verkkunnáttu í smjörgerð Stofnað til Mjólkurskólans á Hvanneyri –

Alþingi samþykkir smjörverðlaun og vill efla verkkunnáttu í smjörgerð

Ýmislegt varð til þess að losa um steinana og víkur nú sögunni aftur til sumarsins 1899. Það sumar reyndist landsmönnum erfitt. Var þó ekki á bætandi um árferði til landsins. Heyskapur gekk seint í flestum sveitum sakir votviðra. Umræðan um íslenska smjörið og möguleikana, sem í útflutningi þess kunnu að liggja, hefur sýnilega verið orðin töluverð sumarið 1899 því hún barst inn á Alþingi með býsna mótuðum hætti. Þar flutti nefnilega þingmaður Dalamanna, séra Jens Pálsson prestur í Görðum, frumvarp til laga um „verðlaun fyrir sölu á útfluttu íslenzku smjöri“,40 sennilega efldur af áðurnefndri grein Sigurðar ráðunauts, því í framsöguræðu sinni sagði sr. Jens m.a.:

Eins og kunnugt er, hefir ull fallið í verði í útlöndum á síðari árum, sauðfé sömuleiðis, og eru engin sýnileg ráð til að

bæta úr þessu. Aftur á móti hefir verið reynt – og heiður og þökk þeim, er gjörðu þá tilraun – að selja íslenzkt smjör til útlanda, og hefir sú tilraun lukkast vel. Ekki alls fyrir löngu hefir verið bent á það í góðri ritgjörð, að hér væri kannske vegur til að skapa landinu markað, sem gæti auðgað það að peningum … Eg álít rétt, að landssjóður leggi fram fé, til að efla og bæta smjörverkun í landinu og hvetja menn til að koma þessari vöru á útlenda markaði. Fyrsta skilyrðið er að verka vöruna vel og koma henni þangað, sem hún verður séð, dæmd og keypt … Eg vil ekki auka landssjóði kostnað með því að setja upp smjörrannsóknastofnun, heldur að eins hvetja einstaklingana til að vanda vöruna sem mest.41

Þingið kaus nefnd til þess að íhuga frumvarpið. Í nefndinni áttu sæti, auk flutningsmanns, þeir Pétur Jónsson á Gautlöndum, þingmaður Suður-Þingeyinga, og Sighvatur Árnason fyrsti þingmaður Rangæinga. Nefndin gerði nokkrar breytingar á frumvarpinu sem Alþingi samþykkti síðan samhljóða. Lögin staðfesti Kristján konungur níundi síðan á Marteinsmessu um haustið.

Hin nýju lög kváðu á um að hver sá, er flytti út í einu lagi til sölu erlendis 300 pund eða meira af íslensku smjöri, og fengi þar hærra verð en sem næmi 75 aurum fyrir danskt pund, ætti rétt til verðlauna úr landssjóði. Skyldu verðlaunin fara eftir markaðsverði smjörsins og nema jafnmiklu og söluverð hvers punds af smjöri færi yfir 75 aura.42 Hugmyndina skýrðu þingmenn svo: „Setjum svo, að út væru flutt 50,000 pund, sem seldust á 85 aura,

og fengjust verðlaun fyrir, 10 aurar fyrir hvert pund, þá væri sú upphæð, sem landssjóður þyrfti að borga í verðlaun, 5,000 krónur.“43 Þarna komu til einar fyrstu útflutningsbætur á búvörur í íslensku hagsögunni; skynsamlega ígrundaðar að því leyti að þær fólu í sér sterkan gæðahvata – en ekki aðeins magnörva. Með magnlágmarki til verðlauna, 300 pundum smörs, vildi þingið hvetja til samvinnu um smjörútflutninginn.

En Alþingi tók fleiri mál til meðferðar er tengdust því sem nýjast var í landbúnaðinum. Við meðferð þingsins á frumvarpi til fjárlaga fyrir árin 1900 og 1901 kom erindi frá landbúnaðarnefnd neðri deildar þar sem óskað var eftir því að veitt væri fé „til að fá danskan mann, er kunni vel að mjólkurmeðferð, til að koma mönnum á lag með og kenna fullkomna aðferð við smjör- og ostagerð, á einhverjum hentugum stað, helzt við Hvanneyrarskóla.“44 Lagði nefndin til að stjórn Búnaðarfélagsins hefði framkvæmd málsins með höndum. Málið var rætt allmikið í þinginu, einkum í tengslum við lánveitingu til mjólkurbúa sem þá var áhugi á að stofna. Athyglisvert er það sjónarmið sem þingmenn bentu á að rétt væri að sjá hver árangur yrði af mjólkurmeðferðarkennslunni áður en farið yrði að veita miklu fé til stofnunar mjólkurbúanna.45 Niðurstaða Alþingis varð sú að veita kr. 2000 styrk hvort árið 1900 og 1901 til kennslu í mjólkurmeðferð. Styrkurinn var veittur Búnaðarfélagi Íslands sem var að taka við hlutverki Búnaðarfélags Suðuramtsins:

Á fyrstu árum Mjólkurskólans voru skilvindur að ryðja sér til rúms hérlendis. Um ýmsar tegundir þeirra var að velja og í búnaðarblaðinu Frey fór töluvert fyrir auglýsingum um þær, m.a. Alfa Laval.

… með því skilyrði, að félagið útvegi mann frá Danmörku, er hafi fullkomna kunnáttu og góða æfingu í mjólkurmeðferð samkvæmt því, sem gerist á góðum mjólkursamlagsbúum í Danmörku. Maður þessi sé ráðinn til 2 eða 4 ára, til þess að kenna á góðu mjólkurbúi í landinu, helzt á Hvanneyrarskóla, tilbúning osta og smjörs með þeim áhöldum og aðferðum, sem hægt er að koma við á hinum stærri sveitabúum hér á landi, og fari kenslan fram kostnaðarlaust fyrir nemendur.46

Af umræðum og afgreiðslu Alþingis er ljóst að þingmenn hafa tekið mjög náið mið af tillögum Sigurðar Sigurðssonar í Búnaðarritsgreininni áðurnefndu hvað varðar það að efla mjólkurmeðferðarkennsluna. Athyglisvert er hve Alþingi mat þekkingarþáttinn mikils. Óneitanlegra hefur það bæði fyrr en þó einkum síðar verið algengara að opinberu fé væri veitt til nýbreytni í atvinnulífi án þess að jafnhliða væri tryggð kunnátta til að koma henni á.

Ekki er að sjá að umræður um mjólkurmeðferðarkennsluna hafi farið fram á Búnaðarþingi 1899 en það var háð um sama leyti og Alþingi. Hins vegar er þess getið í frásögn af Búnaðarþingi að þar hafi formaður landbúnaðarnefndar Alþingis, Pétur Jónsson á Gautlöndum, sem einnig var búnaðarþingsfulltrúi, óskað eftir „að samvinna gæti átt sér stað milli landbúnaðarnefndarinnar og stjórnar Búnaðarfélagsins um þingtímann.“47

Þegar hér er komið sögu má segja að jarðvegur hérlendis væri orðinn móttækilegur fyrir skipulegum umbótum í mjólkurmeðferð með sókn á nýja markaði í huga:

• Bágt búnaðarástand í sveitum, bæði vegna náttúrufars og markaðsbreytinga, kallaði á aðgerðir. • Bændur eygðu markað fyrir afurðir sínar er gefið gæti góðan ábata. Reynslan af sauðasölunni hafði vakið ýmsa og fréttir af velgengni danskra kúabænda kveiktu áhuga framsækinna manna. • Á markað var komin handhæg og vinnusparandi tækni til mjólkurvinnslu; skilvindan var helsti fulltrúi hennar.

• Alþingi hafði boðið fram fjármuni til þess að verðbæta vandaða framleiðslu í útflutningi og síðast en ekki síst til þess að hefja kennslu í mjólkurmeðferð og -vinnslu.

Nú var sýnilega ætlunin að fylgja fordæmi Dana svo sem gert var í ýmsum búnaðarumbótum Íslendinga á þessum árum. Svo málið sé sett í víðara samhengi blasti því ekki aðeins við verktæknileg nýsköpun (production technologies) heldur einnig félagstæknileg (social technologies), svo sem samvinnurekstur hinna væntanlegu mjólkur- og rjómabúa.48 Eftir var að sjá hvernig tækist að laga hinar dönsku hugmyndir að íslenskum aðstæðum. Án efa gerðu hinir tímabundnu erfiðleikar landbúnaðarins menn móttækilegri fyrir nýrri hugsun og nýju verklagi en ella hefði orðið.