Aorta Jaarboek 2009 by Architectuurcentrum AORTA

de rol van de gebruiker in planprocessen

de menselijke maat

jaarboek # 09 architectuurcentrum aorta

En als ze vragen waar ik woon dan zeg ik: ik woon in de bocht van de weg. En als ze vragen welke weg, dan zeg ik: mijn weg. Wat? Ik zeg dus: Mijn weg of de snelweg. Maak het rood of geel of weet ik veel – als er maar groen is. Grote huizen. Mooie keukens. Brede straten zonder boze buren bovenop elkaar. Laagbouw. Ruimte. Lucht. Licht. Zicht. Wat nou water? Zei ik water? Mag het ook iets sterkers zijn? Stamp die oude flats maar naar de vlakte, hou de sneltram in de buurt, parkeren, winkels, stop de zooi onder de grond. Ik mompel in mezelf, verhef mijn stem, ik ben een zaal vol mensen murmelend als een rivier: natuur. Waar gaan de vogels heen? Vitruvius, kan mij het schelen. Kijk, mijn huis, mijn bed, mijn tafel en de kleren aan mijn lijf – hoe past dat in die waterige visie, wie ontwikkelt dit soort dingen, waarom krijg ik het gevoel dat alles al besloten is: laat maar lullen, knippen, plakken, moodboards maken, afgekaart – maar de visie is geworpen als een visnet en ik spartel als een stekelbaarsje in de regels van het spel. Ik bedoel, ik woon nu waar ik woon, ik heb al lang gekozen. Had ik naar Zenderpark gewild, dan had ik daar al lang gezeten. Zat ik dus niet hier. Was alles anders. Maar het is nu zo en ik besta en jij bestaat en daarom staan we hier, ik kijk je aan en zeg: als je me inspraak geeft moet je me ook iets laten zeggen, zeg ik. Ik ben zowel een zaal vol mensen als één smeulend vuur van ongenoegen, ik ben eigenlijk een stenen draak met honderdtwintig ogen. Twee zijn blind, die zoeken naar een andere structuur, een weg door de wijk op de tast. Maar goed. Waarover zijn we het eens: over groen. Over een boom ben je het snel genoeg eens: niks mis mee, als er maar niet te veel troep op je auto valt, de herfst heeft geen manieren. Ja, zo is het toch. Ik zeg bij hoog en laag: mijn IJsselveld of het knekelveld. En als je sloopt dan wil ik weten wat je sloopt, en ook waarom. En ik zeg: hofjes, houd de bouwstijl in de peiling, zorg voor variatie, maak kinderspel van heel de wijk, behalve bij mij voor de deur. En doe die nieuwe flat maar aan de rand, zoals ze vroeger in de stad kwartieren bouwden voor de hoeren en de zieken, achterin, tegen de stadswal aan. Waar wordt gesloopt moet teruggebouwd, daar hebben ze die flats voor nodig. Maar ik wil gewoon dat alles in proportie is. Ik zeg: mijn maat of de Rijnstraat. En als ze vragen waar ik woon zeg ik: mij pak je niet, dat heb ik al gezegd, ik zeg dat ik nog altijd in de bocht woon van mijn weg, dat heb ik altijd al gezegd zeg ik, ik zeg, ik heb het overlegd zeg ik, ik zeg – Ingmar Heytze, slotwoord architectuurworkshop IJsselstein, 06 – 10 – 2009

Papendorp | Wissing stedenbouw en ruimtelijke vormgeving en West 8 | Foto: Wissing stedenbouw en ruimtelijke vormgeving |

de menselijke maat

| aorta 2009

‘Ontwerpen mét bewoners gebeurt bijna nooit. Daarom is communicatie zo belangrijk; luisteren, vertrouwen en weder zijds begrip. Daar staat of valt het mee.’ Endry van Velzen, debat Location, location, location, 13 mei 2009

faculteit natuur & techniek hogeschool utrecht | inbo | foto: kees rutten fotografie

aorta 2009 |

zolang de menselijke maat maar mooi is In de wereld van de ruimtelijke ordening is een proces van democratisering ingezet. Bepaalden de afgelopen periode vooral plannenmakers met experts ‘top-down’ hoe Nederland moest worden ingericht, tegenwoordig is er weer meer oog voor de gebruikers. In interactieve planvormingsprocessen en belevingsonderzoeken worden gebruikers en burgers bij actuele planningsvraagstukken betrokken. Moderne ICT helpt daarbij een handje. Hoewel sinds de jaren ‘70 van de vorige eeuw gestart is met de democratisering, staat dit proces nog in de kinderschoenen. Nog steeds bepalen vooral planmakers van de overheid (rijk, provincie, gemeente), externe experts en politici in sterke mate, hoe we met de ruimte moeten omgaan. Aorta onderkent het belang van het democratiseringsproces en belichtte daarom in het programma van 2009 de positie en wensen van de gebruiker in het planproces. ‘Architecten doen hun eigen zin’; ‘projectontwikkelaars willen vooral geld verdienen’; ‘de gemeente neemt ons niet echt serieus’ en ‘ontwerpen met bewoners gebeurt bijna nooit’. Zomaar wat uitspraken die je regelmatig hoort. Kloppen deze mythes? Als architectuur inderdaad voor mensen is, waarom wordt er dan zoveel geklaagd? Uit Aorta’s verschillende activiteiten in 2009 kwam vaak naar voren dat luisteren een groot goed is. Er blijkt een groot verschil te zijn tussen horen en luisteren. Het laatste betekent dat je je meer verdiept in de motieven van de betrokkenen. Dat houdt overigens niet in dat je in alles mee moet gaan. Integendeel: luister, vat samen, onderzoek en licht toe waarom je keuzes maakt. Mensen snappen dat er keuzes gemaakt moeten worden en dat niet alles kan. Mensen begrijpen ook dat ze vanuit hun eigen belang spreken. Hun belang ligt in het hier en nu, terwijl architecten, stedenbouwers en ontwikkelaars bezig zijn met de situatie op de lange termijn. De kunst is deze belangen aan elkaar te verbinden. Want een professional die trouw blijft aan zijn vak en tegelijkertijd in staat is de krachten van mensen aan te wenden, zal zien dat zijn werk aan betekenis wint. De mensen maken de stad, zij weten hoe de stad functioneert. Zij weten wat ze nodig hebben. En ze begrijpen ook dat ontwerpen een vak is. De context krijgt gelukkig steeds meer aandacht in de ontwerpopgave. De aandacht verplaatst zich van het object, het gebouw, naar een integrale benadering. Hoewel de trends nog pril zijn en de ene aanpak om samen op te trekken de andere niet is, is het een goede zaak dat de betrokkenheid van burgers en gebruikers niet wordt beperkt tot de obligate inspraakavond. Er wordt gezocht naar allerlei vormen van meedenken. Ieder in zijn eigen rol, met zijn eigen mandaat en kennis. En met een duidelijk plan: er moet doorgepakt kunnen worden. Want als je kiest, wees dan duidelijk, houd je rug recht, wees doortastend en zoek je kansen. De menselijke maat, een Utrechtser thema is er bijna niet: het staat in allerlei programma’s en op de gemeentelijke website als kernkwaliteit van Utrecht. Een rijk thema dat uitgewerkt kan worden naar allerlei terreinen. Op naar meer co-creatie. Eveline Paalvast, directeur Anne Bodzinga, voorzitter Raad van Toezicht juli 2010

hoe denken bewoners en bedrijven uit het gebied zelf over de toekomst? 10 ideeën die laten zien waar kinderen zelf be hoefte aan hebben in hun wijk 12 gebrek aan aandacht voor lokale, alledaagse culturen en bewoners 14 waarom mensen er wonen en wat de wijk zo bijzonder maakt 16 meer dan een plek waar consumenten hun portemonnee open trekken 19 thema’s als publieke ruimte, persoonlijke levenssfeer en ontmoeting 20 de beleving en het gebruik van de stad 21 de interieurarchitect bepaalt hoe mensen het gebouw beleven 22 niet alleen het werk staat centraal, maar ook de men selijke maat, de inspiratie en de visie 27 als je me inspraak geeft moet je me ook iets laten zeggen 28 gesprekken en workshops met spilfiguren 28 het publieke belang en de verbinding tussen schalen moet het uitgangspunt zijn 29 elk gebouw levert een eigen verhaal over de stad 29 verbinden van mensen en opzetten van betekenisvolle netwerken 29 bewoners zijn oprecht geïnteresseerd in het verhaal van de Limes 30 methodes, adviezen en tips 31 een woning op een kavel van drie bij vijf meter 32 als bewoner en gebruiker leren een mening te formuleren over de vormgeving van de omge ving 32 mini architecten bedenken een icoon voor Utrecht 32 de wijk is meegegroeid met het kind 33 de bewoners probe ren een gevoel te creëren dat je alleen vindt in de meer orga nisch gegroeide wijken 34 of het prettig is om je te begeven in ‘reisruimte’ hangt sterk af van de vormgeving ervan 36 het pand van Aorta kent een bijzonder verhaal 36 excursies voor een breed publiek langs bijzondere thema’s en locaties 39

aorta 2009 |

inhoud DE STAD Infrastructuur A12NU! Participatie en sociaal kapitaal De stad voor kinderen, kinderen voor de stad Herstructurering, bewoners en succes Kracht van het alledaagse Stedelijke vernieuwing Winkelland DARE # 4 Rietveldprijs 2009 Duurzaam ontwikkelen Nieuwe lading: interieur Onze wereld mooier maken DE REGIO Kwaliteit in proces Architectuur, wat is dat? Veenendaal, de soberheid en doelmatigheid voorbij Stand van de stedenbouw Stadslabs Utrecht Passie voor Utrecht Kwaliteit van de opgave Romeins ontwerpen in de Delta Het laatste boek van Belvedere EDUCATIE FILMS CULTURELE EVENEMENTEN RONDLEIDINGEN OVER AORTA Publicaties Jaarcijfers Bezoekersaantallen Koers 2009 Vrienden van Aorta De visie Medewerkers Sponsoren en subsidieverstrekkers Colofon English summary

10 12 14 16 19 20 21 22 27

28 28 29 29 29 30 31 32 34 36 39 42 44 46 48 50 50 52 54 55 55 56

| aorta 2009

‘Participatie en samenwerking zijn de thema’s voor de komende jaren. Het gaat over het betrekken van bewoners bij projecten, bij wijkvisies en bij herstructurering.’ Paul van Sorge, stedenbouwkundige gemeente Veenendaal

Casa Confetti | Architectenbureau Marlies Rohmer | Foto: Daria Scagliola | Stijn Brakkee

Casa Confetti | Architectenbureau Marlies Rohmer | Foto: Daria Scagliola | Stijn Brakkee |

‘Utrecht, een grote stad met een menselijke maat’

10 | aorta 2009 | DE STAD – infrastructuur

de stad – infrastructuur | Utrecht is letterlijk hét knooppunt van Nederland. Daarom is het niet verwonderlijk dat het thema infrastructuur een belangrijke rol speelt in de ruimtelijke vraagstukken in de stad Utrecht. Op verschillende schaalniveaus in de stad is infrastructuur een terugkerend fenomeen, zoals onder andere te zien is in het stationsgebied, bij de aanpak langs de A2 en in de A12 zone. In sommige infrastructurele ontwikkelingen is de menselijke maat ver te zoeken, maar bij andere neemt deze juist een prominente plek in.

A12NU! Tactieken voor de toekomst van de A12 zone Snelweggebieden zijn hot! Ze zijn goed bereikbaar en bedrijven staan in de rij om zich hier te vestigen. Het zijn smeltkroezen van infrastructuur, bedrijven terreinen, geluidswerende zones en verdwaalde moestuinen. Toch wordt dit soort gebieden ook in één adem genoemd met termen als verrommeling en dichtslibbing van het landschap. De A12 zone bij Utrecht is een karakteristiek voorbeeld van een dergelijke snelwegzone: uitstekend bereikbaar, centraal gelegen en volop in transformatie.

Debat Recente onderzoeken voor de A12zone tonen hoge ambities en grootse visies. Zo klinken er geluiden dat het gebied de Zuidas van Utrecht zou kunnen worden of een locatie voor grootschalige woningbouw. Maar houden deze bevindingen stand wanneer je het gebied anders bekijkt, van binnenuit en van onderaf? Welke mogelijkheden kent het gebied wanneer je vertrekt vanuit bestaande kwaliteiten? En hoe denken de bewoners en bedrijven uit het gebied zelf over de toekomst? Het debat vond plaats ter gelegenheid van de opening van de tentoonstelling. De onderzoeksresultaten van stichting A12NU stonden centraal en gaven input aan de discussie. Is de A12 zone een uitstekend stads bedrijventerrein of de bouwlocatie voor 10.000 woningen? En moeten we eerst een ambitieuze lange termijnvisie maken of kunnen we beter direct met concrete plannen aan de slag gaan? Tijdens de avond bleek dat de

Stichting A12NU wil het denken over snelwegzones stimuleren en alter-

grote meerderheid het er over eens was dat een bestuurlijke ‘top-down’

natieven ontwikkelen voor de omgang met dit soort gebieden. De A12

visie en een ‘bottom-up’ benadering zoals door stichting A12NU bepleit

zone tussen knooppunt Oude Rijn en Lunetten fungeert als case study.

wordt elkaar moeten aanvullen.

Stichting A12NU laat je het gebied bekijken met een nieuwe bril: een benadering die vertrekt vanuit de bestaande kwaliteiten en lokale spelers.

Bij het debat is het cahier A12NU! verschenen, een samenvatting van de

Een landschapsarchitect, kunstenaar, planoloog economische geograaf

onderzoeksresultaten van stichting A12NU.

en een socioloog geven hun visie op het gebied, waardoor de A12zone zich als een meerstemmig gebied presenteert.

Debat: 14 januari | Aantal bezoekers: 72

De tentoonstellingsruimte van Aorta is getransformeerd tot een waar

Gespreksleider: Peter Kuenzli, directeur Gideon Consult

Lagerhuis. Rondom een maquette van het gebied zijn grote, houten

Co-referenten: Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie aan

pallets opgestapeld tot tribunes. Verschillende kaarten en analyses

de UU | Ton Venhoeven, rijksadviseur infrastructuur | Wouter de Jong,

werden van bovenaf op de maquette geprojecteerd en verbeeldden zo de

gedeputeerde | Bart Krol, gedeputeerde | Dietmar Werner, directeur

gelaagdheid van het gebied. Met teksten, tekeningen en filmmateriaal is

Volker Wessels Vastgoed

op de verschillende niveaus van de tribune de dynamiek en de diversiteit van het gebied uit de doeken gedaan.

foto: Stichting A12NU

Expositie: 8 januari t/m 14 februari | Aantal bezoekers: 226 Stichting A12NU is een initiatief van Stefan Bendiks (Artgineering), Aglaee Degros (Artgineering) en Henri van der Vegt (Metroplex). Partners Stichting A12NU: Bestuur Regio Utrecht, Gemeente Houten, Gemeente Nieuwegein, Gemeente Utrecht, Kamer van Koophandel Midden-Nederland, Laagraven Investment, Provincie Utrecht, Rijkswaterstaat, Steunpunt Routeontwerp, Woonboulevard Utrecht.

Limes Lichtlijn Servetstraat | OKRA

aorta 2009 | 11

DE STAD | Met debatten, lezingen, workshops en tentoonstellingen wil Aorta ruimtelijke ontwikkelingen en tendensen op het vlak van architectuur en stedenbouw bediscussiëren, inspireren en aan jagen. De stad Utrecht is hierbij een haast onuitputtelijke voedings bron van casussen en thema’s. Een groot deel van het programma van Aorta concentreert zich rond een aantal urgente onderwerpen in de stad, die elk op hun eigen manier een relatie hebben met het Aorta’s jaarthema ‘De menselijke maat’.

Manieren van bewegen in de A12 zone | Foto: Jeroen van Westen

12 | aorta 2009 | DE STAD – participatie en sociaal kapitaal

de stad voor kinderen, kinderen voor de stad Niets is wat het lijkt in de wereld van een kind. Ook een stad met zijn gebouwen wordt door kinderen anders beleefd dan door volwassenen. Een rom melige bouwplaats is een fantastisch speelparadijs en in een galmende stadspoort klinken liedjes zo mooi!

De gemeente Utrecht wil kinderen graag laten meedenken en meebeslissen over de kwaliteit van hun leefomgeving in hun eigen wijk. Uit eerdere ervaringen is gebleken dat wat voor een professional een ingewikkeld probleem is, voor een kind soms een peulenschil kan zijn. De Kinderraadsvergadering is een participatieproject van de gemeente Utrecht voor alle basisschoolkinderen uit groep 7 en 8. Onder begeleiding van wijkbegeleiders en wijkwethouders maken kinderen ideeën en plannen die laten zien waar zij zelf behoefte aan hebben in hun wijk. Tijdens een wijkvoorronde in de eigen wijk kiezen de kinderen het plan dat doorgaat naar de jaarlijkse stedelijke Kinderraadsvergadering. Daarna debatteren ze in de raadzaal van het stadhuis over de plannen. Een stemming bepaalt het beste plan en dit winnende plan krijgt € 20.000,00 van de gemeente voor realisatie. Inmiddels bestaat de Kinderraadsvergadering in Utrecht dertien jaar. De tentoonstelling bij Aorta toonde een selectie van de ideeën, alle uitgevoerde plannen van de afgelopen jaren, de ideeënprijswinnaars en de wijkwinnaars van 2009. In deze dertien jaar hebben de kinderen een flinke bijdrage geleverd aan de stad Utrecht. Zo is er een speelfort verrezen in het Marco Poloplantsoen en een reuzendambord aan het Keerkringplein.

‘Kinderen bewust naar hun omgeving laten kijken, heeft een meer waarde voor de stad.’ Herma de Wilde, jurylid Kinderraadsvergadering 2009

In de tentoonstelling viel tussen de regels door te lezen wat kinderen dertien jaar geleden in hun wijk wilden en welke ideeën nu populair zijn. In 2009 is de ideeënprijsvraag gewonnen door de Ludgerschool in Noordwest, met hun inzending Vrolijke Lantaarnpalen. Deze lantaarnpalen geven gekleurd licht en leveren zo niet alleen een impuls aan een positieve sfeer in de wijk, maar ook aan de veiligheid op straat. Het project de Kinderraadsvergadering heeft in 2009 de Leon van Gelderprijs gewonnen voor vernieuwend onderwijs.

Expositie: 27 maart t/m 16 mei | Bezoekers: 186

Sportkooi speeltuin De Kleine Dom | foto: lindy schuin, aorta

aorta 2009 | 13

De stad – participatie en sociaal kapitaal | Stedelijke (her)ontwikkeling heeft jarenlang in het teken gestaan van top-down planning. Experts op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling stippelden op grote schaal de beste stedelijke scenario’s uit. Maar de laatste tijd gaan de plannen over een andere boeg. Meer dan ooit is er aandacht voor sociaal kapitaal en bewoners participatie in het planproces. Een stad bouw je immers niet alleen voor bewoners, maar ook met bewoners.

14 | aorta 2009 | DE STAD – participatie en sociaal kapitaal

herstructurering, bewoners en succes

‘Een bloembak als pleister op alle wonden in de wijk’

In het duo-programma ‘New Towns’ / ‘Location, location, location’ richtte Aorta zich op de vraag in hoeverre de bewoners en gebruikers een rol krijgen in de ruimtelijke opgaven in naoorlogse herstructureringswijken. Kennis van stedenbouw en architectuur is haast noodzakelijk om mee te kunnen praten over de toekomst van een wijk en hierdoor lijken bewoners vaak buiten de boot te vallen. Aorta heeft met een lezing en een debat geprobeerd om boven tafel te krijgen welke rol er is weggelegd voor bewoners en of dit daadwerkelijk leidt tot een succesvoller resultaat. En waar kan Utrecht nog leren en verbeteren?

Tema, een New Town in Ghana | Foto: M. Provoost

‘Om bewoners mee te krijgen, moet je niet praten, maar doen. Rijd met een bus door de wijk en neem ze mee!’ Michelle Provoost, lezing New Towns

DE STAD – participatie en sociaal kapitaal | aorta 2009 | 15

‘Om bewoners mee te krijgen, moet je niet praten, maar doen. Rijd met een bus door de wijk en neem ze mee!’ Michelle Provoost, lezing New Towns, 15 april

New Towns

Na de Tweede Wereldoorlog is er in hoog tempo een groot aantal woningen uit de grond gestampt. Veel van de wijken uit de wederopbouwperiode

Elke stad was aan het begin een nieuwe stad, een new town. Maar waarin

zijn de herstructureringswijken van nu. In deze probleemwijken spelen

verschillen de steden die we tegenwoordig New Towns noemen van andere

zowel fysieke problemen, zoals kleine woningen en achterstallig onder-

steden?

houd van woningen en openbare ruimte, als sociaal-maatschappelijke

Ebenezer Howard was met zijn boek Garden Cities of Tomorrow de

problemen, zoals werkloosheid en criminaliteit. Een aantal voorbeelden

grondlegger van de New Town Movement. Zijn oorspronkelijke idee om op

illustreert hoe je op verschillende manieren met herstructurering kunt

enige afstand van bestaande steden nieuwe steden te bouwen met veel

omgaan en welke rol daarbij is weggelegd voor de bewoner.

groen en ruime, lichte woningen, is uitgegroeid tot ongekende omvang. New Towns zijn volledig gepland. Ze zijn door een architect of steden-

Rolf van der Weide stelde dat bij herstructurering alles draait om com-

bouwkundige getekend en worden gevoed door ambitieuze ideeën over

municatie. Herstructurering betekent verandering en verandering betekent

hoe de ideale stad eruit zou moeten zien. Er blijkt echter een krater te

stress. Met goede communicatie kan de stress geminimaliseerd worden.

bestaan tussen de oorspronkelijke plannen en de werkelijke stad die uit-

Je ziet dan dat het proces vaak belangrijker is dan het eindresultaat.

eindelijk verrijst. Dit komt mede door het gebrek aan aandacht voor lokale, alledaagse culturen en bewoners. In huidige herstructureringswijken zien

Mechteld Linssen meende dat perspectief het sleutelwoord is. Voor

we soortgelijke new-town-ideeën in de vorm van de sloop-nieuwbouw

sommige mensen biedt de eigen buurt voldoende perspectief, maar voor

aanpak. Maar werkt deze aanpak wel en wat is de plek van de bewoner

andere niet. Er zijn wijken waar bewoners elkaar gevangen houden in hun

en gebruiker in dit proces?

achterstandssituatie. Het is belangrijk dat bewoners een voorbeeldfunctie kunnen vinden in hun eigen wijk.

Aan de hand van de Nederlandse New Town Hoogvliet liet Michelle Provoost zien wat nieuwe en alternatieve manieren zijn om met herstruc-

Naar aanleiding van een reactie uit het publiek haakte Endry van Velzen

turering om te gaan. Met een grootschalig en ongewoon programma

aan door te zeggen dat ontwerpen met bewoners bijna nooit gebeurt.

probeert Crimson deze herstructureringswijk te transformeren in een

Dat hoeft ook niet. Het is geen proces van ‘u roept en wij draaien’. Je

bruisende stadswijk.

moet als corporatie en architect goed uitleggen waar je mee bezig bent en waarom je dat doet. Je moet bewonersbelangen serieus nemen.

Lezing: 15 april | Aantal bezoekers: 29 Maar wat is volgens het panel het geheim van een succesvolle herstrucSpreker: Michelle Provoost, architectuurhistorica bij Crimson

turering? Je moet je doel formuleren, praten met bewoners en blijven

Architectural Historians en directeur International New Town Institute

praten. Niet alleen de woningen zijn van belang, maar juist de kleine dingen maken het verschil. Net zoals Michelle Provoost in haar lezing al zei: ‘Maak er een leuke wijk van en houdt het leuk.’

Location, location, location

Debat: 13 mei | Aantal bezoekers: 37 Gespreksleider: Frank Wassenberg, programmaleider Wonen, Nicis

Debat

Panel: Karien Dekker, assistent professor Universiteit Utrecht |

Herstructurering is aan de orde van de dag. Wijken worden deels gesloopt

Mechtild Linssen, Linssen en van Asseldonk adviseurs volkshuisvesting |

en na een periode van hijskranen en bouwputten verschijnt uiteindelijk de

Endry van Velzen, De Nijl Architecten | Rolf van der Weide, manager

nieuwbouw. Maar wat is eigenlijk de rol van de bewoner in dit herstruc

strategie en beleid woningcorporatie Bo-Ex

tureringstraject? Leidt bewonersparticipatie tot een succesvollere herstructurering? En wat zijn de gevolgen voor de ontwerpopgave?

16 | aorta 2009 | DE STAD – participatie en sociaal kapitaal

kracht van het alledaagse Staatsliedenbuurt Utrecht Herstructurering is een mooi woord, maar wat betekent het voor een buurt en haar bewoners? Er staat meer te gebeuren dan alleen een fysieke verandering van je woonomgeving. Veel zaken die voorheen vanzelfsprekend waren, zijn nu gehuld in een waas van onzekerheid. Kun je in je huis blij ven wonen of wordt jouw huis gesloopt? Wil je in de buurt blijven of verhuis je liever naar een andere wijk? Zal de supermarkt waar je altijd je boodschappen doet, blijven staan en wat gebeurt er eigenlijk met het speelpleintje naast je huis?

Lezing + rondleiding Tijdens de korte introductielezing heeft Bettina van Santen de geschiedenis en de opbouw van de wijk toegelicht. Met historische beelden liet ze zien hoe de Staatsliedenbuurt en Lauwerecht oorspronkelijk de schakel vormden tussen de industriële bebouwing langs de Vecht en de jaren ’30 woningen in Tuinwijk. Hierbij was een sleutelrol weggelegd voor de Talmalaan die, opgezet als parkway, moest voorzien in een passende aansluiting op de bebouwing van de omliggende buurten. Daarna volgde een wandeling door de buurt waarbij de oude structuren, de architectuurstijlen en de ruimtelijke kenmerken van de wijk aan bod kwamen. Bewoners konden eens met een andere bril naar hun eigen wijk kijken en konden de schoonheden van de Staatsliedenbuurt ontdekken.

Lezing en rondleiding: 17 juni | Aantal bezoekers: 26 Wijkcinema

Het gezicht van de Staatsliedenbuurt wordt al jaren gedomineerd door

In deze documentaire stond de beleving van de herstructurering in de

een log proces van herstructurering. In de plannen krijgt de buurt meer

Staatsliedenbuurt centraal. Stadssocioloog Thaddeus Müller heeft ver-

ruimte voor woningen en groen. Daarnaast is er aandacht voor het vergro-

schillende betrokkenen uit de buurt geïnterviewd, om zo de verschillende

ten van de leefbaarheid en het terugdringen van sociale problemen. Tien

opvattingen over de herstructurering te laten zien. Hoe zien mensen die

jaar geleden is het eerste rijtje flats gesloopt, maar de nieuwbouw is nog

er al jaren wonen de buurt en bekijken zij dit anders dan de mensen die in

niet verschenen. Sindsdien vormt de kaal geslagen Talmalaan een grote

de toekomst zullen verhuizen? Wonen ze er graag en willen ze terugkeren

barrière in de buurt. De periode tussen planvorming en daadwerkelijke

in de nieuwe situatie of juist niet? De documentaire was positief kritisch

uitvoering – de tussentijd – is in de Staatsliedenbuurt uitgegroeid tot een

ingezet en laat zien hoe bewoners, plannenmakers en ondernemers

onmiskenbaar fenomeen. Het toekomstperspectief dat de herstructure-

over de buurt denken. Hoe kijken ze naar het verleden, het heden en de

ring biedt, laat nog even op zich wachten, maar komt met grote stappen

toekomst? De film gaat niet over oplossingen voor de problemen in de

dichterbij.

Staatsliedenbuurt, maar laat zien hoe de buurt ervaren wordt, waarom mensen er wonen en wat de wijk zo bijzonder maakt.

Waar Kanaleneiland en Overvecht bedolven worden onder aandacht en initiatieven in het kader van de ‘krachtwijken-aanpak’, blijft het in de

Filmpremière voor de buurt: 24 november | Aantal bezoekers: 85

Staatsliedenbuurt stil. Dit terwijl hier toch grote plannen klaarliggen met een enorme uitwerking op de buurt. Reden voor architectuurcentrum

productie film: Adapter film i.s.m. architectuurcentrum Aorta regie: Ruud

Aorta om een programma te ontwikkelen om te kijken hoe de buurt om-

Bakker, camera: Hans Jonkhart, interviews: Thaddeus Müller

gaat met de tussentijd. Het is een programma met verschillende onderdelen, voor en door bewoners. Aorta wil op deze manier inzicht stimuleren

Workshops

over de invloed die het herstructureringsproces heeft op de Staatslieden-

In deze workshops stond de vraag centraal of er niet iets bedacht kon

buurt en haar bewoners. Het programma Kracht van het Alledaagse zal

worden voor de periode tussen de sloop en de uiteindelijke nieuwbouw?

de komende jaren in meerdere Utrechtse wijken gedraaid worden. Bij elke

Drie teams van bewoners, begeleid door professionele ontwerpers, kre-

wijk wordt het programma in een passende vorm gegoten, aansluitend bij

gen de opdracht om een voorstel te bedenken voor een tijdelijke ontwerp-

het karakter van de wijk en de thematieken die spelen. Met dit meerjarige

ingreep. Het uiteindelijke ontwerpvoorstel diende in de aanloopfase naar

programma wil Aorta aansluiten bij grootschalige activiteiten in Utrecht in

de nieuwbouw, een impuls te geven aan de leefbaarheid en levendigheid

2013 en 2018. Zo kan er toegewerkt worden naar een overzicht van de

in de buurt. De ontwerpers hadden elk een andere invalshoek, zoals archi-

ontwikkeling van Utrechtse wijken en de beleving bij wijkbewoners.

tecten, landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen.

DE STAD – participatie en sociaal kapitaal | aorta 2009 | 17

‘Mensen die de wijk niet kennen, zeggen: oh, dat is die probleemwijk. Maar het is veel genuanceerder. Ondanks de moeilijkheden die de wijk kent, is het er heel goed vertoeven.’ Thaddeus Müller, AD/UN 26 november 2009

plug and play | foto: dolte stedenbouw

Plug and Play – Een voorinvestering in het toekomstige groen, de toekomstige activiteiten en het sociale netwerk van de buurt. Een pad dat verbindt en uitnodigt tot het inpluggen van zelfbouw door de buurt is de basis voor ontmoeting, nu en straks in de Staatsliedenbuurt. [dolte stedenbouw i.s.m. Jos Kloppenborg, Hilco van der Wal en Martine Bakker] De Kwekerij – Een kleurrijk bloemenveld dat omhoog reikt als een podium en tribune, geplaatst aan de entree van de wijk. Een plek waar bewoners en bezoekers van de Staatsliedenbuurt elkaar kunnen ontmoeten en bewonderen. [OKRA landschapsarchitecten i.s.m. Paul Balk, Peter de Vries en Ayoub Zouin] Upstairs, een nieuwe kijk op je wijk – Bekijk je wijk eens op een andere manier. Zie de veranderingen in de buurt vanaf een verplaatsbaar uitzichtpunt. Een sculpturale trap waar je kunt kijken, spelen en waar mensen van alle leeftijden elkaar ontmoeten. [Zecc Architecten i.s.m. Kees van der Kuip, Niek Wagemans en Judith Verkooijen] De resultaten van de workshops zijn in een kleine expositie te zien geweest in buurtcentrum De Leeuw en in Aorta. Tijdens de opening van de expositie heeft Floris de Gelder, wethouder van Cultuur, namens de gemeente Utrecht en Mitros de ontwerpvoorstellen in ontvangst genomen. In navolging van het voorstel De Kwekerij heeft het wijkbureau Oost-Noordoost alle aanwezigen een plantje gegeven voor een nieuw op te starten initiatief, de ‘balkonplantjesdag’.

Ontwerpworkshops:15 december 2009 en 28 januari 2010 | Aantal deelnemende bewoners:12 Expositie: 8 t/m 19 maart 2010 in buurtcentrum De Leeuw en 24 maart t/m 17 april 2010 bij Aorta | Aantal bezoekers: 749 Opening expositie: 11 maart 2010 | Aantal bezoekers: 32 de kwekerij | foto: okra landschapsarchitecten

upstairs | foto: zecc architecten

18 | aorta 2009 | DE STAD – stedelijke vernieuwing

‘men vraagt zich nu af, hoe de consument weer behaagd en betrokken kan worden bij winkelconcepten die ooit bedacht zijn’

Stadskamer Nieuw Hoog Catharijne, voorlopig ontwerp | Foto: Altoon + Porter Architects

aorta 2009 | 19

DE STAD – stedelijke vernieuwing | Een stad is een levend wezen dat groeit en zich ontwikkelt. Soms moet een stad vervellen en zijn huid vernieuwen om verder te kunnen groeien. Dit geldt ook voor Utrecht. Stedelijke vernieuwing is aan de orde van de dag. Sommige projecten bestaan alleen nog op papier, andere domineren al jaren het straatbeeld. Sommige beslaan een hele wijk, andere slechts een gebouw. Maar hoe groot of hoe klein een project ook is, de gebruiker is altijd de mens.

Winkelland Wat doe je het liefst in je vrije tijd? Winkelen! Sinds kort staat winkelen op nummer één als het gaat om onze favoriete vrijetijdsbesteding. Zelfs ‘het dagje uit’ wordt van de troon gestoten. De aanwezigheid van winkelcentra is voor ons een vanzelfsprekend feit. Maar de betekenis van een winkelcentrum gaat verder dan een plek waar consumenten hun porte monnee open trekken. Winkelcentra zijn brand punten voor activiteit, met een aanjaagfunctie voor stedelijke vernieuwing. En over een ding zijn we het eens: zonder consumenten is een winkelcentrum niet geslaagd. Daarom is het geen verrassing dat winkelgebieden nauwkeurig uitgedacht en kien geregisseerd worden. Of toch wel?

volop in ontwikkeling, maar verschillend in programma, schaal, locatie en ambitie. ‘Shop till you drop’ was ook nu weer aan de orde: met een tasje in de hand kon de expositieconsument zich te goed doen aan de informatiebladen over de verschillende winkelcentra in de expositie. Met gevulde tassen en met een voldaan gevoel kon men als een echte shopaholic Aorta weer verlaten.

Expositie: 20 mei t/m 20 juni | Aantal bezoekers: 106 Debat Diep verborgen in Hoog Catharijne vind je het Mirlitontheater. Hoog Catharijne was een van de eerste winkelcentra dat aan functiemenging deed. Maar de plek waar Tineke Schouten vijfentwintig jaar geleden op de bühne stond, staat nu leeg en Hoog Catharijne gaat op de schop. Een ultieme locatie om een debat te voeren over de te verwachte toekomstige ontwikkelingen van winkelcentra op basis van de trends van nu. Veelgehoorde kritiek is dat winkelcentra steeds meer op elkaar beginnen te lijken. Vroeger hadden winkelstraten in verschillende steden iets eigens, wat de consument waardeerde. Nu zien we overal dezelfde winkelketens. Het panel beaamde deze tendens en gaf aan dat een balans tussen de

De tentoonstelling bij Aorta heeft de totstandkoming van winkelcentra

grotere publiekstrekkers en lokale winkels de voorkeur heeft. Filialisering is

in Utrecht en omstreken ontrafeld. Een aantal belangrijke centra zal de

een trend: schaalvergroting en het vermenigvuldigen van succesformules.

komende jaren een heftige metamorfose ondergaan, zoals Hoog Catha-

Maar kleine ondernemers kunnen meeliften op de aantrekkingskracht van

rijne en de Kwinkelier in Bilthoven. Daarnaast zullen er nieuwe winkel-

de grote reuzen.

centra verrijzen, zoals in Leidsche Rijn Centrum. Maar welke partijen zijn er eigenlijk betrokken bij de totstandkoming van winkelgebieden en

Architecten uit de zaal reageerden op de ontwerpopgave die winkelcentra

wat is de rol van de architect, stedenbouwer en interieurarchitect? In de

met zich meebrengen. Het is geen kleine opgave: je ontwerpt openbare

tentoonstelling konden zes Utrechtse winkelgebieden hun verhaal vertel-

ruimte waarbij je rekening moet houden met schaal, maatvoering en

len: Nieuw Hoog Catharijne, Leidsche Rijn Centrum, The Wall, Winkel-

afwisseling in het winkelaanbod. Floris de Gelder stelde dat we op het

centrum Kanaleneiland, Shoppingcenter Overvecht, Kwinkelier Bilthoven

gebied van winkelcentra meer op de lange termijn moeten denken, ook

en Stadshart Nieuwegein. Het zijn stuk voor stuk dynamische gebieden,

al weten we niet wat de toekomst brengt. Bovendien is het van belang verder te denken dan de beurs groot is: ook karakter, schoonheid en

winkelcentrum overvechT | foto: Het Utrechts Archief

cultureel besef zijn waardevol.

Debat: 20 mei | Aantal bezoekers: 60 Gespreksleider: Jord den Hollander, Architect en filmmaker Panel: Baptist Brayé, Visiting scholar aan de Harvard Graduate School of Design en Research initiatief / Locatus International Research S.L. | André Doffer, Research & Consultancy Director The SmartAgent Company | Erikjan Vermeulen, Architect en mede-eigenaar Concrete Reinforced | Gert-Jan Dousi, Projectontwikkelaar Corio | Henri van Dam, Adjunct-Directeur Synchroon | Annet Elzenaar, Deputy director ING Real Estate

20 | aorta 2009 | DE STAD – stedelijke vernieuwing

DARE # 4: Urban Knowledge Het Dutch Artistic Research Event is een jaarlijkse manifestatie over de onderzoeksactiviteiten van de masterafdeling van de HKU. Met dit onderzoek wordt getracht nieuwe denkwijzen en ontwerp strategieën te stimuleren, om zo de discussie in de vakwereld aan te zwengelen. Voor de vierde editie van DARE is gekozen voor het thema ‘Urban Knowledge’. Urban Knowledge richt zich op de wijze waarop de op onderzoek gebaseerde kunst en vormgeving een bijdrage kunnen leveren aan het in kaart brengen van de actuele situatie van het stedelijk weefsel. Het stedelijk leven is immers aan voortdurende transformatie onderhevig; het dient steeds opnieuw onderzocht en steeds opnieuw bepaald te worden. In Aorta waren vijftien afstudeerprojecten te zien van de faculteit Interior Design en Public Space Design. De tentoonstelling toonde ontwerpen van de studenten op een lange tafel centraal in de ruimte. Met slogans op de muur werd verwezen naar de intentie van de ontwerpen. Plastic boxen, opgestapeld tot een tribune langs twee muren, gaven plaats aan de projecttoelichtingen. De projecten behandelden thema’s als publieke ruimte, persoonlijke levenssfeer, ontmoeting, vrijheid en poëtische verwondering. Verrassende en inspirerende voorstellen waren het resultaat. Tijdens de duur van de tentoonstelling is er op twee momenten gedebatteerd over de door de studenten voorgestelde ingrepen.

DE STAD – stedelijke vernieuwing | aorta 2009 | 21

‘microstedenbouw en ‘handwerk’ van materiaalgebruik en detaillering’

Rietveldprijs 2009 De Rietveldprijs is een tweejaarlijkse prijs, die wordt toegekend aan een uitgevoerd project in de stad Utrecht. In 2009 werd de Rietveldprijs voor de tiende keer uitgereikt. De projecten die meedingen naar de Rietveldprijs dienen niet alleen zelf van een hoge kwaliteit te zijn, maar ze moeten ook een belangrijke bijdrage leveren aan de beleving en het gebruik van de stad.

Opvallend was het feit dat er dit jaar niet alleen gebouwen geselecteerd waren, maar ook masterplannen en stedenbouwkundige plannen. De jury bestond uit Dirk Sijmons (H+N+S landschapsarchitecten), Olof van de Wal (KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing), Dorte Kristensen (Atelier Pro architecten) en Henk Scholten (AAS architecten Groningen). Zij hebben op 28 juni de vier genomineerde plannen bekend gemaakt: Westraven (architectenbureau Cepezed), Onder Professoren (Jan Bakers architecten), parkeergarage De Cope (JHK architecten), stedenbouwkundigen omgevingsplan Papendorp (Wissing Stedebouw en Ruimtelijke vormgeving en West 8).

In 2009 zijn de volgende twaalf plannen geselecteerd voor de Riet-

Tijdens de feestelijke uitreiking op 15 november is de Rietveldprijs over-

veldprijs: Woningbouw Langerak (Biq stadsontwerp), Kinder Cluster

handigd aan Wissing Stedebouw en Ruimtelijke vormgeving en West 8,

Noord (VMX architects), stedenbouwkundig plan Vleuterweide (Krier &

voor hun stedenbouwkundigen omgevingsplan Papendorp. Bezoekers

Kohl Architekten), masterplan Leidsche Rijn (BVR/Riek Bakker advies),

van de prijsuitreiking kregen de mogelijkheid om zich te laten rondleiden

stedenbouwkundigen omgevingsplan Papendorp (Wissing Stedenbouw

door Papendorp, met de architect als gids. Tevens werd bekend gemaakt

en Ruimtelijke Vormgeving en West 8), parkeergarage De Cope (JHK

dat de publieksprijs, georganiseerd door het AD Utrechts Nieuwsblad,

architecten), bedrijfsgebouw Simed Health Care Group (DHV), Westraven

gewonnen is door DHV architecten voor hun ontwerp voor Simed Health

(architectenbureau Cepezed), Onder professoren (Jan Bakers architec-

Care Group.

ten), Smarties, studentenhuisvesting Uithof (Architectenbureau Marlies Rohmer), herstructurering Pedagogenbuurt (Duinker Van der Torre samenwerkende architecten i.s.m. Palmboom van den Bout en West 8) en de Hogeschool Utrecht, Faculteit Natuur en Techniek (Inbo). Alle geselecteerde projecten zijn in de expositie bij Aorta en het stadhuis te zien geweest.

Expositie: 24 juni t/m 1 juli & 31 juli t/m 26 augustus in Aorta en van 2 t/m 30 juli in het Stadhuis | Aantal bezoekers: 657 Bekendmaking nominaties: 28 juni | Aantal bezoekers: 100 Prijsuitreiking: 15 november | Aantal bezoekers: 124

Masterplan Leidsche Rijn | BVR / Riek Bakker advies | Foto: Eddo Hartmann Photography

22 | aorta 2009 | DE STAD – duurzaam ontwikkelen

Nieuwe Lading de interieurarchitecten Nieuwe Lading is een jaarlijks terugkerend program ma van Aorta. Waar eerdere jaren de architecten, stedenbouwkundigen en de landschapsarchitecten aan het woord waren, kwamen dit jaar de interieur architecten in de spotlight te staan. In 2009 was het voor het eerst dat Nieuwe Lading onderdeel uit maakte van de Dutch Design Double: een maand lange ode aan creativiteit, innovatie, fashion en design in Utrecht en Amsterdam.

Tanya van Leeuwen Een gangbaar verpakkingsmateriaal kreeg een totale metamorfose en verloor zijn herkenbaarheid. In de caféruimte van Aorta hing een klassiek geplooid gordijn van bubbeltjesplastic dat pas als zodanig herkenbaar werd als je dichterbij kwam. In de expositieruimte zijn plastic snippers aan elkaar geregen tot een plastic wand en een groene aanlichting zorgde dat deze wand deed denken aan een wand van boombladeren.

OOK architecten Veertig kubieke meter karton. Dit is het afvalmateriaal dat één Ikea-locatie produceert in slechts enkele dagen. Dit gratis restmateriaal was goed voor een kartonnen vloer van zo’n tien centimeter dik, die in de twee ruimtes van Aorta was neergelegd. In de caféruimte waren in de vloer nog goed de kartonnen dozen te herkennen, maar in de expositieruimte verdween

Lezing en discussie

deze herkenbaarheid. De kartonnen dozen gingen over in een kartonnen

Le Corbusier, Venturi, Vitruvius en CIAM. Allemaal bekende namen voor

parketvloer, die weer transformeerde in een kartonnen tafel en wand. Van

de architectuur- en stedenbouwtheorie. Maar hoe zit dit met de interieur

grof naar fijn, van oude dozen naar een nieuw materiaal.

architectuur? Voor deze ontwerpdiscipline lijkt een theoretisch kader niet te bestaan, terwijl de vraag naar een dergelijke theoretische achtergrond

Heynen+Rubel

veelgehoord is. Wim Marseille greep de uitdaging aan. Hij is voor de

In dit concept stond verbinden centraal, zowel letterlijk als figuurlijk. Een

MaHKU een onderzoek gestart naar de mogelijkheden om de band tussen

houten ‘loper’ illustreerde dat een materiaal vervolgfuncties kan hebben.

theorie en ontwerppraktijk in de interieurarchitectuur aan te halen. Marseille

De loper was de verbindende drager tussen de twee ruimtes van Aorta

schetste in zijn lezing verschillende scenario’s hoe theorie en praktijk een

en kon later worden geüpgraded naar een meubel. Op de loper stond een

vruchtbare relatie kunnen aan gaan. Hij liet zien dat een achterstand op

aantal vlakken getekend, die na afloop van de expositie uitgezaagd en ge-

theoretisch gebied ook voordelen kent in de huidige manier van concept-

monteerd konden worden tot de tafel zoals die in het café stond. De loper

vorming. Specifiek in deze tijd daagde hij onderzoekers uit aandacht te

was gemaakt van restproducten van landbouwprocessen, samengeperst

ontwikkelen voor het proces en de houding van ontwerpers.

tot een hout-achtig plaatmateriaal.

Lezing en discussie: 24 april | Aantal bezoekers: 21 Lezing en discussie 30 september | Aantal bezoekers: 19

Expositie: 23 september t/m 31 oktober | Aantal bezoekers: 345 Curator: Odette Ex, Ex Interiors

Spreker: Wim Marseille – studieleider Interior Design aan de masterafdeling van de HKU. | Moderator: Arjen Oosterman – hoofdredacteur Archis

De nieuwe lading: Tanya van Leeuwen, Tanya van Leeuwen interieurarchitectuur |

Expositie

Bram Heynen, Heynen+Rubel interior architecture and objects |

Nieuwe Lading refereert niet zozeer aan de leeftijd van de ontwerpers,

Ellen Rubel, Heynen+Rubel interior architecture and objects |

maar vooral aan de nieuwe betekenis en ideeën van de jongste generatie.

Robin van Rossum, OOK architecten | Martin Timmerman,

Curator Odette Ex heeft op basis van hun portfolio de Nieuwe Lading

OOK architecten

Interieurarchitectuur geselecteerd. De expositie toonde het gezamenlijke statement van de Nieuwe Lading, nauwkeurig opgebouwd uit de deelontwerpen van de verschillende deelnemers, waarbij duurzaamheid een achterliggende gedachte was. De deelnemers hebben onder andere gekeken naar de mogelijkheden die verspilling en hergebruik van materialen kunnen bieden. De tentoonstelling wilde mensen bewust maken dat materiaal meer kan zijn dan wat je verwacht en dat een product diverse vervolgfuncties kan hebben.

aorta 2009 | 23

DE STAD – duurzaam ontwikkelen | Met de crisis op de hielen, groeit de aandacht voor duurzaamheid en duurzame ontwikkeling. Duurzaamheid is geworteld in uiteenlopende aspecten en het nastreven van duurzaamheid aspiraties speelt zich af op verschillende terreinen. Zo is er ook in Utrecht een grote zorgvuldigheid te zien in materiaalkeuzes voor gebouwen en energiezuinige maatregelen. Maar duurzaamheid gaat voor een belangrijk deel over het verlengen van de levensduur van gebouwen en het vermogen om gebouwen in de toekomst aan te passen aan verschillende, nieuwe gebruikers.

Debat

Debat: 7 oktober | Aantal bezoekers: 27

Binnen de verschillende ontwerpdisciplines is interieurarchitectuur een

Gespreksleider: Robert Thiemann, hoofdredacteur FRAME magazine

ondergeschoven kindje. Maar ook onder interieurarchitecten is er een wisselend beeld van wat interieurarchitectuur is of zou moeten zijn. Wat

Panel: Hans Maréchal, partner M+R interieurarchitecten | Herman

betekent de wijziging op de architectentitel voor de interieurarchitect?

Kossmann, directeur Kossmann.dejong exhibition architects | Diane de

En welke rol zou de interieurarchitect moeten innemen ten opzichte van

Kruijf, projectmanager en huisvestingsadviseur | Arlette Kerkhof, hoofd

de architect en de opdrachtgever?

masteropleiding interieurarchitectuur

Herman Kossmann is van huis uit architect, maar heeft bewust voor de

Co-referenten: Wim Marseille, studieleider Interior Design MaHKU |

interieurarchitectuur gekozen vanwege de sfeer van het binnenklimaat.

Odette Ex, Ex Interiors en curator expositie | Jeroen Simons, partner

De interieurarchitect maakt een gebouw bruikbaar op het niveau van

bij Inbo architecten | Paul Seuntjens, Seuntjens en Schuur interieur +

denken, leven, werken en wonen. Hans Maréchal beaamde dit. Hij vond

architectuur | Tanya van Leeuwen, Tanya van Leeuwen interieurarchitectuur

de taak van de interieurarchitect het belangrijkst. Die bepaalt hoe mensen

| Bram Heynen, Heynen+Rubel interior architecture and objects |

het gebouw beleven. De rol van de interieurarchitect is onderbelicht, maar

Ellen Rubel, Heynen+Rubel interior architecture and objects | Robin van

als we dat met zijn allen steeds blijven roepen, wordt deze reputatie alleen

Rossum, OOK architecten | Martin Timmerman, OOK architecten

maar bevestigd.

Interieurroute Allerlei mensen die niet als interieurarchitect zijn opgeleid, bemoeien

Wat is interieurarchitectuur precies en hoe ziet een interieur dat spe-

zich met het vak. Daarnaast wordt een interieurarchitect vaak veel te laat

ciaal ontworpen is door een interieurarchitect er eigenlijk uit? Tijdens

betrokken bij het bouwproces, waardoor de architect al een deel van zijn

de interieurroute zorgde de top van de Utrechtse interieurbureaus voor

werk heeft gedaan. Dit zijn grote problemen voor het vakgebied. Diane de

de antwoorden. Op deze dag is het mogelijk om enkele gerealiseerde

Kruijf meende dat opdrachtgevers goed hun huiswerk moeten doen. Door

projecten te bezoeken en om een kijkje te nemen in de praktijk van de

een interieurarchitect vanaf het begin bij het bouwproces te betrekken,

interieurarchitect.

kan de eenheid in sfeer in het gebouw gewaarborgd worden. Maar niet alleen in het bouwproces zouden dingen moeten veranderen, ook binnen

Interieurroute: 3 oktober | Aantal bezoekers: 75

de opleiding. Arlette Kerkhof legde uit dat je binnenkort na de vierjarige bacheloropleiding ook een tweejarige masteropleiding moet afronden,

Deelnemende bureaus:

gevolgd door twee jaar praktijkervaring. Pas dan mag je je inschrijven in

Annekoos Littel Interieurarchitecten BV | Bleeker Concepts Architecture

het architectenregister. Dit betekent dat het onderwijs zich in de master-

and Design | Ex Interiors | Strand NL architectuur en interieur | Studio

opleiding meer gaat richten op de technische aspecten en het proces en

Remy Meijers interieurarchitectuur | Workshop of Wonders

minder op de autonome vormgeving. Een goed interieur is van meer afhankelijk dan enkel een goede interieur architect. Ook de opdrachtgever en de ‘regisseur’ zijn van groot belang voor het eindresultaat. Een ideale opdrachtgever moet specialisten van de verschillende disciplines bij elkaar brengen en hen de ruimte geven. Maar weet een opdrachtgever wel wat een interieurarchitect kan en wat hij van een interieurarchitect kan verwachten? Wanneer een opdrachtgever een mooi en goed interieur wil, weet hij niet waar hij heen moet. Komt dat doordat het vak zich niet goed genoeg profileert? Wim Marseille stemde hiermee in, maar hij gaf ook aan dat de interieurarchitect zijn eigen lot in handen heeft. Je moet op het juiste moment de regie op jouw terrein pakken. Doe waar je goed in bent en durf de rest over te laten aan anderen.

24 | aorta 2009

‘De taak van de interieurarchitect blijft het belangrijkst. Die bepaalt hoe mensen het gebouw beleven, die activeert de zintuigen.’ Hans Maréchal, Debat Nieuwe Lading, 7 oktober

DE STAD â&#x20AC;&#x201C; duurzaam ontwikkelen | aorta 2009 | 25

tanya van leeuwen

Heynen+Rubel

ook architecten

26 | aorta 2009 | DE STAD – duurzaam ontwikkelen

‘mijn gebouwen zijn voor mensen, voor gebruik en beleving’ Vera Yanovshtchinsky

Cultuurcampus Vleuterweide| VYA | Foto: Luuk Kramer fotografie

DE STAD – duurzaam ontwikkelen | aorta 2009 | 27

Onze wereld mooier maken Vera Yanovshtchinsky Met de cultuurcampus in Vleuterweide, kantoren in Papendorp-Zuid en de prijsvraag voor het nieuwe stadshart Leidsche Rijn Centrum is Vera Yanovshtchinsky architecten een van de bureaus die bijdraagt aan de kwaliteit van de gebouwde omgeving van Utrecht. Dit bureau stelt de mens en diens gebruik centraal in zijn werk. Hierdoor kennen de gebouwen een schoonheid en gebruikswaarde die tijdsoverschrijdend is en daar mee bijdraagt aan een duurzame ontwikkeling van de stad. De tentoonstelling gaf een beeld van het oeuvre van Vera Yanovshtchnisky architecten. Als bezoeker werd je ingewijd in de wijze waarop dit bureau de opgave benadert en met welke zorgvuldigheid ze tot een vernieuwende architectuur komt. Niet alleen het werk stond centraal, maar ook de menselijke maat, de inspiratie en de visie. Architectuurfoto’s, maquettes, schetsen en inspiratiebeelden namen je mee in de wereld van Vera Yanovshtchinsky, een wereld die zij steeds mooier wil maken.

Expositie: 2 dec t/m 30 jan | Aantal bezoekers: 156 Lezing In de lezing vertelde Vera over haar ontwerpen, hoe ze ontstaan en groeien van schets tot gebouw. In veel van haar ontwerpen zit een inspiratiebron besloten, die als een metafoor de kapstok vormt voor haar werk. De opgaven waaraan dit bureau werkt lopen qua schaal erg uiteen, van kleine binnenstedelijke projecten tot grootschalige gebiedsplannen. De plannen gaan verder dan een mooie vorm, ze gaan over de mensen die ze gebruiken en de beleving die daarmee gepaard gaat. expositie Aorta | Foto: VYA Lezing: 8 dec | Aantal bezoekers: 39

Cultuurcampus Vleuterweide| VYA | Foto: Luuk Kramer fotografie

28 | aorta 2009 | DE REGIO– kwaliteit in proces

DE REGIO | Naast de stad Utrecht, bedient Aorta ook steeds meer de regio. Met specifiek programma, zoals workshops, praktijktoetsen en beleidsnota’s, draagt Aorta bij aan de verschillende ruimtelijke opgaven die zich in de regio voordoen. Hierbij speelt Aorta steeds vaker een rol aan het begin van planprocessen. De kleinere kernen maken een punt, waarbij een sleutelrol is weggelegd voor het nastreven van kwaliteit.

Architectuur, wat is dat? Architectuurworkshops voor bewoners. In IJsselstein is in de jaren zestig, geheel conform de wensen van die tijd, de wijk IJsselstein Oost verrezen. Deze wijk kent nu de nodige problemen. Naast het monotone ruimtelijk beeld, is er achterstallig onderhoud aan zowel de woningen als aan de openbare ruimte. De doorstroom is hoog en de huren zijn laag. Met name rond de gestapelde woningen vindt een concentratie van de problemen plaats, maar deze stralen af op de hele wijk. Met het wijkvernieuwingsplan-oost vindt er tot 2025 een gefaseerde vernieuwing van de wijk plaats. De eerste schetsen tonen hoogbouw als een entree voor de wijk en nieuwe woningtypen aan het water.

Veenendaal, de soberheid en doel matigheid voorbij Architectuurnota Veenendaal. Welk beeld krijg jij op je netvlies als je aan Veenendaal denkt? Een stad of een dorp? Station de Klomp, de A12 of toch de winkelstraat? De gemeente Veenendaal wil graag de ruim telijke kwaliteit bevorderen en de identiteit van Veenendaal benadrukken. Om dit te bewerkstelligen heeft de gemeente Veenendaal aan architectuurcentrum Aorta gevraagd om een architectuurnota op te stellen. Gesprekken en een aantal workshops met spilfiguren uit Veenendaal hebben geleid tot de basis van de nota. De nota heeft drie pijlers voorgeschreven die gewenst en noodzakelijk zijn om de doelstellingen te behalen: het aanbrengen van structuur in de stedenbouwkundige context, architectuur op het netvlies brengen bij mensen en aandacht creëren voor kwaliteit in

De bewoners zijn in eerste instantie tevreden over de plannen op het gebied

processen om tot een goede architectuur te komen. Per pijler beschreef de

van veiligheid en openbare ruimte. Maar over de aanpak van de woning-

nota de concrete stappen die nodig waren om het doel te verwezenlijken.

bouw is het laatste woord nog niet gezegd. Met sloop en hoogbouw in het

Op deze manier kan Veenendaal haar herkenbaarheid en leesbaarheid

verschiet, doemt een angstscenario op van een nieuw Zenderpark, een

vergroten. Het is niet de bedoeling dat Veenendaal een nieuw label krijgt,

nieuwe wijk met volgebouwde kavels, weinig groen en weinig sfeer. Bewo-

juist de bestaande kwaliteiten moeten het uitgangspunt vormen.

ners maken zich zorgen over de ruimtelijke kwaliteit en de openbare ruimte. De nota bevatte een ‘agenda voor de toekomst’, waarin de stappen staan Met een aantal inhoudelijke workshops wilde de gemeente IJsselstein

stonden beschreven om de ambities te verwezenlijken. Een aantal van

bewoners meer inzicht geven in de mogelijkheden van hun omgeving.

deze stappen was reeds gedekt in andere beleidsstukken, maar een aan-

Architectuurcentrum Aorta was gevraagd een van de workshops te

tal andere stappen wordt op basis van de nota tot uitvoering gebracht. In

organiseren over de verschillende architectuurstijlen die er in Nederland

februari 2010 is de nota definitief aangenomen door de raad.

te vinden zijn. Deze workshop was voor de bewoners een eerste kennismaking met het vak architectuur. De workshop startte met een rondvraag

De nota is opgesteld door architectuurcentrum Aorta in samenwerking

over wat bewoners belangrijk vinden in hun buurt en wat ze willen veran-

met adviesbureau Companen.

deren. Daarna vond er presentatie plaats over verschillende architectuur stijlen. De workshop resulteerde in een aantal moodboards, die op een

Workshops: 25 mei en 5 november | Aantal deelnemers: 44

collage-achtige manier de huidige sfeer en de gewenste toekomstige sfeer verbeelden. Deze uitkomsten zijn aangeboden aan Mieke Overkamp-van den Berg, wethouder Ruimtelijke Ordening in IJsselstein en aan Henny van den Heiligenberg, directeur van woningcorporatie IJWBV.

Workshop: 6 oktober | Aantal deelnemers: 70 moodboard workshop | Foto: Aorta

Sionskerk Veenendaal | Foto: Tristan Minning, gemeente Veenendaal

aorta 2009 | 29

DE regio – kwaliteit in proces | Om een ruimtelijke opgave om te zetten in een eindresultaat van hoog niveau, is het van belang om het proces zodanig in te richten dat deze kwaliteit bereikt kan worden. Waar in een stad als Utrecht bepaalde procesmatige zaken vanzelfsprekend zijn, geldt dit niet voor kleinere kernen in de regio. Kwaliteit in het proces is meer dan enkel het traject van ontwerp tot uitvoering, het gaat ook over besluitvorming, beleid en communicatie.

Stand van de stedenbouw Nulmeting stedenbouw. Nederland en architectuur, dat is SuperDutch: grote namen en sterke concepten. Dat is om trots op te zijn. Toch klinkt er de laatste tijd ook een ander geluid. Nederland verrommelt en slibt dicht. Sinds lange tijd komt de urgentie van de stedenbouw weer op de agenda te staan. Het kabinet en de vakwereld ontwikkelen initiatieven om de verzwakte positie van de stedenbouw te versterken. Hieruit voortkomend ont wikkelt het Stimuleringsfonds voor Architectuur een landelijk programma stedenbouw 2010 – 2012. Om de strategie voor dit programma te bepalen is in diverse provincies een nul meting stedenbouw gestart. Architectuurcentrum Aorta heeft deze nulmeting uitgevoerd voor de provincie Utrecht. De nulmeting was gekoppeld aan een debat over de stand van de stedenbouw.

Stadslabs Utrecht De rol van nieuwe spraakmakende gebouwen in de stadspromotie. In Utrecht zijn de afgelopen tijd veel nieuwe gebouwen verrezen, zoals in de Uithof en Papendorp. Nieuwe gebouwen geven een stad nieuwe kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad een herkenbaar gezicht verschaffen. De komende jaren liggen er nog meer nieuwbouwprojecten op de stapel, denk aan het nieuwe hoofdkantoor van de Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied, een nieuwe schouwburg en een nieuw casino. Het stadslab concretiseert de rol die nieuwe gebouwen kunnen vervullen in de stadspromotie van Utrecht. Ieder gebouw levert zijn eigen verhaal aan de stad, of het nu gaat om wonen, werken of recreëren. Aorta werkte, samen met andere partijen aan een inventarisatie van nieuwe, markante gebouwen om tot een plan te komen waarmee deze gebouwen gaan spreken voor de stad. In het Stadslab is overeenstemming over de mogelijkheden die een digitaal stadspaviljoen kan bieden voor de promotie van Utrechtse architectuur. Hiertoe heeft Aorta in samenwerking met USBO advies een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd in opdracht van Stadspromotie. Centraal stond de vraag of

In de nulmeting ging er met name aandacht uit naar de inbreng van ste-

het realiseren van een digitaal stadspaviljoen haalbaar is in technische,

denbouwkundigen en stedenbouwkundige diensten. Daarnaast was het

organisatorische, beheersmatige en financiële zin. De uitvoering van dit

van belang om de toekomstige opgaven voor de provincie boven tafel te

onderzoek heeft plaatsgevonden in 2010.

krijgen. Aan de nulmeting is een grondig onderzoek vooraf gegaan. Gemeentes uit Utrecht en stedenbouwkundige bureaus uit de regio werden geïnterviewd of gevraagd om vragenlijsten te beantwoorden. Daarnaast heeft het debat een grote inhoudelijke bijdrage geleverd aan de nulmeting. Uit het debat kwam naar voren dat de stedenbouw zeker bezig is met een comeback. Dit betekent wel dat er in de toekomst meer erkenning moet komen voor de dynamiek en de complexiteit van de praktijk. De

Passie voor Utrecht Passie voor Utrecht is een netwerk van mensen met hart voor de stad.

stedenbouwkundige moet een visie hebben en de krachten kennen die

Het gezelschap kenmerkt zich door uiteenlopende disciplines, zoals

daarbij van invloed zijn. In de huidige situatie ligt er bij visies nog te veel

onderwijs, cultuur, media en het bedrijfsleven. Passie voor Utrecht wil zich

de nadruk op de esthetiek, in plaats van op het functioneren van de stad.

inzetten voor een mooier en duurzamer Utrecht en laat zien dat Utrecht

Juist het publieke belang en de verbinding tussen schalen moet het uit-

een stad is om trots op te zijn. Door het verbinden van mensen en het

gangspunt zijn. Belangrijk is ook de visie op de toekomstige opgave, die

opzetten van betekenisvolle projecten wil dit netwerk de stad in beweging

volgens menigeen zich in het binnenstedelijke gebied zal afspelen.

brengen. De denken draagkracht die Passie voor Utrecht genereert,

De grootschaligheid zal verdwijnen en de vernieuwing van het vak zal

is beschikbaar voor de stad. ‘Utrechtse Parels’ en de ‘Emotionele hoofd

zitten in het betrekken van burgers en andere partijen in het planproces.

structuur’ zijn enkele projecten die reeds geadopteerd zijn door het Utrechtse college.

Debat: 10 december | Aantal deelnemers: 95 aantal benaderde gemeentes: 29 De resultaten van het onderzoek zijn in 2010 gepresenteerd.

30 | aorta 2009 | DE REGIO – kwaliteit van de opgave

DE REGIO – kwaliteit van de opgave | Ruimtelijke kwaliteit vindt zijn basis in de kwaliteit van de opgave. Hierbij is de samenwerking tussen opdrachtgever en ontwerper van belang, maar ook de verbindingen tussen de politiek, ontwikkelaars en de overheid. Een goede opdracht stimuleert dat een bouwproject, op welke schaal dan ook, betekenis heeft op cultureel en maatschappelijk vlak.

Romeins ontwerpen in de Delta Ontwerpinstrumenten en archeologie. De Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk, was meer dan een stippellijn op een kaart. Het was een verdedigingsgordel met forten, kampen en legioensbases. Het grootste archeologische monument van Nederland is nu haast geheel onzichtbaar. Dit stuk geschiedenis ligt onder de grond, bedolven onder gebouwen, wegen en een vliegveld.

Betrokken ontwerpers: Catharine Visser, DaF | Maike van Stiphout, DS landschapsarchitecten | Franz Ziegler, Ivar Branderhorst, bureau voor architectuur en stedenbouw | Job Floris, Monadnock | Ro Koster en Ad Kil, Ro&Ad architecten | Peter Veenstra, Lola landscape architects | Wiebe Strick, masterstudent Architectural History and Theory Technische Universiteit Eindhoven Betrokken partijen: Boudewijn Voormolen, archeoloog gemeente Katwijk | Jaap Jonker, gemeente Katwijk | Astrid Gerrits en Nadja van den Heuvel, provincie Zuid-Holland | Tom Hazenberg, Hazenberg Archeologie | Katja Hoiting, programmabureau Limes | Daniëlle Koot, student erfgoedstudies VU Essayist: Marinke Steenhuis, Steenhuis stedenbouw/landschap |

De gemeenten die doorkruist worden door deze Romeinse lijn, onder-

Organisatie: Eveline Paalvast, architectuurcentrum Aorta | Marjo Stam,

strepen het belang van de Limes. Op verschillende schaalniveaus wordt

verslaglegging

gewerkt aan het behouden, begrijpen, benutten en zichtbaar maken van de Limes. Het Concept Masterplan Limes is een model dat laat zien hoe

Excursie: 18 mei | aantal deelnemers: 14

de Limes ingezet kan worden als ruimtelijke strategie. Een onderdeel van

Workshops: 18 en 27 mei | aantal deelnemers: 18

dit masterplan is de ontwerpgrammatica, die ontwerpers op drie niveaus

Toetsende workshop: 30 juni | aantal deelnemers: 14

handreikingen biedt om de Limes te vertalen naar de hedendaagse ontwerppraktijk. herdenkingsroute Kalkriese | Foto: Paul Meurs

Aorta heeft met betrokken partijen en externe ontwerpers de praktijktoets Valkenburg georganiseerd. Met deze casus kon de inzetbaarheid van de ontwerpgrammatica getest worden in een concrete locatie. De deel nemende ontwerpers konden feedback geven over hoe zij het instrument ervaren en beoordelen. Tegelijkertijd leverde de casus concrete bevindingen hoe de Limes ingezet kan worden bij de ontwikkeling van het voormalige marinevliegkamp Valkenburg. De kennis is verspreid onder relevante partijen. Gevoed door een excursie en presentaties over het plangebied, onderzochten de ontwerpers tijdens twee ontwerpworkshops hoe de ontwerpgrammatica kan bijdragen aan het inpassen van de Limes-structuur in de opgave. In een afsluitende bijeenkomst hebben de betrokken partijen en de ontwerpers gediscussieerd over de resultaten van de workshop, de methodiek van de ontwerpgrammatica en de meerwaarde van deze strategie. Tot slot zijn de bevindingen vastgelegd in een essay, Romeins ontwerpen in de Delta, geschreven door Marinke Steenhuis. Het programmabureau de Limes heeft dit essay verspreid onder alle aan het Limeslint gelegen gemeenten.

DE REGIO – kwaliteit van de opgave | aorta 2009 | 31

Het laatste boek van Belvedere Eind 2009 is Belvedere, het interdepartementale beleidsprogramma voor cultuurhistorie en ruim telijke inrichting, gestopt. Om te laten zien waar Belvedere na tien jaar werken staat en wat er geleerd is, is het ‘Belvedere.nu’ opgesteld. Dit praktijkboek presenteert de meerwaarde van behoud door ontwikkeling, toont de meest relevante en goed uitgewerkte projecten per provincie en biedt volop methodes, adviezen en tips om behoud door ontwikkeling succesvol in te zetten. Het boek is mede inhoudelijk gevoed met de resultaten van het debat dat op 29 juni in landgoed de Paltz over de ontwikkeling van vliegbasis Soesterberg plaats vond.

In Utrecht is de planontwikkeling zo’n vijf jaar geleden goed op gang gekomen. De unieke ontwikkeling rondom vliegbasis Soesterberg legde tijdens de discussie de praktijkervaringen, knelpunten en leermomenten rondom ‘behoud door ontwikkeling’ bloot. Het project onderscheidt zich door de grote schaal, het doorwerken van cultuurhistorie en archeologie in het ruimtelijk ontwerp en de samenwerking tussen overheden, belanghebbenden en bewoners. Uitzonderlijk was de goedkeuring van het ministerie van LNV om in een gebied waar de ecologische hoofdstructuur loopt, te kunnen bouwen. Het project vliegbasis Soesterberg is een opdracht van de provincie Utrecht, het Rijk en de gemeenten Soest en Zeist. De discussie richtte zich op de vraag welke (strategische) rol cultuurhistorie heeft gespeeld in het planproces en op welke wijze deze kwaliteit wordt geborgd in het ontwikkelingsproces, de mate waarin cultuurhistorie kan bijdragen aan het overbruggen van belangentegenstellingen (zoals natuur en woning bouw) en de samenwerking tussen overheden. Voor deze bijeenkomst waren opdrachtgevende partijen van publieke en private partijen in de provincie uitgenodigd. In opdracht van projectbureau Belvedere heeft Aorta zorg gedragen voor de inhoudelijke voorbereiding en organisatie van het debat. Tevens is aan de hand van thema’s van relevante voorbeeldprojecten een selectie gemaakt voor het boek.

Debat: 29 juni | Aantal deelnemers: 20 Gespreksleider: Chris Jagtmans, directeur Stadslicht BV. Bart Krol, Gedeputeerde voor Ruimtelijke Ontwikkeling, Stedelijke Vernieuwing en het Landelijk gebied | Roland Blijdenstein, strategisch adviseur cultuurhistorie | Katja de Haan, projectleider vliegbasis Soesterberg

‘Historisch besef zit in mensen. Dat moet je triggeren door te blijven communiceren.’ Boudewijn Voormolen, archeoloog gemeente Valkenburg

32 | aorta 2009 | educatie

EDUCATIE | Architectuur is niet alleen voor architecten, het is voor iedereen. Van jong tot oud, van leek tot professional. Door prik kelende en toegankelijke programma’s draagt Aorta bij aan begrip, kennis en inzicht over architectuur en de processen die hiermee samenhangen.

Aorta mini architects culturele zondagen en kinderworkshops

ontdekken. Met behulp van een quiz werden de kinderen aangemoedigd om na te denken over het idee achter het gebouw, het ontwerp, het materiaalgebruik en over mooi en lelijk.

Tijdens de kinderworkshops gingen de mini architecten onder ons aan de slag. De workshop was een eerste kennismaking met het vak architectuur.

KUNSTuitDAGing: 16 april | Aantal bezoekers: 40

Uitdagende thema’s vormden het uitgangspunt, zoals het bedenken van een nieuw icoon voor Utrecht. Het Rietveld-Schröderhuis en de Belle van Zuylen vielen in het niet bij de ontwerpen van de mini architecten.

Kinderworkshops: diverse data | Aantal bezoekers: 20 foto: aorta

station van de toekomst www.stationvandetoekomst.nl Het station is allang geen plek meer waar reizigers enkel in- en uitstappen. Het is een knooppunt voor allerlei vervoerslijnen en verkeerswegen. In de directe omgeving van het station komt reizen samen met wonen, werken, cultuur en recreatie. Stations worden steeds complexer en uitgebreider. Hierdoor zal een groot aantal stations verbouwd worden, om te voorzien in de eigentijdse behoeften. De term ‘station’ verdwijnt en het begrip ‘OV-terminal’ komt hiervoor in de plaats. Ook station Utrecht Centraal is de komende jaren een theater van verandering. Het grootschalige karakter van de bouwactiviteiten en de verstrekkende betekenis die stations in onze dagelijkse mobiliteit spelen, maakten dit onderwerp uitermate geschikt voor een educatief project waarin jongeren

drie bij vijf meter

kennismaken met architectuur. De leerlingen kregen in dit project te zien

KUNSTuitDAGing

mening te formuleren over de vormgeving van hun omgeving.

dat hun eigen leefomgeving geen vaststaand gegeven is, maar dat hier keuzes aan ten grondslag liggen. Als bewoner en gebruiker leerden ze een

De Kunstuitdaging is een Utrechts initiatief dat het basisonderwijs de mogelijkheid biedt om een kijkje te nemen bij een Utrechtse culturele instelling. Kinderen worden bewust gemaakt van hun culturele omgeving. Aorta laat de leerlingen zien wat architectuur eigenlijk is en dat er diep van binnen in iedereen een architect schuilt. De dag stond in het teken van het kleinste huisje van Utrecht, een spectaculair gebouwtje van glas en staal aan de Kromme Nieuwegracht. Architectuurbureau Sluijmer en van Leeuwen is de uitdaging aangegaan om een woning te realiseren op een kavel van drie bij vijf meter. De plek waar ooit precies één auto kon parkeren, is veranderd in een woonhuis met in totaal zeven bouwlagen. Het extreem kleine perceel heeft de architecten aangespoord om met verrassende ruimtelijke oplossingen te komen. Na een korte film waarin de kinderen kennis maakten met het bijzondere woonhuis, gingen ze zelf op pad om de geheimen van het gebouw te

foto: Jeanne Klaassen

educatie | aorta 2009 | 33

‘een kijkje met een architectenbril’

Met een gedegen uitleg over het stationsgebied en de OV-terminal maak-

fietsen langs architec tonische hoogtepunten in Langerak en Parkwijk

ten de leerlingen een analyse van de knelpunten op het huidige station en

Leidsche Rijn is de jongste buurt van Utrecht. De wijken Langerak en

de kansen voor OV-terminal. Na een gastles van een architect die betrok-

Parkwijk bestaan zo’n tien jaar. Basisschool De Boomgaard, gelegen in

ken is bij het ontwerp van de nieuwe OV-terminal, hebben ze zelf deel-

Langerak, vierde in 2009 zijn tienjarig bestaan. Veel kinderen op de school

ontwerpen gemaakt voor het nieuwe station: een nieuwe fietsenstalling,

hebben het begin van de bouw van de wijk nog meegemaakt. De wijk is

een functioneel meetingpoint of een herkenbaar stationsplein. De pilot

als het ware meegegroeid met de kinderen. Tijdens een speciale feest-

is afgesloten met een feestelijke prijsuitreiking waarin het beste ontwerp

week wilde de school de leerlingen in aanraking brengen met architectuur

bekroond werd door een gerenommeerde jury.

in hun buurt. Aorta heeft de hele week fietsexcursies georganiseerd waar-

Tijdens het schooljaar 2008-2009 heeft Aorta in samenwerking met Jeanne Klaassen een pilot van dit project gedraaid op het Gerrit Rietveld College en het UniC. De leerlingen hebben onderzoek gedaan naar de inrichting en het functioneren van Utrecht Centraal. Een bezoek aan het informatiecentrum Stationsgebied vormde het startpunt van het project.

bij de kinderen markante gebouwen, bijzondere bruggen en landschap Bij het project heeft Aorta de website www.stationvandetoekomst.nl

pelijke elementen uit hun buurt met een architectenbril hebben bekeken

ontwikkeld. Deze website bevat een schat aan achtergrondinformatie voor het project en kon door leerlingen en docenten als bron gebruikt worden.

Fietsexcursie: 11 – 15 mei 2009 | Aantal deelnemers: 390

Educatieproject: juli 2008-maart 2009 | Aantal deelnemers: 120 Aanwezigen prijsuitreiking: 52 Jury: Erik van Berkel, projectleider OV-terminal Utrecht Centraal, ProRail | Alexander Schutte, projectleider OV-terminal gemeente Utrecht | Bert van Mourik, NS Poort | Roderik van der Meulen, projectleider OV-terminal Utrecht Benthem Crouwel architekten | Henk Bultstra, bureau Spoorbouwmeester

Kinderworkshops: diverse data | Aantal bezoekers: 20 WOS 8 in Leidsche Rijn | foto: basisschool De Boomgaard

foto: Basisschool De Boomgaard

34 | aorta 2009 | films

Films | In samenwerking met filmtheater ’t Hoogt en het Utrechts Architectencafé verzorgt Aorta jaarlijks enkele films waarin archi tectuur de hoofdrol speelt. Bij elke film verzorgt een bijzondere spreker een inleiding op de thematiek van de film. Actualiteiten en trends in de architectuur krijgen zo een breder, internationaal kader. In 2009 is de mens en zijn omgeving een belangrijk thema in deze cyclus.

Radiant City

Celebration

“Politicians call it growth. Developers call it business. The Moss family

Veel mensen kennen Disney World, maar niet veel mensen weten dat

calls it home.”

Disney ook een stad heeft gebouwd: Celebration. In 1995 betrokken

Na de Tweede Wereldoorlog zijn de Amerikaanse steden overspoeld

de eerste driehonderdvijftig bewoners hun huizen in Celebration.

met ‘suburbs’. Deze monotone wereld – the urban sprawl - verspreidt

Ingeloot met een lotnummer, waren zij de eerste gelukkigen die de

zich steeds verder over de Verenigde Staten en veegt alle landschap-

Amerikaanse droom konden gaan leven. Iedereen kent elkaar in

pelijke karakteristieken van de kaart. Deze kunstmatige buitenwijken

Celebration en veiligheid en gemeenschapszin staan hoog in het

zijn geënt op het gebruik van de auto en verbeelden de Amerikaanse

vaandel. Tien jaar later wonen er achtduizend mensen. Ruime een

droom. Desondanks proberen de bewoners uit alle macht een gevoel te

gezinswoningen en golfbanen bepalen het beeld, maar er zijn ook

creëren dat je alleen vindt in de meer organisch gegroeide wijken.

regels vastgelegd voor de bewoners om de pure uitstraling te behouden.

In de film worden bewoners gevolgd in hun dagelijks leven en geven

De film volgt zes koppels in hun zoektocht naar Utopia in Celebration.

Gary Burns - 2006

Muskens & Racké - 2005

experts hun visie op het fenomeen Suburbia. Het idee van Celebration om een veilige, schijnbaar eeuwig mooie,

Filmvertoning: 6 april | Aantal bezoekers: 83

woonomgeving te maken, is geen uitsluitend Amerikaans fenomeen.

Inleiding: Willem Hein Schenk, directeur De Zwarte Hond

Ook in Nederland wordt sinds begin jaren negentig steeds meer nieuwe woningbouw met historiserende of exotische ontwerpthema’s voor-

Last call for planet earth Jacques Allard - 2007

zien. Sabine Meier doet sinds drie jaar onderzoek naar de opkomst van dit soort themawijken. Het zijn wijken waarbij de handhaving van het architectonisch beeld sterk gereguleerd wordt. Dat blijft niet zonder effect op het sociaal gedrag van de bewoners. Een groot deel van de

Onze planeet is in gevaar. We krijgen signalen dat het zo niet langer kan.

Nederlandse middenklasse vindt deze wijken aantrekkelijk. Waarom?

De uitdaging is groot, maar de oplossing lijkt eenvoudig: we moeten snel

Zijn de themawijken teken van een ‘disneyfication’ van de Nederlandse

en grondig op duurzame ontwikkeling overschakelen. Zonne-energie,

nieuwbouwwijken? Wat houdt ‘disneyfication’ van gebouwde woon-

hernieuwbare materialen, gerichte aanpassingen aan het ontwerp van een

omgeving precies in?

stad en bio-klimatologische architectuur zijn mogelijke antwoorden op dit netelige probleem.

Filmvertoning: 7 december | Aantal bezoekers: 65 Inleiding: Sabine Meier, architect en stadssocioloog, verbonden aan

Als reactie op de film An inconvenient truth van Al Gore zijn twaalf invloedrijke architecten van deze tijd geïnterviewd, met de centrale vraag hoe zij zich voor het milieu inzetten. De architecten werken elk met een andere context en een wisselend budget, waardoor uiteenlopende perspectieven op de problematiek aan bod komen.

Filmvertoning: 18 mei | Aantal bezoekers: 53 Inleiding: Roel Lichtenberg, Blauw Architecten

het onderzoeksinstituut AMIDSt, Universiteit van Amsterdam

films | aorta 2009 | 35

‘Take the best ideas from the most successful towns of yesterday and the technology of the new millennium, and synthesize them into a close-knit community that meets the needs of today’s families.’ Fragment Celebration

foto: Radiant City, Gary Burns

36 | aorta 2009 | culturele evenementen

CULTURELE EVENEMENTEN | Tijdens de jaarlijkse landelijke en Utrechtse culturele dagen bood Aorta ook in 2009 opnieuw een inspirerend programma aan, toegankelijk voor een breed publiek. Een grote opkomst aan mensen betrad de bijzondere wereld van architectuur tijdens Open Monumentendag, de Dag van de Architectuur en ver schillende Culturele Zondagen.

culturele evenementen architectuur en mobiliteit

op de kaart

Dag van de architectuur 2009

verhaal. In de negentiende eeuw bevond zich hier het hoofdpostkantoor,

De voordeur achter je dicht, snel op de fiets naar het station, een half

nu gevestigd aan het Neude. Tijdens Open Monumentendag was

uurtje in de trein, nog een klein stukje met de bus en dan ben je er. Voor

Irma Ruger aanwezig om de bezoekers de feiten en fabels van het

even dan toch, want ’s avonds herhaalt dit proces zich in de omgekeerde

gebouw te vertellen.

Open monumentendag & Uitfeest Het monumentale pand waarin Aorta gehuisvest is, kent een bijzonder

richting; van je werk terug naar huis. De tijd die we doorbrengen in ‘verblijfsruimtes’ wordt steeds korter, terwijl we steeds langer verblijven

Rondleidingen ‘Lees je stad’

in ‘reisruimtes’. Snelwegen, stations, bushaltes en knooppunten zijn dage-

Hoewel de Romeinen allang verdwenen zijn uit Utrecht, zie je hier en daar

lijkse kost. Of het prettig is om je te begeven in deze reisruimte, hangt

hun aanwezigheid nog terug in het stadsbeeld. Van een Romeinse vesting

sterk af van de vormgeving ervan. Architectuur en mobiliteit beïnvloeden

heeft Utrecht zich ontwikkeld tot een stad met industrie, spoorwegen en

elkaar meer dan ooit.

bedrijvigheid. De geschiedenis maakt de stad tot wat ze nu is. In de rondleiding behandelde de gids in korte tijd enkele eeuwen stadsgeschiedenis: het

In samenwerking met Stichting Dag van de Architectuur heeft Aorta

Romeins Castellum, de kerken, de grachten, de forten, de eerste industrie,

de bezoekers een uitgebreid programma voorgeschoteld, waarbij de

de stadsdoorbraken en bouwen in de voor- en naoorlogse periode. Wat

kruisbestuiving tussen architectuur en mobiliteit centraal stond. In Aorta

brengt de toekomst?

presenteerde kunstenaar Pieter Anton een gewaagde visie op knooppunt Lunetten. Het middagprogramma vond plaats in The Wall, hét Utrechtse

Uitfeest

voorbeeld van integratie tussen architectuur en mobiliteit. Wies Sanders

Jarenlang heeft het Uitfeest de binnenstad van Utrecht gedomineerd. In

van Urban Unlimited gaf hier een lezing over verschillende mobiliteits-

2009 kwam daar verandering in. Leidsche Rijn werd voor de eerste keer on-

stijlen. Tom Vanderbilt sloot de dag af met een vermakelijk verhaal aan de

derdeel van het Uitfeest. Een mooie aanleiding voor Aorta om aan de hand

hand van zijn boek Traffic.

van een fietsexcursie de historie en toekomst van dit nieuwe stadsdeel te belichten.

Open huis en lezing: 27 juni | Aantal bezoekers: 59 Open huis: 12 & 13 september | Aantal bezoekers: 662

The Wall | architect prof. ir. Fons Verheijen, VVKH Architecten | foto: Daan Bramer | 37

38 | onder prfessoren | bakers architecten bv | foto: cornbreadworks

rondleidingen | aorta 2009 | 39

RONDLEIDINGEN | Hoewel Utrecht vooral bekendstaat om haar historisch centrum, heeft deze stad ook een schat aaN moderne architectuur. Veel van de nieuwere bouwkunst bevindt zich in de binnenstad, waar rekening moet worden gehouden met bestaande gebouwen en stadsstructuren. De recente uitbreidingen aan de oost- en westkant van Utrecht hebben architectonische hoogstandjes voortgebracht. Architectuurcentrum Aorta organiseert het hele jaar door rondleidingen langs (moderne) architectuur en landschapsarchitectuur in Utrecht. Deze excursies zijn geconcentreerd rondom verschillende thema’s en locaties. In 2009 heeft Aorta een aantal nieuwe rondleidingen aan het assortiment toegevoegd, namelijk de rondleiding Rotsoord – Toonkamer en de rondleiding door de universiteitsbibliotheek in de binnenstad.

rondleidingen Open rondleidingen

Totaal aantal georganiseerde rondleidingen en aantal deelnemers per thema

Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende

groepsrondleidingen

locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze rondleidingen duren anderhalf tot twee uur en kosten doorgaans € 7,50 per persoon (€ 6,25 voor U-pas houders en Vrienden van Aorta). De prijs is afhankelijk van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de rondleidingen is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch, of via de website.

Rondleidingen voor groepen Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd. De kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aantal deelnemers. Per gids kunnen maximum twintig personen deelnemen. De rondleiding kan desgewenst aangepast worden aan de wensen van de klant.

THEMA De Uithof UBU Art Nouveau Stadhuis Rietveld en Tijdgenoten Moderne Archictectuur binnenstad Stationsgebied Leidsche Rijn Stadslezer Musea en het Museumkwartier Amelisweerd A. A. Hijmans van den Berghgebouw Jongerius Zocherplantsoen Rotsoord (en Toonkamer) UBB Vroege Vogel Zomerarrangement Maliebaan TOTAAL

AANTAL 76 3 1 12 4 9 2 6 0 2 1 6 2 1 1 0 0 0 0 126

DEELN. 1.310 50 2 249 76 124 35 100 0 32 16 110 30 16 40 0 0 0 0 2.190

rondleidingen voor individuele deelnemers AANTAL DEELN. 3 44 0 0 2 24 2 18 1 15 2 29 2 29 1 11 2 36 1 14 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 43 2 22 4 43 2 9 27 33

Gidsen Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen, voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuurge-

tepunten van het gebouw. Sinds 1982 is de Toonkamer gehuisvest in de

schiedenis, bouwkunde of landschapsinrichting. Tijdens de rondleidingen

Pastoe Fabriek. Hier presenteren veertig toonaangevende bedrijven hun

geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de historische, steden-

collectie op het gebied van interieur en design.

bouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De toelichting is in het Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek ook in het Engels

Universiteitsbibliotheek binnenstad – het boekenpaleis.

of een andere taal worden gegeven.

De nieuwe universiteitsbibliotheek in de binnenstad toont zo’n acht kilometer aan boeken. De bibliotheek is gevestigd in het voormalige werk-

Thema’s & locaties

paleis van Lodewijk Napoleon. Het totale complex omvat zes Rijksmonu-

De thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden

menten. Deze voorheen niet toegankelijke panden zijn in de nieuwbouw

in binnen- en buitenland.

voor iedereen ontsloten. De entree aan de Drift en de ‘grande galerie’, voorheen vooral boekenopslag, zijn nu het kloppend hart van het complex

Rotsoord en de Toonkamer – industriële rijkdom met een creatief geluid. Rotsoord is een bijzonder gebied in Utrecht. Als een eiland in de

en fungeren juist als een ontmoetingsruimte voor bezoekers en studenten.

stad heeft het door de jaren heen zijn eigen karakter ontwikkeld. De rijke

gekozen voor een eenduidige materialisatie, detaillering en kleurstelling,

industriële geschiedenis gaat terug tot de Middeleeuwen en wordt voor-

waardoor er eenheid ontstaat in het gebouwencomplex. Daarnaast is er

namelijk gekenmerkt door de aanwezigheid van stenenbakkerijen.

bijzondere aandacht besteed aan het terugdringen van details en installa-

De Utrechtse tegelbakker Ariaen Frans liet in de 17e eeuw een buiten-

tie ten behoeve van de sfeer en monumentaliteit. Een licht en transparant

plaats bouwen die hij Rotsoord noemde. De naam Rotsoord verwijst

gebouw is het resultaat.

Grosfeld van der Velde architecten heeft voor de nieuwbouw bewust

naar de paars-rode rotsachtige steensoort dat als misbaksel tijdens het werden versierd. Rotsoord kent nu nog veel gebouwen die de verhalen

De Uithof – inclusief universiteitsbibliotheek van Wiel Arets en het educatorium van OMA. De Uithof is meer dan een universiteitscampus.

van het industriële verleden vertellen, zoals de watertoren en het ge-

Het is de architectonische parel van Utrecht. In het gebied dat in de jaren

bouw van firma Ondix. Het bekendste gebouw op Rotsoord is de Pastoe

zestig nog een uitgestrekt weiland was, zijn sindsdien universiteitsgebou-

Fabriek. Deze meubelfabriek is organisch gegroeid, met steeds nieuwe

wen en later ook studentenhuisvestingscomplexen verrezen. Het master-

uitbreidingen. Het schelpendak van de montagehal is één van de hoog-

plan van OMA redigeert een geconcentreerde strook met bijzondere be-

bakproces ontstond en waarmee de gevels van de buitenplaats Rotsoord

40 | aorta 2009 | rondleidingen

bouwing, de kasbah-zone, omringd door een open landschap. In 2004 is

Stationsgebied. Na jaren van praten en plannen maken, is nu dan toch

de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets voltooid; een donkere monoliet

echt de schop in de grond gegaan. De grootschaligheid en de complexi-

waarin de boekendepots als wolken in de lucht hangen. Het educatorium

teit van de plannen, maakt een gefaseerde ontwikkeling onontbeerlijk.

van OMA is een brandpunt voor studenten, waar de betonnen vloer zich

De eerste paal van het Muziekpaleis aan de Vredenburg zit inmiddels in

transformeert tot wand en dak. Andere toonaangevende gebouwen die je

de grond en de Catharijnesingel is ook al gereed gemaakt om weer als

op de Uithof kunt vinden, zijn het Minnaertgebouw, De Bisschoppen, de

waterroute onderdeel te zijn van Utrecht. Ook op het station zijn nu de

Basketbar, het Hijmans van der Berghgebouw, Casa Confetti en het NMR

eerste bouwactiviteiten van start gegaan om het station te transformeren

gebouw.

in een OV-terminal. Andere projecten die in de toekomst zullen verschijnen zijn onder meer het casino, de bibliotheek ++, de Rabobrug en een

Het stadhuis van Miralles – Spaans temperament en Utrechtse nuchterheid. Het stadhuis is al meer dan 650 jaar de plek waar de

megabioscoop. De rondleiding geeft inzicht in wat we de komende jaren kunnen verwachten.

gemeenteraad, de burgemeester en wethouders van Utrecht bij elkaar van een tiental middeleeuwse panden en stadskastelen. De Spaanse

Jugendstil/Art nouveau – sierlijke krullen en gevels als kunstwerken. De gracieuze vormen van de Art Nouveau ofwel Jugendstil zijn op

architect Enric Miralles (1955 – 2000) heeft in 2000 het Utrechtse stadhuis

veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro

voor de laatste maal onder handen genomen. Met een bonte verzameling

en de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de

materialen verbindt hij de verschillende stijlen, periodes en panden die in

architect Victor Horta in Brussel. Ook in Utrecht heeft deze stroming zijn

het stadhuis verenigd zijn. Het interieur vertelt met verve het bijzondere

sporen nagelaten, zoals te zien is bij apotheek De Liefde in de Voor-

levensverhaal van het stadhuis.

straat en Hotel Noord Brabant aan Vredeburg. Art Nouveau architecten

komen. Langzaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting

beschouwden de gevel als een kunstwerk. De gevel werd een affiche, die

Leidsche Rijn – een fietstocht langs architectonische statements en Romeinse structuren. De weilanden van voorheen hebben plaats-

een representatie vormde van wat zich binnen afspeelde. De oude winkel

gemaakt voor de grootste Vinex-wijk van Nederland. Waar de Romeinen

bogen en flamingo’s in de bonte tegeltableaus.

in de Zadelstraat onderstreept dit principe met aapjes in de hoefijzer

ooit hun castellum en badhuizen bouwden, is nu een scala aan architectonische stijlen te vinden. In 2015 moet Leidsche Rijn plaats bieden

Rietveld en tijdgenoten. Zowel het Rietveld-Schröderhuis als enkele

aan 30.000 woningen en 70.000 m2 kantoorruimte. Daarnaast zullen hier

andere gebouwen van Rietveld komen tijdens deze wandeling aan de

allerlei voorzieningen verschijnen, zoals winkels, scholen, ouderencentra

orde, zoals de gerenoveerde woningen aan de Erasmuslaan en de Chaf-

en parken. Leidsche Rijn wordt een volwaardig nieuw deel van Utrecht.

feurswoning. Ook projecten van tijdgenoten om en nabij het Wilhelmina-

De laatste jaren zijn er ook kritische geluiden te horen over Vinex-wijken,

park komen aan de orde, zoals de eigen woning van S. van Ravensteijn.

maar in Leidsche Rijn wordt er nog steeds vol overgave gebouwd en verrijst het ene markante gebouw na het andere, zoals het WOS8 gebouw,

Musea en het museumkwartier. Het Museumkwartier is een van de

de KPN telefooncentrale, de TGV huizen, het winkelcentrum van awg

best bewaarde geheimen van de Utrechtse binnenstad. De vroegere Wijk

architecten, Het Gebouw van Stanley Brouwn, de paperdome van Shigeru

A herbergt een schat aan verborgen hofjes, grachten, middeleeuwse

Ban en de school van Wiel Arets.

huizen, galeries en musea. Ook op architectonisch gebied valt hier een

Moderne Architectuur in de binnenstad – oud en nieuw spotten in Utrecht. Utrecht is vooral bekend vanwege de historische binnenstad, maar intussen is er ook een schat aan moderne architectuur te vinden. De moderne parels schitteren tussen de oude stenen en gaan elk op hun eigen manier een relatie aan met de Middeleeuwse buren. Deze route gaat onder andere langs het kleine huisje op de Drift en de winkel aan de Domstraat van Sluijmer en Van Leeuwen, het stadhuis van Miralles, het woonhuis van Mart van Schijndel, de schouwburg van Dudok, de woningbouw aan de Mariaplaats van awg architecten.

BEZOEKERS INTERNATIONAAL LAND AANTAL Nederland 1824 België Zweden Spanje Duitsland Frankrijk Japan Denemarken Divers Overige Totaal buitenland

117 17 70 135 27 20 13 78 226

703

TOTAAL

2527

rondleidingen | aorta 2009 | 41

indrukwekkende wereld te ontdekken, zoals het Universiteitsmuseum

Amelisweerd – van ridderhofstad tot pannenkoekenhuis.

van Koen van Velsen, die met de grote glazen puien die een verrassende

Amelisweerd is bekend van de mooie wandelingen die je er kunt maken,

toevoeging zijn in het straatbeeld. Ook de uitbreidingen van het museum

het pannenkoekenhuis en de acties in de jaren ’70 tegen de aanleg van de

Catharijneconvent (Hubert Jan Henket) en het Centraal Museum (Beel &

snelweg. Het landgoed kent echter ook een koninklijke geschiedenis. In

Agtergael) komen aan bod. Daarnaast passeren andere architectonische

de Middeleeuwen was Amelisweerd ridderhofstad en in de 18e eeuw was

projecten de revue, die de gevoeligheid blootleggen van modern bouwen

het een buitenhuis van één van de machtigste families van Utrecht. Deze

in een historische context.

geschiedenis valt nog af te lezen aan de landhuizen op het landgoed en de verschillende stijlen in landschapsarchitectuur. Zo is er een repertoire

Het Zocherplantsoen. Het Zocherplantsoen is een 19e-eeuws

te vinden van tuinstijlen vanaf 1700, zoals de vroege Engelse landschaps-

landschapspark dat naar ontwerp van J.D. Zocher werd aangelegd op

stijl, de Rococo en de late Engelse stijl.

de plaats van de Middeleeuwse omwalling en het Griftpark. Tijdens de rondleiding wordt gekeken naar de verschillende opvattingen in de landschapsarchitectuur, van de 19e eeuw tot nu.

universiteitsbibliotheek binnenstad | architect: grosfeld van der velde architecten i.s.m dhv | foto: René de Wit

42 | aorta 2009

over aorta Aorta is ook een architectuurinformatiepunt voor een breed publiek. Aan de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld. In het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit landelijke dag-, week- en vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en stedenbouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrekking tot Utrecht en architectuur.

www.aorta.nu De website geeft informatie over de organisatie, lopende programma’s, lezingen, debatten, gerelateerde activiteiten en rondleidingen. De homepage biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.

open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 en zaterdag van 13:00 – 17:00

universiteitsbibliotheek binnenstad | architect: grosfeld van der velde architecten i.s.m dhv | foto: RenĂŠ de Wit | 43

44 | aorta 2009 | publicaties

De Staatslieden Ontwaken – tussentijdse berichten van een Utrechtse herstructureringswijk (cd-rom)

de praktische soelaas en handige eigenschappen tot de emoties die er bij komen kijken. Er

Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de Croeselaan

De Staatslieden Ontwaken is een documentaire

wordt geen volledig beeld gegeven van alle

De omgeving van het Rabobankcomplex

processen rond het bouwen op een vrije kavel.

Croeselaan is een gebied waarin extreme ver-

over de Staatsliedenbuurt in Utrecht. In deze

Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van

anderingen hebben plaatsgevonden in steeds

kleine buurt, vlakbij het centrum van Utrecht,

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

korter op elkaar volgende perioden. In het

vindt grootschalige herstructurering plaats. Tien

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de

boekje Gebouw van Morgen: Rabobank Neder-

jaar geleden is al een rijtje flats gesloopt, maar

vrije kavel-markt.

land en de Croeselaan wordt nader ingegaan

sindsdien is er niet zoveel te merken geweest

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart; In-

op de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe

van de herstructurering. Er kwamen ondertus-

terviews en research: Martine Bakker; Productie:

bestuursgebouw moet één van de meest duur-

sen wel steeds meer berichten over sociale

adapter film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta ©

zame kantoorgebouwen van Nederland worden

problemen. Pas onlangs zijn de eerste voor

2007. Prijs: € 8,00

en krijgt bovendien een flexibel en innovatief

bereidingen zichtbaar geworden: een aantal

werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft

mensen is verhuisd en grote bergen zand

Vaartse Rijn

door middel van beeldmateriaal inzicht in deze

verraden de aanstaande bouw. Andere delen

In opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

toekomstplannen van het nieuwe complex.

van de wijk worden in de toekomst gesloopt,

Landschap Erfgoed Utrecht (vroeger Erfgoed-

gevolgd door nieuwbouw. Maar wat gebeurt er

huis Utrecht) werkten twee ontwerpteams aan

Industrieel erfgoed in Utrecht

eigenlijk in de tussentijd, in de periode tussen

een ontwikkelingsplan voor de Vaartse Rijn.

Uitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

planvorming en uitvoering? Hoe denken bewo-

De Vaartse Rijn is een vergeten waterlijn, die

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

ners over hun wijk, de herstructurering en de

loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot de rivier

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis

toekomst? En klopt het predicaat probleemwijk

de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een econo-

van onder andere van Hooghiemstra, Villa

dat deze buurt krijgt opgeplakt, eigenlijk wel?

mische hoofdader. Maar later werd die functie

Jongerius en het Cereol terrein. Aan de hand

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;

overgenomen door het Merwedekanaal en

van de kaart en de adresgegevens kunnen

Interviews: Thaddeus Müller; Productie: adapter

het Amsterdam-Rijnkanaal. Nog later kwamen

geïnteresseerden de verschillende bouwwerken

er wegen die veel beter tegemoet kwamen

zelf gaan bekijken. Prijs: € 1,00

Prijs: € 7,00

aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel restanten van de industriële bedrijvigheid op de

Bouwen voor het Geloof

Het Wilde Dromen (cd-rom)

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

Het boekje Bouwen voor het Geloof verscheen

Het wilde dromen is een documentaire over drie

en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw

als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de

over de architect Alfred Tepe (1840-1920) en

en Leidsche Rijn. Twee koppels kijken vanuit

oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil-

zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de

de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan-

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

cultuurhistorische betekenis van de Vaartse

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

de kavelnemers. De drie stellen vertellen open-

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht

hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de

zoektocht naar de architect en de loop van het

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

Willibrorduskerk (1876-1877) van zijn hand.

bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net

twee interessante ontwikkelingsplannen voor de

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld

architecten en de stedenbouwkundigen komen

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht

met zijn tijden stijlgenoot Pierre Cuypers. In

aan het woord. Zij vertellen over de locatie en

en Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen.

het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in

de interactie met de kavelnemers.

We hopen dat daarmee de Vaartse Rijn wordt

Utrecht beschreven en gemarkeerd op de kaat

De documentaire geeft een goed beeld van wat

behouden voor ontwikkeling. Gratis

van Utrecht. Prijs: € 1,00

het betekent om zelf een huis te bouwen – van

publicaties | aorta 2009 | 45

DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar Laurum

100 uit 100 Architectuur Utrecht (19002000) Architectuurkaart Utrecht

In opdracht van de Provincie Utrecht heeft

In dit handzame boekje uit 2002 zijn 100

Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de

architectonisch interessante gebouwen in

ideeënprijsvraag onder de naam “de Romeinse

Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw

Lijn” ontwikkeld en de organisatie op zich geno-

zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan

men. De publicatie toont een impressie van het

de discussie over architectuur in Utrecht. De

ingezonden werk, plannen van de vijf genomi-

kaart bevat beschrijvingen in het Engels en

neerden worden uitgebreider beschreven en het

Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals

gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op

architect, bouwstijl en -jaar, een overzichtskaart

de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar-

ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om

cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,

de 100 bestemmingen mee te bereiken en een

de verdedigingslinie die door heel Europa loopt

uitleg van de gebruikte stijltermen.

en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurstede,

Prijs: € 1,00

Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel van ontwerpers, archeologen, architecten en steden-

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom en website)

bouwkundigen, communicatiedeskundigen en

Resultaten van de workshop in 2002 waarin

kunstenaars – was met ideeën te komen om de

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruimtelijke

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

plannen te betrekken én de Limes beter voor

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

publiek zichtbaar en beleefbaar te maken. Een

criticasters en het publiek zijn op de cd-rom

hele uitdaging, want de resten van de 2000

opgenomen. CD-rom niet meer leverbaar, nog

jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in

wel via website

de prijsvraag - voor samengestelde teams van

de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd vooral om een hedendaagse interpretatie en

Jaarboek Aorta 2005

visie op de Limes als lint, een drietal locaties,

Gratis

een communicatiestrategie en een financiële onderbouwing.

Aorta 10 jaar, Editie 2006 Jaarboek Aorta 2006

Buiten Wonen (cd-rom en website)

Gratis

Resultaten van de workshop in 2004 waarin onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen

Jaarboek Aorta 2007

in het landelijk gebiedkan worden vormge

Gratis

geven. Drie teams onder leiding van ieder twee masters ontwikkelden ieder een eigenzinnig

Jaarboek Aorta 2008

voorstel. Naast ontwerpscenario´s besteden de

Gratis

teams aandacht aan ontwikkelingsstrategieën en financiering. De cd-rom toont alle ontwerpen

Jaarboek Aorta 2009

en geeft een inhoudelijke toelichting. Integrale

Gratis

verslaglegging verliep ook via de site van Aorta.

46 | aorta 2009

Toelichting op de resultatenrekening

baten Subsidie gemeente Utrecht Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, SO. Subsidie basisprogramma Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur, Overige sponsoren subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend programma. Sponsorbijdragen Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma Rondleidingen Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen Financiële baten De rentebaten minus -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten. Overige baten Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lasten Directe programmakosten Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten. Personeelskosten Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel. Huisvestingskosten Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen Kantoorkosten Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en drukwerk jaarverslag. Algemene kosten Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.

aorta 2009 | 47

jaarcijfers balans per 31 december 2009 31 12 2009

31 12 2008

25.299

32.093

Activa Materiele vaste activa Vorderingen

49.441

65.100

160.723

154.840

235.463

252.033

Stichtingsvermogen

123.151

170.558

Kortlopende schulden

112.312

81.475

235.463

252.033

Liquide middelen

Passiva

baten en lasten over 2009

2009

Baten Subsidie gemeente Utrecht Subsidie basisprogramma SFA

2008

67.731

65.521

56.862

181.500

211.051

Sponsorbijdragen

22.725

17.400

Rondleidingen

18.158

28.163

5.137

4.008

Overige Sponsor- en subsidiegeld programma

Financiële baten Overige baten

4.562

13.766

Som der baten

362.334

398.981

Directe programmakosten

153.665

184.170

Personeelskosten

176.547

159.288*

7.562

6.864

Lasten

Afschrijvingen materiële vaste activa

34.319

35.407

Verkoopkosten

Huisvestingskosten

1.821

2.134

Kantoorkosten

14.119

10.247

17.798

17.892

Som der lasten

Algemene kosten

405.831

416.002

Totaal resultaat

- 43.497

- 17.021

* In 2008 lagere personeelskosten door een forse ziekengelduitkering

48 | aorta 2009

bezoekers 2009 Aantal bezoekers mediatheek en exposities

2.938 2.583 2.985 2.428

Aantal bezoekers debatten

302 453 375 330

Aantal bezoekers lezingen

145 384 397 248

Aantal deelnemers rondleidingen *

2.527 3.693 3.192 3.053

* Afname door recessie

Aantal indirecte contacten website

27.668 32.137 29.630 23.103

Aantal bezoekers film

286

(inclusief alle open dagen+ openingen)

234 351

Aantal bezoekers educatieprogramma

622 264 98 72

Aantal bezoekers ander programma, zoals workshops, onderzoek, evenementen etc.

1.353 257 80

2009

2008

2007

2006

Het verslag van zijn ‘ontdekkingsreis’ in foto’s en film, getiteld Manieren van bewegen, maakt deel uit van de tentoonstelling in het Utrechtse architectuur centrum Aorta. Daarmee legt hij het verborgen leven van de A12 zone bloot, waarin de weg niet de hoofdrol speelt. NRC, 23 januari 2008 Meer dan vier honderd pallets waren in architectuurcentrum Aorta tot een tribune opgesta peld. Na enig klauteren, vonden alle bezoekers een plek met goed zicht op de andere aanwezigen en op de centraal opgestelde maquette van de A12zone. De Architect, februari 2009 Bottom-up onderzoek, openheid en dialoog als een maatschappelijke noodzaak. Archined, februari 2009 Hoe moet het sta tion van de toekomst eruit zien? Leerlingen van twee Utrechtse scholen heb ben de afgelopen weken alternatieven bedacht voor het Utrechtse Stations gebied. Ze deden dit in het kader van het project Station van de Toekomst, ontwikkeld door architectuurcentrum Aorta met de Mondriaanstichting, Pro Rail, NS en de gemeente Utrecht. AD/UN, 23 februari 2009 Een selectie van de uitgevoerde plannen van dertien jaar Kinderraadsvergadering is te zien bij Aorta. Wat is er terecht gekomen van de plannen? Wat wilden de kinderen dertien jaar geleden en welke ideeën hebben ze nu? AD/UN, 7 april 2009 Weg met die saaie, grauwe winkelcentra waar na zessen geen mens te bekennen valt. Als we winkelen, willen we beleven. In architectuurcentrum Aorta opent een tentoonstelling over winkelgebieden in en om Utrecht. Stadsblad, 13 mei 2009 Een winkelgebied moet naast praktische en functionele condities vooral een aangename en prettige sfeer bieden die voldoet aan de eisen van de consument. Archined, augustus 2009 Eigenlijk hoor je nooit iets over de Utrechtse Staatsliedenbuurt. En dat terwijl er ontzettend veel gebeurt. Reden om een film te maken over deze herstructureringswijk vond architectuurcen trum Aorta. “We wilden een discussie op gang brengen en tegelijkertijd op de actualiteit inspelen. De beleving van de bewoners in de herstructureringswijk staat in de film centraal.” AD/UN, 26 november 2009 Dat een bedrijventerrein ook een door velen gewaardeerd onderdeel van de stad kan zijn, laat het plan voor Papendorp zien Cobouw 213, november 2009

50 | aorta 2009

maat der dingen In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld. Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet. Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen. Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd: > Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking > Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik > Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht > Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek > Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen) > Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners > Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie

Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde passie voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen ondersteunen. Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van architectuur blijven fascineren, verbazen en inspireren met een gevarieerd aanbod van tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten.www.aorta.nu of informatie via tours@aorta.nu

aorta 2009 | 51

Westraven | architectenbureau cepezed | foto: Jannes Linders

52 | aorta 2009 | visie

Iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon- en leefomgeving is ingericht. Aorta streeft er naar, vanuit een onaf足 hankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken. Voor een beter begrip en een grotere waardering van de eigen leefomgeving.

motto | aorta 2009 | 53

met onze missie

ontmoetingsplek

Een bijdrage te leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van onze

Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

gebouwde en landelijke omgeving - en dus onze leefomgeving - beter te

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

is professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

actuele ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrich-

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

tingsgebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het

begrijpen.

stationsgebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad

visie Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér

en haar ontwikkeling.

samenwerking

dan ontwerpen méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maatschappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke-

Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot in

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert een

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening, land-

Utrecht.

schap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architectuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpak Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorderen. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architectuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat voor de vakgemeenschap.

54 | aorta 2009

medewerkers team

programmaraad

Het team van Aorta bestaat uit de volgende Âmedewerkers:

De programmaraad functioneert als inhoudelijk klankbord van Aorta. De programmaraad adviseert het Aorta team over de diverse programmaonderdelen. In 2009 bestond de raad uit:

Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte) Lindy Schuin projectmedewerker (0,8 fte) Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte) Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)

Hans-Lars Boetes kennismanager PPS voor DLG

Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)

Henk Jansen adviseur Stedenbouw en Cultuurhistorie gemeente Utrecht Tjerk van de Lune architect studioSK Paul van der Ree architect studioSK

nevenfuncties en taken

Erik Rossen stedenbouwkundige gemeente Utrecht

Eveline Paalvast is bestuurslid van Stichting Rotsoord en heeft in 2009

Denise Vrolijk redacteur S+RO

Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten

als jurylid opgetreden voor de BNA-prijs Gebouw van het jaar 2009, regio Zuid. Lindy Schuin heeft in 2009 plaatsgenomen in de redactie van het architectuurbulletin Post Planjer.

vrijwilligers Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de energie en inzet van vrijwilligers. In 2009 hielpen Ebba Braun en Jan Peek bij de mailings en het beheer van de documentatie. Tevens heeft Irma Ruger Aorta op informatieve wijze bijgestaan tijdens de Open Monumenten Dag. Helaas is

raad van toezicht De Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt de directeur van Aorta over het programma, de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag. De Raad van Toezicht bestond in 2009 uit:

Jan Peek begin 2010 onverwachts overleden en hebben wij met verdriet

Anne Bodzinga voorzitter, voormalig CEO BPF Bouwinvest, vanaf maart

afscheid genomen van onze trouwe vrijwilliger.

2009 Karel de Wit penningmeester, aangetreden in 2004 Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers

gidsen

Felix, aangetreden in 2001

In 2009 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief

nagement, aangetreden in 2005

geweest: Marlies Adriaansen, Saskia Afman, Harold Aspers, Ingeborg Behari, Go Bruens, Jan Maarten Dalmeijer, Paula Dix-Hertogh, Thea van Goudzwaard, Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Bastiaan van der Kraats, Renette Niekerk, Arco Ooms, Eva RoĂŤll, Joris Roovers, Geerte van der Steen, Sabine Todd, Ankie Vanderfeesten, Petra Vossestein, Sara Zondergeld

Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interimmaMargreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008 Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008

aorta 2009 | 55

sponsoren en subsidieverstrekkers Architectuurcentrum Aorta kon in 2009 rekenen op de financiële steun van de volgende bedrijven en instellingen: Beschikbaarheidsubsidiënten:

Projectsponsoren:

SO Gemeente Utrecht

Programmabureau de LIMES

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Stichting A12NU MOB Vormgeving en Educatie

Projectsubsidiënten:

Burgfonds

Gemeente Utrecht, SO

Stichting Rietveldprijs

Gemeente Utrecht, POS

Projectbureau Belvedere

Gemeente Utrecht, DMO

Bo-Ex

Gemeente Utrecht, wijkbureau Oost-Noordoost

HKU

BNA

Habiforum

KF Heinfonds

GEM Vleuterweide

Fentener van Vlissingenfonds

NS Poort

Mondriaan Stichting

Universiteitsbibliotheek Binnenstad De Pastoe Fabriek

Beschikbaarheidssponsoren:

BNI

Plegt-Vos Vastgoedontwikkeling BV

Annekoos Littel interieurarchitecten BV

Volker Wessels Vastgoed BV

Bleeker Concepts Architecture and Design

ING Real Estate BV

Mitros

ProRail

Cório Nederland Retail

Vrede van Utrecht

Heijmans Vastgoed BV

Vera Yanovshtchinsky Architecten

Amvest Opdrachtgevers: Gemeente Veenendaal Basisschool De Boomgaard Gemeente IJsselstein

colofon © Architectuurcentrum Aorta, juli 2010. Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder v oorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden. Redactie: Anne Seghers, Lindy Schuin, Eveline Paalvast | Ontwerp en layout:

het Bos, Utrecht

Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2009. Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

56 | aorta 2009 | english summary

Aorta, the Utrecht Centre of Architecture

tion on historical, architectural and town-planning

buildings can be viewed from the outside, such

Aorta offers information about developments in

developments. Tours are usually given in Dutch,

as the student housing by Uytenhaak (1999), the

the field of urban development, architecture and

but group tours can also be given in English

Ronald McDonald House by Bosch Haslett (1999)

related disciplines in the Utrecht region. This is

and, if requested well in advance, also in other

and the temporary student housing in the form of

done by means of activities with a temporary

languages.

colourful stackable containers (Sky Boxes, 2004). Duration: 2 hrs.

character, such as exhibitions, events, guided tours, discussions and lectures. Aorta is a per-

guided tours for groups or individuals

NOTE: The university buildings are not open on

manent source of information about architecture

On request Aorta organises excursions for groups

Saturday and Sunday.

in Utrecht and the surrounding area. Aorta

for a minimum fee of 70,- euros ex. VAT per guide

Centre for Architecture is an independent foun-

per hour. Prices also depend on group size and

Vinex location Leidsche Rijn

dation, financially supported by the government

extra requests. If a group exceeds 20 partici

On the western edge of the city of Utrecht the

and the business community. The foundation

pants a second guide will be retained. A special

largest VINEX-location of The Netherlands, Leid

consisting of a Supervisory board, an office

programme can be put together for your group by

sche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn

and a programme platform. We are pleased to

combining some of the different themes menti

will eventually consist of 30.000 houses, industrial

welcome you in our office.

oned above. Group reservations must be made

areas and numerous facilities. The excursion will

at least two weeks in advance either in writing, by

highlight the architecture arising in this district and

Address and opening hours

phone or by e-mail. During the summer months

the urban development of sub-plans. The different

Architectuurcentrum Aorta

guided tours start almost every weekend, either

sub-plans will be designed one after another

Achter de Dom 14

on Fridays, Saturdays or Sundays. The tours last

and filled in by a large number of national and

3512 JP Utrecht

approximately 1,5 to 2 hours and cost around €

international urban developers. Together they will

The Netherlands

7,50 per person (€ 6,25 with student discount),

illustrate working on a 21st century city.

tel: +31 (0)30 232 1686

depending on subject and duration. Prices do

Leidsche Rijn is a state of the art collection of mo

fax: +31 (0)30 232 1390

not include any travel expenses on your side. The

dern housing but it’s also special because of the

tours@aorta.nu

information is given in Dutch. Bookings, reser

way the cultural landscape is incorporated in the

vations and inquiries can be made at the Aorta

lay-out of the new neighbourhoods. The tour visits

information desk or by phone, fax or e-mail

the sub-plans Langerak I and II, Parkwijk and the

Aorta is located in the centre of Utrecht on the following address: Achter de Dom 14. The centre

adjacent areas where for example the black latex

is by public transport (lines 2 and 22) and by car

Tours

box by NL Architects and the TGV-dwellings by

(parking mall along the Strosteeg).

Architecture in ‘De Uithof’

Oosterhuis Associates can be seen. Other pro

Aorta is open to public from:

A visit to several leading modern buildings on

jects are residences by Mecanoo, DAF Architects,

Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.

university campus De Uithof. Building in De Uithof

Jaco de Visser, Atelier Pro and MaccreanorLa

Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.

started in the 1960’s but came to a halt in the

vington Architects. It’s also possible to start the

Entrance is free.

following decade. However, in the past ten years

tours from Information Centre Leidsche Rijn by

Events on site can take place on various times.

building has been resumed with much enthusi

Cepezed Architecten, where a scale-model of the

asm, turning De Uithof into an actual campus.

whole area clarifies the master plan.

guided tours

The new building impulse has resulted in several

Duration: circa 2 hrs.

The city of Utrecht is famous for its historical town

remarkable buildings. You will be guided around

NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is

centre. However, it also boasts many modern ar

one or more of the following buildings in the De

normally done by bike. It is also possible to have

chitectural sites by well-known architects such as

Uithof complex, depending on which day of the

an accompanying guide on your bus.

Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these con

week the tour takes place: the Educatorium by

temporary buildings are situated in the inner city,

Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert-building

The town hall by Enric Miralles

where the medieval structure and surrounding

by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa

Utrecht’s town hall has an age-long history. The

buildings had to be taken into account during the

culty for Economy and Management by Mecanoo

administration of the city of Utrecht has been

design and building process. Recent extensions

(1995) and the University Library by Wiel Arets

seated at this location for over 650 years. In the

to the eastern en western side of Utrecht (De Uit

(2004).

course of time, ten medieval buildings and city

hof and VINEX-dwelling Leidsche Rijn) accommo

This excursion also emphasizes the urban struc

castles were interconnected and still form the

dated a further number of architectural highlights.

ture of De Uithof, the urban development plan of

core of the premises. The result was an overly

Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for

which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986)

compact and impenetrable labyrinth with many

Architecture, organises guided tours to (modern)

in answer to the existing structure, which hardly

different floor levels. In 1997 the local government

architectural sites and landscape architecture

took into account the original landscape formed

commissioned Spanish architect Enric Miralles

in Utrecht. These excursions are concentrated

by the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch

(1955 – 2000) to design a building that was open,

around several subjects and locations.

water defence system. The buildings erected

transparent and inviting. The aim was to combine

in the so-called ‘kasbah-zone’ illustrate the

the existing monumental parts, which were to be

guides

urban development master plan. The landscape

renovated, with a new wing.

All tours will be given by professional guides spe

structure is designed by West 8. The tour visits

Miralles combined modern architectural ideas

cialised in architecture, architectural history, social

the NMR-building by Ben van Berkel, UN Studio’s

with the historical elements in a very personal

geography, engineering or landscape architecture.

(2001), the glossy Basketbar by NL Partners

way. The main entrance was moved; it now is

They will provide extensive background informa

(Rietveld Prize 2003). On request, several other

located in the external wall that for centuries had

english summary | aorta 2009 | 57

been the back of the premises. In the process,

the former church of St. Martin.

animations illustrate the plans.

this relocation resulted in the formation of a new

Duration: circa 1.5 hrs

in the interior. He designed, for example, the

Rietveld and contemporaries

Zocher Park, a 19th century park in the English

lamps and benches that can be found throughout

Wilhelmina Park and the streets surrounding it

landscape style

the premises, and also the furniture in the council

feature many remarkable buildings. During this

In 1828 J.D. Zocher (1791-1870) was invited by

chamber. The historical structure of the intercon

walking tour you will visit predominantly buildings

then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de

nected medieval buildings has been made visible

sign a park along the city moat, the location of the

in various ways. The tour will go around and into

Schröder house (1924), the renovated apartment

fortifications. In 1829 he transformed the bastions

this striking building.

blocks across the street along Erasmuslaan

into a municipal park, which it still is today. Zocher

Duration: circa 1.5 hrs

(1931-34) and the chauffeur’s residence (1927).

Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon

The tour also includes designs of contemporary

ging to the National Heritage. It is truly unique that

Contemporary architecture in the inner city

architects, for example S. Ravesteyn’s private re

much of the original lay-out is still recognizable.

This guided tour focuses on 20th century archi

sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion

Many of the original trees and tree clusters are still

tecture in the city centre of Utrecht. The route

belongs to the Amsterdam School but has a very

dotted around the park, which stretches out over

links up projects of architects who made a pro

romantic, rural feel to it.

4 kilometres.

minent contribution to the architecture in Utrecht,

Around the park several other examples of the

The Zocher family from Haarlem has produced a

such as Mart van Schijndel, well-known projects

Amsterdam School can be seen, as well as a row

line of famous landscape architects who designed

by Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house

of recent, very modern villa’s, amongst which the

many gardens, parks and graveyards in The

built on the smallest plot in Utrecht.

Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great

Netherlands. Jan David Zocher was the most

The tour will also visit an apartment building

opportunity to compare Rietveld’s architecture

famous of them all, partly because of his design

by Belgian architect Bob van Reeth, which is

with that of his contemporaries and to judge the

for the famous Vondel Park in Amsterdam. He

especially designed to fit the historical situation, a

extent of his influence on architecture from later

also drew up plans for several neoclassical villas

church yard, and incorporates the archaeological

periods.

in and along the Utrecht Vondel Park, some of

finds dating from the medieval period. During the

Duration: circa 1,5 hrs.

which still decorate the park. An example of this is

tour the focus will be on the refurbishment plans

NOTE: This excursion does not include a tour of

Lievendael (1862).

of West 8 for Neude square and surrounding buil

the interior of the Rietveld-Schröder house. The

Duration: circa 1.5 hrs

dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,

Rietveld-Schröder house can be visited prior to

1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the

or after the walking tour. We recommend that you

Rotsoord and Toonkamer

town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal

book in advance. For reservations call the Central

Rotsoord is a special area in Utrecht. Through the

theatre by W.M. Dudok (1941).

Museum: +31 (0)30 2362362.

years, this part of the city has developed its own

square. The architect’s signature is equally visible

Duration: 1.5 hrs

character. Its rich industrial history goes back to Master plan central station area

the dark ages, characterized by the presence of

Museums and the museum quarter

In 2002 the population of Utrecht has chosen by

many brickworks. In the 17th century, Adriaen

The main theme of this walking tour is contempo

referendum for the transformation of the central

Frans had built a villa, which he called Rotsoord.

rary architecture in the very peaceful southern part

station area. The chosen approach will result in a

Its name refers to the purple-red stone that was

of the inner city, the so-called museum quarter.

lot of changes in the next few years. The area will

produced as a bantling during the production

By combining funds from the EU with the input

be enriched with two eye-catching buildings in

process. The facades of Villa Rotsoord were de

of inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural

glass and steel, defining the heart of the city. One

corated with this material. Rotsoord still contains

organisations and private investors, the local

is a new station hall with a waving roof construc

many buildings that tell the stories of its industrial

government has cast a new light on the cultural

tion. The other is a music palace of 43 meters

past, like the water tower and the building of firm

heritage of this area. Part of the project was the

high, made out of glass. Herman Hertzberger was

Ondix. The best known building is the Pastoe

restoration of the unique wharf cellars, the refur

asked to design the new music palace, which will

Factory. This furnitureworks has grown organi

bishment of the Old Canal and the opening up of

incorporate part of the old music hall, also desig

cally, by adding new departments to the main

many hidden courtyards and almshouses.

ned by Hertzberger.

building. The fuse-roof is one of the highlights of

Attention will also be paid to modern extensions

Benthem Crouwel Architect, designer of the

the building. Since 1982, the factory is accom

of museums and art galleries, as for example the

Schiphol terminal, has made a design for the new

modated by the Toonkamer. Over forty leading

extension of the University Museum by Koen van

central station in Utrecht. Apart from combining

designers are showing their collection in interior

Velsen, the extension and re-routing of the Ca

different kinds of public transport in one terminal,

design.

tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,

it also has to combine two different parts of the

Duration: circa 2 hours

the Central Museum (Beel en Achtergael) and the

city. Within a few years time, 2.5 times the amount

restoration of former 16th century city rampart

of passengers passing through the Schiphol

Country estate Amelisweerd

(now an observatory) Sonnenburg. This tour will

Airport terminal will be using the public transport

The main part of Amelisweerd was laid-out in the

also focus on the issue of new developments

terminal in Utrecht. All the other changes to the

Middle Ages as a park belonging to three different

in a historical city with monuments and urban

area and their respective time frames will be ex

manors. Amelisweerd was named after the knight

conservation area’s, illustrated by the domestic re

plained in detail during this walking tour. The tour

Amelis de Insula who took up residence along the

sidence of architect Robert van den Hout (winner

starts at the information centre of the station area,

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

of the Rietveld Prize 2001), and the apartments in

where scale-models and interactive computer

known about the original manor Old-Amelisweerd.

58 | aorta 2009 | english summary

However, many more details are available about

interior is surprisingly light and spacious. The

the stately classicistical country house, which was

colour scheme of black, white and grey is broken

built in 1770. Country houses New-Amelisweerd

by the striking information desks, furnished with

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

a kind of bright red rubber. From the study rooms

was also built in the eighteenth century, in a sober

on top of the book depots, the library visitor has

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

manor is still clearly visible.

roof garden with grape vines.

New-Amelisweerd came into existence by split

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

up picture from the leaves of a willow tree is silk

in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads

screened onto the glass façade panels. The print,

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

just like the turning double windows, functions as

dwellings belong to the estate as well. In 1810

a sunshade. The same print has been applied by

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-

means of a rubber mould, so that a deep relief

Amelisweerd was to house his personnel, while

has been obtained. The library has not only been

Old-Amelisweerd was to be his own residence.

designed as a quiet place where books can be

New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in

stored and consulted, but also as a meeting place

the late English landscape style. Nowadays the

for visitors and students.

three country houses function as a youth hostel

Duration: circa 1 hour

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart

University Library innercity

from a brief history of the estates, information is

This new library shows about eight kilometres

provided about the architecture of the country

of books. The library is established in the former

houses and the layout of the park.

working-palace of Lodewijk Napoleon. The

Duration: circa 1.5 hrs

whole building contains six national monuments. Whereas the old houses were inaccessible, the

Jugendstil / art nouveau in Utrecht

new building makes this old palace now acces

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

sible for everyone. The entrance and the Grande

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

Galerie are now beating heart of this complex

nouveau (1890-1914) are visible all over Europe.

and are an important meeting point for visitors

From the entrances to the Paris Underground,

and students. Grosfeld van der Velde, architect

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

of the new building, has deliberately chosen for a

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

clear materialisation and colours, composing an

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

unity in the building. Moreover you’ll find a special

This international style features many regional

attention for details, on behalf of the monumental

differences. Some architects had great difficulties

atmosphere.

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th century. In Utrecht this resulted in a typical mix of neo-gothic and art nouveau architecture. Art nouveau architects used a lot of modern ma terials, for example iron-cast beams and industri ally produced windowpanes. This made the style very useful for buildings with large windows, such as warehouses, pharmacies, clothing stores etc. What’s typical for Dutch art nouveau architecture is the use of glazed bricks in a variety of colours, making up tiled (symbolic) images relating to the purpose of the building. Duration: circa 1.5 hrs University Library Utrecht Wiel Arets Architects & Associates, 2004 According to the architect, the two closed, black concrete book depots in this black glass box almost seem to float like clouds. The inside of the library is mostly black too, but because of the vast open spaces around the depots and the use of very light grey floors, the

aorta 2009 | 59

The Wall | architect: prof. ir. Fons Verheijen, VVKH Architecten | foto: Daan Bramer

‘Dus geen grootschalige programma’s van bovenaf, maar juist door de wensen en behoeften van zittende bewoners als uitgangspunt te nemen, hen vanaf het begin serieus te nemen, en daar als corporaties en gemeente op in te gaan.’ Pepijn Zwanenberg, raadslid Groen Links Utrecht