Aorta Jaarboek 2008

architectuur & stedenbouw in de provincie Utrecht

stad op de schop

jaarboek # 08 architectuurcentrum aorta

foto: Jan van der Hoeve

‘De mooiste plannen zijn een vervlechting van architectuur, landschapsarchitectuur en stedenbouw. Dus verschillende disciplines.’ Nieuwe lading, I. Thoral

Luchtfoto oude gracht Utrecht

stad op de schop

3

foto: jan van der hoeve

Luchtfoto oude gracht utrecht

3

stad op de schop

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 3

16-07-2009 15:21:25

4

Luchtfoto Neude | 1927

foto: KLM

‘De stad is infrastructuur. De belangrijkste vragen zijn: hoe orden ik functies en wat is dan openbare ruimte.’ debat nieuwe lading, R. Stroink.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 4

16-07-2009 15:21:31

aorta 2008

5

voorwoord Volgens burgemeester Fockema Andreae was stedenbouw bedoeld om “uit den chaos van gegevens, adviezen en inzichten een schoon geheel te voorschijn te brengen”. Burgemeester Aleid Wolfsen vindt het besturen van de vierde stad van Nederland een voortdurende afweging tussen behoud van het goede en ontwikkelen van het nieuwe. Andreae had in zijn tijd nog een sterke invloed op stedenbouw (hij schreef er zelfs een boek over), tegenwoordig bepaalt het samenspel van private en publieke belangen en de wettelijke kaders, de ontwikkeling van de stad. In 1929 verwelkomde Utrecht haar 150.000ste inwoner. Omdat het sinds 1874 mogelijk was, de wallen te slechten, grachten te dempen en schootsvelden te bebouwen. Het was de tijd van de grote stadsuitbreiding. In Andreae’s tijd stelde Berlage, als onderdeel van zijn uitbreidingsplannen, demping van de grachten voor. Hiertegen kwamen veel mensen in opstand. Nu worden de grachten voorgedragen als mogelijke kandidaten voor de werelderfgoedlijst.

In dit jaarprogramma besteed Aorta speciale aandacht aan de rol en positie van stedenbouw in het veld van de ruimtelijk ordening. Deze rol is de afgelopen jaren wat onderbelicht geweest: veel aandacht ging uit naar de architectuur van gebouwen. Daar komt men van terug: stedenbouw is als een ruggengraat, want zonder goede stedenbouw excelleert het gebouw niet. Sterker nog: goede stedenbouw kan mindere architectuur opvangen maar andersom niet. Een stedenbouwer doet onderzoek naar wenselijke en mogelijke ontwikkelingen voor bestaande en nieuw in te richten gebieden, ontwerpt de openbare ruimte of richt deze in, houdt zich bezig met stedelijke processen en kan regels opstellen voor het bouwen. Kortom, een stedenbouwer werkt aan de dragers van de stad. Het is het bouwen van een stede, een plaats.

Op 30 december 2008 wonen er 299.905 mensen in de stad, Utrecht nadert dus de 300.000 inwoners...

Qua oppervlakte is Utrecht niet navenant gegroeid. Wel zijn onze woonwensen sterk veranderd: groter wonen, twee auto’s, minder kinderen en een sterke toename van kleine huishoudens.

Waar wonen al deze mensen? Na decennia van functiescheiding is het mengen van functies weer actueel.

Bijvoorbeeld door het stapelen van functies, zoals in de plannen voor de Belle van Zuylentoren of het herbestemmen van vrijkomende panden voor meerdere gebruikers. Is dit de enige manier om te verdichten?

Volgens Uytenhaak kunnen stedenbouwers, beleidsmakers en architecten het beter. Door beter te puzzelen. Door de beschikbare ruimte optimaal te benutten. Er is meer rendement te halen zonder aan woonkwaliteit in te boeten.

Sterker nog, door in te zetten op meer diversiteit en een hoogwaardige openbare ruimte.

Gelukkig wordt er serieus onderzoek verricht. Welk waardepatroon hebben de bewoners, wie wil je bedienen, hoeveel mensen wil je bedienen? De verhoudingen tussen kavel, weefsel en buurt variëren aan de hand van de antwoorden op die vragen. Op www.stedenvolruimte.nl presenteert Uytenhaak een nieuw onderzoeksinstrument.

Verdichten met andere methodieken langs innovatieve wegen en juist niet de gangbare. In een stad als Utrecht is de beschikbare ruimte door wegtrekkende industrie bijna op. Dan wordt het pas echt puzzelen op de vierkante meter. Denk dus vooruit, ontwikkel nieuwe strategieën, ontwerp nieuwe oplossingen voor optimaal grondgebruik en functiemening. En gebruik daarbij de taal van de stad, die stad die nooit af is, de stad die haar inwoners moet verwelkomen.

Eveline Paalvast, directeur Juli 2009

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 5

16-07-2009 15:21:33

in korte tijd wordt de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de toekomst? 11 op zoek gaan naar de constructie, de functie en de schoonheid van gebouwen 12 aarzelend slingert een rode stippellijn door de binnenstad 14 om het verkeer beter door de stad te leiden werden wegen verbreed 16 Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand gevuld 19 De tijd noodzaakt nu eenmaal om stedenbouw door middel van verleiding voor het voetlicht te brengen 23 De stad verwelkomt U 24 Randstad 2040 een succes 27 alleen een bestemmingsplan is niet genoeg?! 29 heel veel meer mensen op een m2 31 Utrecht, de stad van de twee torens 35 waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen worden gebouwd?

37 als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord 38 het woord campus krijgt een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren. 39 Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden 50 een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken 53 HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 6

16-07-2009 15:21:33

en de cen or or 16 nd eet U en el ad ls d? rd s: c50 ek 53

aorta 2008

7

inhoud Het programma Culturele evenementen 10 Architectuur leren begrijpen 12 Romeinen in hedendaags Utrecht 14 Het begin van de stedenbouw 16 Lees je stad 18 Een bijzondere functionalist 20 Nieuwe lading stedenbouw 22 De Randstad in 2040 27 De toekomst van de Utrechtste binnenstad 28 Utrecht verdicht: Intense Dense 31 De Belle van Zuylen: dame of puber 34 Aorta er op uit! 36 Een nieuwe impuls 40 Rondleidingen 40 Aorta informatief 42

Over Aorta Publicaties 44 Jaarcijfers 47 Bezoeksaantallen 48 Koers 50 Visie 53 Medewerkers 54 Sponsoren 55 Colofon 55 English Summary 56

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 7

16-07-2009 15:21:34

8

aorta 2008

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 8

16-07-2009 15:21:40

foto: het utrechts archief

MarNixLaaN | 1939

9

Het is ten slotte de stedenbouwer, ‘die als allesbeheerschend leider de beslissingen moet nemen en uit den chaos van gegevens, adviezen en inzichten een doelmatig en ‘schoon’ geheel te voorschijn moet brengen.’

‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 9

16-07-2009 15:21:47

10

aorta 2008 Op de jaarlijkse culturele dagen Opent OOk aOrta haar deuren. de dag van de architectuur, Open MOnuMentendag en culturele ZOndagen gaven OOk in 2008 een grOOt publiek weer een vuurdOOp in de wereld van de architectuur.

culturele evenementen architectuur en politiek

Het stadsbeeld veranderde in korte tijd met nieuwe architectuurstijlen en ambitieuze uitbreidingplannen. De geschiedenis maakt de stad tot wat ze

thema dag van de architectuur

nu is. Langs het Castellum, de kerken, de grachten, het fortenbolwerk, de

Van waaruit regeert de politiek in Utrecht? Het Stadhuis natuurlijk!

eerste sporen van de industrie, de stadsdoorbraken, nieuwe vormen van

Het stadhuis van Utrecht is al meer dan 650 jaar de plek waar de

bouwen in de voor­ en naoorlogse periode van de stad, wordt in korte tijd

gemeenteraad, de burgemeester en wethouders bij elkaar komen. Lang­

de ontwikkeling van eeuwen stadsgeschiedenis verteld. En wat brengt de

zaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting van een tiental

toekomst?

middeleeuwse panden en stadskastelen. In 2000 heeft de Spaanse architect Miralles het stadhuis voor de laatste keer onder handen genomen.

Datum: 13 & 14 september | Aantal bezoekers: 242

Met een bonte verzameling materialen wil Miralles de nadruk leggen op de verschillende stijlen, periodes en gebouwen die in het stadhuis verenigd zijn. Voor nieuwsgierigen organiseerde Aorta een rondje om en door dit bijzondere kunstwerk dat het geworden is.

Free Designdom 4 Weeks of FreeDesigndom is een nieuw designevenement dat Nederland

Vanuit het stadhuis regeert de politiek. Maar wat is de invloed van politiek

op de internationale kaart zet. In Amsterdam en Utrecht bracht 2009 op dit

op de architectuur in de stad? Samen met Stichting Dag van de Archi­

gebied tentoonstellingen, lezingen over design en mode voor de profes­

tectuur gaf Aorta bezoekers een blik op Utrecht vanaf het water. Langs

sionals maar ook voor het gewone publiek. De Uithof is een staalkaart van

het waterlint in Utrecht is de politieke impact in de stad goed zichtbaar.

Nederlandse architectuur en kon daarom ook niet ontbreken tijdens dit

De open plekken van voorheen worden nu volgebouwd. Een architectuur­

evenement. Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen

gids en een stadsdichter vertelden het verhaal van de ontwikkelingen van

gerealiseerd. Na de eerste bouwimpuls heeft de invulling lange tijd stil

de stad, zoals Rotsoord, Campus Max, de Merwede Kanaalzone en de

gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat

nieuwe wijk Parkhaven.

De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. De nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opgeleverd,

Datum: 21 juni | Aantal bezoekers: 910

toonaangevende moderne architectuur. Het gaat dan ook uitstekend met de waardering voor de architectuur in De Uithof: De Basketbar heeft de

sporen in de stad

NAI­prijs voor jonge architecten ontvangen en de Rietveldprijs 2003, de

open monumentendag & Uitfeest

der meerdere prijzen in de wacht gesleept. Tijdens de rondleidingen werd

In Utrecht zijn vele sporen te vinden. Op een tocht langs de monumenten

een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende gebouwen.

universiteitsbibliotheek heeft de Rietveldprijs 2005 ontvangen en was ge­ nomineerd voor de Mies van der Rohe Prijs en het Educatorium heeft al eer­

in de stad wordt het verhaal van de stad zichtbaar. Ook het pand waar Aorta gehuisvest is kent een lange geschiedenis. In dit van oorsprong mid­

Datum: 24 september t/m 5 oktober | Aantal bezoekers: 42

deleeuwse pand was van 1868 tot 1924 het hoofdpostkantoor gevestigd.

De grote ruimte heeft nog steeds de 19de­eeuwse gietijzeren kolommen uit die tijd

feest van de Geest

rondleidingen ‘Lees je stad’

Pinksteren is het feest van inspiratie. Het moment voor de ‘bewoners’ van het

Er is niet zo heel veel meer te zien van de aanwezigheid van de Romeinen

Domplein gezamelijk de inspiratie van deze bijzondere plek te laten zien. Het

in de stad, maar wanneer je goed kijkt, is aan de restanten deze geschie­

Domplein en haar omgeving, het zogenaamde Museumkwartier, herbergt de

denis nog af te lezen. Vanuit de eerste Romeinse vesting heeft de stad zich

cultuurhistorische schatkamer van de oude binnenstad. In een rondje door

verder ontwikkeld. De geestelijken en kooplieden dicteerden de stad in de

de stad toonde Aorta het samenspel van nieuwbouw en een historische stad

Middeleeuwen en het militaire landschap in de eeuwen erna. De industrie

vol monumenten, en de inspiratie die architecten daarin vonden.

kwam in de 19e eeuw op. De auto moest rijden door de straten, spoor­ wegen werden aangelegd en bedrijvigheid kreeg zijn plaats in de stad.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 10

Datum: 12 mei | Aantal bezoekers: 40

16-07-2009 15:21:49

foto: cornbread Works

haveNpost parKhaveN | sLuijMer eN vaN LeeuweN

11

één ding hebben de programma’s gemeen; architectuur & stedenbouw in Utrecht en de omgeving staan centraal

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 11

16-07-2009 15:21:58

12

aorta 2008

architectuur leren begrijpen leer mij Utrecht kennen

drie bij vijf meter

In samenwerking met Museum Sterrenwacht Sonnenborgh, Volksbuurt­

Wat is dat eigenlijk… architectuur? Wat doet een architect en zit er een

museum Wijk C, Rondom, gemeente Utrecht en Gilde Utrecht organiseert

architect in mij?! Met een educatief programma geeft Aorta een introduc­

Aorta jaarlijks de cursus Leer mij Utrecht kennen. Aan de hand van zes

tie in de architectuur, nieuwe vormen, én het zelf bouwen van een nieuw

excursies worden bijzondere stukjes Utrecht bezocht. Plekken waar de

bijzonder gebouw voor Utrecht!

meeste Utrechters niet dagelijks komen: de Dom, de werven en steegjes, wijk C, het stadhuis en de ontwikkelingen in De Uithof.

kunstuitdaging Het omstreden metalen en kleinste huisje van Utrecht, aan de Kromme

Datum: mei | Aantal bezoekers: 40

Nieuwegracht op de hoek van de Drift, was het thema van de dag. Het huisje, op een kavel van slechts drie bij vijf meter, is een ontwerp van de

ik zie ik zie wat jij niet ziet!

architecten Sluimer en Van Leeuwen. Voorheen een parkeerplaats voor één

puzzeltocht

kinderen geprikkeld na te denken over het idee, het ontwerp, mooi en lelijk

Waarom wordt De Uithof ‘De Uithof’ genoemd? Waar komt die naam

en het materiaalgebruik.

auto, nu een bewoonbaar huis van zeven bouwlagen hoog. Het bijzondere aan dit huis is zijn openheid naar de stad. Er is weidsheid geschapen op de kleinst denkbare oppervlakte. Na een korte film werd het gebouwtje bezocht. Door middel van een quiz met vragen over het huisje werden de

vandaan? Welk snoepgoed heeft gediend als inspiratiebron voor Casa Confetti (het nieuwste complex voor studentenhuisvesting)? De zeefdruk

Datum: 17 april | Aantal bezoekers: 36

op de vensters van de Universiteitsbibliotheek is geen papyrus. Wat is het dan wel? Wat zijn de hoofdkleuren van het interieur van het Hijmans van

De Kunstkijkdag is de Utrechtse ontmoetingsdag tussen kinderen en de

den Berghgebouw? En wat is daarmee bedoeld door de architect? Het

culturele instellingen. Het doel van deze dag is dat kinderen bewust worden

Minnaertgebouw is een vroeg voorbeeld van milieuvriendelijk bouwen. Zo

gemaakt van hun culturele omgeving.

wordt bijvoorbeeld in de hal regenwater opgevangen met een doel. Waar­ voor wordt dit water in het gebouw gebruikt? Zoek zelf de antwoorden op deze vragen (en meer) door deel te nemen aan de puzzeltocht door De Uithof. Het ‘openluchtmuseum van de moderne architectuur’ opent haar deuren voor een exclusieve tour.

architect in de klas Bewustwording van de eigen leefomgeving kan niet vroeg genoeg begin­ nen. Naast programma voor de jeugdigen denkt Aorta ook mee in het

Datum: juni 2008 | Aantal bezoekers: 120

enthousiasmeren van leerlingen in het voortgezet onderwijs. Met ‘Architect in de klas’ maken de jongeren in enkele lessen kennis met ontwerpen. Het

puZZeLtocht

ontWerP: aorta | het bos

lesprogramma start met een rondleiding op locatie, waar leerlingen samen met een gids van Aorta op zoek gaan naar de constructie, de functie en de schoonheid van gebouwen. Een echte architect vertelt wat een architect doet, wat je moet weten voordat je een gebouw ontwerpt, wat een program­ ma van eisen is en welke materialen er allemaal zijn. Foto’s, tekeningen en monsters van materialen zorgen ervoor dat de leerlingen gevoel krijgen met architectuur waarna ze zelf een ontwerp kunnen maken. De kinderen maken van hun ontwerp een maquette, die tijdens een afsluitende tentoonstelling te bezichtigen is door familie, vrienden en buurtbewoners.

Datum: 3 – 20 maart 2008 | Aantal bezoekers: 200 Voor St. Dominicusschool, Utrecht

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 12

16-07-2009 15:22:05

ceNtr

aorta 2008

13

architectuurcentruM aOrta vindt het belangrijk OM ZOwel kinderen als vOlwassenen Met architectuur in cOntact te brengen en hen te interesseren vOOr de gebOuwde OMgeving. dOOr prikkelende prOgraMMa’s aan te bieden prObeert aOrta begrip, kennis en inZicht in de prOcessen, die Met architectuur en de gebOuwde OMgeving te Maken hebben, te vergrOten.

station van de toekomst Aorta mini architects www.stationvandetoekomst.nl

culturele zondagen en kinderworkshops

Een station is hét knooppunt voor miljoenen reizigers die dagelijks gebruik

Tijdens de workshops stelt Aorta haar deuren open voor de mini archi­

maken van het openbaar vervoer. Wanneer een station verbouwd wordt,

tecten onder ons. Het thema en de materialen zijn het uitgangspunt, een

is dit meteen merkbaar voor al deze mensen. De stations van Amsterdam,

tekening voor het ontwerp en de constructie het resultaat. Zo ontstaat er

Rotterdam, Arnhem of Breda zijn momenteel een bouwput. Dat geldt

bij Aorta een hele nieuwe stad in twee uur! Tijdens de culturele zondagen

straks ook voor het grootste station van Nederland: Utrecht Centraal.

Nieuwjaarsduik en Vuurdoop, en binnen het programma van Aorta was het

Het is geen toeval dat zoveel stations tegelijkertijd aangepakt worden.

een grote bouwput Achter de Dom!

Het is een gevolg van de toegenomen mobiliteit en de groei van het trein­ reizigersvervoer. Tegelijkertijd is de functie van het station veel complexer

Datum: diverse data | Aantal bezoekers: 64

geworden. Dat is terug te vinden in de benaming ‘OV­terminal’ die gebruikt wordt voor de vernieuwde stations. Vanwege het grootschalige karakter van de bouwactiviteiten en de grote betekenis die stations in onze dage­ lijkse mobiliteit spelen, is het van belang dat de toekomstige gebruikers

cuLtureLe ZoNdageN

foto: aorta

kennismaken met deze vorm van architectuur. Door een bijdrage te leveren aan het vergroten van de belangstelling en de bewustwording van jongeren, wordt de eigen leefomgeving beter begrepen en de rol die je als gebruiker kunt spelen in het vormgeven van deze omgeving. In samen­ werking met Jeanne Klaassen heeft Aorta het programma ontwikkeld, toegankelijk voor docenten en leerlingen via de website www.stationvandetoekomst.nl. In 2008 hebben het Gerrit Rietveld College en het UniC deelgenomen aan de pilot en zelf deelontwerpen gemaakt voor het nieuwe station in Utrecht: een nieuwe fietsenstalling, een functio­ neel meetingpoint of een herkenbaar stationsplein. In 2009 volgen andere stationsprojecten in Nederland.

Datum: juli – dec 2008 | Aantal deelnemers 2008: 120

ceNtraaL statioN utrecht 2030

beeld: Pro rail | Movares | bentheM crouWel

KiNderworKshop

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 13

foto’s: corr boll

16-07-2009 15:22:16

14

aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat

romeinen in hedendaags Utrecht Op de vloer van de tentoonstellingsruimte is de plattegrond van de stad Utrecht afgedrukt. Een rode lijn geeft de Limes aan, informatiezuilen markeren belangrijke plekken. Aarzelend slingert een rode stippellijn door de binnenstad.

‘De Romeinse geschiedenis ligt hier grotendeels verborgen’ verklaart Aorta-directeur Eveline Paalvast. Elsevier, 19 januari 2008

Debat Van Leidsche Rijn naar Utrecht via Romeinse plaatsen en via de Romeinse weg. We worden meegenomen in een korte film op de fiets langs de route.

Kan het opnieuw aanbrengen van de historische link met het Romeinse verleden bijdragen aan een gevoel van inspiratie, een prettige woon­ omgeving en de verbinding van Utrecht met de omliggende wijken, met name Leidsche Rijn?

Het verhaal van een plaats draagt bij aan het gevoel van welbevinden van haar bewoners. Het besef dat je deel bent van een verhaal. Niet alleen de Limes vertelt dit verhaal, maar alle tijden die dit gebied heeft doorgemaakt.

Geconcludeerd werd dat het gaat om echte gebeurtenissen, geen recon­ structie van een schijnwereld die nooit is geweest. Wat het verhaal is dat

Een unieke tentoonstelling die alle initiatieven rondom het Romeinse

moet worden verteld is mede een verantwoordelijkheid van de bewoners

Erfgoed, De Limes, in Utrecht samenbracht. De Limes, de noordgrens van

en gebruikers. Zonder de ideeën van bewoners kan de verbinding van

het Romeinse Rijk, is getuige van zo’n 400 jaar Nederlandse geschiedenis,

de omliggende wijken met Utrecht nooit worden gemaakt. Het is zoeken

en verbindt ons met al die andere landen die ooit tot het Romeinse Rijk

naar mogelijkheden om de cultuur van nu te verbinden met de bewonings­

behoorden. Het was een militaire zone maar ook een handelsroute. Het ge­

geschiedenis van vroeger. ‘Een plaat oud ijzer’ (red. markering wacht­

heim van de oorspronkelijke ligging van deze route wordt door de huidige

toren Zandpark) draagt niet bij aan de beleving en herkenning. Maar er is

ontwikkelingen in de stad ontrafeld. Bij de ontwikkeling van bijvoorbeeld

potentie: een hoog niveau van architectuur en goede archeologie. Voor de

de nieuwbouwwijken in De Meern en Leidsche Rijn werden Romeinse

gemeente Utrecht kan de Limes nationaal van belang zijn. Met deze cultu­

schepen, hout van oude kadewanden en scherven van materialen van

rele component zet Utrecht zichzelf weer op de kaart in de Randstad. Ook

nederzettingen gevonden. Utrecht is trots op deze geschiedenis en maakt

hier geldt dat er meerdere lagen zijn en meerdere verhalen te vertellen.

daarom steeds meer zichtbaar in de stad en het landschap waar de sporen

Oude ambities dienen weer opgepakt te worden om Leidsche Rijn een

gevonden zijn: de wachttorens in Fort Vechten, de weg in Leidsche Rijn,

gemiddelde Vinexwijk te laten ontstijgen. Leidsche Rijn en Utrecht ‘living

het park in de Hoge Woerd. Wanneer u de lichtlijn in de Servetstraat pas­

apart together’. Drie castella, een oude en een nieuwe stad, ieder met een

seert en het groene, witte of rode licht u opschrikt, denk dan nog aan het

eigen gezicht en geschiedenis.

Romeinse castellum van waaruit de stad gegroeid is.

Datum: 9 februari | Aantal bezoekers: 110 Datum: 9 januari t/m 1 maart | Aantal bezoekers: 833 Een initiatief van Gemeente Utrecht, cultuurhistorie i.s.m. Architectuur­

Een initiatief van Programmabureau de Limes en Architectuurcentrum

centrum Aorta. Met dank aan medewerking van Programmabureau de

Aorta.

Limes, Provincie Utrecht, Stichting Domplein 2013, OKRA landschaps­

Inleiding: Erik Graafstal, stadsarcheoloog Gemeente Utrecht | Theo van

acrhitecten, Zwarte Hond, DS landschapsarchitecten, RACM.

Wijk, voorzitter Stichting Domplein 2013 | Marcel Carpay, directeur Programmabureau De Limes Gespreksleider: Saskia van Dockum, directeur Utrechts Archief en

LiMes LichtLijN servetstraat | oKra

foto: b. Mul

bestuurslid Stichting De Limes Panel: Dr. Martijn Duineveld, Universiteit Wageningen | Prof. Bloemers, Universiteit van Amsterdam | Annemiek Rijckenberg, stedenbouwkundig adviseur en voormalig wethouder Utrecht | Marinke Steenhuis, directeur Steenhuis Stedenbouw en Landschap | Mariet Schoenmakers, directeur AM Concepts | Peter Kuenzli, Gideon Consult en oprichter kunstproject Beyond Leidsche Rijn | Jan van Embden, secretaris Fietsersbond Utrecht

De Limes, geheimen ontsluierd HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 14

16-07-2009 15:22:22

foto: hi-shots luchtfotografie

uitspariNg roMeiNse weg Leidsche rijN | de Zwarte hoNd

15

Met een reeks Open debatten, leZingen en tentOOnstellingen wil aOrta dOOr het jaar heen inspringen Op de actualiteit in de geMeente utrecht en OMstreken. afhankelijk van de Ontwikkeling Op lOkaal, regiOnaal en landelijk niveau is er een aantal Onderwerpen dat Zich uitstekend leent vOOr een verdieping. verschillende partijen OntMOeten elkaar, uiteenlOpende standpunten wOrden tOegelicht en gecOnfrOnteerd Met anderen. beZOekers wOrden uitgedaagd deel te neMen in het gesprek.

‘de Romeinse geschiedenis ligt hier grotendeels verborgen’

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 15

16-07-2009 15:22:31

16

aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN LeZiNg

het ‘begin’ van de stedenbouw laan, nooit eens afgevraagd wie de man nu geweest is, wanneer hij de

Lezing: ‘De hedendaagsche stedenbouw en het Utrecht van 1914 – 1933’

stad bestuurd heeft en wat hij heeft gedaan?

Fockema Andreae had een uitgesproken mening over de waarden waaraan

J.P. Fockema Andreae (1879 – 1949) was een bijzondere burgemeester

goede stedenbouw behoorde te voldoen en de middelen die de steden­

voor Utrecht. Hij leidde de stad tussen 1914 en 1933. De stedenbouw,

bouwer ter beschikking stonden. Hij had in zijn publicatie ‘Hedendaagsche

destijds een nieuwe discipline, had zijn speciale aandacht. In korte tijd

Stedenbouw’ gesteld dat een gemeente zelf het goede voorbeeld moest

maakte Utrecht een enorme ontwikkeling door. Zijn ideeën voor de stad

geven. De stedenbouwkundige ontwikkeling van Utrecht in de periode

beschreef hij in het boek ‘De Hedendaagsche Stedenbouw’. Samen met

1914 tot 1933, is tekenend geweest voor het stadsbeeld van het huidige

architect Berlage en directeur Gemeente werken Holsboer werd een

Utrecht. Wonen verplaatste zich uit het centrum en commerciële functies

uitbreidingsplan voor Utrecht gemaakt. Om het verkeer beter door de stad

kwamen er voor terug. De veemarkt op het Vredenburg en de groen­

te leiden werden wegen verbreed. Om Utrecht internationaal meer aanzien

ten­ en vruchtenveiling op het Paardenveld werden juist úit het centrum

te geven werd het de vestingplaats voor de Jaarbeurs en de Nederlandse

verplaatst naar de Croeselaan. Door deze ontwikkelingen en mede door

spoorwegen. Nieuwe woonwijken werden aangelegd en het cultureel

het snel moderniserende verkeer en openbaar vervoer (elektrische tram),

erfgoed werd beschermd. Stadspromotie werd toen al nadrukkelijk ingezet

kwam de bereikbaarheid van het centrum onder druk. Daarom werd de

om zowel bewoners als bedrijven naar de stad te trekken. Fockema

oost­westroute door de stad fors verbreed, wat weer gepaard ging met

Andreae was een geliefd burgemeester in de stad, hij was bij elke opening

schaalvergroting, zoals het hoofdpostkantoor op de Neude. De nieuwe

en steenlegging. Zijn eigenhandig bijgehouden, geknipt en geplakt, archief

weg naar het noordwesten, de St. Jacobsstraat werd aangegrepen voor de

beslaat vier meter en is te bezichtigen in Het Utrechts Archief (op afspraak).

sloop van een deel van Wijk C. De woonwijken die tot stand zijn gekomen

Wie heeft zich, zittend in bus 4 richting Burgemeester Fockema Andreae­

onder zijn bestuur, zijn nog steeds herkenbaar aanwezig en functioneren

Datum: 7 maart t/m 24 mei | Aantal bezoekers: 435

naar behoren. Sommige woningbouwcomplexen uit die periode worden nu

Dubbeltentoonstelling Centraal Museum en Architectuurcentrum Aorta

als bijzonder ervaren, zoals in Tuinwijk en in de schilderdersbuurt het geval is. Het UCBcomplex in Rivierenwijk is recentelijk zorgvuldig gerenoveerd.

Alleen de woonwijk Ondiep – destijds nog beschouwd als het voorbeeld van hoe arbeiderswoningbouw er uit behoorde te zien – is gesloopt.

sLoop wooNwijK oNdiep 2008

foto: geMeente utrecht

Datum: 23 april | Aantal bezoekers: 21 Spreker: drs Bettina van Santen, Gemeente Utrecht

de erfenis van burgemeester Fockema Andreae

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 16

16-07-2009 15:22:34

foto: klM

oNdiep | 1925

17

‘Het bestaande stedenschoon behouden en daarnaast nieuw stedenschoon scheppen, ziehier de grootsche taak die op de schouder van den stedenbouwer gelegd wordt.’

‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae – destijds wethouder Openbare Werken later burgemeester van Utrecht van 1914 tot 1933

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 17

16-07-2009 15:22:53

18

catharijNebrug 1925

foto: het utrechts archief

aan de hand van Zes leZingen en een rOndleiding wOrdt de stadsOntwikkeling van utrecht verteld. de geschiedenis Maakt de stad tOt wat Ze nu is. en wat brengt de tOekOMst utrecht?

lees je stad ‘Alle zakenmenschen komen ’s ochtends in het centrum en verlaten deze dikwijls ’s avonds weer, doch wonen doen zij er niet meer. Deze nieuwe indeling dwingt den stedenbouwer in te grijpen.’‘De Hedendaagsche Stedenbouw’, 1912, J.P. Fockema Andreae

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 18

16-07-2009 15:23:03

LeZiNg | aorta 2008

19

een ontdekkingstocht langs de stedelijke ontwikkeling van Utrecht De kern van Utrecht is de Domtoren. Hier is de stad bijna tweeduizend jaar oud. Er was toen nog geen sprake van een stad, maar van een Ro­

catharijNebaaN 2008

foto: aorta

meinse vesting. De vesting, een castellum, lag in een bocht van de Rijn.

De bochtige stukken van de huidige Oude gracht zijn nog overblijfselen van de oude rivierarmen van de Rijn. De rechte stukken van de gracht zijn later gegraven. De resten van de castellum­muur bevinden zich achter de voormalige Muziekschool. In 1949 is om deze muur een kelder gebouwd die toegankelijk werd gemaakt door middel van een putdeksel en een trap­ petje naar beneden.

Na jaren van strijd werd Utrecht een bisdom. Op de plek van het castel­ lum werd een Domkerk voor de zetel van de bisschop gebouwd. De kerk is hoger gelegen dan het oorspronkelijke maaiveld. Nog steeds is dat zichtbaar wanneer men vanuit de Zadelstraat richting het Domplein kijkt.

De Domtoren is nu nog de hoogste kerktoren in Nederland en het symbool van Utrecht als ‘bisschopsstad’. In de middeleeuwen verkreeg Utrecht stadsrechten en begon een grootschalige verstedelijking op gang te komen: kloosters, gasthuizen, stedelijke voorzieningen, werven, voorsteden en buitengebieden. De stad werd welvarend en er ontstond een netwerk van straten binnen de muren. De welgestelden bouwden volop stenen huizen.

In die tijd had Utrecht een voorsprong op andere Nederlandse steden,

Door de Tweede Wereldoorlog viel ook in Utrecht de bouwproductie stil.

waar stenen woningen zeldzaam waren. De werven ontstonden door de

Na de oorlog bleek de woningnood hoog en werd de bouwproductie her­

bouw van sluizen, en zijn nu nog uniek in de wereld. Om met paarden op

vat. De grenzen van Utrecht werden gewijzigd. Het omringende land werd

de werven te kunnen komen werden gangen aangelegd; de wedden. Er

bouwrijp gemaakt voor nieuwe woonkernen. Achtereenvolgens ontstonden

zijn er drie geweest. Eén ervan was bij Het Wed, vandaar de naam. Alleen

Hoograven, Nieuw­Zuilen, Kanaleneiland en Overvecht. Het nieuwe wonen

die bij het stadhuis is er nog.

met het gezin in de wijk centraal. Deze wijken krijgen nu een nieuwe impuls in de ‘herontwikkeling krachtwijken’.

Sinds de Middeleeuwen is de stad versterkt. Rondom Utrecht werd een verdedigingslinie aangelegd: De Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op zwakke

Datum: mei – okt | Aantal bezoekers: 364

punten werd de natuurlijke verdedigingslinie aangevuld met onder meer forten. Deze forten zijn nog steeds zichtbaar rond Utrecht. Maar er zijn ook

Sprekers:

resten van fortificatie in de stad zoals de bolwerken, Lucas Bolwerk, Servaas

‘De stichters van Utrecht’

Bolwerk, Plompetoren, Sonnenborg, en de stadsgrachten. De stad groeide

drs. Erik Graafstal, gemeentelijk archeoloog

nu niet meer naar buiten, maar binnen de stadsmuren. We kunnen hier spre­

‘Utrecht in de Middeleeuwen’

ken van de eerste ‘inbreiding’ of stadsuitbreiding binnen de stadsgrenzen.

ir. Jan van der Hoeve, gemeentelijk bouwhistoricus ‘Stadsontwikkeling van middeleeuwen tot 1750

Rond 1850 zijn de stadsmuren afgebroken inclusief de stadspoorten. Door

Prof. Koen Ottenheym, hoogleraar Universiteit Utrecht

het drukke verkeer werden de stadspoorten een belemmering. De industrie

‘De industriële stad: 1870 – 1940

en het verkeer veranderde het stadsbeeld volkomen. De stad werd een

drs. Bettina van Santen, gemeentelijk architectuur historica

knooppunt van sporen, het 100­stratenplan werd ingevoerd, er werd flink

‘De moderne stad: 1945 – 1975

gediscussieerd over straatbreedtes en pleinen voor een goede doorstroom

prof.dr.ir. Paul Meurs, architect en hoogleraar

van het verkeer en woonhygiëne. Hele wijken ontstonden om de toestro­

De transmoderne stad’

mende werklieden een woonplek aan te kunnen bieden, zoals Ondiep en

Ing. Wies Sanders MUrb, stedenbouwkundige

Tuinwijk. Utrecht was een bruisend centrum, tot de rand gevuld!

Gids Jan Maarten Dalmeijer

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 19

16-07-2009 15:23:16

20

aorta 2008 | LeZiNg

een bijzondere functionalist en het Utrecht dat hem vormde!

In Utrecht wordt hard gewerkt aan het nieuwe stationsgebied. Vredenburg is onderdeel van het gebied dat wordt vernieuwd. Hier staat het voormalige secretariaatsgebouw van de Jaarbeurs, een bijzonder gebouw dat bedreigd wordt door sloop.

Dit gebouw op het Vredenburg was slechts korte tijd deel van het Jaarbeurscomplex. De Jaarbeurs werd verplaatst en vervangen door een winkelcentrum en muziekcentrum. Het secretariaatsgebouw is blijven staan. De oude allure is niet direct te zien, maar wanneer we door de latere verbouwingen heen kijken zien we de lichtheid direct na de oplevering terug.

Architect van dit gebouw is Piet Elling (1897 – 1962). In Utrecht geboren

A. Koenders / N. Vervat ‘Heemschut’, herfst 2007

Jaarbeurs aan het Vredenburg in Utrecht, het Rijnhotel in Rotterdam en de

en getogen in een streng roomskatholiek milieu. Deze stad vormde Elling, door zijn opleiding en contacten in het Utrechtse kunstenaars­ en architec­ tenmilieu, met figuren als Rietveld, Van der Leck, Van ‘t Hoff, Klaarhamer, Van Leusden, Uiterwaal en anderen. Elling ontwikkelde zich als een bijzon­ dere functionalist. Veel van zijn ontwerpen gaf hij een diepere, geestelijke waarde door middel van klassieke bouwvormen, mathematische structu­ ren en beeldende, primaire kleuren. Verschillende malen schakelde hij De Stijl­kunstenaar Bart van der Leck in om zijn projecten te vervolmaken met een kleurenplan. Elling was ook een echte ‘maatschappelijke’ architect, die er naar zocht zijn werk een sociale grondslag te geven. Het meest bekend zijn Ellings nieuwzakelijke woonhuizen die in de jaren dertig in ’t Gooi en de omgeving van Utrecht gebouwd werden.

Na de Tweede Wereldoorlog wordt zijn naam gevestigd als een van de meest toonaangevende en gerespecteerde naoorlogse architecten van Nederland. Zo wordt hij gezien als de geestelijk vader van het mediapark en was hij onder meer verantwoordelijk voor het Audiocentrum en de VARA­Studio’s in Hilversum, het secretariaatsgebouw van de Koninklijke stationspostgebouwen bij het Centraal Station in Amsterdam.

Ellings ideaal was een afstemming tussen architectuur en plattegrond, tussen interieur en kleurstelling. Er moest sprake zijn van een ‘samen­ stemmende eenheid’, schreef hij zelf eens. Hierin was hij compromisloos.

Hetzelfde streefde hij na in zijn persoonlijke leven: zijn ideaal was alleen

secretariaatsgebouw jaarbeurs Kort Na opLeveriNg | piet eLLiNg

foto: jan versnel

te bereiken wanneer er ook tussen zijn leven en werk een onverbrekelijke eenheid bestond.

Datum lezing: 3 juli | Aantal bezoekers: 39 Spreker: dr Wim de Wagt, architectuurhistoricus Het proefschrift is verschenen bij Uitgeverij Thoth onder de titel: ‘Piet Elling (1897 – 1962), Een samenstemmende eenheid.’ In deze uitge­ breide monografie zoekt Wim de Wagt naar het verband tussen het leven en het werk van Piet Elling.

een bijzonder gebouw bedreigd door sloop

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 20

16-07-2009 15:23:34

foto: aorta

secretariaatsgebouw 2008

21

!

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 21

16-07-2009 15:23:37

22

aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat

nieuwe lading De tentoonstelling in de reeks Nieuwe lading toont jonge en ambitieuze ontwerpers uit telkens een andere discipline. In 2008 zijn zes Utrechtse, relatief jonge, stedenbouwkundigen samengebracht.

De bureaus verschillen qua grootte, ervaring en opdrachtportefeuille.

Curator: Robert Broesi, Must Stedebouw

– een raamwerk dat door de gebruikers kon worden ingevuld. In het plan van SVP gaan cultuur en natuur hand in hand. Van Kerkoerle stelt dat landschappelijke grenzen in de stedenbouw belangrijker zouden moeten zijn dan bestuurlijke grenzen.

Datum: 4 juni t/m 11 september | Aantal bezoekers: 547 Debat Een indruk van een geanimeerd gesprek over de toekomst en betekenis van de stedenbouw, verleiding versus ambachtelijkheid, opdrachtgever­ schap, de rol van de overheid en de kwaliteit van het onderwijs.

De stedenbouwers Jonge stedenbouwers reageren op tendensen in de stedenbouw als start

Veel beeld, weinig ambacht

van het debat.

De jonge stedenbouwers presenteerden hun vak met uitbundig beeldge­

Mariska Louman (Dolte Stedenbouw), architect en stedenbouwkundige.

bruik. In plaats van handwerk zijn presentaties gericht op het meeslepen

Er is in de loop van de tijd veel veranderd aan het vak. Van een eenmans­

door beelden. ‘De vertaling naar programma’s en naar wat er feitelijk op

visie, met aandacht voor de lange termijn en ruimte voor utopieën, is het

plekken gaat gebeuren, is de volgende stap.

maatschappelijk debat geworden, waarin iedereen een mening heeft. Een

Den Hollander: “De stedenbouwkundige is de zoeker in de wereld, naar

stedenbouwkundige heeft te maken met meerdere opdrachtgevers en

wat de consequenties zijn van handelen, niet alleen de ruimtelijke conse­

verschillende belangengroepen. Een stedenbouwkundige is voor negentig

quenties, maar ook de sociale en economische consequenties. Dus het is

procent bezig met strategie en voor tien procent met ontwerpen. Daarbij

een heel lastig vak. Het is logisch om dat te legitimeren met beelden, net

lanceert Louman de stelling: ‘Beeld is je sterkste troef, een stedenbouwkun­

zoals het logisch is om drama in een film te brengen. Maar daaronder zit

dige is eigenlijk een entertainer. Het gaat erom complexiteit te overwinnen.’

dus een laag die moeilijk te vatten moeilijk te verkopen is. Eigenlijk zou het

Wat Arnold Meijer (Inbo) boeit, is dat stedenbouw een resultante is van

andersom beter zijn’. Kerkoerle: ‘Stedenbouwers worden geconfronteerd

de maatschappij. Hij waardeert het vermogen om te relativeren én te

met de vraag naar beelden. Bewoners, gemeentes en opdrachtgevers

dromen, om te denken in concepten, om bezig te zijn met verandering.

vragen naar beelden, terwijl stedenbouw niet op die manier werkt.

‘Stedenbouw is een ambacht dat de droom omzet in daad. Het gaat om stedelijkheid en daarom om dichtheid en verdichting. Het gaat om een

Iemand is de opdrachtgever

Gesamtkunstwerk en toepasbare kunst’. Wat hem persoonlijk fascineert is

Het panel heeft verschillende meningen over de rol van de overheid in

het raakvlak van de stad en mobiliteit. ‘Stedenbouw betekent participeren,

ontwikkelingen met meerdere partijen. Volgens Stroink is er niet meer dan

communiceren en ontwerpen’.

één opdrachtgever, door alle betrokken partijen. ‘De opdrachtgever is de

Ingeborg Thoral (MIXST Urbanisme), stedenbouwkundige en land­

gemeente, of een particulier. Iemand is de opdrachtgever. De mooiste

schapsontwerper. Stedenbouw is een ruimtelijk vak, dat zich richt op de

ontwerpen kwamen tot stand omdat er een hele duidelijke opdracht lag.

fenomenen van de stad en de mensen die er dagelijks wonen, werken en

De opdrachtgever hoeft niet per se de overheid te zijn. De staat moet dan

recreëren. Thoral ziet zichzelf als ambachtsman en regisseur. Het belang­

wel controleren. Het is onzin dat de staat zowel de opdrachtgever als de

rijkste gereedschap van de stedenbouwkundige is zijn beeldend vermo­

controlerende instantie zou moeten zijn’. ‘Een publieke zaak heeft niet per

gen: maquettes, collages en tekeningen. ‘Stedenbouw is mensenwerk, je

se een publieke opdrachtgever nodig, als er maar een heldere scheiding

doet het samen, er moet dus vertrouwen zijn’. Thoral stelt dat de mooiste

van verantwoordelijkheden is’. De zoektocht naar de nieuwe collectieve

plannen een vervlechting zijn van architectuur, landschapsarchitectuur en

ruimte is een actueel thema in de stedenbouw, want die ruimte zijn we aan

stedenbouw, dus van verschillende disciplines.

het kwijtraken. Dat is niet de schuld van de projectontwikkelaars, maar

Paul van Kerkoerle (SVP Architectuur en Stedenbouw), stedenbouw­

van het staatsterrorisme. Het land wordt nog steeds geordend vanuit een

kundige. Het motto voor ontwerp is ‘visie versus verrommeling’ vanuit

soort staatsdenken, vanuit het idee van de maakbare stad’. ‘De stad is niet

het vraagstuk Soesterberg. De grenzen zijn genegeerd, de stedenbouw

maakbaar. De stad is geen gebouw, maar een tuin, die je op een bepaalde

is onzichtbaar gemaakt – het moet een magneet zijn, maar niet dwingend

manier moet proberen te ordenen. Daar zijn allerlei technieken voor, die we

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 22

16-07-2009 15:23:38

aorta 2008

uit het oog zijn verloren’. Rijckenberg ziet meer in het zorgvuldig formule­ ren van de opdracht, want daar moeten de publieke wensen samenkomen.

Stroink meent dat de opdrachtgever inderdaad niet noodzakelijkerwijs

oNtwerp Nieuwe LadiNg doLte stedeNbouw

23

foto: dolte stedenbouW

goed bezig hoeft te zijn, maar dat de staat wel altijd goede controle moet uitoefenen. Volgens Schmitt zijn projectontwikkelaars volstrekt onbetrouw­ baar in het vertegenwoordigen van het nationale belang, in tegenstelling tot de overheid. ‘Zeker nu een nationaal beleid in de ruimtelijke ordening bijna geheel ontbreekt, kunnen we niet vertrouwen op ontwikkelaars als het gaat om de grote lijnen.

Volgens Louman is in de steden te veel acupunctuur gaande, maar er is weinig zicht op de grote lijnen, daarvoor heb je toch een partij als de over­ heid nodig’. Maar Kerkoerle vertelt: De droom waarmee een plan begint, het idee van hoe fantastisch het zou kunnen worden, kan net zo goed van een ontwikkelaar komen’.

Open eindjes Er wordt gepleit voor stedenbouw met open eindjes. Je moet een stad nooit af maken, mensen moeten zich de stad kunnen toe­eigenen. Steden moeten een ander programma aankunnen. De opdracht is nooit helemaal

afgebroken. ‘Het verhaal dat er nu ligt geeft bovendien aandacht aan

volledig en altijd door de tijd getekend. Het maakt dus niet uit of de op­

ongebruikelijke onderwerpen, zoals het opzetten van een stimulerings­

dracht de wensen van iedereen omvat, als de opdracht maar eenduidig is

programma voor stedenbouw, het opstarten van architectuurdebat, het

en goede aanknopingspunten biedt voor het ontwerp’. Iedere tijd kent zijn

stimuleren van opdrachtgeverschap en het organiseren van samenhang

eigen duidelijke opdrachtgeverschap. Nu zitten we in een periode van een

op het gebied van stedenbouw tussen de verschillende ministeries – waar

soort maniërisme. Verleiding is een prachtig thema, maar stedenbouw is

stedenbouw voor mij altijd voor stond. Het lukt allemaal nog niet en het is

in die zin iets fundamenteel anders dan architectuur. In de nasleep van de

moeilijk. Ze weten nog niet zo goed waar ze het over hebben maar daar

wederopbouw is het te lang gegaan over het bouwen van nieuwe dingen

moeten we ze in helpen, daar staan ze voor open. In de afgelopen jaren

en minder over het ordenen van wat er al is.

zijn de ministeries net zo uitgehold als de gemeentes’.

Helaas worden plannen vanwege de exploitatie helemaal dichtgetimmerd.

Ook het beheer schiet erbij in. De veranderbaarheid van wat er gebouwd

Ambacht

wordt, is veel te gering. De wijken waar we nu enthousiast over zijn, zijn

Bij het voorwerk voor de tentoonstelling viel het Broesi op dat deze vier

juist wel veranderbaar’.

stedenbouwkundigen het ambacht zo goed in de vingers hadden. ‘Dit was een aangename verrassing. De tijd noodzaakt nu eenmaal om stedenbouw

Nota Architectuur: de positie van de stedenbouw

door middel van verleiding voor het voetlicht te brengen. Wat wel een punt

In de nota wordt gepleit voor een betere positie van stedenbouw. In de

van zorg blijft, is het niveau van de opleiding.

praktijk heeft de overheid zich laten terugdringen tot het faciliteren van de marktontwikkelingen, in plaats van zelf na te denken over het zo goed mogelijk inrichten van de steden. Bovendien heeft Zalm het eigen belas­

Datum: 10 juli | Aantal bezoekers: 85 Verslag: www.aorta.nu

tingbeleid van gemeentes uitgehold, waardoor het steeds de vraag is waar het geld vandaan moet komen. ‘Een opbrengst uit grondexploitatie krijg

Gespreksleider: Tracy Metz, redacteur NRC Handelsblad, gastonder­

je maar één keer binnen, dat spoort eerder aan om uit te breiden dan om

zoeker Ruimtelijk Planbureau

in te breiden. En veel goede stedenbouwkundigen zijn weggekocht door

Panel: Rudy Stroink, directeur TCN Property Projects | Jord den Hollander,

marktpartijen omdat er bij de gemeentes te weinig voor ze was te doen’.

filmmaker en architect | Maarten Schmitt, stadsstedenbouwer Den Haag |

Rijckenberg: “De nieuwe nota geeft weer aandacht aan de condities die

Annemiek Rijckenberg, zelfstandig adviseur in stedelijke ontwikkeling, lid

nodig zijn voor goede architectuur, condities die de afgelopen jaren waren

VROM­raad en de geselecteerde stedenbouwkundigen discussieerden.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 23

16-07-2009 15:23:39

24

aorta 2008

oNtw

‘De stad verwelkomt u.’

oNtw

oNtw

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 24

16-07-2009 15:23:41

oNtwerp Nieuwe LadiNg iNbo

oNtwerp Nieuwe LadiNg Mixst urbaNisMe

oNtwerp Nieuwe LadiNg svp

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 25

25

beeld: inbo

beeld: Mixst urbanisMe

beeld: svP architectuur en stedenbouW

16-07-2009 15:23:57

26

structuurvisie raNdstad 2040

beeld: vroM

‘Internationaal sterk en regionaal aantrekkelijk.’

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 26

16-07-2009 15:24:01

teNtooNsteLLiNg | aorta 2008

27

de Randstad in 2040 De Structuurvisie Randstad 2040 toont een toekomstvisie op de Randstad van het kabinet over het versterken van de kust, plannen voor het Groene Hart, internationaal krachtige en aantrekkelijke steden. De structuurvisie Randstad 2040, op 5 september vastgesteld door de ministerraad, is bedoeld om het hoofd te bieden aan de achteruitgang van de leefbaarheid, klimaatverandering, bereikbaarheidsproblemen, een toenemende ruimtevraag en om Nederland mooi te houden.

De vier grote opgaven binnen deze visie zijn: – Een verbetering van de veiligheid tegen overstromingen bij de kust.

De klimaatverandering vraagt om een extra inzet voor het versterken van de kust en de dijken bij de grote rivieren.

– Een groter en waterrijker Groene Hart. Het Groene Hart wordt onderdeel van een grotere aaneengesloten ‘Groenblauwe Delta’ met aansluitingen op het IJsselmeer, de Noordzee en de Zeeuwse wateren. Effecten van klimaatverandering worden zo ondervangen en aantrekkelijke woon­ gebieden worden zo gecreëerd.

– Inzet op internationaal krachtige en aantrekkelijke steden met zo­ genaamde ‘metropolitane parken’, aantrekkelijke woongebieden in de Randstad waar stad en groen samenkomen. Internationale relaties in de grote steden en aansluiting op het HSL netwerk versterken de internatio­ nale krachten in de Randstad.

– Een beter regionaal vervoer om de uitbreiding naar de ‘metropolitane parken’ te kunnen realiseren.

Het kabinet wil van de Structuurvisie Randstad 2040 een succes maken door middel van ‘Randstad Sleutelprojecten’. De organisatie van de Olympische spelen, ruimtelijke maatregelen voor Delta­veiligheid en grootschalige stedelijke transformaties met internationale allure zijn hier voorbeelden van. Met andere overheden, marktpartijen, maatschappelijke partijen en burgers zal op grote schaal worden samengewerkt aan wonen, werken en recreëren. Wilt u meer weten kijk dan op http://doemee.vrom.nl/ randstad2040

Datum: 19 sept t/m 18 okt | Aantal bezoekers: 15

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 27

16-07-2009 15:24:03

28

aorta 2008 | teNtooNsteLLiNg eN debat

‘Handen af van de binnenstad.’

De ontwikkelingen in het verre en recente verleden van Utrecht hebben

maken voor verdere groei zoals het Stationsgebied, het herstel van de

gevolgen op de huidige beeldvorming in onze binnenstad. De huizen, de

singels, het geplande station Vaartse Rijn en de concentratie van de

bomen, de bruggen, de grachten, enzovoort, vormen een harmonieus

Universiteit rond het Janskerkhof. Daarom moet het bestemmingsplan

geheel. Dit geheel willen we beschermen. De historische binnenstad van

voor de binnenstad worden herzien. Het uitgangspunt bij toekomstige

Utrecht is daarom een beschermd stadsgezicht.

ontwikkelingen in beschermende stadsgezichten is in eerste instantie het

Een beschermd stadsgezicht is een groep gebouwen die wordt beschermd

behouden van historische waarden en kenmerken. De historische waarde

door de overheid, die daarmee gemeentes financieel steunt om het histo­

schept dus voorwaarden voor nieuwe ontwikkelingen. Welke karakteristie­

rische karakter van de oude binnenstad in stand te houden. Hoe stevig het

ken zorgen voor de identiteit van deze stad? Wat willen we behouden en

stadsbeeld wordt beschermd hangt af van de gemeente zelf. Die bepaalt

waarom? Kun je historische waarden benutten als inspiratiebron? Betekent

in een bestemmingsplan wat er in het beschermd stadsgezicht mag veran­

dit dat niets dit geheel mag verstoren? Wat betekent dit voor de ontwikke­

deren. Dit geldt ook voor Utrecht.

ling van dit gebied? En garandeert beschermen de kwaliteit van de binnen­

Utrecht is in ontwikkeling. Door groei van het aantal stadsbewoners, uit

stad? De tentoonstelling daagde uit om over al deze vragen na te denken.

wijken als Leidsche Rijn, wordt er een steeds meer gebruik gemaakt van de binnenstad. Tegelijkertijd zijn er ingrepen nodig om de stad klaar te

bescherMd stadsgeZicht utrecht | 2008

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 28

Datum: 13 sept t/m 11 okt | Aantal bezoekers: 310

foto: Menno eMMink

16-07-2009 15:24:06

aorta 2008

29

de toekomst van de Utrechtse binnenstad Debat Op 7 oktober komen bewoners en bestuurders van Utrecht bijeen om te

oNtwerp poster debat

ontWerP: ariËnne boelens

discussiëren over de toekomst van de historische binnenstad. Welke grenzen stelt de status beschermd stadsgezicht aan een bestemmingsplan en waar houdt de binnenstad idealiter op? Gespreksleider Bert van Meggelen inventariseert alle aspecten die bij de binnenstadsontwikkeling een rol spelen. Hij bespreekt de voors en tegens van die aspecten en zoekt vergelijkingsmateriaal in andere steden. Alleen een bestemmingsplan is niet genoeg?!

Wat is nog meer nodig, náást het nieuwe bestemmingsplan dat gemaakt gaat worden? Want dat document alleen is onvoldoende, met het oog op de ambitie om de kwaliteit van de binnenstad zowel te beschermen als te ontwikkelen. Wat is er nog nodig naast een goed gesprek? Versseput pleit voor een minder rigide bestemmingsplan. Hermetische plannen doven het gesprek over de stad. Doevendans pleit voor een ontwikkelings­ programma stedelijkheid. Daarin kan het karakter van de stad worden vastgesteld en ook de stedelijke ambitie. Je kunt Utrecht vergelijken met andere steden, om dat karakter te preciseren. Zo kun je nieuwe scena­ rio’s of modellen ontwikkelen naast het bestaande basisweefsel, in de bestaande stadsplattegrond. Dus ook naast al bestaande concepten zoals het kerkenkruis. Er kunnen best nog dergelijke structuren bij, op dit hogere, morfologische niveau. Met betrekking tot de discussie zou je eens goed moeten kijken naar de reeds binnengesmokkelde terminologie, zoals stijlkamer, identiteit, cultuurhistorie – waar gaat dit eigenlijk over, wat betekenen die termen? Deben vergelijkt Utrecht met Amsterdam. Voor er in Amsterdam een bestemmingsplan kwam, was het erg vaag. Nu is er een bestemmingsplan, waarbij de discussie over de achterrooilijn wel een soort eenheidsworst opleverde, maar al met al is het een heel flexibel plan. De slogan is veelzijdigheid in harmonie, maar nu moet er een verhaal komen

Inleiding: Henk Jansen, architectuurhistoricus Gemeente Utrecht – het

voor de bewoners van Utrecht: waarom is het zo’n mooie stad en wat

instrument Beschermd stadsgezicht | Han Schraders, stedenbouwkundige

gaan we ermee doen. It is all in the mix, daar gaat het om. Wonen, werken,

Gemeente Utrecht – De unieke karakteristieken van de stad als vertrekpunt

cultuur en het evenwicht daartussen. De ordekaart in Amsterdam werkt

voor doorontwikkeling | Hugo van Velzen, Flexus AWC, Experts historische

ook heel goed. De randen van de binnenstad dijen uit, ook in Amsterdam.

binnensteden – In hoeverre moeten we beschermen? En wat gaat er goed

Dat is niet zo’n punt, maar het historische gebied is in eerste instantie het

of fout buiten Utrecht?

belangrijkste. De binnenstad is vol, helemaal wanneer je de binnenterrei­

Gespreksleider: Bert van Meggelen, voormalig directeur Academie voor

nen gaat opruimen. Dan worden de randen ook belangrijker. Willem Smits

Bouwkunst, Cultuurmakelaar en directeur Maat­Werk

vult aan dat het Stationsgebied als een expansievat wordt opgevat, dus

Panel: Dr. Ir. Kees Doevendans, hoofddocent stedenbouw TU Eindhoven

dat het daar in ieder geval al zo werkt.

| Dr. Leon Deben, Oud universitair hoofddocent sociologie en antropologie UVA, oud lid Amsterdamse Raad voor Stadsontwikkeling | Peter Versseput,

Datum: 7 okt | Aantal bezoekers: 93

architect Versseput Architecten Utrecht | Willem Smits, stedenbouwer Gemeente Utrecht Een initiatief van Gemeente Utrecht, stedenbouw en monumenten en Architectuurcentrum Aorta.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 29

16-07-2009 15:24:21

30

iMpressie dichterswijK west | bouwfoNds fortis

beeld: theo van leur architectuur Presentaties

verdichting in Utrecht

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 30

16-07-2009 15:24:34

teNtooNsteLLiNg eN debat | aorta 2008

31

‘Veel meer mensen op een m2.’

Een zwerm spreeuwen in de lucht, vliegend in patronen, dan weer dichter

kwestie van verdunning dan verdichting. Volgens Veldhuis hoor je vaak dat

bij elkaar, dan weer verder van elkaar verwijderd. Als een geoliede machine

herstructureren en verdichten zo ingewikkeld is en dat de overheid daarbij

zwelt en krimpt het volume van de groep vogels, terwijl hun aantal hetzelfde

noodzakelijk is. Maar is dat wel zo? Kunnen we herstructurering ook aan

blijft. De Nederlandse steden lijken steeds meer op zo’n zwerm spreeuwen;

de markt overlaten? Carel de Reus denkt dat ontwikkelaars op een te

nadat er jarenlang voornamelijk uitbreiding heeft plaatsgevonden, wordt er

beperkte manier naar de stad kijken. De gemeente moet een sturende rol

nu vaker gezocht naar mogelijkheden om de woningvoorraad te vergroten

hebben, maar ontwikkelaars kunnen wel kennis inbrengen in dat proces.

binnen de stadscontouren. Deze tendens wordt inbreiding genoemd. Met

Paul van Someren mist de bewoner in het verhaal. Wat willen de mensen?

slimme ontwerpen wordt de bebouwingsdichtheid verhoogd, zonder de

Rudy Uytenhaak zegt dat mensen divers zijn. Er moeten meer smaken in

kwaliteit van de leefomgeving te verlagen.

de etalage! Met honderd jaar woningwet zijn er in Nederland alleen maar

De tentoonstelling wil betekenis geven aan de term inbreiding en schetst

eengezinswoningen en portiekwoningen gebouwd. Verscheidenheid bete­

een beeld van de manieren waarop dit in Utrecht wordt toegepast. De

kent dat er iets te kiezen valt. Nederland is daar analfabeet in geworden.

relatie tussen de nieuw ingepaste bebouwing en de bestaande (histori­ sche) stedenbouwkundige en landschappelijke structuren krijgt speciale

De voeling met de mensen moet beter.

aandacht. Bekende en minder bekende Utrechtse voorbeelden komen

Wouter Veldhuis besluit met de opmerking dat het belangrijk is om van een

aan bod: van Dichterswijk West tot Fort Blauwkapel en van Groen Zuilen

onderbuikgevoel te komen tot een tastbaar gevoel. Wanneer het gaat over

tot Hostel Hogelanden. De oude situatie wordt naast de nieuwe of toekom­

dichtheid, moet er zeker nagedacht worden over meer kwaliteit, op allerlei

stige situatie gelegd om zo te laten zien dat een verhoging van de dicht­

manieren.

heid niet altijd met een schrikbeeld gepaard hoeft te gaan.

Datum: 5 nov | Aantal bezoekers: 51 Datum: 23 okt t/m 27 dec | Aantal bezoekers: 217 Inleiding: Rudy Uytenhaak, architect en auteur Steden vol Ruimte

Debat

Gespreksleider: Wouter Veldhuis, architect en partner bij MUST, lid van

In de afgelopen rijksnota’s wordt sterk gepleit voor verdichting. Het debat

Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling

gaat in op de mogelijkheden en grenzen met betrekking tot het vergro­

Panelleden: Harrie Bosch, Wethouder voor Ruimtelijke Ordening Utrecht

ten van de woningvoorraad binnen de stadsgrenzen van Utrecht. Waar

| Jaco D. de Visser, architect, JDdVarchitecten | Paul van Someren,

liggen de moeilijkheden en de kansen voor een substantiële aanpak van

sociaal­geograaf/planoloog, partner bij DSP­groep | Carel de Reus,

de Utrechtse woningnood? Wat is de invloed van inbreiding en kan er wel

projectontwikkelaar, directie Synchroon

kwaliteit gegarandeerd worden?

Rudy Uytenhaak stelt dat het geheim van de stad diversiteit is. Kennis over

De tentoonstelling Intense Dense is ontwikkeld door Architecuurcentrum

dichtheid en ruimtelijke kwaliteit draagt bij aan deze diversiteit. Als je het

Aorta in samenwerking met Marieke Berkers

fenomeen dichtheid goed bestudeerd, blijkt dit niet per se te resulteren in hoogbouw. Dichtheid hoeft luxe en mooi wonen helemaal niet in de weg te staan. Verdichten in de steden is nodig, ook voor de consument die nu een twee­onder­één­kap in het groen wil. Wanneer we een hoge dichtheid en een goede groenvoorziening samen willen bewerkstelligen, hebben we nog een hele slag te slaan. Er zijn meer partijen nodig, er moet gezamenlijk aan worden gewerkt door het openbaar bestuur van de gemeente en de provincie en de bewoners, ontwerpers en corporaties, met een heel andere strategie.

Het panel meent dat in de tentoonstelling voornamelijk het bebouwen van vrijkomende gebieden in Utrecht wordt behandeld, de relatief ‘makkelijke’ plekken zoals voormalige industrieterreinen. Als er nog een slag gemaakt moet worden, dan zullen de dubbeltjes omgedraaid moeten worden, dan moet je de stad omploegen. Bij herstructurering is het nu vaak meer een

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 31

16-07-2009 15:24:37

32

apparteMeNteN dichterswijK | MaccreaNorLaviNgtoN architects

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 32

foto: Marieke berkers

16-07-2009 15:24:41

aorta 2008

33

‘Complexiteiten overwinnen.’

Nieuwe lading, M. Louwman

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 33

16-07-2009 15:24:46

34

aorta 2008 | debat

tegendraadse puber of vooruitstrevende dame?

de Belle van Zuylen In de aanloop naar de eerste beslissingsronde over de Belle van Zuylen,

stukken zijn onderin (110m) en bovenin (100m). Het moeilijkste van het

organiseert Architectuurcentrum Aorta een debat over de betekenis en

ontwerp was het liftenschema, vanwege de eisen voor brandveiligheid.

het ontwerp van de 262 meter hoge toren. De meningen over de aantrek­ kingskracht van het programma, de hoogte en de stand alone situatie zijn

In de structuur van de gevel komen de kwaliteit van emotie en structuur

verdeeld. De lyrische notie van Utrecht als ‘stad van de twee torens’ slaat

samen. De duurzaamheid komt onder meer tot uiting in de omgang met de

slechts ten dele aan. Al met al lijken de bewoners van Utrecht er nog niet

warmteregulering, die erop gericht is de overtollige warmte van de (koude)

klaar voor, maar dat kan ook komen omdat men zich moeilijk een voorstel­

kantoren naar de (warme) woningen te sluizen. De ronde diabolovorm

ling kan maken van de context: een tweede, hoogstedelijk centrum, zoals

werkt perfect voor de wind en geeft ook minder problemen met de structuur

het een groeiende stad tegenwoordig betaamt.

van het gebouw. Tevens lost de vorm de aansluiting op het voetgangers­ niveau beter op. Op 17 mei 2008 is het ontwerp gepresenteerd aan de

Inleiding

inwoners van Utrecht.

In 2005 is Architekten Cie. benaderd door Burgfonds en zijn de eerste schetsen gemaakt. De toren stond toen nog niet op een bepaalde plek,

Debat

het ging meer om het idee van hoogbouw in laag land, dus een filosofisch,

Lees meer over de debatavond op www.aorta.nu aan de hand van de

droomachtig ontwerp. Daar kwam uit dat de toren in reactie op het horizon­

thema’s:

tale landschap geen paal kon zijn, maar een brede voet moest hebben. In

> Stand alone of ensemble – het stedenbouwkundig moment

december 2006 werd het ontwerp uitgewerkt op de locatie in Leidsche Rijn

in Leidsche Rijn Centrum

Centrum waarna de eerste haalbaarheidsstudie werd gedaan, om de kosten

> Hoogbouw is een kans en geen must – de context is bepalend

en problemen in kaart te brengen. Het ontwerp dat daarbij hoort, is stoerder

> Een intensief stedelijk programma als tweede centrum van Utrecht

en ook rationeler dan de eerste schets. In mei 2008 is het eerste schets­

> Een enorme toren in een buitenwijk... of een toren voor de Randstad?

ontwerp af, waarin met meer kennis is ingegaan op de problematiek. Het valt

> De volgorde van de discussie en besluitvorming

Medić op dat er weinig (technische) kennis is over hoogbouw; Nederland

> Anticiperen op toekomstige ontwikkelingen

moet nog veel leren.

> Het gevaar om pompeus te worden > Het omliggende landschap

De toren is gesitueerd in het Centrumgebied Noord, bij de kruising van de

> Utrecht, de stad van de twee torens

A2 en het spoor, naast het toekomstige station Leidsche Rijn Centrum. In

> De toren als antwoord op de omgeving

het stedenbouwkundig plan van Jo Coenen voor Leidsche Rijn Centrum is

> De risico’s van het programma

hier hoogbouw ingetekend. Kees Rijnboutt werkt dit verder uit.

> Wat markeert de Belle?

De langzame hoogteopbouw van de Belle van Zuylen is bedoeld om niet

> Een prijsvraag had gekund

meteen te confronteren met de hoogte. Daarom wordt er ook gezorgd voor

> De vervolgstappen: ja, mits

veel groen en een vriendelijke omgeving. De toren staat op een driehoekig

> Tenslotte: een advies aan de wethouder

kavel, met twee pleinen, waarvan één bij de entree van de toren. Die entree komt uit op een binnenplein waar van alles gebeurt. Het is een stedelijk

Datum: 12 november | Aantal bezoekers: 114

punt, met onder meer winkels, culturele voorzieningen en de opgang naar de woningen, kortom een hoge concentratie van programma.

Inleiding: Branimir Medić, Architekten Cie Gespreksleider: Fred Schoorl, oud­directeur NIROV, directeur strategie

De parkeergarage kon om bouwtechnische redenen niet onder de grond en

woningcorporatie Ymere

is daarom geïntegreerd in het gebouw. Nu kun je plezierig in daglicht parke­

Panel: Pieter Hoexum, filosoof | Arend Hilhorst, Stichting Hoogbouw,

ren en ben je snel waar je moet zijn. Alleen de servicezone is ondergronds.

KOW Architecten, voormalig wethouder Den Haag | Marcel Blom, Natuur­

Medić loopt de 70 verschillende verdiepingen door (­1 tot 69), waarbij hij het

en milieufederatie Utrecht | Hans Stotijn, architect & bewoner Leidsche

programma (hotel, woningen, kantoren, congrescentrum, culturele functie,

Rijn | Evert Dorrestein, architect KCAP, projectarchitect Palm torens Nieu­

restaurant, platform) en de plattegronden beschrijft. Het moet een duurzaam

wegein Centrum. Reactie: Harrie Bosch, wethouder Ruimtelijke Ordening

gebouw worden, met een goede lichtval. De doorsnede van de toren is het

Utrecht | Maisa Verwey, ontwikkelaar Burgfonds

dunste op ongeveer veertig meter. Hier zijn de kantoren. De breedste

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 34

16-07-2009 15:24:48

beeld: de architekten cie beLLe vaN ZuyLeN | burgfoNds | de architeKteN cie

35

‘Wordt Utrecht gevoelsmatig gezien een stad van twee torens?’ debat De Belle, Architectuurcentrum Aorta, 12 november 2008

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 35

16-07-2009 15:25:02

36

aorta 2008 | prograMMa’s op Maat

aorta er op uit!

Uit het hart – uit het oog?

Aan de slag in Polder Rijnenburg

The making off a working relation

Het

Parti

Na jarenlange juridische procedures, gemeentelijke grenswijzigingen en

Inspiratie- en kennismakingsdag voor architectuurcentra en provinciale erfgoedsteunpunten

bezwaarprocedures is de gemeente Utrecht begonnen met concrete

Door de Nota Belvedere (1999) spelen cultuurhistorische karakteristieken

uitzie

planvorming voor Polder Rijnenburg (die formeel geen onderdeel meer uit­

en waarden steeds vaker een rol bij de planontwikkeling. Transformatie­

krijge

maakt van het Groene Hart). De gemeente vormt samen met de Provincie

opgaven als nieuwbouw in historische structuren of revitalisering van

‘Het w

Noord­Holland en het Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden een stuur­

bestaande woonwijken en bedrijventerreinen spelen in het hele land en

De do

groep, maar de grond is grotendeels in private handen. De 900 hectare is

hebben hun invloed op de programma’s van de centra en steunpunten. De

Blauw

in eigendom van 140 verschillende partijen waarvan Bouwfonds, Amvest

steunpunten beschikken veelal over kennis over de ontstaan­ en ontwikke­

kijken

en AM Wonen de grootste zijn. In april zal de gemeente de marktpartijen

lingsgeschiedenis van een plek of hebben er toegang toe. Architectuurcen­

keuze

uitnodigen om met een voorstel te komen. Welke uitgangspunten zijn dan

tra spelen een rol in het maatschappelijke debat over vormgevingsproces­

ten en

van belang? Welke rol krijgen klimaatbeheersing en waterberging? Hoe

sen en hebben een functie in het verbreiden van kennis hierover. Vanuit de

of een

kunnen publieke partijen de centrale regie over hele polder houden? Wat

overtuiging dat samenwerking tussen architectuurcentra en steunpunten

word

is de beoogde relatie met het Groene Hart? Wat is de beoogde relatie met

een meerwaarde kan bieden voor reguliere en projectgebonden werk­

aanko

de stad? Wie betaalt het groen? Wat zijn de plannen van de marktpartijen?

zaamheden van deze organisaties is het initiatief tot deze dag ontstaan.

voor

Welk programma kunnen we verwachten? Aan wat voor een soort ontwer­

Op 22 april 2008 kwamen zeven architectuurcentra en acht steunpunten in

insch

pen denken de betrokkenen? Welke lessen kunnen worden getrokken uit

Utrecht bijeen, om te verkennen wat ze in dit verband voor elkaar zouden

te ver

de ontwikkeling van Leidsche Rijn? En: maakt het uiteindelijk verschil of de

kunnen betekenen. ’s Morgens verplaatst men zich middels een spel (The

met e

ontwikkelingslocatie binnen of buiten het Groene Hart ligt?

making off van bureau Venhuizen) in elkaars taakstelling en doelstelling.

ten o

Stel,

Mogelijke samenwerking wordt onbevangen afgetast. De uitkomst van

Datum: 28 febr | Aantal bezoekers: 50

het spel vormt de input voor de discussie ’s middags. Hieruit blijkt dat het

Datu

samenvoegen van elkaars kwaliteiten en netwerken zeker meerwaarde zou Het debat was een initiatief van Architectuur Lokaal, met dank aan

bieden voor de implementatie van de Belvederegedachte ‘behoud door

medewerking van Aorta. Voor meer informatie zie:

ontwikkeling’. Centra en steunpunten moeten elkaar alleen nog wat beter

www.rondevanhetgroenehart.nl

weten te vinden.

Literaire inleiding: dichter K. Michel

Datum: 22 april | Aantal bezoekers: 14

Gespreksleider: Indira van ’t Klooster, Architectuur Lokaal Panel: Patrick Poelmann, dijkgraaf, Hoogheemraadschap De Stichtse

iMpressie the MaKiNg off

foto: aorta

Rijnlanden | Robert Giesberts, wethouder o.a. Openbare Ruimte, Groen en Grondzaken in Utrecht | Mariet Schoenmakers, directeur ontwikke­ lingsplanologie AM Wonen | Karin van Willigen, directeur Bouweconomie Bouwend Nederland | Hans Lars Boetes, programmaraadslid AORTA Slotbeschouwing : Duco Stadig, Vereniging Deltametropool

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 36

16-07-2009 15:25:05

Docu

foto: christian richters

aorta 2008

37

architectuurcentruM aOrta Ontwikkelt Op verZOek prOgraMMa’s Op Maat. daarbij is de relatie Met (landschaps-) architectuur, stedenbOuw, ruiMtelijke Ordening, gOed Opdrachtgeverschap en/Of het besluitvOrMingsprOces van belang. OOk in 2008 trOk aOrta er Op uit.

Het Wilde dromen, on tour

Jongeriusdag

Particulier opdrachtgeverschap

De vervallen Utrechtse villa van Jan Jongerius uit 1938 ligt aan het Merwe­

Stel, je koopt een stuk grond en mag je eigen huis bouwen. Hoe zal dat er

dekanaal tegenover Parkhaven. De Villa verkeert in slechte staat. Restau­

uitzien? Welke dromen koesteren mensen als zij een vrije kavel kopen en de kans

ratie is noodzakelijk. Om financiering voor de restauratie te verkrijgen was

krijgen hun eigen ontwerp te bedenken? Dat is de vraag achter de documentaire

de villa in oktober 2008 in de race voor 1 miljoen euro restauratiegeld,

‘Het wilde dromen’.

als één van de zestien monumenten die deelnamen aan het AVRO TV­

De documentaire behandelt de situatie in Utrecht: drie vrije kavelbouwers in

programma Restauratie. Tijdens de opendag werd de villa door ruim 900

Blauwkapel en Leidsche Rijn. De drie stellen werden gefilmd tijdens en terug­

bezoekers bezocht en rondgeleid door gidsen van Aorta. Tussen 23 en

kijkend op het ontwerp­ en bouwproces van hun eigen huis. De film belicht hun

27 oktober kon er gestemd worden. Helaas haalde de villa de finale niet.

keuzes, de moeilijkheden waar zij tegenaan lopen, de interactie met de architec­

De stichting Jongeriuscomplex gaat door met het vinden van manieren

ten en het uiteindelijke resultaat. De keuze uit een droomhuis onder architectuur

waarop de restauratie doorgang kan vinden.

of een cataloguswoning. Waarom er op vrije kavels zoveel cataloguswoningen worden gebouwd? Wij denken dat mensen kiezen voor de zekerheid dat ze, na

Datum: 25 oktober | Aantal bezoekers: 900

aankoop van zo’n dure kavel, het huis krijgen dat ze al ergens hebben gezien voor een prijs die ook vooraf bekend is. Een combinatie van smaak en risico

De opendag is een initiatief van Stichting Jongeriuscompex. De rondleidin­

inschatting. Je moet leren om andere partijen zoals een architect en aannemer

gen in de villa zijn verzorgd door Aorta.

te vertrouwen. Pas dan kan er iets moois ontstaan. Een filmavond gecombineerd met een gesprek met een architect geeft vrije kavelbewoners de nodige handvat­

viLLa joNgerius 2008

foto: aorta

ten om deze drempel te overbruggen en hun eigen droomhuis te laten bouwen.

Datum: november | Aantal bezoekers: 30 Documentaire Adapter Film in opdracht van architectuurcentrum Aorta.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 37

16-07-2009 15:25:08

38

aorta 2008 | prograMMa’s op Maat

een nieuwe impuls De publieke fabriek

Visitekaartje of sluitpost?

Utr

Rotsoord

Expertmeeting openbare ruimte

Tech

Als een divers industrielandschap aan het water en met een gevarieerd

Dit debat reageert op de discussienota binnenstad die is opgesteld door

Om h

gebruik is het gebied Rotsoord voor Utrecht uniek. Het ligt dicht tegen

de Gemeente Utrecht. Hierin is kwaliteitsverbetering van de openbare

in opd

de binnenstad aan en tussen twee woonwijken. De menging van wonen,

ruimte één van de agendapunten. De openbare ruimte in de binnenstad

te de

bedrijvigheid en groen biedt aanknopingspunten voor de toekomst. Van

is het visitekaartje van de stad met jaarlijks bijna 40.000.000 bezoekers

ding i

oudsher is er in Rotsoord ruimte voor eigen initiatief. Nu is er versnippe­

en de binnenstad vervult steeds meer de rol van identiteitsdrager van de

Oude

ring. Rotsoords verdere ontwikkeling is sterk afhankelijk van samenwerking

stad. De druk op de openbare ruimte is echter hoog en door het intensieve

profe

tussen partijen. De komst van het station en de uitdijende binnenstad

gebruik is er snel sprake van slijtage. Het debat tussen wethouders, speci­

op di

halen Rotsoord uit het isolement.

alisten vanuit de gemeente, winkeliers en ontwikkelaars werd ingeleid door

die co

een analyse van de openbare ruimte door Martin Knuijt van OKRA land­

beroe

Architectuurcentrum Aorta heeft de ondernemers, bewoners, gebruikers

schapsarchitecten. Hij stelt dat de binnenstad van Utrecht geen herken­

desig

en de gemeente Utrecht begeleid in het zoeken naar een samenhangend

bare naam heeft en dat het programma van de openbare ruimte overvol is.

locati

label voor het gebied. Aorta is daarbij ondersteund door Concire, Jan Metz

De zaal is het erover eens dat de kwaliteit van de openbare ruimte omhoog

ontwi

en Dolte stedenbouw. Het label is uitgewerkt in een visueel manifest. Dit

moet, maar eerst moet gekeken worden naar de reputatie van de stad en

maar

verbeeldt de samenhangende visie van partijen uit het gebied en geeft

de gezamenlijke ambitie in relatie tot het gebruik van de openbare ruimte,

een n

richting aan de verdere ontwikkeling van Rotsoord. Tijdens drie inspireren­

daarna kan de materiaalkeuze worden besproken. De eigenheid van

de avonden hebben de initiatiefnemers gekozen voor de publieke fabriek

Utrecht staat boven alles. Aan de hand van de thema’s imago, programma,

Sam

als metafoor voor het produceren van creativiteit in al zijn verscheidenheid,

bereikbaarheid en een groen­blauw netwerk wordt er gediscussieerd

Techn

waarvan het publiek deelgenoot is.

over de kansen voor verbetering. Deze expertmeeting richtte zich niet op

doet

Het gaat het om een veelkleurige creativiteit, kunst en cultuur, de maak­

oplossingen, maar geeft inzicht in hoe we de openbare ruimte in Utrecht

geme

industrie en de zakelijke dienstverlening. Het gaat ook over de beleving

gebruiken en of dit overeenkomt met hoe we de openbare ruimte willen

dat vi

van creativiteit: het zien en ondergaan, er zelf deel van uit maken. En over

gebruiken.

rond

educatie zoals natuureducatie voor kinderen. Utrecht wil zich profileren als dé creatieve stad van Nederland. Het faciliteren van geschikte bedrijfs­

kanse

Datum: 3 juli 2008 | Aantal bezoekers: 62

conte

ruimte staat daarom hoog in het vaandel. Creatieve bedrijven willen graag

vorm

in de schil rond de (dure) binnenstad zitten. De ligging van Rotsoord is

Inleiding: Martin Knuijt, OKRA landschapsarchitecten

onde

extra aantrekkelijk, omdat creatieve bedrijven graag in oude, karakteristieke

Gespreksleider: Jord den Hollander, architect, documentairemaker,

nison

panden zitten en in een gebied dat een bepaalde eigenzinnige en ‘ruige’

programmamaker

Een in

uitstraling heeft. Rotsoord is authentiek.

Panel: Dirk Sagius, Gemeente Utrecht, Stadswerken, Gebiedsbeheerder

techn

binnenstad | Peter Koolhaas, Gemeente Utrecht, Stadsontwikkeling,

getes

Als het ergens kan dan is het dus in Rotsoord, waar eigenzinnigheid,

Verkeer en Vervoer | Marlies van Lijden, Gemeente Utrecht, Stadsontwik­

wijk.

creativiteit en ondernemerschap hoog in het vaandel staan. Vanuit het

keling, Parkeren | Els Leicher, Gemeente Utrecht, Dienst Wijken, Wijk­

begri

ambachtelijke verleden komen creativiteit en een open houding voort. De

manager binnenstad | Edwin Oostmeijer, Edwin Oostmeijer Projectontwik­

mensen in Rotsoord zijn ondernemend en eigenzinnig, ieder doet vanuit

keling | Marlies van Diest, Bureau Marlies van Diest, Ontwerp en advies

Initia

een sterke bezieling en een vergaande betrokkenheid bij de omgeving

stad en landschap

De H

zijn eigen ding. Ze hebben de vensters nadrukkelijk naar buiten gericht.

en M

Rotsoord is onderdeel van de stad. De “merkwaardige vitaliteit door de

motto

tijd heen” geeft het gebied zijn diversiteit. De mix van wonen, werken en

gezam

recreëren – geven het historisch erfgoed een belangrijke meerwaarde. Het

gegev

is nu aan de partijen om het gebied samen verder te ontwikkelen.

de sa

kenni

Datum: 14 november, 11 dec en 19 feb | Aantal bezoekers: 75

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 38

Pijlsw

16-07-2009 15:25:09

aorta 2008

39

architectuurcentruM aOrta faciliteert de discussie Over vraagstukken in de stad. hierMee krijgt een Opgave een nieuwe iMpuls. saMen Met experts en bewOners wOrden nieuwe strategieën uitgedacht.

‘Samen beter.’

Utrecht Samen beter

Lustrummanifestatie Hogeschool Utrecht ‘100 Jaar Utrechtse Ingenieurs’

Technocampus

op 9 oktober 2008, is de samenwerkingsovereenkomst getekend.

Om het begrip Technocampus gestalte te geven heeft Aorta samen met Concire,

Datum: oktober 2008

in opdracht van de Hogeschool Utrecht, een aantal partijen uitgenodigd mee te denken over de potentie van de ‘Technocampus Utrecht’. Concrete aanlei­

StadslabsUtrecht

Oudenoord. De Hogeschool heeft als ambitie om zich te positioneren als een

De rol van nieuwe spraakmakende gebouwen in de stadspromotie

professionele kennisorganisatie. De faculteit natuur en techniek leidt ingenieurs

In Utrecht zijn de afgelopen jaren vele nieuwe gebouwen verrezen, in de

op die multi­disciplinair en creatief zijn, die denken in processen en ketens en

Uithof en Papendorp bijvoorbeeld. De komende jaren staan nog veel meer

die communicatief in teamverband kunnen opereren. De samenwerking met de

nieuwbouwprojecten op de stapel. Nieuwe gebouwen geven een stad

beroepspraktijk en het kunnen ontwerpen voor de consument (het zogenoemde

nieuwe kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad

design engineering) zijn belangrijke ontwikkelingen. Volgens Aorta biedt deze

een aangepast gezicht verschaffen. In de komende jaren vindt een hausse

locatie voldoende potentie om de fysieke nieuwbouw niet los te zien van andere

aan nieuwe gebouwen plaats in deze stad. Enkele voorbeelden: het nieu­

ontwikkelingen in het gebied. Dit komt niet alleen de wijkontwikkeling ten goede

we hoofdkantoor van de Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied,

maar geeft ook de stad en de regio een extra impuls. Het woord campus krijgt

een nieuwe Schouwburg en een nieuw Casino en wellicht de Belle van

een nieuwe betekenis: gericht op wonen, werken en leren.

Zuylen als in ieder geval hoogtepunt in letterlijke zin. In het stadslab staat

ding is de voorgenomen nieuwbouw van de Faculteit natuur en techniek aan de

de doelstelling centraal om de nieuwe gebouwen die de komende jaren

Samen beter

verrijzen een prominente positie te geven in de stadspromotie van Utrecht.

Technocampus Utrecht, een begrip dat bij iedereen beelden op het netvlies

Ieder gebouw heeft zijn verhaal voor de stad en visie op de functie. Of het

doet verschijnen. Het zijn nog niet allemaal dezelfde beelden, maar één ding is

nu gaat om wonen, werken of recreëren. Aorta werkt samen met andere

gemeenschappelijk: het begrip roept enthousiasme op. Zoveel enthousiasme

partijen aan een inventarisatie van nieuwe markante gebouwen om tot een

dat vijf partijen met elkaar een samenwerking zijn aangegaan om de kansen

plan te komen waarmee deze gebouwen gaan spreken voor de stad.

rond het begrip Technocampus in beeld te brengen. In een open proces worden kansen verkend. Er wordt gewerkt vanuit de campusgedachte: een inspirerende

opeNbare ruiMte iN utrecht | LepeLeNburg

foto: aorta

context waarin wonen, werken en leren samen een uitdagende voedingsbodem vormen voor het stimuleren van kennisontwikkeling. De campus straalt niet alleen onderwijs uit, maar ook bedrijvigheid en vrije tijd. In het bedrijfsleven speelt ken­ nisontwikkeling een steeds grotere rol, de band met het onderwijs intensiveert.

Een integrale leerlijn inclusief bedrijfsleven is van grote waarde. De nieuwste technieken worden in de scholen uitgevonden, door het bedrijfsleven gemaakt en getest op de campus, om vervolgens geïnstalleerd te worden in de omliggende wijk. Dit is één van de eerste stappen waar de partijen bij de verdieping van het begrip voor staan.

Initiatiefgroep Technocampus

de pubLieKe fabrieK

foto: aorta

De Hogeschool Utrecht, ROC Midden Nederland, de Gemeente Utrecht, SSH en Mitros vormen samen een initiatiefgroep. SAMEN BETER is daarbij het motto. Alle partijen hebben een eigen belang. Maar zij hebben gezien dat door gezamenlijk doelen te stellen er meer inhoud aan het concept Technocampus gegeven kan worden. Dit maakt het concept sterker. Concreet betekent dit dat de samenwerking op onderwijsgebied moet leiden tot een ontwikkeling die de kennisontwikkeling innoveert, wonen­werken­leren­ontspannen in Ondiep en Pijlsweerd een impuls geeft en Utrecht als kennisstad profileert. Tijdens de

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 39

16-07-2009 15:25:23

40

aorta 2008 | roNdLeidiNgeN

rondleidingen Hoewel Utrecht vooral bekend staat om haar historisch centrum, heeft

TOTAAL AANTAL GEORGANISEERDE RONDLEIDINGEN EN AANTAL DEELNEMERS PER THEMA

deze stad ook een schat aan moderne architectuur. Veel van de jongere groepsrondleidingen

bouwkunst bevindt zich in de binnenstad, waar rekening moet worden gehouden met bestaande gebouwen en stadsstructuren. De recente

rondleidingen duren 1,5 à 2 uur en kosten doorgaans € 7,50 per persoon

THEMA De Uithof UBU Educatorium Art Nouveau Stadhuis Rietveld en Tijdgenoten Moderne Archictectuur binnenstad Stationsgebied Leidsche Rijn Stadslezer Musea en het Museumkwartier Dag van de Architectuur HC Safari Amelisweerd A. A. Hijmans van den Berghgebouw Jongerius

(€ 6,25 voor U­pas houders en Vrienden van Aorta). De prijs is afhankelijk

TOTAAL

uitbreidingen aan de oost­ en westkant van Utrecht hebben architectoni­ sche hoogstandjes voortgebracht. Architectuurcentrum Aorta organiseert het hele jaar door rondleidingen langs (moderne) architectuur en land­ schapsarchitectuur in Utrecht. Deze excursies zijn geconcentreerd rondom verschillende thema’s en locaties.

Open rondleidingen Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze

AANTAL 112 13 0 2 10 0 29 3 9 2 6 1 0 0 9 3 199

DEELN. 1.678 229 0 40 214 0 500 60 147 40 97 150 0 0 100 60 3.315

rondleidingen voor individuele deelnemers AANTAL 6 0 0 2 6 2 1 2 3 5 0 0 4 1 0 0

DEELN. 54 0 0 46 58 19 12 19 20 91 0 0 48 11 0 0

32

378

van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de rondleidingen is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch, of via de website.

De Uithof en de Universiteitsbibliotheek (UBU) van Wiel Arets.

Rondleidingen voor groepen

Sinds de jaren ’60 worden in De Uithof onderwijsgebouwen gerealiseerd.

Groepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd. De

Na de eerste bouwimpuls in de jaren ’70 heeft de invulling lange tijd stil

kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aantal

gelegen. De laatste jaren wordt er echter weer met verve gebouwd, wat

deelnemers. Per gids kunnen maximaal 20 personen deelnemen.

De Uithof steeds meer het aanzien geeft van een echte campus. De nieuwe bouwimpuls heeft een aantal zeer bijzondere gebouwen opgele­

Gidsen

verd, die een staalkaart van Nederlandse architectuur vormen. Tijdens de

Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen,

rondleiding krijgt u inzicht in het stedenbouwkundig plan van De Uithof

voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuurgeschie­

en wordt een bezoek gebracht aan enkele van deze toonaangevende,

denis, bouwkunde, sociale geografie en/of landschapsinrichting. Tijdens

moderne gebouwen, waaronder: het rode Minnaertgebouw met in de

de rondleidingen geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de

hoofdhal een waterbassin voor regenwater, het Educatorium van OMA, de

historische, stedenbouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De

nieuwe universiteitsbibliotheek van Wiel Arets, het NMR­gebouw van UN

toelichting is in het Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek

Studio en de glossy Basketbar van NL Architects.

ook in het Engels of een andere taal worden gegeven.

Het stadhuis van Miralles.

Thema’s & locaties

In 2000 nam Utrecht een vernieuwd stadhuis in gebruik. De Spaanse archi­

De thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden

tect Miralles (1955 – 2000) verbouwde het deels middeleeuwse complex.

uit binnen­ en buitenland.

Het Utrechtse stadhuis heeft een eeuwenlange geschiedenis, want al meer dan 650 jaar zetelt het bestuur van deze stad op die plek. In de loop van

roNdLeidiNg stadsLeZer

foto: aorta

die tijd werd een tiental panden en stadskastelen aangebouwd. Miralles verbond bestaande en moderne architectuur op een niet alledaagse wijze met elkaar. Niet alleen het uiterlijk van het nieuwe stadhuis is spraakma­ kend, maar ook het interieur weet menig bezoeker te verrassen. In de architectuur van Miralles staat de afleesbaarheid van de geschiedenis voorop. In het gerenoveerde stadhuis door Miralles is oud­ en nieuwbouw op geheel eigen wijze met elkaar verbonden.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 40

16-07-2009 15:25:33

aorta 2008

Leidsche Rijn onder de loupe.

apotheek in de Voortstraat, het ‘Gele Kasteel’ aan de Janskerkhof, Café de

De grootste Vinex­wijk van Nederland begint langzaam vorm te krijgen.

Witte Ballons aan de lijnmarkt en vele winkelpanden rond de Oude Gracht.

41

De afmetingen van het plan ontstijgen die van voorgaande nieuwbouw­ projecten of buitenwijken. In 2015 moeten 30.000 woningen en 70.000 m2

Rietveld en tijdgenoten.

kantoorruimte samen met de nodige kleinschalige voorzieningen, zoals

Zowel het Rietveld­Schröderhuis als enkele andere gebouwen van Rietveld

winkels, scholen en ouderenvoorzieningen, en een aantal grootschalige

komen tijdens deze wandeling aan de orde. Daarnaast ook veel moderne

voorzieningen, zoals bruggen en parken, opgeleverd zijn. Hoewel er op de

villa’s om het Wilhelminapark, onder meer het Dubbel Huis van MVRDV.

woningen veel kritiek wordt geuit, zijn er zeer markante gebouwen te be­

De architectuur van Rietveld gaf aanzet tot deze villa’s.

zichtigen en te bezoeken, zoals het WOS 8 gebouw, de telefooncentrale, de TGV­housing, projecten in Langerak, Parkwijk, het winkelcentrum van AWG

Het museumkwartier en museumarchitectuur.

architecten, het paviljoen van Stanley Brouwn, de Kersentuin, het Amalia­

De meeste musea in het zuidelijke deel van de binnenstad hebben een

park en de school van Wiel Arets. Onder leiding van een gids wordt een

moderne uitbreiding of herstructurering gekregen. In de wandeling worden

deel van het gebied per fiets bezocht en krijgt u uitleg over de opzet van dit

onder andere het Centraal Museum van Beel en Agtergael, het Universi­

gebied, de verschillende deelgebieden en de afzonderlijke gebouwen.

teitsmuseum van Koen van Velzen en het Museum Catharijneconvent van Hubert­Jan Henket bekeken en besproken hoe er modern gebouwd kan

Moderne Architectuur in de binnenstad.

worden in een historische context.

Deze route gaat langs projecten van architecten die een prominente bij­ drage aan de architectuur van de Utrechtse binnenstad hebben geleverd,

Het Zocherplantsoen.

zoals Mart van Schijndel, Robert van der Hout, Bob van Reeth, W.M.

Het Zocherplantsoen is een 19e­eeuws landschapspark. Via de 19e­eeuw­

Dudok, West 8, Maaskant, Enric Miralles, Francine Houben en Sluijmer en

se omvorming van de stadswallen tot een plantsoen door J.D. Zocher,

Van Leeuwen.

wordt er gekeken naar het landschappelijk ontwerp van het Griftpark.

Zo ontstaat een beeld van de verschillende opvattingen in de tijd.

Stationsgebied.

De Grote Operatie Stationsgebied gaat nu echt van start. Dit enorm

Landgoed Amelisweerd.

uitgebreide project zal jaren in beslag nemen, maar begint met de bouw

Een groot deel van dit gebied werd in de Middeleeuwen aangelegd als

van het nieuwe Muziekpaleis en het winkel­ en appartementengebouw De

park dat onderdeel uitmaakte van drie verschillende landgoederen. Amel­

Vredenburg. Daarna komt het entreegebouw van Nieuw Hoog Catharijne,

isweerd dankt zijn naam aan Amelis de Insula, een ridder die zich in 1224

de OV­terminal, het Casino, stadskantoor en ga zo maar door! Bijna teveel

aan de Kromme Rijn vestigde. Het landgoed wordt geflankeerd door de

om te vatten. Deze rondleiding geeft meer inzicht in wat we de komende

landhuizen Nieuw Amelisweerd en Rhijnauwen. Naast een beknopte ge­

jaren kunnen verwachten.

schiedenis van de landgoederen gaat de excursie in op de hedendaagse bestemmingen van dit soort 17e eeuwse landhuizen. De wandeling start in

Jugendstil/ Art nouveau.

Bezoekerscentrum Oud Amelisweerd.

De sierlijke vormen van Art Nouveau ofwel Jugendstil (1890 – 1914) zijn op veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro, de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de architect Victor Horta in Brussel. Deze internationale stijl heeft grote nationale ver­ schillen in vormentaal. Zo heeft Utrecht een karakteristieke mengeling van Neogotiek en Jugendstil. Door het gebruik van ijzeren balken en nieuwe, machinaal vervaardigde, grote ruiten werd de Jugendstil veel toegepast bij gebouwen met etalages, zoals apotheken, kledingmagazijnen en warenhui­ zen. Een ander opvallend kenmerk van de Nederlandse Jugendstilarchitec­ tuur is het gebruik van gekleurde, meestal geglazuurde baksteen. In deze

BEZOEKERS INTERNATIONAAL LAND AANTAL Nederland 2.481 België Verenigd Koninkrijk Zweden Noorwegen Duitsland Frankrijk VS Japan Denemarken Luxemburg Overige

388 391 65 31 185 5 86 14 12 0 35

rondleiding maakt u kennis met voorbeelden van Jugendstil in Utrecht,

Buitenland

1.212

zoals het pand Sic Semper op de hoek van de Kromme Nieuwegracht, de

TOTAAL

3.693

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 41

16-07-2009 15:25:34

42

aorta 2008

informatief Aorta geeft informatie aan een breed publiek. Aan de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld. In het knipselarchief zijn arti­ kelen te vinden uit landelijke dag­, week­ en vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp hebben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent uitgegeven boeken en informatie over het lopende programma van Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en stedenbouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen, en video’s en dvd’s over verschillende onderwerpen met betrek­ king tot Utrecht en architectuur. www.aorta.nu De website geeft informatie over lopende programma’s, lezingen, debat­ ten, gerelateerde activiteiten, rondleidingen en de organisatie. De home­ page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.

open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 en zaterdag van 13:00 – 17:00

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 42

16-07-2009 15:25:36

foto: aorta

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 43

techNocaMpus

43

16-07-2009 15:25:46

44

aorta 2008

publicaties

Het Wilde Dromen (cd-rom)

economische hoofdader. Maar later werd die

zame kantoorgebouwen van Nederland worden

Het wilde dromen is een documentaire over drie

functie overgenomen door het Merwedekanaal

en krijgt bovendien een flexibel en innovatief

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

en het Amsterdam­Rijnkanaal. Nog later kwa­

werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft

en Leidsche Rijn. Twee daarvan kijken vanuit

men er wegen die veel beter tegemoet kwamen

door middel van beeldmateriaal inzicht in deze

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel

toekomstplannen.

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

restanten van de industriële bedrijvigheid op de

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit de

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

Industrieel erfgoed in Utrecht

kavelnemers. De drie stellen vertellen open­

en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw

Uitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

zoektocht naar de architect en de loop van het

oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil­

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis van

bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net

lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de

onder andere van Hooghiemstra, Villa Jongerius

zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de

cultuurhistorische betekenis van de Vaartse

en het Cereol terrein. Aan de hand van de kaart

architecten en de stedenbouwkundigen komen

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

en de adresgegevens kunnen geïnteresseerden

aan het woord. Zij vertellen over de locatie en de

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

de verschillende bouwwerken zelf gaan bekijken.

interactie met de kavelnemers.

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

Prijs: € 1,00

De documentaire geeft een goed beeld van wat

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

het betekent om zelf een huis te bouwen – van

twee interessante ontwikkelingsplannen voor de

Bouwen voor het Geloof

de praktische soelaas en handige eigenschap­

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

Een catalogus bij de gelijknamige tentoonstel­

pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht en

ling over de architect Alfred Tepe (1840­1920) en

wordt geen volledig beeld gegeven van alle

Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen. We

zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van

processen rond het bouwen op een vrije kavel.

hopen dat dit industriële waterlint wordt behou­

de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan­

Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van

den voor ontwikkeling.

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

Gratis

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de vrije kavel­markt.

Prijs: € 8,00

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht

Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de Croeselaan

zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de Willibrorduskerk (1876 – 1877) van zijn hand.

De omgeving van het Rabobankcomplex Croe­

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

Vaartse Rijn

selaan is een gebied waarin extreme verande­

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld

In opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

ringen hebben plaatsgevonden in steeds korter

met zijn tijd­ en stijlgenoot Pierre Cuypers. In

Landschap Erfgoed Utrecht werkten twee ont­

op elkaar volgende perioden. In het boekje

het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in

werpteams aan ontwikkelings scenario’s voor de

Gebouw van Morgen: Rabobank Nederland

Utrecht beschreven. Prijs: € 1,00

Vaartse Rijn. De Vaartse Rijn is een vergeten wa­

en de Croeselaan wordt nader ingegaan op

terlijn, die loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot

de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe

de rivier de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een

bestuursgebouw moet één van de meest duur­

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 44

16-07-2009 15:25:49

aorta 2008

DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar Laurum

in het landelijk gebiedkan worden vormgegeven.

In opdracht van de Provincie Utrecht heeft

ontwikkelden ieder een eigenzinnig voorstel.

Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de

Naast ontwerpscenario´s besteden de teams

ideeënprijsvraag onder de naam ‘de Romeinse

aandacht aan ontwikkelingsstrategieën en finan­

Lijn’ ontwikkeld en de organisatie op zich geno­

ciering. De cd­rom toont alle ontwerpen en geeft

men. De publicatie toont een impressie van het

een inhoudelijke toelichting. Integrale verslag­

ingezonden werk, plannen van de vijf genomi­

legging verliep ook via de site van Aorta.

neerden worden uitgebreider beschreven en het

Niet meer leverbaar, archief Aorta. www.aorta.nu

Drie teams onder leiding van ieder twee masters

gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op

Jaarboek Aorta 2005 Gratis Aorta 10 jaar, Editie 2006 Thema: 10 jaar initiatieven Aorta. In 2006 bestond Aorta 10 jaar. In dat deccenium heeft Aorta een duidelijke, onafhankelijke positie verworven in het architectuurveld van Utrecht en omstreken. Deze jubileumeditie beschrijft de rol die Aorta heeft vervult, de landelike ontwikkelin­ gen en de toekomstige rol.

Jaarboek Aorta 2007 Gratis

cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,

100 uit 100 Architectuur Utrecht (19002000) Architectuurkaart Utrecht

de verdedigingslinie die door heel Europa loopt

In dit handzame boekje uit 2002 zijn 100

stond Utrecht voor een aantal majeure steden­

en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurste­

architectonisch interessante gebouwen in

bouwkundige ingrepen. Hoe die precies zou

de, Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel

Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw

uitpakken was nog niet bekend; wel wisten we

van de prijsvraag – voor samengestelde teams

zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan

dat de perceptie over deze stad grondig zou

van ontwerpers, archeologen, architecten en

de discussie over architectuur in Utrecht. De

veranderen! Een gesprek met bewonders, archi­

stedenbouwkundigen, communicatiedeskundi­

kaart bevat beschrijvingen in het Engels en

tecten en ontwikkelaars over dat wat Utrecht,

gen en kunstenaars – was met ideeën te komen

Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals

Utrecht maakt!

om de Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruim­

architect, bouwstijl en ­jaar, een overzichtskaart

telijke plannen te betrekken én de Limes beter

ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om

Jaarboek Aorta 2008 Gratis

voor publiek zichtbaar en beleefbaar te maken.

de 100 bestemmingen mee te bereiken en een

Een hele uitdaging, want de resten van de 2000

uitleg van de gebruikte stijltermen.

jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in

Prijs: € 1,00

de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar­

de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd visie op de Limes als lint, een drietal locaties,

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom)

een communicatiestrategie en een financiële

Resultaten van de workshop in 2002 waarin

onderbouwing.

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

Prijs € 2,50

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

vooral om een hedendaagse interpretatie en

45

Thema: Wat maakt Utrecht Utrecht. In 2007

Thema: Stad op de schop. Stedenbouw en Utrecht. In 1929 verwelkomde Utrecht haar 150.000ste inwoner. in 2008 is dit aantal bijna verdubbeld. Dit maakt aanpassingen in de stad noodzakelijk. Qua oppervlakte is Utrecht nave­ nant niet gegroeid, maar de vraag om ruimte en onze woonwensen zijn wel sterk veranderd.

Utrecht is een stad in ontwikkeling, een die nooit af is. Stad op de schop!

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

Buiten Wonen (cd-rom)

criticasters en het publiek zijn op de cd­rom

Resultaten van de workshop in 2004 waarin

opgenomen. Niet meer leverbaar, te lezen op

onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen

archief Aorta. www.aorta.nu

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 45

16-07-2009 15:25:55

46

aorta 2008

Toelichting op de resultatenrekening

baten Subsidie gemeente Utrecht Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, DSO. Subsidie basisprogramma Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur, Overige sponsor- en subsidiegeld programma Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het basisprogramma en aanvullend programma.

Sponsorbijdragen Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma Rondleidingen Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen Financiële baten De rentebaten en -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten.

Financiële baten Onder buitengewone baten wordt verstaan baten die voortvloeien uit gebeurtenissen en handelingen die te onderscheiden zijn van de activiteiten in het kader van de gewone bedrijfsuitoefening en derhalve een incidenteel karakter hebben.

Overige baten Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lasten Directe programmakosten Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten.

Personeelskosten Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel.

Huisvestingskosten Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen Kantoorkosten Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en drukwerk jaarverslag.

Algemene kosten Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 46

16-07-2009 15:25:56

aorta 2008

47

jaarcijfers balans per 31 december 2008 31 12 2008

31 12 2007

32.093

35.127

Activa Materiele vaste activa Vorderingen Liquide middelen

65.100

37.817

154.840

193.531

252.033

266.475

144.748

161.769

25.810

27.000

Passiva Stichtingsvermogen Voorzieningen Kortlopende schulden

81.475

77.706

252.033

266.475

baten en lasten over 2007 2008

2007

67.731

67.731

Baten Subsidie gemeente Utrecht Subsidie basisprogramma SFA

56.862

36.773

211.051

132.117

Sponsorbijdragen

17.400

29.612

Rondleidingen

28.163

17.753

Overige Sponsor­ en subsidiegeld programma

Financiële baten

4.008

Buitengewone baten

5.042 16.586

Overige baten

13.766

5.932

Som der baten

398.981

311.546

Lasten Directe programmakosten

184.170

76.712

Personeelskosten

159.288

153.472

Afschrijvingen materiële vaste activa Huisvestingskosten

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 47

6.864

9.572

35.407

29.827

Verkoopkosten

2.134

3.817

Kantoorkosten

10.247

12.037

Algemene kosten

17.892

25.897

Som der lasten

416.002

331.333

Totaal resultaat

- 17.021

- 213

16-07-2009 15:25:57

48

He

aorta 2008

sa

ge

ex

de

bezoekers 2008

go

va

vo Aantal bezoekers mediatheek en expo

2.583 2.985 2.428

Aantal bezoekers debatten

453 375 330

Aantal bezoekers lezingen

384 397 248

Aantal deelnemers rondleidingen

Aantal indirecte contacten

On (inclusief alle open dagen+ openingen)

wa

ter

Tw

8m

Mi

3.693 3.192 3.053

on

de

32.137 29.630 23.103

ce

Aantal bezoekers film

bin

234 351

Aantal bezoekers educatieprogramma

264 98 72

Aantal bezoekers overig divers maatwerk

257 80

ha

de

ge

bo 2008

2007

2006

nov

lop

ce

200

rec

cu HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 48

16-07-2009 15:25:58

Het Utrechtse architectuurcentrum Aorta heeft een kleine, maar interes­ sante tentoonstelling waarin de geschiedenis van de Limes wordt uit­ gelegd. Volkskrant, 19 januari 2008 Een beetje weggestopt en onbekend is de expositie ‘De Limes, geheimen ontsluierd’. En dat is onterecht want met de tentoonstelling in het architectuurcentrum Aorta krijgt de Utrechter een goed idee van de plannen die de gemeente heeft met het zichtbaar maken van de Romeinse geschiedenis van de stad. Al met al de moeite waard voor wie interesse heeft voor alles wat met oud Utrecht te maken heeft.

Ons Utrecht, 30 januari 2008 Hij

hield van Utrecht en Utrecht hield van hem. Hij

was er bijna twintig jaar burgemeester. Toch kennen de meeste Utrech­ ters de naam Fockema Andreae alleen nog van een straat in Utrecht­oost.

Twee gelijknamige exposities moeten daar verandering in brengen. AD/UN, 8 maart 2008 De

stedenbouwer die met mooie plaatjes het publiek verleidt.

Misschien een aanlokkelijk perspectief voor de nieuwe generatie stads­ ontwerpers, de oude garde moet er niets van hebben. Dat blijkt tijdens het debat De Nieuwe Lading op een juliavond bij het Utrechtse architectuur­ centrum Aorta. Blauwe kamer, nr 4 augustus 2008 ‘Waar moet het heen met de binnenstad?, schreeuwen affiches in grote rode letters. Wat is er aan de hand? Staat de toekomst van de stad plotseling op het spel? Moeten we de barricade op? De affiches met de verontrustende tekst waren opgehan­ gen door architectuurcentrum Aorta en de gemeentelijke dienst Steden­ bouw en Monumenten. Sprekers in overvloed bij Tumult. Binnenstadskrant, november 2008 Het

is een gebouw van veel superlatieven, waarover uiteen­

lopende meningen zijn gevormd. Dit was aanleiding voor architectuur­ centrum Aorta om een discussieavond te organiseren. De Architect, december 2008

Ontwerper van de Belle, Branimir Medić van Architekten Cie., hield

recentelijk een gloedvol betoog over de Belle tijdens een druk bezochte dis­ cussieavond van architectuurcentrum Aorta. De Volkskrant, 22 december 2008 HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 49

16-07-2009 15:25:59

50

aorta 2008

bouwen aan de stad In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld.

Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet.

Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen.

Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd: > Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking > Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik > Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht > Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek > Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen) > Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners > Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie

Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde passie voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen ondersteunen.

Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van architectuur blijven fascineren, verbazen en inspireren met een gevarieerd aanbod van tentoonstellingen, lezingen en andere activiteiten. www.aorta.nu of informatie via tours@aorta.nu

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 50

16-07-2009 15:26:02

foto: beMog ProjectontWikkeling alMere b.v.

fort bLauwKapeL | twa architecteN

51

sie

n.

en

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 51

16-07-2009 15:26:10

52

aorta 2008

Aorta streeft er naar, vanuit een onafhankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken, voor een beter begrip en waardering van de eigen leefomgeving.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 52

16-07-2009 15:26:10

aorta 2008

onze missie

ontmoetingsplek

Aorta wil een bijdrage leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van

Aorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

onze gebouwde en landelijke omgeving – en dus onze leefomgeving beter

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

te maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie is

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op actuele

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrichtings­

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

gebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het stations­

begrijpen.

gebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan een

53

betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad en haar ontwikkeling.

visie Aorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér

samenwerking

dan ontwerpen, méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat­ schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke­

Aorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

in het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

een ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening,

Utrecht.

landschap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architec­ tuur is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpak Aorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorde­ ren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architec­ tuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat voor de vakgemeenschap.

iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon- en leefomgeving is ingericht

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 53

16-07-2009 15:26:11

54

aorta 2008

medewerkers team

programmaraad

Het team van Aorta bestaat uit de volgende medewerkers:

De programmaraad adviseert het Aorta team inhoudelijk over de diverse programmaonderdelen.

In 2008 bestond de raad uit:

Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte) Janneke van der Poel projectmedewerker (0,8 fte) – tot mei 2008 Lindy Schuin projectleider (0,8 fte)

Hans-Lars Boetes Kennismanager PPS voor DLG

Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte) – vanaf juli 2008

Rolf Bruggink TBFL Projectontwikkeling

Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)

Henk Jansen Adv. Stedenbouw en Cultuurhistorie, gemeente Utrecht

Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)

Tjerk van de Lune Architect studioSK Paul van der Ree Architect studioSK Erik Rossen Stedenbouwkundige gemeente Utrecht

gidsen Met veel energie en inzet worden onze rondleidingen gegeven, documentatie beheerd en uitnodigingen verstuurd. In 2008 zijn wederom veel gidsen en vrijwilligers voor Aorta actief geweest:

Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten Denise Vrolijk Redacteur SRO

raad van toezicht

Eva Röell, Petra Vossestein, Sara Zondergeld, Joris Roovers, Go Bruens

De Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt de directeur van Aorta over het programma, de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag.

De Raad van toezicht bestond in 2008 uit:

Ankie Vanderfeesten, Ebba Braun, Eus Joanknecht en Jan Peek.

Jacques Thielen voorzitter, directeur Far West, 2000 tot december 2008

Jan Maarten Dalmeijer, Joos van den Dool, Thea van Goudzwaard, Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Bastiaan van de Kraats, Tine Kroesen, Els Lagas, Cas Nagtzaam, Renette Niekerk, Arco Ooms,

Karel de Wit penningmeester, BU­manager Wonen Dynamisch ABC, aangetreden in 2004 Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers Felix, aangetreden in 2001 Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interimmanagement, aangetreden in 2005 Anton Bronsvoort architectuur, architect en partner Bureau Bronsvoort Blaak, aangetreden in 2004 Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008 Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 54

16-07-2009 15:26:11

aorta 2008

55

sponsoren en subsidieverstrekkers Architectuurcentrum Aorta kon in 2008 rekenen op de financiële steun van de volgende bedrijven en instellingen: Beschikbaarheidsubsidiënten:

Projectsponsoren:

SO Gemeente Utrecht

Programmabureau de LIMES

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Stichting Domplein 2013 DS landschapsarchitecten

Projectsubsidiënten:

St. Dag van de Architectuur

SO Gemeente Utrecht

Burgfonds

BNA

Projectbureau Leidsche Rijn

Stichting Open Monumentendag

NS Poort

Gemeente Utrecht, POS

Inbo

Gemeente Utrecht Cultuurhistorie

TCN property projects

KF Heinfonds

Boulevard Vastgoed

Fentener van Vlissingenfonds

Meyster’s Buiten

Mondriaan Stichting

Bemog

Gemeente Utrecht, PMB

Synchroon Culturele Zondagen

Beschikbaarheidssponsoren:

SSH Utrecht

Volker Wessels Vastgoed BV

Heijmerink Bouw Utrecht

ING Vastgoed Ontwikkeling BV

VOF Hoograven

AM Wonen

Mitros

Corio Nederland Retail

ProRail

Heijmans Vastgoed BV

Drukkerij Libertas

Plegt­Vos Geelen BV

colofon © Architectuurcentrum Aorta, april 2009.

Oplage: 1.000 Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Lindy Schuin, Eveline Paalvast, Anne Seghers | Ontwerp en layout:

het Bos, Utrecht | Drukwerk: Drukkerij Libertas, Bunnik

Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2008.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 55

16-07-2009 15:26:12

56

eNgLish

Aorta, the Utrecht Centre of Architecture

guides

the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch water

Aorta offers information about developments

All tours will be given by professional guides

defence system. The buildings erected in the so-

in the field of urban development, architecture

specialised in history of architecture, social

called ‘kasbah-zone’ illustrate the urban deve-

and related disciplines in the Utrecht region.

geography, engineering or landscape architecture.

lopment master plan. The landscape structure is

This is done by means of activities with a tem-

They will provide extensive background informa-

designed by West 8. The tour visits the NMR-

porary character, such as exhibitions, events,

tion on historical, architectural and town-planning

building by Ben van Berkel, UN Studio’s (2001),

guided tours, discussions and lectures. Aorta

developments. Tours are usually given in Dutch,

the glossy Basketbar by NL Partners (Rietveld

is a permanent source of information about ar-

but group tours can also be given in English

Prize 2003). On request, several other buildings

chitecture in Utrecht and the surrounding area.

and, if requested well in advance, also in other

can be viewed from the outside, such as the

Aorta Centre for Architecture is an indepen-

languages.

student housing by Uytenhaak (1999), the Ronald McDonald House by Bosch Haslett (1999) and the

dent foundation, financially supported by the government and the business community. The

guided tours for groups or individuals

temporary student housing in the form of colourful

foundation consisting of a Supervisory board,

On request Aorta organises excursions for groups

stackable containers (Sky Boxes, 2004).

an office and a programme platform. We are

(minimum of 8 participants) for a minumum fee

Duration: 2 hrs.

pleased to welcome you in our office.

of € 60,– ex. VAT per guide per hour. Prices also

NOTE: The university buildings are not open on

depend on group size and extra requests. If a

Saturday and Sunday.

Address and opening hours

group exceeds 20 participants a second guide

Architectuurcentrum Aorta

will be retained. A special programme can be

Vinex location Leidsche Rijn

Achter de Dom 14

put together for your group by combining some

On the western edge of the city of Utrecht the

3512 JP Utrecht

of the different themes mentioned above. Group

largest VINEX-location of The Netherlands,

The Netherlands

reservations must be made at least two weeks in

Leidsche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn

tel: +31 (0)30 232 16 86

advance either in writing, by phone or by e-mail.

will eventually consist of 30.000 houses, industrial

fax: +31 (0)30 232 13 90

During the summer months guided tours start al-

areas and numerous facilities. The excursion will

aorta@aorta.nu

most every weekend, either on Fridays, Saturdays

highlight the architecture arising in this district and

or Sundays. The tours last approximately 1,5 to 2

the urban development of sub-plans. The different

Aorta is located in the centre of Utrecht on the

hours and cost around € 7,50 per person

sub-plans will be designed one after another and

following address: Achter de Dom 14. The centre

(€ 6,25 with student discount), depending on sub-

filled in by a large number of national and internati-

is by public transport (lines 2 and 22) and by car

ject and duration. Prices do not include any travel

onal urban developers. Together they will illustrate

(parking mall along the Strosteeg).

expenses on your side. The information is given

working on a 21st century city.

Aorta is open to public from:

in Dutch. Bookings, reservations and inquiries

Leidsche Rijn is a state of the art collection of

Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.

can be made at the Aorta information desk or by

modern housing but it’s also special because of

Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.

phone, fax or e-mail

the way the cultural landscape is incorporated in

Entrance is free.

Events on site can take place on various times.

the lay-out of the new neighbourhoods. The tour TOURS

visits the sub-plans Langerak I and II, Parkwijk and

Architecture in ‘De Uithof’

the adjoining areas where for example the black

guided tours

A visit to several leading modern buildings on

latex box by NL Architects and the TGV-dwellings

The city of Utrecht is famous for its historical town

university campus De Uithof. Building in De Uithof

by Oosterhuis Associates can be seen. Other

centre. However, it also boasts many modern

started in the 1960’s but came to a halt in the

projects are residences by Mecanoo, DAF Archi-

architectural sites by well-known architects such

following decade. However, in the past ten years

tects, Jaco de Visser, Atelier Pro and MacCreanor

as Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these

building has been resumed with much enthusi-

Lavington Architects. It’s also possible to start the

contemporary buildings are situated in the inner

asm, turning De Uithof into an actual campus.

tours from Information Centre Leidsche Rijn by

city, where the medieval structure and surrounding

The new building impulse has resulted in several

Cepezed Architecten, where a scale-model of the

buildings had to be taken into account during the

remarkable buildings. You will be guided around

whole area clarifies the master plan.

design and building process. Recent extentions

one or more of the following buildings in the De

Duration: circa 2 hrs.

to the eastern en western side of Utrecht (De

Uithof complex, depending on which day of the

NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is

Uithof and VINEX Leidsche Rijn) accommoda-

week the tour takes place: the Educatorium by

normally done by bike. It is also possible to have

ted a further number of architectural highlights.

Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert-building

an accompanying guide on your bus.

Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for

by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa-

Architecture, organises guided tours to (modern)

culty for Economy and Management by Mecanoo

The town hall by Enric Miralles

architectural sites and landscape architecture

(1995) and the University Library by Wiel Arets

Utrecht’s town hall has an age-long history. The

in Utrecht. These excursions are concentrated

(2004).

administration of the city of Utrecht has been

around several subjects and locations.

This excursion also emphasizes the urban struc-

seated at this location for over 650 years. In the

ture of De Uithof, the urban development plan of

course of time some ten medieval buildings and

which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986) in

city castles were interconnected that still form the

answer to the existing structure, which hardly took

core of the premises. The result was an overly

into account the original landscape formed by

compact and impenetrable labyrinth with many

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 56

16-07-2009 15:26:13

eNgLish

different floor levels. In 1997 the local government

of museums and art galleries, as for example the

designed by Hertzberger.

commissioned Spanish architect Enric Miralles

extension of the University Museum by Koen van

Benthem Crouwel Architect, designer of the

(1955 – 2000) to design a building that was open,

Velsen, the extension and re-routing of the Ca-

Schiphol terminal, has made a design for the new

transparent and inviting. The aim was to combine

tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,

central station in Utrecht. Apart from combining

the existing monumental parts, which were to be

the Central Museum (Beel en Achtergael) and the

different kinds of public transport in one terminal, it

renovated, with a new wing.

restoration of former 16th century city rampart

also has to combine two different parts of the city.

Miralles combined modern architectural ideas with

(now an observatory) Sonnenburg. This tour will

Within a few years time, 2.5 times the amount of

the historical elements in a very personal way. The

also focus on the issue of new developments in a

passengers passing through the Schiphol Airport

main entrance was moved; it now is located in the

historical city with monuments and urban conser-

terminal will be using the public transport terminal

external wall that for centuries had been the back

vation area’s, illustrated by the domestic residence

in Utrecht. All the other changes to the area and

of the premises. In the process, this relocation

of architect Robert van den Hout (winner of the

their respective time frames will be explained in

resulted in the formation of a new square. The

Rietveld Prize 2001), and the apartments in the

detail during this walking tour. The tour starts at

architect’s signature is equally visible in the interior.

former church of St. Martin.

the information centre of the station area, where

He designed, for example, the lamps and benches

Duration: circa 1.5 hrs

scale-models and interactive computer animations

that can be found throughout the premises, and

illustrate the plans.

also the furniture in the council chamber. The

Rietveld and contemporaries

historical structure of the interconnected medieval

Wilhelmina Park and the streets surrounding it

buildings has been made visible in various ways.

feature many remarkable buildings. During this

Zocher Park, a 19th century park

The tour will go around and into this striking

walking tour you will visit predominantly buildings

in the English landscape style

building.

designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld-

In 1828 J.D. Zocher (1791 – 1870) was invited by

Duration: circa 1.5 hrs

Schröder house (1924), the renovated apartment

then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de-

blocks across the street along Erasmuslaan

sign a park along the city moat, the location of the

Contemporary architecture in the inner city

(1931 – 34)and the chauffeur’s residence (1927).

fortifications. In 1829 he transformed the bastions

This guided tour focuses on 20th century architec-

The tour also includes designs of contemporary

into a municipal park, which it still is today. Zocher

ture in the city centre of Utrecht. The route links

architects, for example S. Ravesteyn’s private re-

Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon-

up projects of architects who made a prominent

sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion

ging to the National Heritage. It is truly unique that

contribution to the architecture in Utrecht, such

belongs to the Amsterdam School but has a very

much of the original lay-out is still recognizable.

as Mart van Schijndel, well-known projects by

romantic, rural feel to it.

Many of the original trees and tree clusters are still

Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house built

Around the park several other examples of the

dotted around the park, which stretches out over

on the smallest plot in Utrecht.

Amsterdam School can be seen, as well as a row

4 kilometres.

The tour will also visit an apartment building

of recent, very modern villa’s, amongst which the

The Zocher family from Haarlem has produced a

by Belgian architect Bob van Reeth, which is

Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great

line of famous landscape architects who designed

especially designed to fit the historical situation, a

opportunity to compare Rietveld’s architecture

many gardens, parks and graveyards in The

church yard, and incorporates the archaeological

with that of his contemporaries and to judge the

Netherlands. Jan David Zocher was the most

finds dating from the medieval period. During the

extent of his influence on architecture from later

famous of them all, partly because of his design

tour the focus will be on the refurbishment plans

periods.

for the famous Vondel Park in Amsterdam. He

of West 8 for Neude square and surrounding buil-

Duration: circa 1,5 hrs.

also drew up plans for several neoclassical villas

dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,

NOTE: This excursion does not include a tour of

in and along the Utrecht Vondel Park, some of

1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the

the interior of the Rietveld-Schröder house. The

which still decorate the park. An example of this is

town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal

Rietveld-Schröder house can be visited prior to

Lievendael (1862).

theatre by W.M. Dudok (1941).

or after the walking tour. We recommend that you

Duration: circa 1.5 hrs

Duration: 1.5 hrs

book in advance. For reservations call the Central Museum: +31 (0)30 236 23 62.

Duration: circa 1.5 hrs

Plans and dreams for the Dom Square The Dom Church and the Dom Square were once

Museums and the museum quarter The main theme of this walking tour is contempo-

Master plan central station area

a single entity, but the disastrous storm in 1674

rary architecture in the very peaceful southern part

In 2002 the population of Utrecht has chosen by

changed a planned building into an accidental

of the inner city, the so-called museum quarter.

referendum for the transformation of the central

square. The reconstruction of the nave with scaf-

By combining funds from the EU with the input of

station area. The chosen approach will result in a

folding pipes occupied a particularly important

inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural or-

lot of changes in the next few years. The area will

place in the celebration in 2004. This is not the

ganisations and private investors, the local gover-

be enriched with two eye-catching buildings in

only plan that has been proposed for the Dom

nment has cast a new light on the cultural heritage

glass and steel, defining the heart of the city. One

Square; over the years a whole variety of ideas

of this area. Part of the project was the restoration

is a new station hall with a waving roof construc-

and plans have been put forward. It took a long

of the unique wharf cellars, the refurbishment of

tion. The other is a music palace of 43 meters

time before it became accepted that something

the Old Canal and the opening up of many hidden

high, made out of glass. Herman Hertzberger was

had to be done with the public space. From 1674

courtyards and almshouses.

asked to design the new music palace, which will

to 1826 the remains of the nave were left lying in

Attention will also be paid to modern extensions

incorporate part of the old music hall, also

the square. Only with the construction in 1898 of

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 57

57

16-07-2009 15:26:14

58

eNgLish

the Academiegebouw, designed by E. Gugel and

Jugendstil / art nouveau in Utrecht

F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

take shape. The following phase of change for

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

the Domplein area started at the beginning of the

nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.

twentieth century.

From the entrances to the Paris Underground,

This tours gives a overview of the various (recon-

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

struction) plans for the Dom Square. The plans

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

vary strongly from ideas about a complete recon-

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

struction of the nave and a cosy decoration to a

This international style features many regional

reorganisation for the ever growing flow of traffic

differences. Some architects had great difficulties

like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi-

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th

tion was organised for ideas for the Dom Square.

century. In Utrecht this resulted in a typical mix of

As a result of the competition, a number of quite

neo-gothic and art nouveau architecture.

spectacular plans were developed. Besides ideas

Art nouveau architects used a lot of modern mate-

for changes aboveground, there are also plans

rials, for example iron-cast beams and industrially

that focus on the rich archaeological remains,

produced windowpanes. This made the style very

thereby integrating archaeological research into

useful for buildings with large windows, such as

architectural history. The symbolic language and

warehouses, pharmacies, clothing stores etc.

marks, and the other elements that have been

What’s typical for Dutch art nouveau architecture

used in the Domkerk, are shown also explained.

is the use of glazed bricks in a variety of colours,

Duration: circa 1 hour

making up tiled (symbolic) images relating to the purpose of the building.

Country estate Amelisweerd

Duration: circa 1.5 hrs

The main part of Amelisweerd was laid-out in the Middle Ages as a park belonging to three different

University Library Utrecht

manors. Amelisweerd was named after the knight

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

Amelis de Insula who took up residence along the

According to the architect, the two closed, black

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

concrete book depots in this black glass box

known about the original manor Old-Amelisweerd.

almost seem to float like clouds.

However, many more details are available about

The inside of the library is mostly black too, but

the stately classicistical country house, which was

because of the vast open spaces around the

built in 1770. Country houses New-Amelisweerd

depots and the use of very light grey floors, the

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

interior is surprisingly light and spacious. The

was also built in the eighteenth century, in a sober

colour scheme of black, white and grey is broken

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

by the striking information desks, furnished with

manor is still clearly visible.

a kind of bright red rubber. From the study rooms

New-Amelisweerd came into existence by split-

on top of the book depots, the library visitor has

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads

roof garden with grape vines.

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

dwellings belong to the estate as well. In 1810

up picture from the leaves of a willow tree is silk

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-

screened onto the glass façade panels. The print,

Amelisweerd was to house his personnel, while

just like the turning double windows, functions as

Old-Amelisweerd was to be his own residence.

a sunshade. The same print has been applied by

New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in

means of a rubber mould, so that a deep relief

the late English landscape style. Nowadays the

has been obtained. The library has not only been

three country houses function as a youth hostel

designed as a quiet place where books can be

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis-

stored and consulted, but also as a meeting place

weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart

for visitors and students.

from a brief history of the estates, information is

Duration: circa 1 hour

provided about the architecture of the country houses and the layout of the park.

Duration: circa 1.5 hrs

HB 9020 Aorta Jaarboek corr # 08.indd 58

16-07-2009 15:26:20

58

foto: Versseput Architecten

english

the Academiegebouw, designed by E. Gugel and

Jugendstil / art nouveau in Utrecht

F.J. Nieuwenhuis, did the square slowly begin to

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

take shape. The following phase of change for

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

the Domplein area started at the beginning of the

nouveau (1890 – 1914) are visible all over Europe.

twentieth century.

From the entrances to the Paris Underground,

This tours gives a overview of the various (recon-

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

struction) plans for the Dom Square. The plans

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

vary strongly from ideas about a complete recon-

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

struction of the nave and a cosy decoration to a

This international style features many regional

reorganisation for the ever growing flow of traffic

differences. Some architects had great difficulties

like the plans of H.P. Berlage. In 1988 a competi-

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th

tion was organised for ideas for the Dom Square.

century. In Utrecht this resulted in a typical mix of

As a result of the competition, a number of quite

neo-gothic and art nouveau architecture.

spectacular plans were developed. Besides ideas

Art nouveau architects used a lot of modern mate-

for changes aboveground, there are also plans

rials, for example iron-cast beams and industrially

that focus on the rich archaeological remains,

produced windowpanes. This made the style very

thereby integrating archaeological research into

useful for buildings with large windows, such as

architectural history. The symbolic language and

warehouses, pharmacies, clothing stores etc.

marks, and the other elements that have been

What’s typical for Dutch art nouveau architecture

used in the Domkerk, are shown also explained.

is the use of glazed bricks in a variety of colours,

Duration: circa 1 hour

making up tiled (symbolic) images relating to the purpose of the building.

Country estate Amelisweerd

Duration: circa 1.5 hrs

The main part of Amelisweerd was laid-out in the Middle Ages as a park belonging to three different

University Library Utrecht

manors. Amelisweerd was named after the knight

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

Amelis de Insula who took up residence along the

According to the architect, the two closed, black

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

concrete book depots in this black glass box

known about the original manor Old-Amelisweerd.

almost seem to float like clouds.

However, many more details are available about

The inside of the library is mostly black too, but

the stately classicistical country house, which was

because of the vast open spaces around the

built in 1770. Country houses New-Amelisweerd

depots and the use of very light grey floors, the

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

interior is surprisingly light and spacious. The

was also built in the eighteenth century, in a sober

colour scheme of black, white and grey is broken

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

by the striking information desks, furnished with

manor is still clearly visible.

a kind of bright red rubber. From the study rooms

New-Amelisweerd came into existence by split-

on top of the book depots, the library visitor has

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

in Old- and New-Amelisweerd. The homesteads

roof garden with grape vines.

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

dwellings belong to the estate as well. In 1810

up picture from the leaves of a willow tree is silk

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New-

screened onto the glass façade panels. The print,

Amelisweerd was to house his personnel, while

just like the turning double windows, functions as

Old-Amelisweerd was to be his own residence.

a sunshade. The same print has been applied by

New-Amelisweerd was laid-out around 1860 in

means of a rubber mould, so that a deep relief

the late English landscape style. Nowadays the

has been obtained. The library has not only been

three country houses function as a youth hostel

designed as a quiet place where books can be

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old-Amelis-

stored and consulted, but also as a meeting place

weerd) and apartments (New-Amelisweerd). Apart

for visitors and students.

from a brief history of the estates, information is

Duration: circa 1 hour

provided about the architecture of the country houses and the layout of the park.

Duration: circa 1.5 hrs

Hostel Hogelanden | Versseput Architecten

‘De droom waarmee een plan begint.’

Nieuwe lading, P. v. Kerkoerle

59

‘Stedenbouw is een ambacht dat de droom omzet in daad.’

Nieuwe lading, A. Meyer