenaam verrast hoeveel mensen hier toch kwamen – misschien omdat de beperking van een overzichtelijk aanbod óók fijn is. Onze eerste taak in 2014 was daarom: alles op alles zetten om de vaste klanten te behouden, die na 37 jaar aan nieuwe eigenaren moesten wennen. Vaste klanten zijn het allerbelangrijkste voor het type winkel als Godert Walter.’
Maar?
Steenbergen: ‘Erik gaf ons al de opdracht mee om het publiek te verjongen. Door zijn leeftijd, 72 jaar toen, lukte het hem zelf niet goed meer. Het personeelsbestand was toen ook wat ouder. Dat verjongen is nodig ook. De zeventigplussers die gewend waren meerdere boeken per week te kopen, worden nu vervangen door een nieuw publiek dat niet hetzelfde koopniveau heeft. Vooral na corona ging het hard. Wij hadden nooit retouren, we konden altijd goed inschatten wat onze winkel aan kon. Ineens hadden we wel te veel ingekocht.’
Hadden jullie in sfeer ook een achterstand opgelopen ten opzichte van bijvoorbeeld de geheel nieuwe Van der Velde op het A-Kerkhof of het knusse Riemer tweehonderd meter verderop?
De Vries: ‘Ook voor de verbouwing kon je zien dat wij de oudste zelfstandige boekhandel van Groningen waren. Die uitstraling is nu alleen versterkt. We hebben ons natuurlijk ook niet laten leiden door de concurrentie. Alle winkels hebben hun eigen publiek: mensen die het dáár het fijnst vinden. Zoals deze dat voor mij is. Ik was niet voor niets voor de overname al dertig jaar klant.’
Het gaat dus wel goed met de winkel?
Steenbergen: ‘Zeker. De omzet is behoorlijk gestegen. Door verschillende uitbreidingen vangen we de
Zangeres Dua Lipa tipte op Instagram Walter’s Bookshop aan haar volgers.
dalende omzet per klant op. Al snel na de verbouwing trokken we Eriks oude kantoor bij de winkel plus de tuin erachter. In 2022 zetten we het oude Kunst & Vliegwerk voort, dat we hebben hernoemd in Walter’s Bookshop, waar – direct naast de universiteit, in een straat met veel aanloop – bijna alleen maar Engelstalig aanbod ligt voor een jongere doelgroep, onder wie de 15.000 internationale studenten die er in Groningen in minder dan tien jaar bij zijn gekomen. Ook die winkel is bedoeld om nieuwe lezers een eigen plek te geven. Met de uitstraling en het assortiment, zoals bijzonder paperware , is ons dat gelukt, denk ik. Toen de zangeres Dua Lipa vroeg wat de mooiste indies zijn en zij van haar volgers foto’s van over de hele wereld kreeg gestuurd, koos ze Walter’s Bookshop als een van haar tien favoriete winkels. Na drie jaar draait hij break-even , terwijl we het bestand vaste klanten daar nog opbouwen.’
De omzetstijging vangt ook de kostenstijgingen op?
Steenbergen: ‘De kosten zijn momenteel de grootste uitdaging – ook voor ons. Vooral de personeelskosten. Het is noodzakelijk voor een type winkel als dit om mensen te hebben die veel lezen, iedere klantvraag kunnen beantwoorden, meedenken met het assortiment. Maar niet tegen elke prijs. Julius Roelants van de gelijknamige winkel in Nijmegen heeft daarom nu goedkoper personeel voor het inpakwerk. Misschien moeten wij daar ook naartoe als de omzetgroei afvlakt. Tegelijk vind ik het fijn dat iedereen hier alles doet. We zijn er nog niet uit hoe we dat in de toekomst doen.’
De verkoopprijzen zijn wel gestegen. Steenbergen: ‘Veel klanten accepteren inmiddels 22,50 tot 27,50 euro als normale prijs. Ik maak me alleen zorgen om de kwaliteit. Wij hebben veel liefhebbers van het mooie boek, die soms teleurgesteld zijn als ze het papier voelen of het omslag flets is. Gelukkig gaat het niet zo ver dat ze het erom laten liggen. Als een boek in NRC of de Volkskrant goed besproken is, willen ze het gewoon hebben.’
En is het een idee om je aan te sluiten bij Libris?
Steenbergen: ‘Bij Libris moet je toch een bepaalde omzet halen om de kosten ervan terug te verdienen. Die druk willen wij liever niet ervaren. We verkopen ook van veel titels één of twee exemplaren. Zoveel extra inkoopvoordeel levert het dan niet op. En als we een keer vijftig exemplaren bestellen, krijgen we evengoed hoge kortingen, omdat – naar ons idee – uitgevers het waarderen dat er zelfstandige literaire winkels blijven bestaan. Zoveel zijn er niet meer.’
Is het assortiment het geheim van het succes?
Steenbergen: ‘Ik ben heel blij met ons huidig aanbod. De onderwerpen lopen logisch in elkaar over: natuur, landschap, regio, wetenschap, architectuur. Het zijn ook categorieën voor een doelgroep die het fysieke boek nog omarmt. En we zijn erin geslaagd om mee te
‘UITGEVERS WAARDEREN HET DAT ZELFSTANDIGE LITERAIRE WINKELS BLIJVEN BESTAAN’
groeien met de veranderingen in het klantenbestand zonder concessies te hoeven doen.’
Want?
Steenbergen: ‘We hebben geen non-books, we hebben nog steeds een klein thrilleraanbod en ook het aanbod Engels dat we fors hebben uitgebreid past bij ons. Bij Walter’s Bookshop liggen weinig bestsellers, maar vooral avontuurlijker titels die een jonge doelgroep verrassen. Dat is echt onderscheidend van de Engelstalige boekhandel van Riemer daar direct tegenover. Tot afgelopen winter lag er nog ramsj, omdat Kunst & Vliegwerk ooit was opgezet door Steven Sterk, maar dat hebben we weggehaald omdat dat juist niet onderscheidend is – iedereen koopt dezelfde titels bij Tialda.’
De Vries: ‘Tegelijk hebben we van Godert Walter, dat vaak werd gezien als elitair, meer een plek voor iedereen kunnen maken. Door ook voor mensen die geen literatuur lezen, maar een fijn leesboek willen, gedoseerd een paar goede light reads neer te leggen. Maar ook door de winkel open te maken. Sinds we de tuin erbij hebben getrokken, loopt de klant niet meer een fuik in, maar kan hij zich hier rustig terugtrekken. En je kunt nu vanaf de straat helemaal door de winkel kijken door een opener etalage.’
Binnen het assortiment hebben jullie twee echte specialismen: Duits en Groningana.
De Vries: ‘We zijn de enige in Nederland die Duits doet. Laatst vroeg zelfs de Openbare Bibliotheek Amsterdam om Duitse boeken te leveren. In de
‘Een plek met een wow-factor, waar je online een foto van kunt delen.’
hoofdstad is dat dus kennelijk niet meer te krijgen. Zulke institutionele klanten zijn steeds belangrijker. Scholen ook, die klassensets aan voorgeschreven literatuur bestellen of een mediatheek willen vullen. Heel interessante omzet, omdat het geen S- of W-, maar A-titels zijn. Wij importeren die titels zelf.’
Steenbergen: ‘Ik doe de Groningana. Een erg leuke rubriek vanwege de contacten met de makers: auteurs, uitgevers, vormgevers. Door de informatie uit eerste
hand kun je er goed over vertellen. Al moet ik zeggen dat dit zo’n categorie is waarvoor het publiek opdroogt. Tien jaar geleden zetten we zo’n zeventig, tachtig exemplaren weg van boeken over de Tweede Wereldoorlog in de provincie, nu blijft dat steken op dertig. Aan de andere kant: juist door dit specialisme worden we lokaal gezien als de echte Groningse boekhandel.’
De bijbehorende webwinkels zijn neem ik aan erg belangrijk: duitseboeken.nl en groningerboeken.nl?
De Vries: ‘Inmiddels komt 25 procent van de omzet uit online. Fors, vergeleken met andere winkels, en het groeit nog. We krijgen daar bijvoorbeeld veel bestellingen voor Groningana die in eigen beheer zijn uitgegeven, omdat mensen die alleen daar kunnen vinden. Het grootste deel van mijn tijd gaat op aan
het inpakken en verzenden van boeken op de eerste verdieping. Soms voel ik me daarboven net een man met afstand tot de arbeidsmarkt.’
Dat roept toch de vraag op: waarom pakken andere winkels niet uit met franseboeken.nl, frieseboeken. nl of wat dan ook?
Steenbergen: ‘Maar je moet zo’n expertise dan echt hebben, anders kijken klanten er zo doorheen. Wij hadden een tijdje, omdat we zoveel kattenboeken hadden, als grapje kattenboekhandel.nl. Dat werkte niet, het lukte ons niet dat goed te onderhouden. Dat is anders met Duits en Groningana. Erwin werkt
nog altijd als docent Duits en kent in heel Nederland leraren, ik weet door mijn contacten vaak als eerste welke lokale titels eraan komen. Vroeger had je meer sites, zoals psychologieboeken.nl en noem maar op, omdat boekhandelaren dachten: via CB kun je alles zo dropshippen . Daar is iedereen van teruggekomen.’
Voor internet hebben jullie wel de befaamde expositieruimte van Godert Walter boven de winkel moeten opofferen.
Jullie verhuren de ruimte?
Steenbergen: ‘Juist niet! Ik zie het als een common : een ruimte voor de gemeenschap. Er moeten in de stad plekken zijn waar je terecht kunt zonder te betalen. Als groepen het fijn vinden om bij ons te zijn, is dat genoeg. Ik denk dat een moderne boekhandel daar om draait: het scheppen en bedienen van gemeenschappen. Zoals de hele wereld rond het Groninger boek een gemeenschap rond Godert Walter is. Of zoals lokale kunstenaars een gemeenschap rond Walter’s Bookshop zijn geworden nu we zijn begonnen daar hun artwork te verkopen in combinatie met exposities van hun werk. De hele binnenstad zou ervan opknappen als ook andere winkels zo zouden denken.’
Hoe bedoel je?
Steenbergen: ‘Het model van retail met grote voorraden en goedkoop personeel is kapot. Steeds meer ketens gaan failliet. Ik hoop dat al die leeggekomen panden worden opgevuld door winkels met grote kennis en kunde en sterke wortels in de eigen stad. Zoals ook in onze branche ketens als Selexyz en daarna Polare zijn verdwenen ten gunste van dat type winkels, dat meer te bieden heeft dan een transactie alleen.’
Maken jullie op die manier ook reclame voor Godert Walter?
Steenbergen: ‘We hebben de Boekentafel. Een groep klanten die altijd op zaterdagmorgen met elkaar in gesprek raakte over nieuwe boeken, bedacht op een gegeven moment: dit is zo leuk, waarom houden we er geen microfoon bij? Sindsdien filmen ze het, gewoon met een telefoon hierboven op de expeditie, en zetten ze dat op YouTube. Dat is ook zo’n gemeenschap die we de ruimte bieden, waardoor wij – langzaam steeds meer – aandacht krijgen. Zonder dat het ons geld of moeite kost. Verder doen we erg weinig aan reclame. Te weinig. De Boekentafel staat niet eens goed vermeld op onze site. Andere winkels zetten bijvoorbeeld bijzondere nieuwe titels meteen op Instagram, daar komen wij gewoon niet aan toe. We sturen zelfs de nieuwsbrief niet vaak genoeg uit.’
‘WE DOEN ERG WEINIG AAN RECLAME. TE WEINIG’
‘EEN MODERNE BOEKHANDEL DRAAIT OM HET SCHEPPEN EN BEDIENEN VAN GEMEENSCHAPPEN’
Steenbergen: ‘Al snel na de overname zelfs, toen het kantoor naar boven ging. Klanten moesten er ook via een wenteltrap naar boven. Doodeng. Het was jammer dat we daarna geen ruimte hadden om iets meer te doen dan een boekpresentatie. Gelukkig is dat teruggekomen in Walter’s Bookshop, waar we een zaaltje hebben achter de winkel. Daar hebben we inmiddels exposities georganiseerd, maar organiseren we ook leesavonden en optredens van singer/songwriters. Erwin zit er met zijn Deutsches Kino-avonden. We kwamen daar drie jaar geleden als een van de eersten met een Silent Book Club. Hij is ook te gebruiken voor ieder clubje dat maar wil.’
Jullie hebben ook niemand laten weten dat Dua Lipa jullie winkel heeft getipt – terwijl De Groene Waterman uit Antwerpen met hetzelfde nieuws alle Vlaamse media heeft gehaald. Steenbergen: ‘Om één voorbeeld te noemen. Maar het is ook een soort luxe dat we het ons kunnen veroorloven dat nog niet op te pakken.’
Godert Walter gaat wel veel naar buiten.
De Vries: ‘Steeds meer zelfs. Afgelopen jaar hebben wij de sponsoring van Studium Generale overgenomen van Van der Velde. Dat zijn meerdere lezingen van de universiteit per week, maar slechts een aantal met boekverkoop. Ook zeggen we heel vaak ja als instellingen als het Groninger Forum ons, vaak op
korte termijn, vragen omdat de optredende auteur zijn boeken daar wil hebben liggen. De helft van het publiek bestaat vaak uit onze eigen klanten. Die waarderen het je daar te zien en bij te praten. Maar de andere helft kent ons nog niet en is vaak verrast hoeveel titels wij over een bepaald onderwerp hebben. Naar buiten gaan is ook een manier van de winkel open trekken.’
Steenbergen: ‘En wij kunnen het doen omdat we zelf eigenaar zijn. Als je personeel naar al die avonden stuurt, kan het niet uit. Wel is het enorm hard werken om zo het bereik van de boekwinkel te vergroten.’
Zeker voor een uitgeverij die zich richt op jonge lezers van twintig tot veertig jaar is genoeg ruimte, vinden de initiatiefnemers van Krummholz. Eind juni presenteerde de uitgeverij de eerste aanbieding. ‘We hebben er meteen werk van gemaakt om ons zo goed mogelijk in Nederland te laten vertegenwoordigen’, zeggen oprichters Jeroen Dekker en Mark Cloostermans.
Wie nam het initiatief voor Krummholz?
Dekker: ‘Dat was ik. Ik heb een aantal ondernemingen opgezet en verkocht. Nadat ik mijn grootste onderneming in 2023 had verkocht, wilde ik graag iets met meaning doen. Dat zit bij uitstek in boeken. Boeken kunnen een verschil maken. En als uitgever, heb ik inmiddels gemerkt, kun je werkelijk een bijdrage leveren aan het ontstaan van boeken. Auteurs benaderen ons of wij hen en daarna maak je in co-creatie een eindproduct. Ik heb – als lezer – al van mijn hobby mijn werk gemaakt, maar dit voelt ook heel goed.’
En jij hebt Mark Cloostermans erbij gehaald?
Dekker: ‘Ik heb niet de specifieke kennis van de markt die een uitge -
ver nodig heeft. Omdat ik Mark via via kende, nodigde ik hem uit voor een gesprek. Hij had een tijd bij Houtekiet gewerkt. Al na twee kopjes koffie wist ik: met hem heb ik de persoonlijke klik die voor een project als dit essentieel is.’
Waarom stond jij open voor een nieuw uitgeefavontuur, Mark? Na amper een jaar bij Houtekiet ging je iets heel anders doen.
Cloostermans: ‘Het was kort maar krachtig, dat klopt. Maar ik heb daar gemerkt hoeveel plezier ik had in het begeleiden van jonge auteurs. Ik heb daar ook veel geleerd over wat wel en niet werkt. Vanaf het moment dat ik bij Houtekiet wegging, dacht ik daarom na over een nieuw project in de uitgeverij. Het aanbod van Jeroen kwam op het goede moment.’
Waarom is er ruimte voor een nieuwe uitgeverij op de Vlaamse markt?
Cloostermans: ‘Een aantal onafhankelijke uitgeverijen is recent verdwenen. Denk aan Vrijdag, of Ertsberg dat door Standaard Uitgeverij is opgeslokt. Niet voor niets hadden wij de komst van Krummholz nog niet aangekondigd of er volgde een tweede uitgeverij: Weerwoord.’
Dekker: ‘Niet alle auteurs zijn er happy mee dat hun uitgeverij opgaat in een grotere partij, waardoor ze soms niet meer weten bij wie ze eigenlijk horen. Kijk naar de onvrede binnen VBK toen auteurs erachter kwamen dat de uitgeverij eigendom was van een bepaalde
investeringsmaatschappij [het veelbesproken en bekritiseerde KKR, red.]. Dat biedt kansen aan een nieuwe uitgeverij.’
Cloostermans: ‘Daar komt bij dat veel uitgeverijen, naar mijn aanvoelen, de jongere lezer hebben opgegeven. Die zitten immers vooral op de socials . Terwijl ontlezing een feit en een uitdaging is. Daar zagen wij een gat in de markt: boeken als alternatief voor sociale media. Boeken zijn per definitie diepgravender dan de vaak onbetrouwbare informatie op sociale media. Een goede uitgeverij is een kwaliteitslabel. Dat is de ambitie: van Krummholz een huis van vertrouwen maken.’
Sinds de doorbraak van BookTok en Bookstagram, nu alweer een jaar of vijf geleden, wordt er toch juist veel voor jongeren uitgegeven?
Dekker: ‘Gelukkig zijn er inderdaad meer initiatieven. Maar er zijn er zeker nog niet genoeg. Sociale media slokken nog altijd 99 procent van de tijd van mensen op door de fast reward die zij bieden. Hen willen wij overtuigen van de slow reward van boeken.’
Zijn jullie de ideale personen om deze uitdaging aan te gaan? Jeroen is vijftig, Mark achtenveertig.
Dekker: ‘Waarom niet? Kinderboekenuitgeverijen worden toch ook niet door kinderen bestierd? Het gaat erom dat je goed weet wat er speelt bij de doelgroep en welke
trends er leven in de markt. We kijken daarom ook naar genres als dark romance en scifi , die wij niet zelf lezen maar waar wel heel grote online community’s rond zijn, terwijl je die boeken niet breed bij Standaard Boekhandel ziet liggen.’
‘Kinderboekenuitgeverijen worden toch ook niet door kinderen bestierd?’
Cloostermans: ‘Het is ook een kwestie van netwerk. Wij hebben een Raad van Advies opgesteld, waar onder andere de 25-jarige leesbevorderaar en schrijver Will-Limba Moleka in zit. Hij heeft heel goed de vinger aan de pols van wat zijn leeftijdsgenoten lezen en wat zij missen. Via de Raad van Advies hoorden we hoe groot de interesse bij deze groep is voor hallucinogenen, omwille van de positieve spirituele en psychologische impact. We hebben toen een auteur gezocht die voor ons een gids heeft geschreven, die in januari uitkomt.’
In de eerste aanbieding valt op hoe breed Krummholz de doelgroep bedient. Niet alleen healing fiction , maar ook een heruitgave van Leonardo Sciascia en een gids voor de wereld van de psychedelica.
Dekker: ‘De uitgeverij is geen hobbyproject. Een breed fonds is daar-
om noodzakelijk. Als we alleen mooie literatuur uitgeven die we zelf toevallig graag lezen, wordt Krummholz niet commercieel valabel. De bedoeling is om over drie jaar break-even te draaien. Daar hebben we een mix van fictie en non-fictie voor nodig.’
Cloostermans: ‘Om dezelfde reden wordt Krummholz vanaf het begin een uitgeverij voor Nederland en Vlaanderen. We zijn met New Book Collective in zee gegaan voor de marketing en sales in Nederland. En we hebben Nederlandse auteurs. Het eerste literaire debuut dat we dit jaar al brengen is van een Nederlandse: Carolien Frijns. En volgend jaar maart publiceren we tegelijk drie non-fictieboekjes van een Nederlands auteur in wie we veel potentie zien.’
Passen de zes aangeboden titels wel bij de beoogde doelgroep?
Cloostermans: ‘De Moorse code van Sciascia uit 1963, dat zo’n twintig jaar geleden onder een andere titel bij Serena Libri is verschenen, gaat over complottheorieën, hoaxes, fake news en verzonnen geschiedenissen. Het verhaal biedt een parallel met de manier waarop Donald Trump onwaarheden inzette om aan de macht te komen. Dat maakt de roman heel interessant voor deze tijd.’
En een boek als Wegen naar macht. Zakboekje van de politicus van de zeventiende-eeuwse kardinaal Mazarin?
Dekker: ‘Dat hebben we nagevraagd bij twintigplussers, die aan het begin van hun carrière staan. Allemaal zijn ze op zoek naar boeken over snel de top bereiken en invloed verwerven. Mazarin legt in deze klassieker, die nog nooit in het Nederlands is vertaald, uit hoe hij zijn macht en invloed inzet om zijn doelen te bereiken.’
Dus eigenlijk kan Krummholz alles uitgeven – als je het maar zó in de markt zet dat het jonge lezers aanspreekt?
Dekker: ‘Daar zit een kern van waarheid in. Toch wijzen we van alles af omdat het niet in het fonds past. Wij krijgen bijvoorbeeld veel boeken opgestuurd met verhalen over de Tweede Wereldoorlog, vaak van oudere auteurs. Ze zijn regelmatig goed geschreven en we moeten die oorlog zeker niet vergeten, maar wij denken dat jongeren liever lezen over de oorlogen in Oekraïne, Gaza of Iran. Oorlogen die dichter bij hun belevingswereld staan, omdat ze nu het nieuws beheersen. Aan de andere kant moet je als ondernemer ook niet te rigide zijn en opportuniteiten pakken als die zich voordoen. Daarom hebben we The Book. The Ultimate Guide To Rebuilding A Civilization aangekocht: een vijfhonderd pagina’s tellend populair-wetenschappelijk boek dat alle technologieën beschrijft die je nodig hebt om de samenleving na een apocalyps weer op te bouwen. De doelgroep hiervan is breder dan 20-40 jaar, maar het is een te mooi project om niet te doen.’
baar gesteld voor Krummholz. En we stoppen er ook niet onbeperkt geld in. We hoeven niet over twee jaar naast Lannoo of Prometheus te staan. We willen organisch groeien, ook omdat je aan auteurs moet bouwen. Van een eerste boek verkopen we misschien duizend exemplaren, van een tweede een paar duizend, waarna je met een derde hopelijk het grote succes boekt.’
Toch lijken jullie voor een nieuwe uitgeverij opmerkelijk veel aan marketing te doen.
Dekker: ‘We experimenteren inderdaad. Met bioscoopreclame. Met billboards van anderhalf bij drie meter. Om te kijken of dat effect heeft. Pas als de vijf billboards langs Vlaamse steenwegen voor twee titels merkbaar verschil maken, kopiëren we dat naar Nederland. Onze Vlaamse vertegenwoordiger in de boekhandel gaf ons laatst nog een veeg uit de pan: “Weten jullie wel hoeveel dat kost? Straks bestaan jullie over twee jaar niet meer!” Ik vroeg: “Ben je er niet blij mee?” Waarop hij antwoordde: “Dat wel. Maar het is zo ongebruikelijk in deze branche.” Ik denk dat we wel moeten. De boekenmarkt is een volle markt, die bovendien daalt. Zonder te vechten kom je er niet tussen.’
gesprekken met auteurs om uit te vissen wat ze nodig hebben om hen zo goed mogelijk te helpen. Wat ik ook in mijn oren geknoopt heb, is hoe moeilijk het is om de Nederlandse markt te bereiken. Zelfs voor Houtekiet, dat toch onderdeel van VBK is. Juist daarom hebben we er meteen werk van gemaakt om ons goed te laten vertegenwoordigen in Nederland en om ook daar te adverteren. Het is natuurlijk een gigantisch voordeel om vanaf nul te kunnen beginnen zonder te maken te hebben met bestaande contracten of auteurs die al hele oeuvres met zich meeslepen.’
Uitgeverij Krummholz is gevestigd in Antwerpen. Website: krummholz.be.
Hoe sterk zetten jullie in op marketing om in drie jaar break-even te draaien? Je verleden, Jeroen, suggereert dat er middelen zijn om daar flink in te investeren. Dekker: ‘Dat klopt. Maar de middelen komen niet alleen van mij, wij hebben samen geld beschik-
Cloostermans: ‘En dat is alleen nog onze offline marketing. Het zwaartepunt ligt op online. We hebben een parttime sociale media-marketeer van begin dertig aangenomen die daar meer vanaf weet dan wij en per auteur en per boek kijkt wat nodig is om de doelgroep te bereiken – hoe contradictoir het ook klinkt om een doelgroep online te benaderen als je ze juist daar vanaf wilt halen om te gaan lezen.’
Tot slot, Marc: wat heb je bij Houtekiet ‘geleerd over wat wel en niet werkt’?
Cloostermans: ‘Ik heb praktische dingen geleeerd, zoals hoe je CB-data moet lezen, of hoe je een ISBN aanvraagt. En persoonlijker dingen, zoals het voeren van
‘Krummholz’ is de benaming voor het kleine en kromme geboomte dat voorkomt bij de boomgrens in de subalpiene zone en in subarctisch gebied. Het zijn bomen en struiken die zich hebben aangepast aan de omstandigheden waarin ze moeten zien te overleven. Aan deze ‘overlevers’ wil de uitgeverij, die zichzelf typeert als ‘een nieuwe aanplant in het uitdagende landschap van het Vlaams-Nederlandse boekenvak’, zich spiegelen.
Over enkele weken brandt de Kinderboekenweek weer los. In de schaduw van de ‘grote jongens’ opereren verschillende kleine, zelfstandige kinderboekenuitgeverijen. Eenpitters vaak voor wie (veelal) idealistische motieven minstens net zo zwaar wegen als de puur commerciële. Boekblad licht er drie uit.
‘We doen vooral waar we zelf zin in hebben’
zo Wolfje kan gezien worden als het kleine broertje of zusje van Ezo Wolf, een in 2019 opgerichte zelfstandige uitgeverij met een eclectisch en eigenzinnig fonds. Volgens oprichter/uitgever Otto Wollring kan de geboorte van de aparte imprint gesitueerd worden in 2021, met
de uitgave van de jeugdklassieker Black Beauty in een bewerking van Natasza Tardio. Inmiddels zijn er onder de imprint Ezo Wolfje zo’n twintig titels verschenen (of aangekondigd voor verschijning dit jaar).
Gevraagd naar de reden om een aparte imprint in het leven te roepen zegt Wollring: ‘Het fonds voor volwassenen gaat nogal alle
kanten uit en we wilden ons voor de kinderboeken duidelijker profileren. Ik heb, na jaren werkzaam te zijn geweest als boekhandelaar, vijf jaar bij Kluitman gewerkt als marketingmanager, waardoor ik een kijkje in de keuken heb gehad en mijn affiniteit met jeugdboeken zich verder heeft ontwikkeld. Het was voor mij dus geen onlo -
gische stap om meer met kinderboeken te gaan doen. We richten ons met Ezo Wolfje op een brede leeftijdsgroep die loopt vanaf een jaar of vier tot de young adult . Zo hebben we een prentenboek met alle bekende kerstliedjes, dat het heel goed doet, en ook young adult-titels, zoals Kolos, Tsjoemai en Locked-in .’
Wollring vindt het lastig om het fonds van Ezo Wolfje verder te karakteriseren omdat het – net als het fonds voor volwassenen – gekenmerkt wordt door grote variatie. Maar er zijn toch enkele lijnen te onderscheiden. ‘Zo zijn er de heruitgaven van wereldklassiekers, zoals Robinson Crusoe , Schateiland en Black Beauty, die we in een nieuw jasje hebben gestoken. In het ene geval met tekeningen van een gerenommeerde illustrator als Charlotte Dematons, in andere gevallen kiezen we ervoor om nieuw talent een kans te geven. Marijn Huigen is daarvan een goed voorbeeld met zijn illustraties voor Schateiland , dat is hertaald door Bies van Ede en in die vorm de titel De schat op Schedeleiland heeft gekregen. Bij het uitbrengen van deze wereldklassiekers kijken we welke titels niet recent zijn verschenen maar wel interessant genoeg zijn om opnieuw uit te brengen. Het feit dat het om rechtenvrije titels gaat, speelt daarbij een zekere rol, maar het belangrijkste uitgangspunt is om (vaak nieuwe) illustratoren te vinden. Dan gaat het onder anderen om Erik Kriek, die Robinson Crusoe illustreerde en Twinkel Achterberg, die sprookjes van Oscar Wilde (in een vertaling van Gerrit Komrij) van nieuwe illustraties heeft voorzien. Hetzelfde geldt voor Ema Malyauka, die het prentenboek met kerstliedjes heeft geïllustreerd dat we eind 2023 hebben uitgebracht. Dit nieuwe illustratietalent ontdekken we vaak via Instagram.’
Andere lijnen in het fonds zijn de genoemde young adult-titels en de vorig jaar met bestsellerauteur
Chariva gestarte GRRL-lijn. Wollring: ‘Daarbinnen is eind 2024 GRRL Powergids #1 verschenen en er komen een kaartenset (Powerdeck) en een GRRL Powerjournal aan. Deze lijn wordt ondersteund door stichting Make-A-Wish Nederland, die een deel van de opbrengst krijgt.’
Het aanbod van Ezo Wolfje is dus gevarieerd. Wollring: ‘We werken bij het opbouwen van ons fonds niet vanuit een specifieke langetermijnvisie; we willen vooral boeken maken die we zelf de moeite waard vinden en werken graag met mensen die we zelf leuk én goed vinden. Dat is wel een beetje hoe het werkt bij ons: we doen vooral waar we zelf zin in hebben en dat is wat mij betreft ook het fijne van een kleine uitgeverij. Je bent flexibeler en kunt ad hoc titels en projecten oppakken zonder gestuurd te worden door directieven van hogerop. En ik denk dat je als kleine uitgeverij bij uitstek goed in staat bent om een goede relatie op te bouwen met auteurs en illustratoren, want dat is voor mij cruciaal. Als kleine uitgeverij, die niet in een of ander duur grachtenpand zit, hebben we verder het voordeel dat we weinig overhead hebben. Als wij van een bepaalde titel 2000 exemplaren verkopen, gaat de vlag uit, terwijl grotere uitgeverijen daar wellicht nog niet tevreden mee zullen zijn.’
Wollring is niet ontevreden over de verkoop van de Ezo Wolfje-titels. ‘Het verschilt wat per titel, waarbij het fonds natuurlijk met name drijft op de goedlopende titels. De start was goed met
Black Beauty, waarvan een tweede druk is verschenen en inmiddels enkele duizenden exemplaren zijn verkocht. Ook het prentenboek met kerstliedjes en het kinderboekendebuut van Henk Westbroek lopen goed. We zijn dankzij New Book Collective goed aanwezig in de boekhandel, zij zorgen ervoor dat je ook als kleine uitgeverij goed zichtbaar bent tussen de “grote jongens”. Daar begint het wel mee. Op het gebied van het kinderboek zijn er nog genoeg boekhandels die zich willen onderscheiden door goed en breed in te kopen, waardoor ook de wat kleinere uitgeverijen er prima vertegenwoordigd zijn.’
Gevraagd naar plannen voor de toekomst zegt Wollring de reeks wereldklassiekers nog verder uit te willen bouwen – ‘want daar heb ik zelf ook veel plezier in’ – en meer non-fictie te willen gaan brengen. Het fonds telt nu twee non-fictietitels: een spreekwoordenboekje met cartoons van Kees de Boer, bekend van de Moppentrommel voor de Donald Duck , en het boek Waarom je niks kan horen in de ruimte over de ruimtevaart, dat in samenwerking met Space Expo wordt uitgegeven. Wollring: ‘We blijven vertrouwen op onze eigen ideeën en creativiteit. Maar zoals gezegd er is geen duidelijk geformuleerde langetermijnstrategie. Verder is het een beetje afhankelijk van wat er op mijn pad komt, dat is de vrijheid die je hebt als kleinere uitgever.’ Website: ezowolf.nl.
‘We denken iets toe te kunnen voegen’
Parade is waarschijnlijk een van de jongste kinderboekenuitgeverijen van Nederland, maar de oprichters, Hans Ritman en Gerjan de Waard, ontbreekt het bepaald niet aan uitgeefervaring. Ze stonden jaren geleden al aan de wieg van de Schiedamse uitgeverij Scriptum, die dit jaar het veertigjarig jubileum viert. Toch besloten ze in 2023 Scriptum af te bouwen en zich met de oprichting van Parade op het voor hen nieuwe terrein van kinderboeken te begeven. Inmiddels hebben ze 26 titels uitgebracht –negen in 2023, acht in 2024. Voor 2025 staat de teller op het moment van schrijven op negen – en daar komen er in het najaar nog vijf bij. Wat bewoog hen om in een nieuw avontuur te stappen en wat zijn hun ervaringen tot dusver?
Ritman: ‘We zijn in 1985 met Scriptum begonnen als een uitgeverij van met name non-fictie, met als zwaartepunten mens & maatschappij, psychologie & gezondheid en management. Daar zijn we in 2023/2024 zo goed als mee gestopt, al verschijnen er nog wel enkele titels van auteurs van wie we in het verleden iets hebben uitgegeven. Daarnaast zijn er nog enkele goedlopende titels die voorlopig herdrukt blijven worden. Maar onze focus ligt sinds 2023 bij Parade. We hadden op een gegeven moment het idee dat we na veertig jaar non-fictie uitgeven zo’n beetje elk onderwerp al wel een keer behandeld hadden. We waren dus toe aan een frisse start en besloten een oude liefde – kinderboeken – op te pakken, iets wat we altijd al wilden doen maar waar we niet aan toegekomen waren. En dat dan onder een nieuwe imprint, zodat we niet aan het Scriptum-verleden zouden vastzitten.’
De overstap is ze goed bevallen, zeggen beiden. Belangrijk daarbij
vanaf het begin zijn de inbreng en adviezen van Marion Everink en Martine van Rooijen, die ook veel vertalingen voor hun rekening nemen.
Ritman: ‘We zijn natuurlijk toegetreden tot een wat andere tak van sport binnen het uitgeefwezen maar we voelden ons direct thuis, mede doordat we de sfeer in de wereld van de kinderboekenuitgeverijen als prettig en open ervaren.’ De Waard: ‘Dat merkten we al tijdens ons bezoek aan de afgelopen beurs van Bologna, waar we de sfeer vriendelijk en ontspannen vonden, misschien is dat wel omdat in die wereld meer vrouwen werkzaam zijn. We kregen al snel het gevoel geaccepteerd te worden, we werden met een open houding tegemoetgetreden en Parade werd gewoon gezien als een goede partij.
Onze jarenlange ervaring heeft natuurlijk geholpen om snel het vertrouwen te winnen, omdat we het klappen van de zweep wel kennen.’
Bovendien werd een van de eerste titels die ze uitbrachten, De woelige wereld van de worm van Noemi Vola, goed opgepakt door de pers en bleek mede daardoor direct een schot in de roos, met inmiddels al een vierde druk. De Waard: ‘We hebben überhaupt niet te klagen over het aantal recensies en de aandacht op kinderboekenblogs en dergelijke. En ook bij veel boekhandels doen we het goed, al is er ook een aantal dat zich nog wat afwachtend opstelt. Dat is jammer, maar we hebben er alle vertrouwen in dat we bij steeds meer boekhandels een goede plek zullen krijgen, mede dankzij de niet te onderschatten inspanningen van onze vertegenwoordiger New Book Collective.’
Over de resultaten tot nu toe zijn ze dus zeker niet ontevreden. Goedlopende titels zijn onder
meer de vier andere boeken van Noemi Vola die ze hebben uitgebracht, De Man met de Lange Benen van Benjamin Phillips en de drie titels van Peggy Nille. Ritman: ‘We hebben een aantal goedlopende titels waarop het geheel kan drijven. Volgens het principe van de interne subsidiëring kunnen we zo ook titels uitbrengen die commercieel misschien wat minder interessant zijn maar die we zelf wel de moeite waard vinden.’
Ze zijn met Parade nog enigszins zoekende, zo stellen beide uitgevers. ‘Maar wij denken wel iets toe te kunnen voegen. We selecteren met name op kwalitatieve, bijzondere illustraties, in samenhang met een goed verhaal, waarbij we een fraai vormgegeven uitvoering ook erg belangrijk vinden.’ Ook met een geëngageerde thematiek willen ze zich als uitgeverij onderscheiden. Ritman: ‘Soms vinden we pareltjes die nog niet eerder in Nederland uitgebracht zijn, zoals het oorspronkelijk in 1951 verschenen De avonturen van Cipollino van Gianni Rodari, de tot dusver enige Italiaanse winnaar van de Hans Christian Andersenprijs. Deze verrassend tijdloze Italiaanse klassieker zal dit najaar verschijnen, aansluitend bij het thema van de Kinderboekenweek. Het boek was tot onze verbazing nog nooit in het Nederlands vertaald, maar wel in twintig andere talen. Het gaat over verschillende groenten die in opstand komen tegen tirannie. Hoe actueel kun je het hebben?’
De Waard: ‘In het najaar brengen we nog een boek uit met een vergelijkbare thematiek, in de zin dat het ook gaat over macht, verzet en vrijheid: De kleine Kriekrie van de in 2012 overleden Belgische schrijver en illustrator Mario Ramos. Het is niet zo dat we voortdurend heel hard op zoek zijn naar kinderboeken met een geëngageerde
inslag, maar we vinden dergelijke titels wel extra interessant.’
Ritman: ‘Maar het moet ook niet zo zijn dat een boodschap er te dik bovenop ligt. We vinden het een toegevoegde waarde als een boek een boodschap heeft, maar het is belangrijk dat die boodschap verpakt is in humor, speels en luchtig gebracht wordt en vooral niet moralistisch.’
Gevraagd naar ambities en plannen voor de toekomst zeggen ze het aandeel oorspronkelijk Nederlandstalig werk nog uit te willen breiden. Bovendien willen ze het fonds –dat nu nog overwegend bestaat uit prentenboeken – verbreden. De Waard: ‘Ook hierin zijn we nog wat zoekende. Tot dusver hebben we (op twee titels na) vertalingen uitgebracht, met name uit Frankrijk, maar ook uit Duitsland en Italië. Taalgebieden waar nog hoogwaardige kinderboeken te vinden zijn die hier niet eerder zijn uitgebracht. Maar we willen zeker nog wat meer de kant op van de oorspronkelijke Nederlandse uitgaven.’ Ritman: ‘Langzaamaan, als we kunnen laten zien dat we al een mooi fonds hebben neergezet, zal het vertrouwen groeien dat we goed bezig zijn, waardoor het makkelijker zal worden nieuwe titels te verwerven. Bij Scriptum zijn we aanvankelijk ook begonnen met vertalingen en toen we op een gegeven moment een reeks mooie titels hadden neergezet, merkten we dat onder Nederlandse auteurs de interesse groeide om bij ons uit te geven. Ik vermoed dat het bij Parade net zo zal gaan, naarmate onze naam meer gevestigd raakt. We merken dat al aan het feit dat we in toenemende mate ongevraagd manuscripten krijgen toegestuurd. Op dit moment hebben we voldoende materiaal, dus moeten we ook manuscripten afwijzen, maar dat laat onverlet dat we graag manuscripten ontvangen.’
Website: uitgeverijparade.nl
Loes Randazzo verwierf binnen de uitgeefwereld bekendheid als de ontdekker van Geronimo Stilton voor het Nederlandse taalgebied en als vertaler van de boeken van de Italiaanse muis. In 2018 startte ze haar eigen uitgeverij Randazzo. Op het moment van het interview verblijft ze aan de voet van Mount Kenya, ten noorden van Nairobi, waar ze ongeveer de helft van het jaar woont om zich in te zetten voor haar stichting Starborn, die zich onder meer bezighoudt met leesbevordering in Kenia en het verspreiden van boeken onder scholen.
Ergens in de loop van het gesprek spreekt ze over het boekenvak als een ‘passievak’. Passie kan haar zelf in ieder geval niet ontzegd worden, want Randazzo praat vol vuur en bevlogenheid over (kinder)boeken en uitgeven. Na een lange carrière in het boekenvak lijkt ze haar geluk gevonden te hebben nu ze wat meer afstand genomen heeft van de Nederlandse uitgeefwereld. ‘Sinds enige jaren ben ik jaarlijks vijf tot zes maanden in Kenia voor mijn stichting. Ik ben daar dan ook werkzaam voor mijn uitgeverij en met vertaalwerk voor andere uitgeverijen. Dat is het voordeel als je je eigen kleine uitgeverij bestiert: je neemt je laptop mee en kunt overal aan de slag. Al ligt het tempo van boeken uitbrengen hierdoor wel wat lager omdat ik me in Kenia meer focus op de stichting. Maar ik ervaar de afwisseling als een prettige balans die me energie geeft. Het is eigenlijk organisch zo gegroeid: ik ben lang erg druk geweest met Geronimo Stilton, zowel met vertalen als met
alle andere zaken die erbij kwamen kijken qua verkoop en marketing en dergelijke. Toen Stilton een aantal jaar geleden verkocht werd aan Pelckmans heb ik mijn betrokkenheid afgebouwd en ontstond er meer ruimte. Maar de hoofdreden waarom ik met een eigen uitgeverij ben begonnen: ik ben mijn hele werkzame leven in het boekenvak gepassioneerd bezig geweest om vanuit het kind naar boeken te kijken. Maar het kwam regelmatig voor dat ik boeken ontdekte die ik de moeite waard vond en als ik daarmee dan naar een uitgever stapte, hoorde ik er vervolgens nooit meer iets over of het liep op niets uit. Daar kon ik erg slecht tegen. Toen heb ik besloten het zelf maar te gaan doen. Nu kan ik mijn eigen keuzes maken. Een van de eerste titels die ik uitbracht was Julian is een zeemeermin van Jessica Love, dat het direct erg goed deed, dus dat was een fijne bevestiging dat ik op de goede weg zat. Als ik vind dat een boek het verdient in Nederland een publiek te krijgen, kan ik daarvoor kiezen, ook als ik denk dat het niet enorme verdiensten zal genereren. Alles wat ik moet inhuren op het gebied van redactie en vormgeving en dergelijke is op freelancebasis, waardoor ik relatief weinig financieel risico loop. En alle vertalingen die ik uitbreng doe ik zelf – dat zou ik niet willen missen. Ik kan dus op basis van een heel ander verdienmodel werken dan de grote uitgeverijen. Zo lukt het me om de uitgeverij financieel goed op poten te houden.’
Randazzo heeft tot dusver ongeveer dertig titels uitgebracht, waarvan de meeste prentenboeken zijn. ‘Het aantal uitgaven wisselt per jaar, ik zit niet vast aan streefgetallen zoals bij grotere uitgeverijen;
ik kies voor boeken die ik echt zie zitten. Ik laat me bij voorkeur leiden door wat me aangeboden wordt of wat ik onder ogen krijg; een boek kan dan als het ware bezit van me nemen en dat is voor mij de prikkel om te besluiten het uit te geven. Julian is een zeemeermin heb ik alleen uit kunnen geven doordat ik een kleine uitgever ben. Een grote uitgeverij gaat naar Bologna of Frankfurt, ziet het boek daar liggen, gaat er eenmaal thuisgekomen over overleggen, krijgt nog eens materiaal opgestuurd en neemt dan pas een beslissing, terwijl ik het boek toen ik het zag du moment wilde hebben. Dat is nogal ongewoon en ik denk dat mijn enthousiaste reactie de oorspronkelijke uitgever Candlewick Press over de streep heeft getrokken. Het boek was wel aangeboden aan grotere uitgeverijen, maar zij hadden niet direct toegehapt. Voor mij was het een boek dat me bij eerste kennismaking al volledig inpakte.’
Net als voor Parade spelen ook voor Randazzo idealistische motieven een rol. ‘Idealiter zou ik allemaal titels met een boodschap willen brengen, à la Julian of Het meisje met de twee vaders of tal van andere boeken in mijn fonds. Dergelijke boeken brengen niet altijd genoeg op, maar gelukkig heb ik naast succesvolle titels als Julian ook nog de serie Hennie de heks , waar ik al heel lang bij betrokken ben vanuit mijn verleden bij uitgeverij Sjaloom. Dat is een reeks die nog altijd door blijft lopen, omdat hij het erg goed doet in de bibliotheek. Daarmee kan ik dan weer een boek financieren waar ik misschien wat minder mee verdien, maar waar ik wel blij van word omdat ik weet dat het kinderen gaat bereiken die er iets aan hebben. Bij de start van mijn uitgeverij vond ik het
belangrijk om boeken uit te geven rond het thema inclusie; dat was onder andere waarom ik Julian is een zeemeermin wilde uitgeven, dat is opgepikt door zowel het COC als de Black Lives Matter-beweging. En onlangs heb ik bijvoorbeeld Wiebelende woorden van Kate Rolfe uitgebracht, een speels boek dat voornamelijk gericht is op kinderen met dyslexie en andere neurodivergente kinderen. Het gaat mij dus om boeken die toegevoegde waarde bieden voor een kind, dat blij is zo’n boek gevonden te hebben. Wiebelende woorden kreeg bijvoorbeeld een recensie waarin geschreven werd: “Waar was dit boek twintig jaar geleden, toen ik erg met dyslexie worstelde?” Kinderen bereiken die zich door het lezen van zo’n boek eindelijk gezien en gehoord voelen, dat is wat ik beoog. Maar dan wel boeken waar de boodschap er niet op elke pagina duimendik bovenop ligt. Ik ga door met uitgeven zolang ik kan en zolang ik boeken tegenkom waarvan ik denk dat ze het verschil kunnen maken voor lezers. Ik was zelf enig kind en boeken werden, en zijn nog steeds, heel belangrijk voor me. Ze hebben voor mij persoonlijk zeker het verschil gemaakt, dat gun ik ieder kind.’
Website: uitgeverijrandazzo.nl.
Lex Jansen (Magonia):
Uitgeverij Magonia bestaat tien jaar. En al is het steeds moeilijker boeken in de winkel te krijgen, de inmiddels 71-jarige Lex Jansen werkt nog altijd graag met teksten en auteurs. Hij gaat dus met onverminderd plezier door.
Tekst Maarten Dessing
Sinds Lex Jansen – ooit leraar Frans – in de uitgeverij belandde, werkte hij altijd bij grote bedrijven. Eerst zeven jaar bij de educatieve uitgeverij ThiemeMeulenhoff, daarna twaalfeneenhalf jaar bij De Arbeiderspers. Toen hij daar eind 2013 vrijwillig vertrok tijdens een reorganisatie van moederbedrijf WPG was hij absoluut nog niet klaar met boeken
uitgeven. Maar voortaan alleen bewust kleinschalig. In tien jaar bouwde hij met Magonia een literair fonds van vrijwel uitsluitend fictie en poëzie.
Verrijkend effect
Hoe vier je het jubileum?
‘Op 7 september is er een feestelijke bijeenkomst in Theater
Schiller in Utrecht, maar eigenlijk vier ik het hele jaar door feest – met advertenties en met meer uitgaven dan ooit. Meestal publiceer ik vijf à acht boeken per jaar, dit jaar worden het er meer.’
Waren het ook tien succesvolle jaren?
‘Mijn bedrijf is in die tijd flink geëvolueerd. Toen ik vertrok bij
De Arbeiderspers was het plan om schrijfcursussen te geven en auteurs individueel te begeleiden, en het geld dat ik daarmee zou verdienen, te steken in het uitgeven van boeken. Toen ik door covid geen cursussen meer kon geven, ben ik daar helemaal mee gestopt, omdat ik uitgeven toch het leukst vind. Individuele trajecten doe ik nog wel omdat ik dan de diepte in kan, maar ook niet meer zoveel: hooguit drie à vijf per jaar.’
En dat kan omdat de boeken inmiddels genoeg opbrengen?
‘Nét. Maar ik moet erbij zeggen dat ik een ander verdienmodel heb dan een Singel Uitgeverijen.
Ik heb weinig kosten. En ik tel niet eens alle kosten mee. Ik zou eigenlijk een deel van mijn appartement aan Magonia moeten toerekenen, maar dat doe ik niet.
Ik keer mezelf ook geen salaris uit, terwijl ik er veel uur in steek. Rijk word ik er dan ook niet van. Maar het heeft wél een verrijkend effect op mijn leven: ik geef alleen de Nederlandse literatuur en poëzie uit die ik zelf verschrikkelijk mooi vind. Dat is voor mij belangrijk genoeg.’
Je hoeft ook geen rekening te houden met de marktkansen?
‘Niet echt. Bij De Arbeiderspers zou ik hebben gedacht: ik heb deze aanbieding al een historische roman, daar past geen tweede bij. Of: thrillers doen het goed, laat ik kijken wat ik op dat gebied kan. Het gaat mij altijd om de tekst zelf.
‘Ik geef alleen de Nederlandse literatuur en poëzie uit die ik zelf verschrikkelijk mooi vind. Dat is voor mij belangrijk genoeg’
‘Inkopers laten zich te veel leiden door hun laptop in plaats van door het aangeboden boek’
Want hoe gaat zoiets? Je komt in contact met iemand, die vertelt je zijn verhaal, je leest een eerste, een tweede versie, tot je op een gegeven moment een point of no return voorbij bent en alleen kunt denken: dit is zo goed, dit moet worden uitgegeven.’
Ongevraagde manuscripten
Is Magonia de opstapplaats voor debutanten geworden die je in 2015 voor ogen stond?
‘Ik heb een aantal prachtige debuten uitgegeven. Dit jaar nog Het huis van Dantès van Alex del Prado, dat ook goed is besproken. Maar ik heb gemerkt dat grotere uitgeverijen heel reluctant zijn in het aantal titels dat ze uitgeven. Magonia is daarom eerder een uitgeverij geworden voor auteurs die eerst elders zijn uitgegeven: Henry Sepers, Rob van der Linden, André Platteel, Fleur Bourgonje, Peter Drehmanns, om er een paar te noemen.’
Waarom is dat?
‘Ach, dat weet je wel. Uitgeverijen spelen op safe. Dat was in mijn tijd bij De Arbeiderspers al zo en dat is alleen maar sterker geworden. Al hoop ik dat er een tegenbeweging
op gang komt. Het aandeel van de Bestseller 60 in de totale afzet is kleiner geworden. En daar staat trouwens véél meer non-fictie in dan fictie. Hopelijk accepteren uitgeverijen daarom kleinere aantallen voor hun literaire uitgaven.’
Krijg je veel manuscripten van auteurs die eerst elders zaten?
‘Alles bij elkaar valt het eigenlijk mee hoeveel ongevraagde manuscripten ik krijg. Maar ja, daar zitten best vaak auteurs van andere uitgeverijen tussen. Toen In De Knipscheer aankondigde te stoppen, was er opeens een hele hoos verzoeken. Ik kon die moeilijk allemaal overnemen. Met het aantal titels dat ik doe, heb ik al genoeg op mijn bordje. Ik zit al vol, dat argument gebruik ik vaak – en het ís ook echt zo.’
Persoonlijk contact
Hoe vind je de marktomstandigheden in het afgelopen decennium veranderd?
‘Dé verandering is toch internet. Iedere boekhandelaar kan tegenwoordig door zijn webshop claimen dat hij alles op voorraad heeft. Iedere titel die bij CB ligt, heeft hij binnen 24 uur geleverd.
En ondertussen heeft hij het aantal titels dat daadwerkelijk in de winkel ligt, steeds kleiner laten worden. Ik weet nog dat de eigenaar van Nawijn & Polak me ooit vertelde dat er 12.000 verschillende titels lagen. Dat zijn er nu misschien 6000. Bij veel Bruna’s ligt sowieso alleen de Bestseller 60.’
Dat is bij uitstek lastig voor een uitgeverij als Magonia?
‘De meeste winkels willen titels wel in consignatie neerleggen. Maar online is voor mij steeds belangrijker geworden. Ik snap dat ook wel. Als er straks in september weer een inkoopbeurs is, gaan boekhandelaren eerst de grote uitgeverijen langs en hoor je daarna: “Een historische roman? Daar heb ik er al drie van ingekocht.” Inkopers laten zich ook te veel leiden door hun laptop in plaats van door het aangeboden boek. “De vorige keer hebben we er vijf ingekocht en drie retour gestuurd, laat nu dus maar”, zeggen ze dan.’
Hoe ga je daarmee om? Magonia heeft ook geen commissionair. ‘Niet meer, nee. Toen ik begon, zat ik bij New Book Collective, dat toen óók net was begonnen. Dat was erg leuk. Er waren acht uitge -
verijen bij aangesloten, ik had heel direct contact. Maar acht werden er twaalf, toen zestien, en inmiddels zijn het er 45 of misschien nog meer. Op een gegeven moment begon ik te merken dat mijn mails altijd op donderdagochtend werden beantwoord. Dat gaf me het gevoel dat ik een van de velen was. Toen heb ik in goed overleg besloten weg te gaan. Nu zit ik bij De Vrije Uitgevers, waar de kosten een stuk lager zijn.’
Afgezien van een brochure die vier keer per jaar naar boekhandels wordt gestuurd, biedt De Vrije Uitgevers titels alleen niet actief aan.
‘Ik ken zelf gelukkig veel boekhandelaren, ook omdat ik die ontmoet als ik Arthur [Japin, Jansens partner, red.] haal of breng van een optreden in een winkel. Ik zorg ervoor dat die goed weten wat ik doe: via mijn nieuwsbrief, maar ook door ze minstens één keer per jaar persoonlijk te mailen.’
Schipbreuk
Het heeft geen zin om meer in de sales te investeren?
‘Nee. Ik haal nooit de kosten van een bezoek aan de beurs eruit.
Maar dat geeft niet. Ik heb geen ambitie om een tweede Prometheus te worden. Het gaat mij om de boeken en de auteurs. Dáár haal ik het plezier uit. Natuurlijk moeten de boeken ook worden verkocht, maar ik ben tevreden met de manier waarop de boeken hun weg vinden naar het publiek. Soms met veel succes, soms met minder – zoals dat bij iedere uitgeverij gaat – maar gemiddeld in aantallen van 300 tot 800 stuks.’
Hoe vinden de uitgaven hun weg?
‘Ik presenteer alle boeken: in een boekhandel, theater of ander zaaltje. Daar verkoop ik er meteen 100 tot 120. Al die kopers, is de bedoeling, worden als het ware ambassadeurs van het boek. Dat werkt, merk ik aan de cijfers. Ik heb meestal niet, zoals in de uitgeverij gewoon is, een eerste explosie waarna de verkoop een maand of drie doorloopt en dan stilvalt. Het gaat geleidelijker, maar loopt vaak wel langer door. Een voorbeeld is de roman Zeetijd van Jan van Ommen uit 2019, waarin hij zijn ervaringen tijdens een schipbreuk heeft verwerkt. Langer dan 48 uur lag hij in het water. Omdat dat onderwerp intrigeert en mensen erop af blijven komen, heb ik het uiteindelijk twee keer kunnen herdrukken en er ook een e-boek van kunnen maken.’
Hoe lang ga je nog door met de uitgeverij?
‘Toen ik op mijn zestigste begon, was het plan: minimaal vijftien jaar. Daarvan zijn er nog vijf over. Ik dacht: dat helpt om duidelijke afspraken te maken met auteurs, die bijvoorbeeld weten hoe lang ik hun werk leverbaar kan houden. Maar inmiddels ben ik van dat idee afgestapt. Ik kan morgen net zo goed dood neervallen en dan houdt Magonia óók per direct op. Ik ga daarom net zo lang door als ik het leuk vind. Dat is op dit moment absoluut het geval.’
Website: magonia.nl.
koopt 44 procent van de lezers hun boeken online en leest ongeveer 45 procent van de lezers zowel een papieren boek als een e-book. Als je stilstaat, word je vroeg of laat ingehaald, en worden je omzet en winst elk jaar minder. Geen goed ondernemerschap, lijkt me.
Een van de vier P’s van de marketingmix wordt volgens Seb van der Kaaden, uitgever van Personalia in Leens en maker van de podcast Gek op Boeken, vaak verwaarloosd door zelfstandige (kleine) boekhandels en uitgevers: promotie. Een uitdagende aansporing om dat te veranderen.
Tekst Seb van der Kaaden Beeld Pieter Hogenbirk
Voor onze podcast Gek op Boeken spreken we veel mensen in het boekenvak en dan hoor je vaak terugkerende stokpaardjes. Zoals: ‘Waarom krijgen de groten altijd alle aandacht en wij niet?’ Zonder gezicht kun je niet gezien worden en als je niet gezien wordt, mis je klanten. Maar hoe moet je als boekhandelaar of als uitgever strijden tegen de enorme marketingbudgetten van de Bol.coms van deze wereld om wél gezien te worden? Het antwoord is simpel: leren bukken, want het geld ligt op straat.
Te lui of te laf
product (boeken en bladen), prijs (vaste boekenprijs, dus weinig ruimte om je te onderscheiden), plaats (online of via een fysieke winkel).
Durven investeren
Met de podcast Gek op Boeken proberen wij uiteraard ook op te vallen, want wij willen niet alleen gezien worden, maar vooral ook gehoord door zoveel mogelijk boekenliefhebbers! We hebben een paar duizend luisteraars, maar ons streven is het tienvoudige. Dit doen we door anders te zijn en als we dit tegen de lat van de 4 P’s houden, ziet dat er zo uit:
- Ten slotte P4, Promotie. Mijn persoonlijke favoriet, omdat je hier écht het verschil kunt maken! Inkomsten hebben we niet, dus 10 procent van nul euro is… nul euro marketingbudget. Hoe krijgen we dan wel aandacht? Door niet lui te zijn en te durven investeren. Zo hebben we bekende Nederlanders gevraagd om mee te werken, bijvoorbeeld Royce de Vries als gast en Maarten van Rossem als vaste uitsmijter in onze podcast. Dit is gelukt en beiden zorgen voor veel extra luisteraars. Ook samenwerkingen zoals die met het CPNB en de Deventer Boekenmarkt zorgden voor veel meer bekendheid. Zoals ook het schrijven van dit artikel zorgt voor nog meer luisteraars.
Winst!
Grotere bedrijven snappen dit ‘spel’ vaak gewoon veel beter. Zij reserveren doorgaans 10 procent van hun bruto jaaromzet om hun promotiepotje te vullen. Vergelijken we dit met de vele zelfstandige boekhandelaren en uitgevers – waarvan het merendeel bestaat uit eenmansbedrijven – dan is dit percentage vaak niet 10 procent, maar 0 procent! Kortom: promotie wordt veelal compleet vergeten. En laat promotie nou een essentieel onderdeel zijn van de 4 P’s in de zogenoemde marketingmix om je doelstellingen te bereiken, waaronder het vergroten van je winst en omzet. De andere drie P’s zijn:
Los van welke producten je aanbiedt en op welke plaats heb je dus nog de P van promotie om je in de kijker van de potentiële klant te spelen. Maar waarom doen veel boekhandelaren en uitgevers hier nagenoeg niets mee? Vaak krijg ik als antwoord: geen tijd en geen geld. Dit is natuurlijk onzin en áls dit echt zo is, dan kun je maar beter stoppen met je handel. Het eerlijke antwoord is vaak gewoon te pijnlijk: je bent te lui of te laf. Harde woorden wellicht, maar ik mag het zeggen, want ook ik ben soms te lui en te laf. Gelukkig heb ik een dierbare omgeving die mij dan een schop onder de kont geeft. Bij een groot bedrijf is dit je manager, maar als je zelf de baas bent … moet je jezelf een schop (laten) geven.
wie zegt mij dan dat ik dit geld terugverdien? Of als ik een schrijver uitnodig voor een signeersessie, verkoop ik dan wel voldoende boeken? En als ik mee doe aan een interview voor een krant, radio, televisie, of nog erger, een podcast, wie garandeert mij dan dat ik niet de verkeerde dingen zeg en misschien zelfs wel wordt gecanceld ? Niemand! Hiervoor heb je dus LEF nodig. Laat dit nou juist de kern van goed ondernemerschap zijn: het durven nemen van risico’s. Dit uiteraard naast het zien van kansen en waarde weten toe te voegen aan een product of dienst voor jezelf en anderen.
‘Boekhandelaren en uitgevers zijn soms gewoon te lui of te laf’
Lef
Als je niets doet gebeurt er ook niets – dat is mijn stokpaardje. Maar stel, ik investeer geld in een flyer of een leuke boekenlegger,
En dan heb je natuurlijk nog de categorie luie ondernemer: ‘Ik doe het al jaren zo en dat gaat toch prima?!’ Dat kan, maar vaak is dit gewoon een teken van luiheid. Want de wereld staat niet stil. In Nederland werd het internet geïntroduceerd in 1988, daarvoor hadden boekhandelaren nog weinig last van online webshops en waren e-books voor uitgevers nog een fantasie. De eerste commerciële e-readers kwamen pas eind jaren negentig. Volgens onderzoek van Stichting Lezen uit 2024
- P1, Product. Onze podcast is anders dan de andere boekenpodcasts, die vrijwel allemaal gaan over het recenseren van boeken. Gek op Boeken richt zich op alles rondom het boek, behalve op het recenseren van boeken. Wij nemen de luisteraars bijvoorbeeld mee naar het Boekenbal (welke auteurs spraken we daar en wie was daar niet blij mee?), de Drukkunstbeurs (waarom een drukpers in de slaapkamer?) en DRUK, de beurs voor kleine uitgevers (wie gaf het boek uit van Sinead O’Connor?). En naar uitgevers (waarom flopte het boek van Dennis Schouten?), antiquariaten (leuk, live onderhandelen met de verkoper!) en boekwinkels (hoe klantvriendelijk zijn die eigenlijk?) en vormgevers (waarom bijna onzichtbare noten bij het Boekenweekessay van Paulien Cornelisse?).
- P2, Prijs. Onze podcast is onafhankelijk én gratis. Maar mocht je ons willen sponsoren, dat kan natuurlijk altijd;-). Stuur een email naar info@gekopboeken.nl.
- P3, Plaats. We hebben een eigen site (gekopboeken.nl) en zijn verder te vinden bij alle bekende podcast-kanalen, zoals Sportify en Apple Podcast.
Wat levert de podcast Gek op Boeken ons naast luisteraars en plezier nog meer op? U raadt het al: promotie! Voor mij als uitgever levert dit meer bekendheid op voor mijn bladen (StripGlossy en Jump) en boeken (zojuist is Bartje – de graphic novel verschenen, een echte aanrader!).
Voor podcast-collega Jan Willem Winter levert dit extra camera- en podcastklussen op.
Conclusie: durf te investeren in promotie! Ook zonder budget kun je heel ver komen, maar je moet willen ‘bukken’. Organiseer die signeersessie en workshop, maak een indrukwekkende etalage, schrijf een column, maak een podcast, of doe nog gekker, stuur ons een bericht en wie weet bent u binnenkort te gast in de podcast Gek op Boeken!
Knip dit plaatje uit en voilà, u heeft een gratis boekenlegger!
Eva Cossée is mede-directeur van Uitgeverij Cossee en publisher bij Cossee International Agency (CIA). www.cossee.com/foreignrights.
Tekst Eva Cossée
‘But it’s a real outdoor novel’, zei de Australische uitgever van Gerbrand Bakkers debuut Boven is het stil tegen mij. Ik dacht dat de typisch Noord-Nederlandse plattelandssetting van Bakkers debuut niet over te dragen was naar het buitenland. Daar zat ik geweldig naast. ‘We’re all farmers’ children here’, zei de Deense uitgever die het boek op de markt bracht. ‘Homosexuality is a difficult subject in our country’, zei de Turkse uitgever, die inmiddels alle romans van Gerbrand Bakker succesvol heeft gepubliceerd. Boven is het stil is nog steeds wereldwijd één van de meest vertaalde Nederlandse romans. Binnenkort gaan we weer naar de Buchmesse in Frankfurt en zullen we met CIA (Cossee International Agency) veel gesprekken voeren om onze boeken onder de aandacht te brengen van de buitenlandse collega’s. In de afgelopen jaren heb ik geleerd, dat hoe goed je ook denkt de buitenlandse markt te doorgronden en hoe goed je meent je gesprekspartner te kennen, je toch steeds weer wordt verrast. Dat maakt het werk van de rechtenverkoper ongelooflijk leuk en inspirerend. Allereerst moet je op de hoogte blijven van wat er in jouw eigen land wordt uitgegeven en moet je je afvragen of je er een markt voor ziet. ‘Does this book travel’, is de geijkte vraag. Bij CIA vertegenwoordigen we geselecteerde auteurs van Das Mag, Pluim, Van Oorschot, Koppernik en uiteraard van Cossee zelf. ‘The best of independent literary publishing from Amsterdam’ is onze slogan. Bij ieder boek dat wij gelezen hebben en opnemen in onze catalogi hebben we wel al een paar buitenlandse uitgevers op het oog. Soms is een vliegende start in het buitenland, zoals Lize Spit met een Noors pre-emptive offer voor haar debuutroman Het smelt , net zo min voorspelbaar als bij het debuut van Gerbrand Bakker. En soms denk je zeker te weten van een boek een succes te kunnen maken zoals bij het debuut De geschiedenis van mijn seksualiteit van Tobi Lakmaker. De buitenlandse vertalingen van het werk van onder anderen Eva Meijer, Marjolijn van Heemstra, Jente Posthuma, Michel Krielaars en Donald Niedekker waren wel ingecalculeerd.
Ook Nederlandse klassiekers kunnen het onverwacht goed doen in het buitenland. De korte en indringende roman Val, bom van Gerrit Kouwenaar uit 1950 die we bij Cossee in 2023 opnieuw uitbrachten, is totaal genegeerd door de Nederlandse pers, terwijl we toch in dat jaar de honderdste geboortedag van de auteur herdachten. Er verschenen echter inmiddels Duitse, Engelse, Franse, Italiaanse, Spaanse en Portugese edities van de roman. Niet te onderschatten is hierbij de rol van het Nederlands en het Vlaams Letterenfonds, die ruimhartig vertalingen van hedendaagse en klassieke romans ondersteunen. En ook zelf actief op de diverse internationale beurzen in gesprek gaan met geïnteresseerde redacteuren en die met fellowships naar Nederland haalt. Onze literatuur heeft ook dankzij hun inspanningen een goede naam in het buitenland.
Cossee International Agency heeft er alvast weer heel veel zin in om dit najaar naar de Göteborg Bookfair te gaan (25-28 september) en naar de Frankfurter Buchmesse (15-19 oktober). Verder zwermen we uit naar diverse fellowships om ons internationale netwerk te onderhouden en te vergroten. Juist het verkopen van rechten blijft mensenwerk. Wij bouwen aan duurzame relaties en geloven heilig in ons adagium ‘Het moet wel leuk blijven’. En dat is het!
Gerben de Bruijn van boekhandel Post Scriptum in Schiedam werd een jaar geleden verkozen tot Boekverkoper van het Jaar. Bij zijn aftreden kijkt hij terug op wat deze titel hem gebracht heeft.
Ongeveer een jaar geleden stond ik vol trots op het podium tijdens de Beste Boeken Live om daar de hand van Frank Nellen te schudden, die net bekend had gemaakt dat ik Boekverkoper van het Jaar 2024/2025 was geworden. Sindsdien is mij vaak gevraagd wat dit mij nu heeft opgeleverd. Daar kon ik wel antwoord op geven, maar gaandeweg het jaar werd dit lijstje steeds langer.
Het begon natuurlijk met alle aandacht rond de bekroning. Kranten,
plaatselijke televisie, de burgemeester, iedereen wilde even samen met mij in het zonnetje staan. Van deze aandacht kwam aanloop in de winkel. Al die lieve klanten die het hele traject met ons hadden meegeleefd, kwamen het feestje met ons meevieren en namen, omdat ze er toch waren, maar gelijk een boek mee. Ze hadden toch een lege tas, want ze kwamen vaak wijn, chocolade, bloemen of een ander cadeau brengen. En elke keer hadden we weer een mooi gesprek
lingen op. Soms krijg je vragen die je alleen maar veel tijd kosten en weinig opleveren. Je weet het echter nooit: ingaan op rare verzoeken heeft mij ook veel mooie dingen gebracht!
Maar een ding zal mij zeker bijblijven van dit jaar en dat is hoe mooi, liefdevol en betrokken ons vak is. Een vak waar ik het afgelopen jaar nog meer kanten van heb gezien. Natuurlijk was de trip naar Riga op uitnodiging van de KBb een hoogtepunt. Daar ontmoette ik betrokken collega’s uit binnen- en buitenland en raakte ik vol plannen voor de volgende jaren.
Maar ook in Nederland had ik mooie gesprekken, over hokjesdenken bijvoorbeeld, op uitnodiging van stichting Elspeet. Ik ging naar het Boekenbal en de uitreiking van de Libris Literatuur Prijs (als eerste en trotse Blz.-ondernemer) We voerden actie tegen de onbegrijpelijke BTW-verhoging, in de winkel en een ochtend in Den Haag. En ik sprak elke maand met Maarten Dessing over de ontwikkelingen in het vak voor de website van Boekblad . Het was een jaar waarin veel gebeurde, maar dat is schering en inslag sinds we de winkel in 2019 overnamen. Nooit een rustig jaar gehad.
Jesse Keff van Athenaeum|Scheltema (Amsterdam):
Wanneer een van de meest interessante schrijvers met een nieuwe roman komt ga ik altijd wat meer rechtop zitten. ‘Is de nieuwe Auke Hulst weer zo goed?’ Het antwoord is volmondig: ja!
Anne ter Beek van INDEX Poetry Books (Leiden):
over de winkel, over hoe goed wij het doen en over hoeveel fijne klanten we hebben. Deze gesprekken blijven zich voortzetten. Nog steeds komen mensen mij feliciteren, alsof ik het net gehoord heb. Nog steeds reageer ik net zo enthousiast als bij de eerste klant.
Een van de grootste voordelen van de titel is dat er eerder aan je gedacht wordt als partijen iemand zoeken als ze iets met boeken willen. Soms is dat heel fijn en levert het mooie bestel -
Ga ik dit alles missen? Natuurlijk. Maar ik weet zeker dat er ook weer heel veel andere zaken op mijn pad komen. En komend jaar bestaat de winkel 25 jaar onder de naam Post Scriptum. Ook dat moet gevierd worden. Ik ben benieuwd welke ontmoetingen dat op gaat leveren. Misschien komt er ook wat tijd vrij nu. Want ik had nog meer plannen. Al die boekhandelsbezoeken die ik mij voorgenomen had, moet ik na mijn ‘regeerperiode’ afleggen. Ook heb ik mijzelf niet als ambassadeur voor Nederlandse debutanten kunnen opwerpen, zoals ik van plan was. Misschien iets voor later! Op het moment van schrijven is mijn opvolger nog niet bekendgemaakt, maar zijn we er als jury wel uit. Ik wens haar net zo’n mooi jaar toe als ik heb gehad, vol inspiratie en mooie ontmoetingen. Je bent Boekverkoper van het Jaar voor het leven!
Als Jacob Vos de kans krijgt om zich eindelijk te ontworstelen aan zijn arme komaf grijpt hij die met beide handen aan, maar reikt hij niet te hoog? In een virtuoze stijl met prachtige taalvondsten en met een scala aan locaties komen thema’s als ontworstelen aan je afkomst, ambitie en moed (of het ontbreken daaraan) samen tot een geweldige leeservaring.
Na het dichtslaan van Tandenjager kun je niet anders dan verzuchten: wat kan deze schrijver eigenlijk niet? Toekomstromans, reisverhalen, jeugdherinneringen en nu een historisch epos, Auke Hulst stelt nooit teleur. Het moet gek lopen als Tandenjager geen literaire prijs in de wacht sleept.
In Hazenklop toont Hanneke van Eijken ons onversneden de levenskracht van de natuurlijke wereld om ons heen. Geen lieflijke idylle, maar woedende golven en slagregens. In een intense verkenning laat ze ons de wereld zien waar we onderdeel van zijn, maar waarvan we vervreemd zijn geraakt: ‘je hand op mijn rug is een blad dat aan een stam groeit/ op zoek naar vrijheid en licht/ nog verbonden door zuurstof en wortels’.
De dichter legt trefzeker het schrijnende conflict tussen mens en natuur bloot. Bijvoorbeeld in het prachtige ‘Noordkromp’, over een weekdier dat 507 jaar ongestoord in de zee leefde, tot het tijdens onderzoek in mensenhanden stierf. Dit klinkt allemaal wat naargeestig, maar levert bijzonder krachtige en indrukwekkende poëzie op. Deze bundel doet pijn zoals alleen goede poëzie dat kan. Hazenklop raakt aan de kern, en neemt ons mee terug naar onze oorsprong, naar het dier in ons.
TANDENJAGER
AUKE HULST (AMBO|ANTHOS, € 26,99)
HAZENKLOP
HANNEKE VAN EIJKEN
(VAN OORSCHOT, € 22,50)
Sjoerd Hoogstins van boekhandel Hoogstins (Amsterdam):
Van Europa’s grootste speeltuin tot een boekhandel, er is veel vernoemd naar Carl Linnaeus. Of dat wel zo terecht is, lees je in Al wat leeft Niet alleen Linnaeus, maar ook zijn Franse tegenhanger Georges-Louis Leclerc de Buffon komt uitgebreid aan bod in dit boek. Deze man is het lezen van de dikke hardback helemaal waard. Je vraagt je bij elk hoofdstuk af waarom hij niet in je biologie- of geschiedenisboek genoemd werd. In het laatste deel gaat het vooral over hoe in de negentiende eeuw op de ontdekkingen van beiden gereageerd werd. Volgens een schrijver liep de wetenschap vijftig jaar achter door het afserveren van Buffon. Een machtig interessant boek, waar geen biologische voorkennis voor nodig is. Ook is het verhalend genoeg geschreven om lekker weg te lezen. Een aanrader dus, die je nieuwsgierig maakt naar welke wetenschappers nog net zo onderbelicht zijn.
Mik Vaes van boekhandel
Savannah Bay (Utrecht):
Veel journalisten en media zeggen onafhankelijk en neutraal te zijn of daar op zijn minst naar te streven en ze zien dat als iets goeds. Geerdink stelt dat dat ten eerste niet mogelijk en ten tweede niet wenselijk is, dat het zelfs niet de taak van de journalist is. Zogenaamd onafhankelijk zijn kan alleen als je deel van de macht bent, als je niet in een minderwaardige positie zit. Door vanuit een ander, minder belangrijk geacht, standpunt te kijken, blijkt er van alles niet te kloppen. Daar verslag van doen maakt je juist journalist. Door dingen aan de kaak te stellen ben je blijkbaar activist. Die dingen gaan prima samen, moeten juist samengaan. Als iemand uit een minderheid komt en daarover spreekt krijgt diegene al gauw het verwijt partijdig te zijn. Terwijl je nooit hoort dat een witte man bevooroordeeld is als hij over of vanuit de positie van witte mannen schrijft.
Sandra de Jong van boekhandel Novita (Bennekom):
Na het verlies van haar moeder fietst Steenbeek vanaf Rome heel Italië door naar Mycene in Griekenland. Totale afstand 1800 kilometer, waarvan 15.500 meter klimmen. Wat in eerste instantie een fysiek avontuur was, werd ook een emotionele en spirituele reis. Een ware pelgrimstocht, soms zelfs midden in de nacht. Dit boek heeft alles: geschiedenis, mythische plekken en personages, avontuur, rouwverwerking en een nieuw begin. Plus veel prachtige foto’s, gemaakt door reisgenoot Art. Een ietwat eigenwijze reisgenoot die vooral zijn eigen gang gaat, maar toch ook een grote steun blijkt te zijn en met wie Steenbeek een hechte band heeft. De achtergrond van Arts gedrag geeft een extra laagje aan het boek. Ieder heeft zijn eigen rugzakje en dat werkt ook door in deze prachtige en soms moeilijke reis. Hoewel mijn voorkeur uitgaat naar wandelen, vind ik ook het reizen per fiets nog steeds aantrekkelijk. Ik heb dan ook al lezend een fantastische reis gemaakt.
AL WAT LEEFT
JASON ROBERTS
(HOLLANDS DIEP, € 39,99)
ALLE JOURNALISTIEK IS ACTIVISME
FRÉDERIKE GEERDINK
(DE BEZIGE BIJ, € 17,99)
OVER ANTIEKE WEGEN
ROSITA STEENBEEK (PROMETHEUS, € 27,50)
Inge Roos van kinderboekhandel In de wolken (Voorburg): Schwabs allermooiste boek vind ik het magistrale Het onzichtbare leven van Addie LaRue maar ook van dit boek heb ik weer genoten. Deze auteur schrijft onwaarschijnlijk goede fantasy in originele settings. Het verhaal beweegt heen en weer tussen Boston in 2019 en Londen in 1827. In Boston neemt de 18-jarige Alice een mysterieuze vrouw mee naar huis en wordt de volgende dag wakker zonder hartslag en met onverzadigbare honger. In Londen ontmoet Charlotte de jonge weduwe Sabine. Hun hechte vriendschap is voor Charlotte het begin van een oneindig, onstuimig liefdesleven. De verhalen van deze vrouwen lopen door hun onsterfelijkheid door elkaar heen en zo beweeg je je als lezer in verschillende eeuwen. In zo’n 600 pagina’s componeert Schwab als geen ander een gelaagd verhaal over licht & duisternis, liefde & obsessie, eenzaamheid & menselijkheid. De limited edition is met onder meer een bedrukt boekblok fantastisch vormgegeven. Ik zet hem dan ook met liefde achterstevoren in mijn boekenkast!
BEGRAAF MIJN BOTTEN IN DE NACHTELIJKE GROND
V.E. SCHWAB (DE BOEKERIJ, € 26,99)
Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend
nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank. Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief. Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95 . Stopt automatisch.
