or
Vergeten kinderen van de Bosnische burgeroorlog
Maandblad over mensenrechten Mei 2019 | Jaargang 52#5
ren
WV_NR05_2019#2.indd 1
Waar moeten we op letten bij de Europese verkiezingen?
Op weg naar een beter Nigeria
Wordt Vervolgd 24-04-19 16:15
Colofon
Dat bedoelen we met het zinnetje hiernaast in het colofon: ‘Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International.’ Natuurlijk besteden we graag aandacht aan het werk van Amnesty, om dat voor een zo breed mogelijk publiek toegankelijk te maken. Maar we opereren onder een onafhankelijk redactiestatuut. Dus toen we in het aprilnummer op onzachtzinnige wijze misstanden in de katholieke kerk benoemden, betekende dat niet dat Amnesty als organisatie hier opeens een positie over ingenomen had. Overigens staat het iedereen vrij om pittige kritiek op ons te leveren (zie op pagina 36 een van de brieven die we hierover kregen).
De landen en bewoners fascineerden haar meteen. ‘Met een schok realiseerde ik me voor het eerst in mijn leven dat mensen van mijn eigen leeftijd daar de oorlog hebben meegemaakt.’ Ze bleef teruggaan, en leerde de Franse fotograaf Jeanne Frank kennen in een gedeeld appartement in de Bosnische hoofdstad Sarajevo. Daar ontstond het idee voor het project over de Bosnische oorlogsnakomelingen, ontstaan uit een traumatische verwekking. Lees het verhaal op pagina 10 over jongeren die moeten omgaan met het feit dat hun biologische vader een verkrachter is. © JITSKE SCHOLS
Wordt Vervolgd is het maandblad van Amnesty Nederland. De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie. Hoofdredactie Padu Boerstra Redactie Carolien Cuypers, Zwaan Lakmaker Fotoredactie Lotti Pronk Uitgever Eduard Nazarski Vaste medewerkers Linda Bilal, Daan Bronkhorst‚ Arnon Grunberg‚ Arend Hulshof, Eduard Nazarski‚ Linda Polman‚ Maarten Reijnders‚ Paul van der Steen‚ Jeroen Teitler Aan dit nummer werkten verder mee Sara Haaij, Brechtje Keulen, Edwin Koopman, Marjolein Koster, Henk van Renssen, Tan Tunali Vormgeving en lay-out Heijdens Karwei‚ Amsterdam Redactieraad Yoeri Albrecht‚ Marjon Bolwijn‚ Teun Gautier‚ Bart Stapert‚ Daan de Wit Redactie- en Amnesty-secretariaat Keizersgracht 177 (bezoekadres)‚ Postbus 1968‚ 1000 BZ Amsterdam‚ tel. 020-6264436‚ fax 020-6240889 E-mail wordtvervolgd@amnesty.nl Website www.wordtvervolgdmagazine.nl App Wordt Vervolgd verschijnt ook als app voor tablets en smartphones van Apple en Android. Abonnementen Amnesty-leden die minimaal € 30 per jaar contributie bijdragen kunnen Wordt Vervolgd maandelijks ontvangen. Alle andere leden ontvangen het blad tweemaal per jaar. Niet-Amnesty-leden kunnen het blad maandelijks ontvangen voor € 30 per jaar. Bankrekening giften voor Amnesty International IBAN: NL45 TRIO 0198100000 BIC(SWIFT): TRIONL2U t.n.v. Amnesty International‚ Amsterdam Advertentie-acquisitie YUNO‚ Henriëtte Tomassen‚ info@yuno.nu Prepress en druk Habo DaCosta bv‚ Vianen Distributie Sandd‚ Apeldoorn‚ info@sandd.nl ISSN 0165-4241 Verhuizing? Nieuw lid? Vragen? amnesty.nl/service Reageren op artikelen? wordtvervolgd@amnesty.nl
Een van de tastbare bewijzen dat Amnesty zich actief inzet voor vrijheid van meningsuiting is de publicatie van dit magazine. Hierin kunnen artikelen staan die niet overeenkomen met, of die kritisch zijn ten opzichte van, Amnesty-beleid.
Padu Boerstra
Het was op een Interrail-trip in 2012 dat Marjolein Koster (toen 21) in Bosnië en Herzegovina belandde. Wordt Vervolgd wordt verpakt in recyclebaar polyetheen (PE) kunstfolie waaruit bij verbranding geen giftige stoffen vrijkomen.
PEFC gecertificeerd Dit hout komt uit duurzaam beheerd bos en gecontroleerde bronnen PEFC/30-31-151
www.pefcnederland.nl
Het werk van Amnesty International wordt mede mogelijk gemaakt door bijdragen van:
Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 2
Mei 2019
24-04-19 16:15
7
Een beter Nigeria
Zal de herkozen president Buhari zijn beloftes waarmaken?
9
10 - ‘Ik zie mijn vader niet als mens’
Hoe verhoud je je tot je noodlot als je het eenmaal hebt doorzien? Arnon Grunberg over Etty Hillesum
10
‘Het spijt me dat ik je aan mijn verwekker doe denken’
Nakomelingen van de Bosnische burgeroorlog
18
Meer dan 20 duizend collega’s gevlucht 18 - ‘De ratten lopen hier door de operatiekamers’
Zelfs de arts die nooit opgaf, is nu vertrokken uit Venezuela
22
‘Het zou grappig zijn als het niet zo serieus was’ Directeur van Turks cultureel centrum Osman Kavala riskeert levenslang
26
Op hun pasje staat: schoonmaker Maar er is een medicijnenstudie voor nodig
26 - In India doen de dalits hun vuile werk vol overgave
32
Europa stemt
Drie partijen met oplossingen uit tegenovergestelde hoeken
32 - Europese verkiezingen
4-8 Kort 16&25 Columns 17&24 Cultuur 37 Nazarski 38 Steen 39 Vrij! WV_NR05_2019#2.indd 3
24-04-19 16:15
De aftocht blazen Het einde van het kalifaat moet natuurlijk gevierd worden. Op 23 maart viel Baghouz, het laatste IS-bolwerk in Syrië, in handen van de Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF). Na een maandenlange belegering hebben de door de VS gesteunde Syrisch-Koerdische rebellen het dorpje aan de oever van de Eufraat bevrijd. En dus houden ze een feestelijke militaire parade, compleet met fanfare. Niet in Baghouz zelf, maar 140 kilometer verderop – in AlOmar, het grootste olieveld van Syrië, dat in 2017 werd veroverd. De Australische fotograaf Chris McGrath was erbij, vlak voor de muzikanten hun strijdtoneel betraden. Van militaire precisie hier geen sprake, toont McGrath (die in april een World Press Photo-prijs won voor zijn foto bij het Saudische consulaat in Turkije, waar journalist Jamal Khashoggi was vermoord). Pet recht, handschoenen aan, de trompettist blaast een noot richting de grond. De fanfarekleuren verdrijven het okergeel, dat we zo goed kennen van woestijnkleurige oorlogsbeelden, naar de achtergrond. Het lood zwijgt, het koper schittert. Zwaan Lakmaker © Chris McGrath
WV_NR05_2019#2.indd 4
24-04-19 16:15
WV_NR05_2019#2.indd 5
24-04-19 16:15
Kort
President belachelijk gemaakt na arrestatie scholieren
Snorren, brillen of baarden tekenen op portretfoto’s in schoolboeken: in de meeste landen krijg je er hooguit strafwerk voor. Maar in Burundi werden in maart zeven scholieren opgepakt omdat ze een foto van president Pierre Nkurunziza hadden beklad. Vier van hen werden direct weer vrijgelaten, maar drie meisjes van 15, 16 en 17 moesten weken in een cel doorbrengen. De arrestaties leidden tot internationaal protest. Human Rights Watch noemde de detentie van de tieners ‘tragisch’ en wees er fijntjes op dat militairen en leden van de regeringspartij die verantwoordelijk zijn voor de mensenrechtenschendingen in Burundi, wel voortdurend vrijuit gaan. Twitteraars spraken via de hashtag #FreeOurGirls hun steun uit voor de scholieren. Zij verspreidden foto’s van Nkurunziza waarbij de president was uitgedost met een clownspruik, snor of cowboyhoed. Eind maart besloot de minister van Justitie de drie scholieren vrij te laten. Maar niet zonder waarschuwing. ‘We wijzen kinderen er nogmaals op dat ze de autoriteiten moeten respecteren.’
Grootmachten tegen verbod op killerrobots
Made in Noord-Korea Kleding die volgens het label afkomstig is uit China, kan ook in Noord-Korea zijn geproduceerd, concludeert het LeidenAsiaCentre in een rapport. Omdat de Noord-Koreaanse arbeiders worden uitgebuit, roept het centrum de kledingindustrie op zich in te zetten voor betere arbeidsomstandigheden.
Rechtszaak tegen broer expresident Sri Lanka
Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 6
Advocaten die eerder een rechtszaak aanspanden tegen de Syrische overheid vanwege de moord op de Amerikaanse oorlogscorrespondent Marie Colvin in 2012, zijn nu bij een Amerikaanse rechtbank een civiele zaak begonnen tegen de broer van de ex-president van Sri Lanka. Zij willen dat Gotabaya Rajapaksa, die minister van Defensie was, zich verantwoordt voor zijn rol bij een buitengerechtelijke executie en marteling tijdens de oorlog met de Tamil Tijgers. De advocaten die de zaak hebben aangespannen namens twee slachtoffers, eisen via de
6
Hoewel de meeste landen tegen militaire robots zijn die met kunstmatige intelligentie bepalen wie ze moeten vermoorden, zal er vermoedelijk geen preventief internationaal verbod op komen. Tijdens een VN-bijeenkomst in Genève bleken onder meer de Verenigde Staten, Rusland, Israël en het Verenigd Koninkrijk tegen internationale regelgeving hierover. Wetenschappers die zijn gespecialiseerd in kunstmatige intelligentie hebben de Verenigde Naties herhaaldelijk opgeroepen om killerrobots te verbieden. Volgens hen zullen deze wapens, waaronder drones, zelfrijdende tanks en geautomatiseerde machinegeweren, leiden tot een onveiliger wereld omdat de drempel voor militaire inzet wordt verlaagd. Ook waarschuwen ze dat killerrobots onvoorspelbaar kunnen zijn.
rechter een financiële compensatie voor hun cliënten. De advocaat die de zaak leidt, Scott Gilmore, overtuigde een Amerikaanse rechtbank er begin dit jaar van om Syrië een boete op te leggen van 300 miljoen dollar voor de moord op Colvin. Als Gilmore de zaak tegen Gotabaya Rajapaksa ook wint, zouden diens Amerikaanse bezittingen in beslag genomen kunnen worden. Gotabaya Rajapaksa heeft nu nog de Amerikaanse nationaliteit, maar zal die later dit jaar opgeven om mee te doen aan de presidentsverkiezingen in Sri Lanka. Mei 2019
24-04-19 16:15
Coververhaal
Vastberaden houdt hij zich vast, aan de auto en aan de verkiezingsbeloftes Coverbeeld: © Sodiq Adelakun
maar we zullen zien wat hij er in zijn tweede termijn van bakt. Niet onbegrijpelijk. Buhari maakte werk van de strijd tegen corruptie, maar tot op heden is niemand voor het gerecht gebracht. Hij wist Boko Haram terug te dringen tot in het ondoordringbare Sambisawoud aan de grens. Maar de terreurgroep is verre van ‘technisch verslagen’, zoals Buhari eerder claimde. Hij investeerde in landbouw en infrastructuur, om de zware afhankelijkheid van olie terug te dringen. Maar nog steeds leeft twee derde van de Nigerianen in armoede en is de werkloosheid hoog. Intussen maken de bloedige conflicten tussen veehouders en boeren veel slachtoffers. Dus ja, Buhari kreeg een tweede kans, maar wel in verkiezingen met een historisch lage opkomst van 30 procent. De opdracht voor ‘een beter Nigeria’ is nog lang niet af. Anderhalve maand na zijn verkiezing werd de herkozen president daaraan herinnerd. In april dit jaar was het namelijk vijf jaar geleden dat Boko Haram 276 schoolmeisjes uit Chibok ontvoerde. Vandaag de dag zijn er nog altijd 112 vermist. ‘We zullen niet rusten totdat we ze allemaal gevonden hebben’, twitterde Buhari. ‘Dat was mijn verkiezingsbelofte, en daar zal ik me aan houden.’ De aanhanger op de foto, met ongetwijfeld zijn eigen sores, houdt zich vastberaden vast, aan de auto én aan de beloftes van Buhari. Manon Stravens
Eerst denk je aan een lynchpartij, waarbij iemand met een touw vastgebonden aan een auto over de weg wordt gesleept. Maar hier viert een aanhanger – letterlijk, zo hangend uit het autoraam – de zege van Muhammadu Buhari. De Nigeriaanse president werd eind februari voor een tweede termijn herkozen, met 56 procent van de stemmen. Daar mochten de smetteloze spijkerbroek, het witte poloshirt en gekleurde hoofddeksel van de feestvierder blijkbaar best wat stof voor happen. Toch was de overwinning van de inmiddels 76jarige Buhari niet heel verrassend. Zijn belangrijkste opponent, zakenman en voormalige vicepresident Atiku Abubakar (72), is net als Buhari een politieke mastodont. Maar Abubakar, rijk geworden in de olie, wordt wel in verband gebracht met grote omkopingsschandalen. Anders dan Buhari, die ook na zijn eerste termijn nog de reputatie heeft van ‘onomkoopbaar’ te zijn. Dan dus maar Buhari, lijkt de man hangend uit de taxi te denken. Zijn in witte sportschoenen gestoken voeten volgen stofhappend en gedwee. Op zijn gezicht valt weinig te bespeuren van de uitzinnige vreugde die fotograaf Sodiq Adelakun onder de andere jubilerende aanhangers in de hoofdstad Abuja vastlegde. De blik in de verte straalt eerder iets van wantrouwen uit. De ogen lijken zijn gedachten over de toekomst te verraden. Zo van: mijn kandidaat heeft gewonnen,
Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 7
7
Mei 2019
24-04-19 16:15
‘Het spijt me dat ik je aan mijn verwekker doe denken’
Tijdens de oorlogen in het voormalig Joegoslavië in de jaren negentig vond veel seksueel geweld plaats. De kinderen die daaruit zijn geboren, nu twintigers, hebben dagelijks te maken met de gevolgen van hun traumatische verwekking. ‘Op elk officieel formulier moet ik de naam van mijn vader invullen.’
Tekst: Marjolein Koster Fotografie: Jeanne Frank
Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 10
10
Mei 2019
24-04-19 16:15
WV_NR05_2019#2.indd 11
24-04-19 16:15
‘De ratten liepen door de operatiekamer’ Tekst: Edwin Koopman / Fotografie: Marcela Bruna
Al zijn collega’s vertrokken uit Venezuela, maar hij bleef: de arts Efraím Vegas wilde er zijn voor zijn patiënten, juist toen het werken bijna onmogelijk werd vanwege de medicijnschaarste en de vervuilde ziekenhuizen. Toch gooit ook hij nu de handdoek in de ring. ‘Het enige wat ik nog kan doen, is naar buiten brengen wat er in dit land gebeurt.’
D
oodmoe moet Efraím Vegas zijn van de nachtvlucht vanuit Venezuela naar Amsterdam, maar er is weinig van te merken. Hij stopt niet met praten en wil maar één ding: eindelijk zijn verhaal vertellen. Een jaar lang zweeg de 31-jarige chirurg, omdat hij bang was dat de regering hem zou laten oppakken. ‘Vorige week zijn drie artsen gearresteerd’, zegt hij. ‘De ziekenhuizen zijn vervuild, er zijn vrijwel geen medicijnen beschikbaar, vaak is er geen water, de stroom valt uit, operatiekamers zijn onbruikbaar, het wemelt van de insecten en ander ongedierte.’ In het laatste ziekenhuis waar hij Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 18
werkte, functioneert geen enkele lift meer. ‘Patiënten moeten via de trap naar de operatiekamers, kraamafdeling of het dialyseapparaat. Wie erover uit de school klapt moet rekening houden met ontslag, op last van de minister van Gezondheid.’ Vegas was in maart in Nederland op uitnodiging van filmfestival Movies that Matter. Daarnaast hield hij de Vrijheidslezing in De Balie in Amsterdam. De chirurg is te zien in de documentaire Está todo bien van de Venezolaanse filmmaker Tuki Jencquel. Daarin is te zien hoe artsen, patiënten en farmaceuten ondanks het verval en de schaarste in hun land proberen om toch aan medicijnen te komen.
18
Gezondheidszorg is een paradepaardje van de revolutie in Venezuela. De regering van Nicolás Maduro klopt zich op de borst met de artsen en tandartsen die gratis beschikbaar zijn voor de armen. Jaren geleden kwamen daarvoor vele duizenden medici uit het bevriende Cuba, in ruil voor olie uit Venezuela. Maar in werkelijkheid is de zorg een drama. De meeste Cubanen zijn allang weer vertrokken. Het staatsmonopolie op de import en distributie van medicijnen, plus corruptie, geldgebrek en onkunde hebben geleid tot een diepe crisis. Als jonge arts is Vegas een kind van de Venezolaanse crisis, opgeleid tussen schaarste aan medicijnen. ‘Ik ben eraan gewend geraakt om ze zelf bij elkaar te sprokkelen’, zegt hij. ‘Op de zwarte markt, of via buitenlandse hulporganisaties, of via de patiënten zelf.’ Op sociale media publiceren kanker- en diabetespatiënten hele lijsten met recepten, smekend om hulp. ‘Veel medici hebben ook een eigen privékliniek en nemen van daaruit medicijnen mee voor hun dienst bij de openbare ziekenhuizen.’
Z
even jaar geleden studeerde Vegas af als chirurg. Na een jaar stage op het platteland keerde hij terug naar de hoofdstad Caracas om zich te specialiseren in traumatologie en kwam terecht in een ziekenhuis in een buitenwijk. ‘Ik schrok van de omstandigheden. Het wemelde er van het ongedierte.’ Op zekere dag dook in de operatiekamer een slang op, ‘die was afgekomen op de ratten’. Vegas zette meteen een foto op Twitter. Het kostte hem zijn baan. De toon was gezet. Vegas kon aan de slag bij een ander ziekenhuis, maar in plaats van zijn mond te houden, ontpopte hij zich tot een luis in de pels van de minister van Gezondheid. Terwijl president Maduro op de staatstelevisie prachtige verhalen vertelde over de beste ziekenhuizen van de wereld, overlaadde Vegas zijn Facebook- en Twitter-accounts met foto’s van smerige wachtkamers, kapotte röntgenapparatuur en met klimop overgroeide airco’s. Hij gaf openbare verklaringen over de wantoestanden in de ziekenhuizen. Op YouTube is terug te zien hoe hij drie jaar geleden de pers te woord stond in een ziekenhuis waar maar de helft van de week water was, en waar één lift was voor patiënten, de afvoer van afval, de aanvoer Mei 2019
24-04-19 16:15
Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 19
19
Mei 2019
24-04-19 16:15
‘Wie zou mij nu wat willen doen?’ Tijdens de recente gemeenteraadsverkiezingen in Turkije leed de AKP van president Erdoğan een gevoelige nederlaag in verschillende steden. Tegelijkertijd duurt de repressie die na de mislukte coup van 2016 haar hoogtepunt bereikte nog altijd voort. Vele tienduizenden mensen zitten gevangen. Zo ook Osman Kavala, de voormalige directeur van de culturele organisatie Anadolu Kültür. Tekst: Tan Tunali
I
stanbul – Over de intercom van het net in Istanbul gelande vliegtuig hoort Osman Kavala half oktober 2017 zijn naam. De directeur van de culturele organisatie Anadolu Kültür is op de terugweg van een dienstreis naar Gaziantep in Zuidoost-Turkije, een stad dicht bij de Syrische grens. Daar is hij een project
kon, meende hij, geen kwaad dat hij door het hele land projecten ondersteunde die de culturele dialoog stimuleren. Ook plaatsvervangend directeur Asena Günal zag de arrestatie niet aankomen. ‘We hadden het er weleens gekscherend over, maar hij wuifde het weg: “Wie zou mij nu wat willen doen”’, vertelt Günal
↠ Bizarre beschuldigingen in een 657 pagina’s tellende aanklacht. ‘Het zou grappig zijn als het niet zo serieus was’ begonnen om de integratie van Syriërs in de samenleving te stimuleren. Ik heb vast m’n ID-kaart ergens laten liggen, denkt hij dan nog. Dat blijkt niet het geval. Even later betreden politieagenten het vliegtuig om Kavala mee te nemen. Sindsdien zit hij gevangen. Tot aan zijn arrestatie was Kavala niet bang voor eventuele vervolging. Het Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 22
in februari op het kantoor van Anadolu Kültür in Istanbul. Inmiddels begrijpt ze niet meer dat ze zo blind kon zijn. De ‘verraad-tapes’ Begin maart eist de openbaar aanklager een levenslange gevangenisstraf zonder uitzicht op vrijlating tegen Kavala en vijftien anderen, onder wie de naar
22
Duitsland uitgeweken journalist Can Dündar en acteur Mehmet Ali Alabora. In de 657 pagina’s tellende aanklacht worden ze beschuldigd van het organiseren en financieren van de Gezipark-protesten in 2013, waarmee ze de constitutionele orde omver zouden hebben willen werpen. Nadat de aanklacht bekend werd, riepen mensenrechtenorganisaties waaronder Amnesty op om de ‘bizarre beschuldigingen’ te laten vallen. ‘Het zou grappig zijn als het niet zo serieus was’, stelde Turkije-rapporteur van het Europees Parlement Kati Piri. Op 24 juni verschijnen Kavala en de anderen in Istanbul voor de rechter. Asena Günal zelf zat afgelopen november twee dagen vast voor een verhoor over Kavala’s zaak. Sindsdien zegt ze extra waakzaam te zijn, ook door de samenzweringstheorieën in de media. Op haar telefoon laat ze een krantenartikel zien van kort na haar aanhouding. ‘De verraad-tapes zijn boven water’, staat er boven een foto van Günal. In het bijbeMei 2019
24-04-19 16:15
© OZAN KOSE/ANP
Persconferentie over de detentie van Osman Kavala in Istanbul, oktober vorig jaar.
horende stuk wordt gesuggereerd dat ze met Kavala de Gezipark-protesten heeft aangezwengeld en dat ze aan Turkse excuses voor de ‘zogenaamde Armeense genocide’ zou werken. Eind november staakten de Open Society Foundations (OSF) van George Soros hun activiteiten in Turkije. OSF, een belangrijke financier van Anadolu Kültür, noemt ‘het toenemende vijandige politieke klimaat en verschillende ongegronde beschuldigingen’ als redenen voor het vertrek. Stukgelopen onderhandelingen Door de toenemende repressie opereren maatschappelijke organisaties steeds voorzichtiger, vertelt een medewerker van een grote mensenrechtenorganisatie in Istanbul die om veiligheidsredenen anoniem wil blijven. ‘We proberen allemaal minder op te vallen, omdat we onze projecten niet verder in gevaar willen brengen’, legt ze uit. Ook haar organisatie ontving fondsen van de OSF, onder anWordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 23
dere voor een project tegen discriminatie. ‘Ik heb geen idee hoe we dat project zonder de OSF-bijdrage moeten voortzetten.’ In het Koerdische zuidoosten van Turkije is de repressie het sterkst. Övgü Gökçe werkt sinds 2011 in Diyarbakir, de grootste stad in de regio. Daar is ze als projectcoördinator verantwoordelijk voor het door Anadolu Kültür in 2002 opgerichte Diyarbakir Kunst Centrum – destijds het eerste lokale initiatief van Kavala’s organisatie. Kunstenaars uit de stad werken samen met collega’s uit WestTurkije en het buitenland. Toen Gökçe in Diyarbakir begon, ging het vredesproces tussen de Koerdische beweging PKK en de Turkse staat net van start. Veel mensen in de regio waren optimistisch over die toenadering, vertelt Gökçe. In 2015 liepen de vredesonderhandelingen echter stuk. Maandenlange gevechten legden de oude binnenstad van Diyarbakir in puin. Gökçe: ‘Ondanks het geweld gingen veel projecten door, met name van documentairemakers en foto-
23
grafen.’ Maar in de maanden na de mislukte coup van 2016 werden de gekozen burgemeesters van Diyarbakir en tientallen andere gemeenten in Zuidoost-Turkije vervangen door in Ankara aangestelde bewindvoerders. Een terugslag volgde: alle politiek gevoelige activiteiten werden verboden en veel organisaties moesten hun deuren sluiten. Zo ook het Stads-theater en het conservatorium van Diyarbakir. Toch zette een aantal muzikanten en acteurs hun werk voort, vertelt Gökçe: ‘Na het verlies van hun instrumenten en podia richtten ze hun eigen, kleine theaters en muziekverenigingen op. Een heel belangrijke reactie.’ Ruim anderhalf jaar na Osman Kavala’s aanhouding is de ruimte voor maatschappelijke organisaties steeds beperkter. Medewerkers lopen grote persoonlijke risico’s. Allemaal benadrukken ze het belang van de dialoog tussen Europese landen en Turkije. Maar Turkije lijkt steeds meer in een politiek isolement te raken. ⓿ Mei 2019
24-04-19 16:15
Steen
WV_NR05_2019#2.indd 38
24-04-19 16:15
Vrij! ‘Kan iemand de tijd stopzetten – of hem ten minste vertragen? Want ik wil niet terug naar het politiebureau.’ De tweet komt van de Egyptische fotojournalist Mahmoud Abu Zeid, beter bekend als Shawkan. Na ruim vijf jaar gevangenschap is hij sinds begin maart vrij. Dat wil zeggen: tussen zes uur ’s ochtends en zes uur ’s avonds.
‘Vanaf vandaag is dit zijn nieuwe verjaardag.’ Shawkans moeder lijkt nauwelijks te kunnen geloven dat ze haar zoon (31) weer naast zich op de bank heeft. Het is 4 maart 2019 en na ruim vijf jaar in een Egyptische cel is haar zoon, de prijswinnende fotojournalist Mahmoud Abu Zeid, thuisgekomen. Magerder, maar met dezelfde nieuwsgierige lach waarmee hij als nieuwsfotograaf de Arabische Lente en de nasleep ervan vastlegde. De hand van de moeder laat die van haar zoon gedurende het item op het nieuws geen moment los. Ze zoent hem nog eens, ‘alsof hij opnieuw geboren is’, verzucht ze. Shawkan werd gearresteerd toen hij de bloedig neergeslagen protesten van aanhangers van de afgezette president Morsi versloeg. ‘In de eerste dertig minuten van de botsing tussen veiligheidstroepen en demonstranten werden we opgepakt’, vertelt hij tegen The Guardian over de bewuste middag van 14 augustus 2013. Zeker negenhonderd mensen kwamen om het leven, meer dan zevenhonderd demonstranten werden opgepakt. ‘Ik vertrok ’s ochtends van huis om foto’s te maken en keerde pas vijfenhalf jaar later terug.’ Ondanks gebrek aan bewijs werd Shawkan aangeklaagd voor onder meer moord en lidmaatschap van een terroristische organisatie. In een massaproces eiste de openbaar aanklager de doodstraf voor de fotograaf en al zijn 738 medegevangenen. Uiteindelijk werden in 2018 vijfenzeventig beklaagden ter dood veroordeeld; Shawkan kreeg vijf jaar cel. De jaren in de gevangenis zal hij nooit kunnen vergeten. Hij werd er gestompt, geslagen en afgeranseld met een riem. Eten was er alleen voldoende als zijn familie iets langs kon brengen. Met zo nu en dan stukjes vers fruit, verboden door de bewakers, verstopt in de pakketjes van zijn moeder. Wordt Vervolgd
WV_NR05_2019#2.indd 39
© AI
Vanuit de vermaarde Tora-gevangenis in Cairo schreef Shawkan ook een enkele brief aan de organisaties en fans die wereldwijd voor hem actievoerden. Daarin bedankte hij voor de 90 duizend handtekeningen die Amnesty voor zijn vrijlating verzamelde. ‘Jullie laten me weten dat ik niet alleen ben.’ ‘De Tora-gevangenis is als een begraafplaats’, schreef hij in een andere brief aan het Committee to Protect Journalists op de zeshonderdste dag van zijn gevangenschap. ‘Het is een plek waar dromen sterven.’ Maar op de dag van zijn vrijlating, bijna zes jaar later, in het ouderlijk huis in Giza, voelt hij zich alsof hij vliegt. Terwijl familieleden en vrienden hem knuffelen en zoenen, pakt hij ook voor het eerst zijn camera weer vast. Door te fotograferen voelt hij zich compleet, aldus Shawkan, die niet kan wachten tot hij en zijn camera de straat weer op kunnen. ‘Beroemde journalisten zijn opgepakt en na hun vrijlating doorgegaan met hun werk – ik zal hetzelfde doen’, zei hij tegen Reuters. Ongeacht de restricties die hem zijn opgelegd. Want Shawkan mag dan wel thuis op de bank zitten, de nachten brengt hij nog altijd door op het politiebureau. Daar zal hij de komende vijf jaar tussen 18 uur en 6 uur moeten zijn. ‘Fotojournalist onder surveillance’, zo typeert hij zichzelf in zijn biografietje op Twitter. ‘Schrijver zonder/met vrijheid.’ Op zijn profielfoto straalt hij samen met zijn fonkelnieuwe camera. De dag is weer van hem. De volgende foto toont het contrasterende uitzicht vanuit zijn nachtverblijf: betonnen flats rondom een politiebureau. ‘Dit is het enige uitzicht dat ik heb’, staat erbij. ‘En ik kan mijn camera gebruiken om het vast te leggen. Want die heb ik tenminste. #FotograSarah Haaij fie-is-geen-misdaad.’
39
Mei 2019
24-04-19 16:15
Als lid van Amnesty kunt u Wordt Vervolgd, het maandblad over mensenrechten, 10x per jaar gratis ontvangen bij een lidmaatschapsbijdrage van ten minste â‚Ź 30 per jaar. Word vandaag nog abonnee en ga naar www.amnesty.nl/abo.
Ook kunt u het complete blad downloaden via de gratis Wordt Vervolgd-app (Apple en Android), en onder meer extra filmpjes en fotoseries bekijken. www.wordtvervolgdmagazine.nl. Volg ons op Facebook
Wordt Vervolgd. Recht van Spreken
WV_NR05_2019#2.indd 40
Wordt Vervolgd 24-04-19 16:15