Maandblad over mensenrechten November 2018 | Jaargang 51#11
Schrijver Burhan SĂśnmez na 8 jaar terug in Turkije
WV_NR11_2018#5.indd 1
De grimmige zuidgrens van Mexico
Latinohomo’s even stralend middelpunt
Wordt Vervolgd 17-10-18 14:57
Pr-campagne
Colofon Wordt Vervolgd is een uitgave van Amnesty Nederland. De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie. Hoofdredactie Arend Hulshof Redactie Padu Boerstra‚ Carolien Cuypers Fotoredactie Lotti Pronk Uitgever Eduard Nazarski Vaste medewerkers Linda Bilal, Daan Bronkhorst‚ Arnon Grunberg‚ Eduard Nazarski‚ Linda Polman‚ Maarten Reijnders‚ Paul van der Steen‚ Jeroen Teitler Aan dit nummer werkten verder mee Gerard Janssen, Brechtje Keulen, Edwin Koopman, Henk van Renssen, Froukje Santing, Manon Stravens Vormgeving en lay-out Heijdens Karwei‚ Amsterdam Redactieraad Yoeri Albrecht‚ Marjon Bolwijn‚ Teun Gautier‚ Bart Stapert‚ Daan de Wit Redactie- en Amnesty-secretariaat Keizersgracht 177 (bezoekadres)‚ Postbus 1968‚ 1000 BZ Amsterdam‚ tel. 020-6264436‚ fax 020-6240889 E-mail wordtvervolgd@amnesty.nl Website www.wordtvervolgdmagazine.nl App Wordt Vervolgd verschijnt ook als app voor tablets en smartphones van Apple en Android. Abonnementen Een los jaarabonnement kost € 30 voor niet-Amnesty-leden. Amnesty-leden die minimaal € 30 per jaar contributie bijdragen kunnen Wordt Vervolgd gratis ontvangen. Bankrekening giften voor Amnesty International IBAN: NL45 TRIO 0198100000 BIC(SWIFT): TRIONL2U t.n.v. Amnesty International‚ Amsterdam Advertentie-acquisitie YUNO‚ Henriëtte Tomassen‚ info@yuno.nu Prepress en druk Senefelder Misset‚ Doetinchem Distributie Sandd‚ Apeldoorn‚ info@sandd.nl Oplage 28.000 ISSN 0165-4241 Verhuizing? Nieuw lid? Vragen? amnesty.nl/service Reageren op artikelen? wordtvervolgd@amnesty.nl Disclaimer Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden met betrekking tot fotomateriaal in deze editie te achterhalen. Als u denkt dat uw materiaal zonder voorafgaande toestemming is gebruikt‚ neemt u dan contact op met de redactie.
Het werk van Amnesty International wordt mede mogelijk gemaakt door bijdragen van:
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 2
In een land waar kruisiging niet ongewoon is, lijken kleine hervormingen al snel forse stappen vooruit
PEFC gecertificeerd Dit hout komt uit duurzaam beheerd bos en gecontroleerde bronnen PEFC/30-31-151
Saudische ambassadeur in Den Haag op pagina 22 van dit nummer. Veel Saudi’s vreesden volgens hem vooraf voor ongelukken als vrouwen achter het stuur zouden kruipen. Toch zette de kroonprins door. Hoe goed zijn imago ook zijn mag, de repressie is onder het bewind van de kroonprins alleen maar toegenomen. Zo’n beetje elke Saudische dissident zit inmiddels achter de tralies, zonder enige vorm van proces. En zelfs Saudi’s die niet als dissident bekendstaan, moeten vervolging vrezen. Journalist Jamal Khashoggi, die begin oktober bij een bezoek aan het Saudische consulaat in Istanbul werd gedood, was helemaal niet zo kritisch op de autoriteiten van zijn land. In 2015 verdedigde hij tegenover de NOS nog de vele executies in Saudi-Arabië. Nadat Khashoggi de hervormingen van de kroonprins later ‘nep’ had genoemd, werd het hem vorig jaar toch te heet onder de voeten en ontvluchtte hij het land. Aanvankelijk zei Bin Salman begin oktober stellig dat er in het consulaat niets was gebeurd. Khashoggi zou het pand ‘na een paar minuten of een uur’ veilig hebben verlaten. Maar na internationale druk en een onderzoek door de Turkse autoriteiten (die stelden dat Khashoggi in het consulaat door een Saudisch doodseskader in stukken is gehakt) leken de Saudi’s daarop terug te komen. Terwijl ik dit schrijf is nog niet duidelijk wat hun verklaring is voor het verdwijnen van Khashoggi. Maar ze geven het verhaal vast een sluwe draai en ik voorspel u dat de kroonprins binnenkort met een extra stevige pr-campagne komt om alle imagoschade weg te poetsen. Vraag is hoe lang het Westen daarin blijft trappen. Arend Hulshof hoofdredacteur
www.pefcnederland.nl
© JITSKE SCHOLS
Wordt Vervolgd wordt verpakt in recyclebaar polyetheen (PE) kunstfolie waaruit bij verbranding geen giftige stoffen vrijkomen.
De Saudische kroonprins Mohammed bin Salman bezocht in maart dit jaar Londen. Op advies van westerse pr-bureaus liet hij door de hele stad billboards ophangen met zijn portret. ‘Hij brengt verandering in Saudi-Arabië’, stond erbij. Het is bewonderenswaardig hoe Bin Salman zijn imago in het Westen weet op te bouwen. BBC-verslaggevers vroegen op straat aan verschillende Londenaren wat ze van de reclamecampagne vonden. Het leverde positieve reacties op over de kroonprins die toch maar zijn nek uitstak voor een beter Saudi-Arabië. In een land waar kruisiging, onthoofding en het afhakken van handen niet ongewoon zijn, wordt iedere kleine verbetering kennelijk al snel als een forse stap voorwaarts gezien. Met name de opheffing van het autorijverbod voor vrouwen deze zomer leverde Bin Salman veel lof op. Eenvoudig was het niet om die afschaffing in te voeren, zegt de
November 2018
17-10-18 14:57
7
Queer icons
Wie geen macho is, is een mietje
9
Arnon Grunberg 10 - Illegale vluchtelingen op weg naar de VS
Column
10
De andere grens van Mexico Hoe vluchtelingen uit Midden-Amerika hardhandig geweerd worden
18
‘De Gezi-protesten deden me terugkeren naar Turkije’ 18 - ‘Ballingschap scheidt het hoofd van het lichaam’
Interview met schrijver Burhan Sönmez
22
‘Saudi-Arabië boekt vooruitgang’ Voor / tegen
26
Hier was eens…
…een dorp waar Palestijnen woonden 26 - Vergeten en verdwenen Palestijns gebied
32
‘Ik vertrouw mailtjes van vrienden niet meer’ Pakistaanse veiligheidsdiensten hacken telefoons en computers van activisten
32 -Het digitale panopticum van Pakistan
4-8 Kort 16&25 Columns 17&24 Cultuur 37 Nazarski 38 Steen 39 Vrij! WV_NR11_2018#5.indd 3
17-10-18 14:57
WV_NR11_2018#5.indd 4
17-10-18 14:58
Schommelen Zes volwassen mannen op een schommel. Je zou bijna geloven dat het leuk is om in Rusland soldaat te zijn. Iedere Russische man moet op zijn 18de een jaar lang de strijdkrachten dienen. Het leger maakt je sterker, is het idee. Alleen de ernstig zieken hoeven niet. Veel jongeren zijn trots dat ze als soldaat Rusland mogen dienen – zoals hun vaders en grootvaders dat ook deden. Het Kremlin doet er alles aan om die trots te voeden. Een paar jaar geleden nog werd het uniform vernieuwd en jaarlijks mogen tienduizenden jonge cadetten met een militaire parade over het Rode Plein marcheren. Toch is er steeds meer kritiek. Zo zouden veteranen die terugkeerden van een brandhaard als oud vuil worden behandeld. Om critici tegemoet te komen, is de dienstplichttijd teruggeschroefd van 24 naar 12 maanden. Ook worden dienstplichtigen niet meer naar conflictgebieden gezonden. De soldaten op deze foto zijn beroepsmilitairen. Ze schommelen niet zomaar, maar oefenen voor een dropping per parachute. Je vraagt je af of de geallieerde parachutisten zich in het voorjaar van 1944 ook zo hebben voorbereid op D-Day. Arend Hulshof Š Pavel Volkov/INSTITUTE
WV_NR11_2018#5.indd 5
17-10-18 14:58
Kort
Initiatiefnemer Amnesty overleden
De Britse advocaat en mensenrechtenactivist Louis Blom-Cooper is op 19 september op 92-jarige leeftijd overleden. Blom-Cooper streed zijn leven lang voor de rechten van gevangenen en tegen de doodstraf. Hij was onder meer voorzitter van de Howard League, een organisatie die zich inzet voor strafhervorming. In 1961 stond Blom-Cooper aan de wieg van Amnesty. Hij werkte destijds als juridisch redacteur voor The Observer. Die krant publiceerde dankzij zijn bemiddeling een artikel waarin Amnesty-oprichter Peter Benenson pleitte voor de vrijlating van gewetensgevangenen, zoals twee Portugese studenten die door het Salazar-regime waren opgesloten omdat ze hadden geproost op de vrijheid. Het opiniestuk werd enthousiast ontvangen en leidde tot de oprichting van Amnesty. Zelf werd Blom-Cooper nooit lid van de organisatie, vertelde hij in 2011 aan Wordt Vervolgd. ‘Niet om principiële redenen, hoor. Als je er een etiket op wil plakken, noem het dan maar inertie.’
Getrouwd Russisch homostel naar Nederland
Iran executeert kindbruid De 24-jarige Zeinab Sekaanvand Lokran is begin oktober in Iran geëxecuteerd, omdat ze op haar 17e haar gewelddadige echtgenoot had vermoord. Lokran bracht bijna een derde van haar leven in de gevangenis door. In Iran zitten ten minste 88 mensen in de dodencel die jonger dan 18 waren toen ze een misdrijf pleegden, sommige al meer dan tien jaar.
Protestvideo blijkt Kremlinpropaganda
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 6
Ergert u zich ook weleens aan mannen die wijdbeens op een bank in trein of tram zitten zodat ze twee plaatsen innemen? Een jonge vrouw protesteerde in september tegen deze ‘manspreading’ in de Russische metro. Het filmpje van haar actie ging al snel viral op sociale media. Dat kwam ook door haar actiemethode: ze had een fles vloeistof bij zich die ze over het kruis van de breeduit zittende mannen kieperde. Zelfs verschillende Nederlandse media besteedden aandacht aan het filmpje.
6
Twee Russische homo’s die er via een maas in de wet in slaagden om hun begin dit jaar in Denemarken gesloten huwelijk in Rusland erkend te krijgen, zijn na intimidaties naar Amsterdam gevlucht. Pavel Stotsko en Yevgeny Voitsekhovsky ontdekten dat de Russische autoriteiten verplicht zijn om in het buitenland afgesloten huwelijken te erkennen. Nadat ze het goedkeuringsstempel voor hun huwelijk hadden gedeeld via sociale media, werden Stotsko en Voitsekhovsky het doelwit van een haatcampagne. Ze ontvingen doodsbedreigingen, een conservatieve politicus maakte hen uit voor ‘stinkende geiten’ en de politie kwam langs om hun identiteitsbewijzen in te nemen en hun internettoegang en elektriciteit af te sluiten. De twee hebben inmiddels asiel gekregen in Nederland.
Volgens EU vs. Disinfo, een EU-bureau dat onderzoek doet naar nepnieuws, lieten die media zich daarmee voor het karretje van het Kremlin spannen. De actie was nep, de metropassagiers bleken acteurs. Het doel van de video was verdeeldheid zaaien in westerse samenlevingen. In die opzet lijken de makers geslaagd: de beelden lokten op sociale media de nodige boze, antifeministische reacties uit.
November 2018
17-10-18 14:58
Coververhaal
Wie als latinoman geen hypermannelijk gedrag vertoont is een maricón (mietje), en die worden domweg niet getolereerd
Coverbeeld: © Gabriel Garcia Roman
tieten, en eigenlijk voor iedereen met een niet-witte huidskleur met daarbovenop nog een niet-heteroseksuele identiteit. Zo ontstond Queer icons, een portretserie van mensen zoals hij. Queer is een mooi woord, het omvat alle bovenstaande termen, ook vaak samengevat onder de afkorting lhbti. Het is oorspronkelijk een scheldwoord en betekent zoiets als raar of nep, maar is inmiddels allang een geuzennaam. Er zijn filosofische theorieën aan gewijd, over hoe ‘queer’ een spel is met seksenormen en genderrollen. Dat het iets subversiefs is, omdat er verzet wordt gepleegd tegen heersende culturele normen. En dat zij die afwijken van de norm, ook afgewezen worden en daarmee geen sociaal bestaansrecht hebben: ze zijn er wel, maar ze mogen er eigenlijk niet echt zijn. Je ziet ze nergens. In een interview zei Roman: ‘Sinds het offensief voor het homohuwelijk zie je weleens getrouwde gaystellen in televisieshows, en natuurlijk is dat geweldig. Maar waarom zijn ze altijd wit? Hoe kan het dat de enige keer dat ik ooit ergens in de media een Latino, zwarte of Aziatische queer zie, het een advertentie voor hiv-medicatie is?’ Daarom laat hij zijn queers stralen als hedendaagse iconen en geeft hij zo bestaansrecht aan hen die er eigenlijk niet echt mogen zijn. Padu Boerstra
Het is niet dat ze helemaal geen rechten hebben, of niet mogen bestaan. Maar homoseksuele latino’s hebben in de Verenigde Staten wel last van een dubbele minderheidspositie, en binnen elk van deze minderheidsgemeenschappen vormen ze ook nog weer een minderheid: in de homogemeenschap zijn weinig latino’s en in de latinogemeenschap rust een groot taboe op homoseksualiteit. De machismocultuur heeft een soort uitvergroting van mannelijkheid tot de norm gemaakt, waardoor een man per definitie sterk en dominant moet zijn. Wie daarvan afwijkt is een maricón (‘mietje’), en die worden domweg niet getolereerd. Kunstenaar Gabriel Garcia Roman moet deze positie zelf als geen ander kennen. Hij werd geboren in Mexico, maar groeide op in de Verenigde Staten in een streng katholiek milieu. De uitbundig gekleurde religieuze muurschilderingen en heiligenafbeeldingen in de kerk vormden zijn eerste kennismaking met kunst. Hij verhuisde naar New York, maakte na een fotografieopleiding voorzichtig naam als kunstenaar en stortte zich in de gayscene. Tot hij zich realiseerde dat de latinohomo’s en -lesbiennes door wie hij omringd werd, nergens vertegenwoordigd werden in de media. Alsof ze niet bestonden. Of er niet toe deden. En datzelfde gold voor zwarte en Aziatische gays. Voor transen. Voor traves-
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 7
7
November 2018
17-10-18 14:58
De grimmige zuidgrens van Mexico Het Amerikaanse immigratiebeleid leidt wereldwijd tot verontwaardiging. De noordgrens van Mexico is een onneembare barrière aan het worden. Maar aan de zuidgrens is de situatie nog veel nijpender. Mexico treedt keihard op tegen migranten uit Midden-Amerika.
Tekst: Edwin Koopman
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 10
10
November 2018
17-10-18 14:58
© RONALDO SCHEMIDT/ANP
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 11
11
November 2018
17-10-18 14:58
vrede in het door geweld verscheurde Koerdische zuidoosten van Turkije. Ik ben benieuwd welke groep binnenkort aan de beurt is.’
‘Ballingschap scheidt het hoofd van het lichaam’ Tekst: Froukje Santing / Fotografie: Rena Effendi
Terwijl jonge, hoogopgeleide Turken massaal hun land verlaten vanwege het politieke klimaat, besloot schrijver Burhan Sönmez na acht jaar ballingschap terug te keren naar zijn vaderland. ‘De Gezi-protesten hebben laten zien dat de huidige generatie wel idealen heeft.’
‘O
ndanks de repressie zijn er nog steeds veel dappere mensen in Turkije.’ Burhan Sönmez (53) zegt het op de hem kenmerkende zachte en bedachtzame toon. We zijn halverwege het gesprek op een vroege ochtend begin september en praten over de verlammende verdeeldheid in Turkije, de braindrain die er momenteel plaatsvindt, en over zijn stad Istanbul. Hij is in Amsterdam voor de lancering van de Nederlandse vertaling van zijn derde roman Istanbul Istanbul en een debat van PEN Nederland over Turkse schrijvers in ballingschap. Sönmez is pessimistisch en hoopvol tegelijk over de politieke realiteit in zijn Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 18
geboorteland, waar de religieus-nationalistische AK-partij onder aanvoering van president Recep Tayyip Erdoğan met ijzeren hand de dienst uitmaakt. ‘Het politieke klimaat is verschrikkelijk. Vrijwel iedereen is ongelukkig, maar desondanks zijn er nog steeds mensen – ook al wordt de groep kleiner en kleiner – die het hoofd niet buigen en zich publiekelijk uitspreken tegen de huidige machthebbers.’ De valkuil is volgens hem dat de oppositie gefragmenteerd is, waardoor de regering een voor een met hen kan afrekenen. ‘De eersten die werden gearresteerd en veroordeeld, waren de journalisten van oppositiekranten. Daarna volgden de academici die opriepen tot
18
H
et is de tweede keer in korte tijd dat ik Sönmez spreek. Eerder dit jaar ontmoetten we elkaar toen ik namens PEN Nederland (de internationale schrijversvereniging die zich inzet voor verdrukte schrijvers en journalisten en voor de vrijheid van meningsuiting) de streng bewaakte gevangenis bezocht van Silivri, zo’n zestig kilometer buiten Istanbul. Het was de zesde zittingsdag in het proces tegen achttien stafleden van de oppositiekrant Cumhuriyet, die na de mislukte staatsgreep in de zomer van 2016 werden opgepakt. Sönmez volgde de zitting omdat hij lid is van het internationale bestuur van PEN. De journalisten worden ervan beschuldigd de Gülen-beweging te steunen die volgens president Erdoğan het brein is achter de coup, evenals de gewelddadige Koerdische beweging PKK. Er zijn inmiddels gevangenisstraffen tot acht jaar tegen hen uitgesproken. Wat me ook toen opviel aan Sönmez is zijn cocktail van betrokkenheid en bedachtzaamheid. Hij zet zich in voor de vrijheid van meningsuiting, maar verbindt zich – in tegenstelling tot de meeste oppositiebewegingen in Turkije – niet slechts met de zaak van de eigen geestverwanten: ‘We gaan allemaal gebukt onder hetzelfde onrechtvaardige rechtssysteem.’ Hij maakt zich juist grote zorgen over de structurele verdeeldheid die het land volgens hem kenmerkt sinds Atatürk in 1923 de moderne republiek Turkije oprichtte. De huidige identiteitspolitiek, die ook Europa en andere delen van de wereld verlamt, heeft dat volgens hem verder versterkt. Sönmez schetst een lappendeken van groepjes gelijkgestemden in Turkije die hun identiteit reduceren tot één enkel kenmerk van hun zijn. ‘De politieke ideologie die je aanhangt, je etnische afkomst, religieuze overtuiging of je gender vormen je volledige wezen’, legt hij uit. ‘Een Koerd zet zich in voor de Koerdische zaak, progressieve vrouwen strijden voor feministische issues, lhbt’ers eisen de vrijheid op om anders en tegelijk gelijk te zijn. Maar hoe verenigen we al die belangen en ideologieën in een brede oppositiebeweging? Wat verbindt ons? Wat is het gezamenlijke belang?’ Hij kent het antwoord niet, net zo min als menigNovember 2018
17-10-18 14:58
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 19
19
November 2018
17-10-18 14:58
Burhan Sönmez: ‘We gaan in Turkije allemaal gebukt onder hetzelfde onrechtvaardige rechtssysteem.’
een in Turkije, zegt hij. Maar hij weet wel dat versplintering geen gezonde basis is voor een politiek stelsel en dat de regerende religieus-conservatieven in Turkije al ruim vijftien jaar gewiekst gebruikmaken van die verdeeldheid.
‘A
ls lid van het internationale PEN-bestuur krijg ik dagelijks e-mails van mensen wereldwijd die me vragen zich voor hun zaak in te zetten. Maar vaak blijkt dat hun beroep op vrije meningsuiting zich beperkt tot hun eigen casus. Ze verbinden zich niet met problemen die anderen ondervinden. Het idee dat er meer perspectieven zijn dan het jouwe die verdedigd moeten worden.’ Sönmez is van Koerdische afkomst, werkte na zijn rechtenstudie als mensenrechtenadvocaat in Istanbul en was een linkse activist. In 1984 en 1993 werd hij gearresteerd en gevangengezet. In 1996 werd hij bij een demonstratie door de Turkse veiligheidsdienst op straat aangeWordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 20
↠ ‘Op dit moment in de Turkse geschiedenis kan ik niet in het buitenland in de beslotenheid van mijn werkkamer romans schrijven’
20
vallen met het doel hem te vermoorden. Hij liep onder meer ernstige hersenschade op en kampt nog steeds met chronische slaapstoornissen. Pas na jarenlange medische zorg in Duitsland, Zwitserland en Groot-Brittannië kon hij weer functioneren. Hij roemt met name de rehabilitatie die hij in Londen kreeg van de Freedom from Torture Foundation, waarna hij zich in Cambridge vestigde. Hij wordt niet graag herinnerd aan die pijnlijke periode in zijn leven. ‘Ik was een dode man.’ Toch heeft het hem niet bitter gemaakt. ‘Mijn verhaal van repressie en folteringen is het verhaal van veel Turken. Na de militaire coup in september 1980 werden een half miljoen mensen opgepakt en gemarteld. En na de mislukte staatsgreep in de zomer van 2016 werden opnieuw tienduizenden mensen gearresteerd. Andere raakten hun baan kwijt. Het zijn collectieve ervaringen, daarom praten we er weinig over. Het maakt wel dat je anderen kunt begrijpen in plaats van het enkel te zien als jouw pijn.’ November 2018
17-10-18 14:58
Naam Burhan Sönmez Geboren 1965, Haymana, Turkije Woonplaats Voornamelijk in Istanbul, steeds minder in Cambridge. Werk Schrijver en lid van het internationale bestuur van PEN. Arrestaties en gevangenschap Hij werd in 1984 in 1993 gearresteerd en zat kort gevangen. In 1996 werd hij op straat aangevallen door de veiligheidspolitie met het doel hem te vermoorden. In 1999 werd hij tot zes maanden cel veroordeeld. Ballingschap 2000-2008 in Cambridge (Groot-Brittannië) Romans North (2009), Sins and Innocents (2011), Istanbul Istanbul (2015), Labyrinth (2018)
De jaren die Sönmez noodgedwongen in bed doorbracht om te herstellen, leidden ertoe dat hij schrijver werd. ‘Mijn hersenen stelden me lange tijd niet in staat me met de realiteit buiten mijn ziekbed te verbinden. Daardoor ging ik verhalen schrijven, en na verloop van tijd heb ik die tot boeken vervlochten.’ Hij is inmiddels een internationaal gelauwerde schrijver. Voor zijn oeuvre ontving hij de Václav Havel-prijs (2017) en de EBRD (European Bank for Reconstruction and Development) Literature Prize (2018). Zijn een-na-laatste roman Istanbul, Istanbul is in meer dan twintig talen vertaald, waaronder nu dus in het Nederlands. Het boek volgt vier gewetensgevangenen die elkaar tussen de foltersessies door verhalen vertellen. Ondergrondse vertellingen die zich verbinden met de stad Istanbul. Sönmez ontkent dat het een autobiografische of een politieke roman is. Hij heeft weliswaar gebruikgemaakt van zijn persoonlijke ervaringen als gevangene, maar dat lijden vormde niet het Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 21
uitgangspunt. Het idee om de vier personages in een ondergrondse cel te situeren, was nodig om een nieuw gevoel van richting en tijd te creëren. Over Istanbul wordt volgens Sönmez door de Istanbulieten en in de Turkse literatuur op twee manieren gepraat: het glorieuze Istanbul van weleer en de huidige metropool, die gebukt gaat onder het brute kapitalisme, gentrificatie en de destructie van oude gebouwen. Hij wilde weg van dat schisma, heden en verleden samenvoegen door de verhalen van de dokter, Demirtay de student, Kamo de barbier en oom Küheylan in de cel te verbinden met het bovengrondse Istanbul.
S
önmez praat graag over literatuur. Hij woont momenteel weer voor het grootste deel van de tijd in Istanbul, waar hij als schrijver werkt. Toch wordt hij tijdens buitenlandse bezoeken meer in de rol van politiek commentator over de ontwikkelingen in Turkije gedrukt dan in die van auteur. ‘Helaas kunnen we ons lot niet zelf bepalen’, zegt hij laconiek. ‘En ik ben niet de enige schrijver die dit overkomt. Een tijdje geleden zat ik in de Verenigde Staten in een panel met Paul Auster. Hij praatte enkel over president Trump.’ Politiek was ook de reden dat Sönmez in 2014 naar Turkije terugkeerde. Zijn hoofd en hart raakten het jaar daarvoor vervuld van het Gezi-protest. Een sit-in in het Gezipark aan de rand van het centrale Taksimplein in Istanbul, om te voorkomen dat bomen gekapt zouden worden om plaats te maken voor winkels, werd met excessief geweld neergeslagen. Het was het startsein voor een stedelijk oproer van een nieuwe generatie, a-politieke en goed opgeleide jongeren. Progressieve geesten die niets zien in politieke leiders als Erdoğan die zich patriarchaal en dwingend opstellen. Sönmez zag een nieuwe potentie in Turkije. ‘Mijn generatie politieke activisten kijkt neer op de huidige generatie. Ze lezen geen boeken; ze hebben nauwelijks idealen. Maar de Gezi-beweging weersprak dat. In het park verzamelden zich zoveel verschillende vlaggen van organisaties en elke vlag had het recht er te zijn. Het waren geen ideologische eilanden.’ Hij besloot terug te keren en zich in te zetten voor de toekomst van deze generatie. Ook al is de Gezi-spirit weggeëbd en snappen politieke leiders in Turkije volgens hem nog steeds niet dat de hui-
21
dige generatie niet volgens de oude politieke lijnen wil worden aangevoerd, hij houdt hoop. ‘Op dit moment in de Turkse geschiedenis kan ik niet in het buitenland van achter een scherm naar de ontwikkelingen in mijn geboorteland kijken en in de beslotenheid van mijn werkkamer romans schrijven.’ Hij volgde hiermee de omgekeerde weg van vele andere, met name linkse intellectuelen. Er is al enkele jaren een braindrain gaande in Turkije. Goedopgeleide jongvolwassenen trekken weg. Het Turkish Statistical Institute maakte begin september bekend dat in 2017 om economische, politieke, culturele en sociale reden ruim 250 duizend mensen het land verlieten. Dat is ruim 42 procent meer dan het jaar daarvoor. Meer dan 40 procent is tussen de 25 en 34 jaar oud, en van hen komt 57 procent uit steden als Istanbul, Ankara, Antalya, Bursa en Izmir. Volgens Sönmez is een dergelijke omvangrijke uitstroom geen nieuw fenomeen in Turkije. ‘Hetzelfde gebeurde in de jaren na de militaire coup in september 1980.’ Het huidige Turkije van Erdoğan, waar conservatieve moslims de boventoon voeren, is volgens hem het resultaat van de ontwikkelingen die toen in gang werden gezet. ‘De militairen wilden een samenleving die niet nadacht, geen mensen met linkse ideeën, enkel mensen die dachten zoals zij.’ Erdoğan jaagt, benadrukt hij, eenzelfde bizarre illusie na. Hij wil de nieuwe sultan zijn, de geschiedenis van het moderne Turkije uitwissen en terugspringen naar het Ottomaanse tijdperk. Het klinkt potsierlijk, maar zeker de helft van de Turken volgt hem daarin.
T
ijdens de PEN-bijeenkomst in Amsterdam zei Sönmez nooit meer in ballingschap te willen gaan. Wat was daar zo verschrikkelijk aan, vraag ik hem, vlak voordat hij zich naar Schiphol rept voor zijn vlucht terug naar Istanbul. ‘Het is een van de wreedste manieren om iemand te doden. Ballingschap scheidt het hoofd van het lichaam. Je gedachten zijn daar, terwijl je fysiek ergens anders bent.’ Toch sluit hij niet uit dat hij opnieuw gedwongen wordt om Istanbul te verlaten. Naast een Turks heeft hij ook een Brits paspoort. ‘Tot nu toe was ik alleen verantwoordelijk voor mijzelf, maar inmiddels heb ik een jonge zoon. Als vader moet ik aan zijn toekomst denken. Waar gaat hij naar school? Ik volg zijn lotsbestemming.’ ⓿ November 2018
17-10-18 14:58
Steen
WV_NR11_2018#5.indd 38
17-10-18 14:58
Vrij! Een beloning van 12 duizend roepie (ruim 140 euro) was uitgeloofd voor informatie die tot de arrestatie van de Indiase dalitactivist Chandrashekhar Azad zou leiden. Na een maand onderduiken werd hij in juni 2017 gevonden en opgepakt. Half september 2018 kwam hij vrij.
Wordt Vervolgd
WV_NR11_2018#5.indd 39
Hij maande de dalitjongeren om in opstand te komen tegen uitsluiting en geweld. In 2014 richtte hij het Bhim-leger op, een organisatie van dalitjongeren die zich verzetten tegen kastendiscriminatie. Het Bhim-leger opende al zo’n driehonderd scholen, die nu lessen verzorgen voor kinderen van dalits en andere onderdrukte groepen die weinig kans hebben om zich te ontwikkelen. Vier jaar na de oprichting heeft het Bhim-leger naar eigen zeggen al meer dan 40 duizend aanhangers in zeven verschillende deelstaten. Azad (‘de vrije’) heeft op online filmpjes vrijwel altijd een blauwe sjaal losjes om zijn nek geslagen. Blauw is de kleur van het dalitverzet geworden; een verwijzing naar de kleur van de hemel, waaronder iedereen gelijk is. Azad wil dat dalits zich bewust zijn van hun macht als groep. Tijdens een grote demonstratie in mei 2017 liet hij duizenden dalits ‘We are the rulers of this country’ scanderen. Azad dook onder, maar hij werd gevonden en zat vijftien maanden in hechtenis. Op 14 september 2018 werd hij plotseling vervroegd vrijgelaten, volgens de autoriteiten na herhaaldelijke smeekbedes van zijn moeder. Om onrust te voorkomen vond zijn vrijlating plaats om halfdrie ’s nachts. Toch stonden honderden aanhangers voor de poort van de gevangenis in Saharanpur, zwaaiend met blauwe vlaggen. Azad noemde zijn vrijlating een overwinning voor gerechtigheid. Hoewel hij zijn aanhangers vertelde dat hij vreesde snel opnieuw opgepakt te worden, toonde hij zich strijdbaar. Hij nam zich voor om in aanloop naar de verkiezingen van 2019 in opstand te komen tegen de gevestigde Bharatiya Janata Partij en verkondigde: ‘Ik ga door met vechten vóór gemarginaliseerde groepen en tegen onrecht.’ Brechtje Keulen © ABHAY SHARMA/THE QUINT
De maand mei 2017 was onrustig in het district Saharanpur, in de Indiase deelstaat Uttar Pradesh. Dalits, de mensen die in India buiten het kastenstelsel vallen, botsten er verschillende keren met de Thakurkaste. Tientallen mensen raakten gewond, dalit-huizen werden afgebrand en er viel een dode. Chandrashekhar Azad, die gezien wordt als de leider van het dalitprotest, werd samen met een paar andere mannen verantwoordelijk gehouden voor het geweld. Hij werd aangeklaagd voor betrokkenheid bij de kastenrellen en aanzetten tot geweld, en werd later nog een tijd lang vastgehouden omdat hij een bedreiging zou zijn voor de nationale veiligheid. De nu 31-jarige Azad was in een paar jaar tijd erg populair geworden onder dalits – vroeger ‘onaanraakbaren’ genoemd. Hoewel kastendiscriminatie in India officieel verboden is, hebben dalits nog steeds een structureel slechtere positie in de maatschappij dan mensen die wel een plaats in een kaste hebben. Dalits doen vaak vies en zwaar werk dat anderen niet willen doen. Ze maken bijvoorbeeld beerputten schoon. Velen van hen leven in armoede, ze hebben slechte toegang tot gezondheidszorg, onderwijs en schoon drinkwater, en ze hebben een relatief lage levensverwachting. Azad is dalit, net als zo’n 16 procent van alle Indiërs. Hij studeerde rechten en werkte als advocaat toen hij besloot zich voor de dalitgemeenschap in te zetten. Zijn vader was schooldirecteur geweest en had hem veel verteld over hoe dalitscholieren en -studenten nog altijd systematisch worden gediscrimineerd. Azad vond dat de overheid veel meer voor hen en voor andere gemarginaliseerde groepen zou moeten doen. Want als een groep in de samenleving systematisch sociaal en financieel wordt benadeeld, zal er nooit gelijkheid kunnen zijn.
39
November 2018
17-10-18 14:58
Als lid van Amnesty kunt u Wordt Vervolgd, het maandblad over mensenrechten, 10x per jaar gratis ontvangen bij een lidmaatschapsbijdrage van ten minste â‚Ź 30 per jaar. Word vandaag nog abonnee en ga naar www.amnesty.nl/abo.
Ook kunt u het complete blad downloaden via de gratis Wordt Vervolgd-app (Apple en Android), en onder meer extra filmpjes en fotoseries bekijken. www.wordtvervolgdmagazine.nl. Volg ons op Facebook
Wordt Vervolgd. Recht van Spreken
WV_NR11_2018#5.indd 40
Wordt Vervolgd 17-10-18 14:58