Grote Stripmakers Enquête 2023

Een onderzoek naar de uitdagingen van Nederlandse stripmakers in 2023

“COmicS wilL bReak yOur heart.”

- Jack Kirby

Striptekenaar Jack Kirby (1917-1994), bekend van onder meer The Hulk, X-Men en Iron Man, had waarschijnlijk precies dezelfde droom als veel stripmakers vandaag de dag: leven van het maken van strips. Maar Kirby’s werkdagen waren eindeloos, met zijn uitgever kreeg hij een flinke ruzie over auteursrecht, en dan was er ook nog een andere auteur die er met de faam vandoor ging: Stan Lee.

Kirby’s beroemde quote “Comics will break your heart” is een hartekreet van een striptekenaar wiens droom in duigen valt. Het is een gedachte die veel Nederlande stripmakers zullen herkennen. Want laten we er niet omheen draaien: een eerlijk uurloon, waardering voor het vak en productieve samenwerkingen zijn vaak ver te zoeken.

Maar stripmakers zijn creatief: ze weten altijd een manier te vinden om toch hun strips en cartoons te maken. Want voor veel stripmakers is het meer dan een baan. Het geeft ze plezier, geluk en een uitlaatklep.

juni, 2023 de

Dit boekje bevat de resultaten van een volledig anoniem onderzoek dat plaatsvond tussen december 2022 en februari 2023 onder maar liefst 244 deelnemers uit de sector. Niet eerder is er zo’n volledig onderzoek geweest onder stripmakers uit Nederland. De antwoorden geven dan ook inzicht in de identiteit van de makers, het soort werk, de jaarlijkse inkomsten, de toekomstvisie... en de verbeterpunten. Daarmee kan de sector de eerste stappen in de goede richting zetten. Ook is er gepeild of er interesse is in een nieuwe beroepsvereniging voor stripmakers.

Dit boekje zal gratis uitgedeeld worden aan stripmakers en ook gratis online beschikbaar zijn. De productiekosten zijn gedekt door het prijzengeld van de Stripschapprijs 2022. Daarmee is alvast één productieve samenwerking een feit.

Laten we niet vergeten hoe bijzonder het is om met een paar lijnen op papier de lezer te raken. Wie dat voor elkaar krijgt, verdient een mooie toekomst... toch?

Aimée de Jongh (stripmaker)

Initiatiefnemer & vormgever

Caspar de Kiefte (Kunstenbond)

Advies, ondersteuning, dwarsverbanden

Abe Borst & Emma Ringelding (stripmakers)

Illustraties

HOOFDSTUK 1: De DeelnemerS

Van de stripmakers die meededen aan het onderzoek is het grootste gedeelte Nederlander, wonende in Nederland. Slechts 8 deelnemers zijn woonachtig in het buitenland.

Ondanks dat de enquête op Nederland gericht was, was er ook een aantal Belgen die de enquête heeft ingevuld. Dat toont maar weer aan dat de stripwereld eigenlijk geen harde landsgrenzen kent, vooral niet als het gaat om Nederland en Vlaanderen.

De cultuur en geschiedenis van de strip in België is erg anders dan die in Nederland en zodoende zijn er ook veel verschillen in de beroepspraktijk. Daarom zou gepleit kunnen worden om deze resultaten achterwege te laten. Maar gezien het kleine aantal Belgen dat heeft meegedaan (13), en het toch regelmatig overlappende werkveld, zullen ook deze resultaten worden meegenomen.

1.2 Leeftijd

Kijkend naar de leeftijd van de deelnemers zijn er twee grote groepen te maken: de makers tussen de 25 en 45 jaar, en de makers tussen de 45 en 65 jaar. Deze twee groepen beslaan respectievelijk 41,8% en 45,5%.

Daarmee is het duidelijk dat de beroepsgroep van stripmakers alle leeftijden in zich heeft, van jong tot oud. Na de pensioengerechtigde leeftijd is er logischerwijs nog maar een klein aantal (13) stripmakers dat de enquête heeft ingevuld. Er zijn in die categorie immers ook minder werkenden.

In de leeftijdscategorieën onder de 18 en boven de 75 jaar hebben geen stripmakers meegewerkt aan dit onderzoek.

1.3 GesLacHT

Op het internationale stripfestival van Angoulême, Frankrijk, vond in 2016 een rel plaats die zelfs het nieuws haalde: Onder de 30 genomineerde auteurs voor de Grand Prix bevond zich geen enkele vrouw. Er kwam een groot tegengeluid vanuit stripmakers wereldwijd. Het comité besloot dat jaar om het stemtraject van de prijzen drastisch om te gooien. Maar nog altijd zijn er in het meer dan 40-jarig bestaan van de prijs nog maar 3 vrouwen die wonnen. Zelfs al verschijnen er in Frankrijk meer dan 100 strips per jaar die getekend en/of geschreven zijn door vrouwen.

Over wat de achterliggende reden van dit debacle is, kan lang gediscussieerd worden. Is het opzettelijk seksisme, is het onzichtbaarheid, of zijn er daadwerkelijk minder vrouwen die strips maken?

De strip stond lange tijd bekend als een medium dat vooral mannelijke lezers en makers had. Pas door de opkomst van o.a. manga in de jaren ‘90 is de ongelijkheid langzaam aan het verdwijnen. Deze ontwikkeling werd nog verder voortgezet door het online webcomicplatform Webtoon. Webtoon werd in 2021 vooral geconsumeerd door vrouwen (58% volgens Forbes). De makers van Webtoon-strips zijn in 2021 eveneens grotendeels vrouw (66,5% bron: Statista). Dit is in de cijfers van deze enquête nog niet terug te zien.

Van de deelnemers aan de enquête is 27% vrouw en 67,2% man. Daarmee is de stripwereld hier nog altijd een “mannenwereld”. Opvallend is het aantal non-binaire deelnemers aan deze enquête. Dit percentage (4%) komt overeen met het landelijk gemiddelde (bron: kenniscentrum Rutgers).

1.4 RecHTSvOrm

Het overgrote deel van de stripmakers (71,7%) is zzp’er. Dit toont aan dat de tijden waarin stripmakers in loondienst waren bij grote studio’s voorbij zijn. Dit maakt de stripmakers ook een kwetsbare groep, met onzeker inkomen en weinig vangnet. In de praktijk werken stripmakers wel degelijk op regelmatige basis voor dezelfde klanten, zoals kranten, tijdschriften of studio’s. Toch is dit veelal in de hoedanigheid van freelancer en dus niet in loondienst.

1.5 STuDie

Van de deelnemers zijn er slechts 12 (5%) op dit moment student. Het deel dat een kunstopleiding gedaan heeft in het verleden is iets groter dan het gedeelte dat een andersoortige opleiding heeft gedaan (55% tegenover 45%). Dat dit dicht bij elkaar ligt heeft ermee te maken dat een deel van de stripmakers autodidact is. In de praktijk hebben striptekenaars vaak andere kunstopleidingen gedaan dan de opleiding tot stripmaker, zoals grafisch vormgeven, illustratie of animatie. Strips maken is dan één van de inkomstenbronnen. Voor striptekenen is er in Nederland maar één opleiding: de bachelor Comic Design op ArtEZ Zwolle.

1.6 dwarSverbanden

Enkele dwarsverbanden vallen op, kijkend naar de identiteit van de deelnemers.

1.6.1 dwarSverbanden TusSen stuDie en gesLacHT

De jongste leeftijdsgroep (18-25 jaar) bestaat voor het grootste gedeelte uit vrouwen (50%) en bevat bijna evenveel mannelijke als non-binaire deelnemers (28% en 22%).

Vanaf ongeveer 35-40 jaar zijn er meer mannelijke deelnemers. Het percentage en aantal mannen dat in de strips werkzaam is, loopt sterk op naarmate de leeftijd hoger wordt.

1.6.2 dwarSverbanden TusSen OpLeiDinG en banen

Deelnemers met een andere opleiding dan een kunstvakopleiding hebben iets vaker banen die niet gerelateerd zijn aan de sector: 57% tegenover 43% van de makers die wel een kunstopleiding deden.

Meer over deze bijbanen in Hoofdstuk 2.5.

Opleidingen tot stripmaker zijn o.a.:

Nederland en België:

- Comic Design, ArtEZ, Zwolle, NL (bachelor)

- Beeldverhaal, LUCA School of Arts, Brussel, BE (bachelor)

- Graphic Storytelling, LUCA School of Arts, Brussel, BE (master)

- École superieure des arts Saint-Luc, Luik, BE (bachelor)

Internationaal:

- L’école des métiers de la bande dessinée Delcourt, Parijs, FR

- EESI, Master de Bande Dessinée, Angoulême, FR

- Human Academy, Manga, Anime & Game Academie, Angoulême, FR

> Meer internationale stripopleidingen zijn te vinden via:

http://www.citebd.org/spip.php?rubrique77

1.7 COmmentaren van DeelnemerS

De deelnemers waren bij sommige vragen vrij om zelf een antwoord te formuleren dat niet in de gegeven opties voorkwam. Dit is een selectie van die antwoorden met betrekking tot identiteit en rechtsvorm.

“ik zOU gRaag wilLen DaT stripmakerS OOk meer in lOOndienST zOUDen kunnen werKen. HeT is eigenLijK wel bizar DaT stripmakerS (bijna) altijd zelFstandig Ondernemer mOeTen zijn. ”

“

ik wil meer DiverSiTeiT zien in strip. daarmee beDOel ik OOk: een strip hOeft nieT eDucaTief Te zijn Om gepubLiceerd Te kunnen wOrden vOOr kinderen. er mOeT meer geld vRijKOmen in heT OnderSTeUnen van stripS Die buiTen De nOrm valLen, want Die nOrm is zeer kLein en enOrm beperKend in cReaTieve uiTinGen. ik wil in aLle strip-pRijzen in neDerland beTere repResentaTie zien in De jury van alLe genderS en alLe leeftijden (Oftewel: nieT alLeen OUDe wiTte cis-heTerO mannen). ”

“

er ziT veel Talent Onder menSen Die aan De zijLijn staan van De arbeiDSmarKT en uiTKerinGsGerecHTigd zijn. ”

HOOFDSTUK 2: heT werK

2.1 berOepSpRaktijK

Onder de deelnemers bestaat het grootste gedeelte uit tekenaars, daarna scenaristen, en daarna inkleurders. Wel moet hierbij vermeld worden dat stripmakers vaak al deze aspecten van het vak beheersen en toepassen. Veel deelnemers hebben hier dan ook meerdere antwoorden ingevuld.

Nederlandse stripmakers zijn alleskunners. Ze kiezen er vaak voor om alle aspecten van de strip voor hun eigen rekening te nemen: scenario, schets, inkt, inkleuring en lettering. Daar komt soms zelfs printen, verkoop en promotie bij in het geval van zines, print-ondemand en smallpress (zelfgeproduceerde boeken).

Deze do-it-yourself-mentaliteit in de stripwereld is in Nederland vrij normaal. Een mogelijke verklaring hiervoor is de kleine markt en de kleine vijver van collega’s en assistenten waar stripmakers uit kunnen vissen. In andere landen zoals de Verenigde Staten worden delen uit het proces vaker uitbesteed. Daar zijn professionele inkleurders en letteraars die zich enkel in dat deel van de productie specialiseren.

Toch zijn er ook in Nederland genoeg succesvolle samenwerkingen op te noemen. In krantenstrips komt het vaak voor dat een scenarist de gags schrijft, en de tekenaar zich enkel met de tekeningen bezighoudt.

2.2 agentsChap

Een ander groot verschil met de Verenigde Staten is dat het in Nederland minder vaak voorkomt dat auteurs met een agent werken. Agenten of agentschappen vertegenwoordigen meerdere auteurs en zorgen ervoor dat deze opdrachten en boekdeals met (internationale) uitgevers krijgen. Bovendien zorgen agenten voor juridisch advies en helpen ze rechten te verkopen aan filmproducenten of aan het buitenland. Voor deze diensten vragen agenten een percentage (bijvoorbeeld 15% tot 20% van de inkomsten van de maker). Hoewel dit in Amerika voor auteurs de standaard is, en volgens sommigen zelfs noodzakelijk als je enig succes wilt hebben, werken Nederlandse stripmakers vooral zonder agent (91%).

*Redactie; vertalingen; marketing; workshops; uitgeven; begeleiding; fotostrips...

2.3 PubLicaTievOrm

Deelnemers mochten meerdere antwoorden invullen op de vraag in welke vorm ze publiceerden. Een groot gedeelte maakt small press, oftewel boeken in eigen beheer. Dit is een laagdrempelige manier om boeken te publiceren: er is geen uitgever nodig, geen groot budget, en het geeft de maker volledige vrijheid. De smallpress-boekjes worden verkocht op stripbeurzen, zine-festivals en allerlei nijverheidsmarkten in binnen- en buitenland. Inkomsten zijn vaak gering en worden direct voor toekomstige smallpress-publicaties ingezet. “

ik wOU DaT De stripwereld zicH zOU vernieuwen en Op cReaTief gebieD meer risicO’s zOU nemen. er valt zOveel Te winnen Op heT gebieD van mODerne stripS, zOwel gepubLiceerd alS OnLine.

OndertusSen zijn we nOg steeDS bezig meT De kLasSiekerS uiT De jaren ‘50 Opnieuw pROberen Op Te DRinGen aan een pubLiek DaT hier alLanG Op uiTGekeken is. ”

- Anonieme deelnemer

*Strips voor bedrijven en organisaties; legpuzzels; reclamemateriaal; apps...

Opvallend is het grote aantal online publicaties. Dit kunnen zowel webcomics, crowdfunding publicaties, Patreon, als social media zijn. Social media vormen een perfecte manier om het werk te promoten bij fans. Het eerder genoemde online platform Webtoon is ook medeverantwoordelijk voor deze groei van online publicaties. De scroll comics op dit platform zijn een regelrechte hype in Aziatische landen en vormen ook in het westen een steeds groter deel van de markt.

Onder de geprinte strips zijn een opvallend groot aantal graphic novels, wat waarschijnlijk de meest tijdsintensieve vorm van stripmaken is: het produceren van deze lijvige boeken is vaak een traject van jaren, waarbij makers andere inkomstenbronnen moeten aanwenden om het project te volmaken. De grafiek geeft dus vooral aan dat makers creatief en zelfstandig zijn, en niet gedreven zijn door geld om strips te maken.

Tenslotte: Live-tekenen voor bedrijven maakt de laatste jaren een grote opmars onder striptekenaars. Er zijn 30 deelnemers die hier hun brood onder

* Een andere baan; bijstand; geen inkomsten omdat het hobbymatig is...

** “Subsidies” was geen van de standaard opties en werd door slechts 1 deelnemer ingevuld. Dit is dus niet representatief van hoeveel makers afhankelijk zijn van subsidies.

2.4 inKOmSTen

Op de komende pagina’s gaan we dieper in op het inkomen van stripmakers. Dit inkomen is vaak versnipperd: het bestaat niet uit één opdracht, maar het zijn meerdere projecten tegelijkertijd. Stripmakers zijn dus flexibel. Het geeft ook onzekerheid: soms komen er geen opdrachten binnen, soms overlappen ze juist. Wel is er een interessante markt waar stripmakers mee te maken hebben die vrij uniek is: de verkoop van originele tekeningen.

“(...) ik weeT zelF pas sinds een paar jaar DaT PictOrigHT bestaaT - heT DOeT pijn Om Te DenKen aan alLe jaren waar ik veel geld ben misGelOpen OmdaT ik er nieT van af wist. ik pRObeer er nu andere TekenaarS Over Te vertelLen en De helFT van De Tijd hebben OOk zij er nOg nOOiT van gehOOrd. ”

- Anonieme deelnemer

Het grootste deel van de stripmakers genereert nog altijd inkomen via geprinte media, bedrijven en boekverkoop. Opvallend is de post daarna: Auteursrechten. Via collectieve rechtenorganisaties als Pictoright en Stichting Lira ontvangen auteurs namelijk vergoedingen over gepubliceerd werk, bijvoorbeeld via thuiskopie of leenrecht. Als boeken worden geleend in de bibliotheek, verkocht in een winkel of vertoond worden in de media, staat hier een bedrag tegenover. Er is een vrij groot deel van de deelnemers (81) dat hier inkomsten mee verdient. Toch is er ook nog een deel van de auteurs dat hier onbekend mee is (zie quote rechtsboven) en die dit geld misloopt.

* Weet ik niet; op dit moment wel; ik ben amateurtekenaar...

2.5 ROndkOmen

Als het gaat om het rondkomen van strips, zijn de cijfers schokkend. 133 deelnemers (54%) geven aan dat ze nooit kunnen rondkomen van hun werk als stripmaker. Slechts 46 deelnemers (18%) geven aan dat ze er altijd van kunnen rondkomen. Hoewel een deel van de deelnemers strips maakt als vrijetijdsbesteding (24,3%, zie grafiek P7) is er een groter deel dat strips als ondernemer maakt (71,7%). Dit betekent dat de makers hun inkomen moeten aanvullen. Of dat gebeurt in gerelateerde banen (zoals illustratie, animatie, scenario voor films, etc.) of ongerelateerde banen (zoals barista, postbode, leerkracht, etc.) is in de grafieken rechts te zien.

Opvallend: Het grootste gedeelte van de deelnemers heeft banen die niet gerelateerd zijn aan het vakgebied.

Er waren deelnemers die in beide grafieken “nee” antwoordden. Zij hebben waarschijnlijk een andere bron van inkomsten (AOW, pensioen, uitkering, partner).

ik zOU gRaag meer verdienen, zODaT ik minder mijn Dagbaan hOef Te hebben en meer kan ilLustreren en sChRijven. nu gaaT DaT steeDS ‘in De laTe uUrtjes’. ”

- Anonieme deelnemer

2.6 JaarSalaris

Op de vorige pagina’s werd al duidelijk dat het niet vaak voorkomt dat stripmakers kunnen rondkomen van hun stripwerk. Maar wat is “rondkomen” precies? Iedereen heeft een ander uitgavepatroon. Stel je voor dat stripmakers simpelweg big spenders zijn... dan valt uit de data in het vorige hoofdstuk misschien toch niet veel af te leiden.

Het is daarom beter om te kijken naar het bruto inkomen van de makers, om vast te stellen of dit in lijn is met het landelijk gemiddelde. Hoewel 16 makers ervoor kozen om niet hun inkomen als stripmaker te delen, hebben 225 makers dat wel gedaan. De grafiek hierboven is gesorteerd op volgorde van meest tot de minst gekozen categorie.

Er is één categorie die er duidelijk bovenuit steekt: 90 deelnemers (37,3%) verdienden minder dan € 2.000 bruto per jaar. Ter vergelijking: het minimumloon in Nederland per maand in 2022 was € 1.725 euro. Kortom: Deze stripmakers verdienden met hun werk slechts rond de 9,7% van het wettelijk minimum jaarinkomen van 2022. Zonder andere inkomstenbronnen zouden deze makers simpelweg op straat terecht komen. Dat is een schokkende conclusie.

De meeste deelnemers hierna verdienden tussen de € 2.000 en € 20.000 bruto per jaar. Maar ook dit valt net onder het minimumloon (zie P27). Het is duidelijk dat stripmakers teleurstellend weinig verdienen, hoewel ze niet minder uren werken dan de meeste werkenden (P22).

2.7 Uren

Kijkend naar de werkuren zijn er twee grote groepen te maken: degenen die 15-36 uur werken (62 deelnemers) en degenen die 0-8 uur werken (61 deelnemers). De groep fulltimers is minder groot, en dat is logisch gezien de lage inkomsten en het grote aantal (bij)banen dat we eerder zagen. Als deelnemers een andere baan hebben, zijn er vaak niet veel uren over in de week om te besteden aan strips.

Toch is het opvallend dat 74 deelnemers meer dan 36 uur per week werken. Er is zelfs een flink deel dat meer dan 40 uur per week werkt. Dit is een hardwerkende groep, die het niet erg vindt om buiten kantooruren door te gaan. Of dat bevorderlijk is voor de mentale en fysieke gezondheid van de makers, is natuurlijk de vraag. Maar zoals bij veel zzp’ers is het soms nodig om lange dagen te maken en verschillende projecten aan te nemen, om het hoofd boven water te houden. Stripmakers werken veel, misschien te veel.

2.8 buiTenLand

Aangezien de markt voor strips in Nederland klein is, komt het regelmatig voor dat stripmakers naar het buitenland uitwijken. De grootste afnemers van strips, Frankrijk en België, liggen slechts op enkele uren afstand van de Nederlandse grens. En tegenwoordig is de taalbarrière minder een probleem dan vroeger. Dit zien we terug in de cijfers over het werk in het buitenland.

Het grootste deel van de deelnemers werkt in eigen land (46,7%), maar meteen daarna komt België (20.1%). De grote uitgeefhuizen en tijdschriften in dit land openen zich steeds meer voor Nederlandse tekenaars en scenaristen. Bovendien zijn de salarissen voor stripmakers hoger, mede door de aanzienlijke markt. 11,4% van de makers publiceert wereldwijd (en/of online). Dat geeft aan dat Nederlandse stripmakers zich vaak internationaal profileren. Dit is wellicht de enige manier om de eindjes aan elkaar te knopen als stripmaker.

De deelnemers werd gevraagd om hun eigen beroepsgroep te beoordelen op de volgende categorieën:

- Professionaliteit

- Eensgezindheid

- Innovatie

- Samenwerking

- Diversiteit

- Gaat mee met de tijd

- Toekomstgerichte visie

- Aandacht voor fysiek welzijn

De meeste negatieve stemmen kwamen in de laatste categorie, waaruit blijkt dat hier nog best aan de weg getimmerd kan worden.Een andere negatieve uitschieter zien we bij de categorieën “Gaat mee met de Tijd” en “Toekomstgerichte visie”. Het is natuurlijk geen gemakkelijke opgave voor stripmakers om met een traditioneel medium (lijnen op papier, print) relevant te blijven in een wereld die vooral technisch veel verandert. Veel deelnemers maken zich zorgen over AI en de gevolgen ervan.

Vrij positief waren de deelnemers over de professionaliteit van de makers. Dit is in lijn met het beeld dat in de vorige hoofdstukken werd geschetst, over makers die internationaal werk leveren, in eigen beheer publiceren en grotendeels zelfstandig ondernemer zijn.

Opvallend: Hoewel uit de resultaten in Hoofdstuk 1 blijkt dat de stripwereld nog altijd een mannenbolwerk is, lijken de stripmakers daar zelf vrede mee te hebben: bij “Diversiteit” stemt het grootste deel op “Gemiddeld”. “Ondermaats” en “Prima” kregen hier ongeveer evenveel stemmen.

Enkele dwarsverbanden vallen op, kijkend naar de data over werk.

2.10.1 dwarSverbanden inKOmen, gesLacHT, uren

1. Van de deelnemers die minder dan € 25.000 bruto per jaar verdienen, zijn vrouwen oververtegenwoordigd. Daarboven zijn het de mannen.

2. Het grootste deel van de deelnemers die minder dan € 2.000 bruto per jaar verdienen, werken ook het minst aantal uren (0-8 uur).

3. Er is een groep deelnemers die meer dan 36 uur per week werkt, ondanks inkomsten onder de € 15.000 bruto per jaar. Minder inkomen betekent dus niet altijd minder werkuren.

4. Over werkuren gesproken: De grootste groep van de deelnemers die 40 uur of meer werken, verdienen ofwel € 30.000 - € 40.000 ofwel meer dan € 70.000 bruto per jaar.

2.10.2 dwarSverbanden inKOmen en OpLeiDinG

1. Van de deelnemers met een kunstopleiding verdiende 40% minder dan € 2.000 bruto per jaar met het maken van strips, terwijl dat bij degenen met een andersoortige opleiding slechts 32% was.*

2. Slechts 2% van de oud-kunststudenten verdient meer dan €70.000, terwijl dat bij andersoortige opleidingen 6% is.*

*Aantekening: een deel van de deelnemers zit in beide categoriën.

Het minimumloon en strips

Iedere werknemer in Nederland van 21 jaar en ouder heeft recht op het minimumloon. Dit is het laagste bedrag dat een werkgever wettelijk verplicht is aan loon te betalen. Alhoewel zzp’ers niets met cao’s te maken hebben, kan dit inkomen wel een richtlijn geven.

Het minimumloon was in 2022 € 1.725,00 bruto per maand bij een volledig dienstverband. In 2023 was dat € 1.934,40 bruto per maand.

In beide jaren zou dit neerkomen op iets meer dan € 20.000 bruto per jaar. Dat betekent dat verreweg het grootste gedeelte van de deelnemers (maar liefst 72,2%) onder het minimumloon verdient.

(bron: CNV, ZZP-Nederland)

Het modale inkomen en strips

Het modale inkomen is het inkomen dat het meest voorkomt in een bepaald land of gebied. Het modaal inkomen in Nederland in 2022 was € 38.500 bruto per jaar. Dit bedrag is inclusief vakantiegeld. De deelnemende stripmakers zitten daar ver onder (77,6% van de deelnemers verdiende minder dan € 30.000 bruto per jaar).

Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek verdienden zzp’ers in 2021 gemiddeld € 28.600 bruto per jaar. Het overgrote deel van de deelnemers (meer dan 70%) verdiende wederom minder dan dit bedrag (Aantekening: de resultaten van deze enquête zijn gebaseerd op 2022 / 2023).

(bron: CPB, Informer)

2.11 COmmentaren van De DeelnemerS

De deelnemers waren bij enkele vragen vrij om zelf een antwoord te formuleren dat niet in de gegeven opties voorkwam. Dit is een selectie van die antwoorden met betrekking tot inkomen en beroepspraktijk.

Over inKOmSTen alS stripmaker:

“

ik mOeT zOveel werKen in lOOndienST Om finanCieel mijn hOOfd bOven waTer Te hOUDen DaT Tekenen helemaal nieT lukt, waardOOr nieuw werK maken en naar buiTen TReDen meT nieuwe DinGen mOeilijK wOrdT. ”

“

HeT is vOOrnamelijK vRijwilLigerSwerK. ”

“

mijn TekenwerK is een sChamele bijverdienSTe. ”

“ ik Deel een stuDiO en ik verdien mijn geld meT live striptekenen. tOp :) ”

“ dOOr een burn-OUT een flinKe Tijd uiTGevalLen, nu weer bezig meT meer beTaald TekenwerK vinden. ”

“

ik zOU minder werK TegelijK wilLen aannemen, maar vind nee zegGen lastig. ”

ik verLies er alLeen geld Op ;) HOOp wel binnenKOrt vOOr heT eerST in eigen beheer uiT Te bRenGen. ”

“

“(ik werK) alS Ondernemermaar al heT geld waT via Tekenen binnenKOmt, bLijFT in heT Tekenen (kOsten DRukwerK, reizen, standhuUr, eTC). ik ben vOOr mijn levenSOnderHOUD nieT afHanKelijK van mijn Tekenen. ”

“Sinds ik sucCes heb meT live cartOOnS maken, heb ik OOk meer OpdracHTen TusSendOOr en ruimte vOOr eigen werK. ”

Over rOndkOmen alS stripmaker:

“ ROndkOmen is een ruim begRip. ik kan mijn rekeninGen beTalen, maar sPaar na 10 jaar nOg steeDS nieT vOOr een penSiOen en ziT OOk nieT bij een bROODFOnds Of ieTS DerGelijKs. ik kOm rOnd, maar mijn inKOmen is fRagiel. ”

ik kan nu gOeD rOndkOmen alS cOmmerCieel ilLustraTOr, maar mijn striptekenwerK ligt hier enOrm ver van verwijderd. iDealiTer zOU ik wilLen DaT mijn stripwerK een even gROTe rOl kan sPelen binnen mijn werK alS mijn andere cOmmerCiëlere werK (inFOgRapHicS, eDiTOrial, uiTLeg animaTies). ”

“

Nee, maar ik werK er keihard aan Om meer beTer beTaald TekenwerK aan Te TRekKen zODaT DiT in De TOekOmST een Ja wOrdT! ”

“

Over De pOsiTieve kanten van heT stripmakerScHap:

“

VrijHeiD Om Te werKen wanneer heT kan i.p.v. wanneer heT mOeT. ”

“

ik kan mijn ei kwijt. ”

“ de kanS Om een verHaal Te vertelLen, een wereld Te sChepPen. ”

“ mentale OntsPanninG. ”

“ Overal kunnen werKen (THuis, in een bar, Op reis). ”

“ vriendelijKe vakGenOTen. ”

“ zinvOl. ”

“ LezerS bereiken/raken meT mijn verHaal/TekeninGen. ”

“ UiTLaapKlep, verdiepinG, sPeelPlaaTS, verwezenLijKinG, labOraTOriUm. ”

“ blijHeiD. ”

“ verHalen vertelLen is een gROTe kwaliTeiT. ”

“

PubLieke waarderinG bij live TekenSesSies. ”

Over De negaTieve kanten van heT stripmakerScHap:

“ zwaar vOOr heT licHaam (arm-kLacHTen). ”

“

HeT wOrdT nOg steeDS gezien alS ieTS vOOr alLeen kinderen. ” “

ai-art. er wOrden nu al kinderbOeken ‘in een weekendje’ in elKaar geflanST meT ai-art en ai-stOries. waarOm bestaan wij nOg? “

OnzekerHeiD, gebRek aan vastigHeiD. ”

“

ik zie DaT er vRaag is naar stripS, maar DaT er weinig beDRijven en particulieren (...) zijn Die Daar een eerLijKe pRijS vOOr wilLen beTalen. ik ervaar heT alS pijnlijK alS een mOgelijKe OpdracHTGever vOOr iemand anderS kiest Die wel vOOr een belacHelijK laag beDRag wil werKen. ”

ik wOU DaT er OnderLinG meer cOntact was TusSen stripmakerS, Op Die manier zOUDen we elKaar meer OndersteUninG kunnen bieDen en inFOrmaTie kunnen uiTwisSelen. ik DenK OOk DaT alS we samenwerKen we OnS beTer kunnen pOsiTiOneren TegenOver OpdracHTGeverS en een sterKere pOsiTie van De strip in neDerLand kunnen cReëren. ”

“

“ PijnlijKe kLOOf TusSen OUDe en nieuwe makerS. ”

“ OnderGewaardeerd bij heT ‘gROTe pubLiek’ (DaT alLeen dOnald ducK kent). ”

2.12 POsiTieve en negaTieve asPecten

Zoals op de vorige twee pagina’s duidelijk werd, zijn er zowel positieve als negatieve aspecten die stripmakers kunnen benoemen met betrekking tot hun werk. De makers mochten hun stem uitbrengen op de categorieën hieronder. De meesten denken bij positieve aspecten aan creativiteit en passie voor het vak. Daar tegenover staan dan de lage vergoedingen. Opvallend: bij de negatieve aspecten weegt weinig erkenning zwaarder dan de werkdruk en eenzaamheid.

HOOFDSTUK 3: verenigen

beroepsvereniging (zelfst.naamw. (v.) definitie volgens ANW: vereniging van personen die hetzelfde beroep uitoefenen en gezamenlijk opkomen voor hun belangen; branchevereniging; ook: de gezamenlijke leden van zo'n vereniging.

Op dit moment hebben stripmakers in Nederland geen beroepsvereniging. Maar dat is niet altijd zo geweest. In 2008 werd de BNS opgericht, de Beroepsvereniging Nederlandse Stripmakers. Deze werd opgericht door en voor stripmakers. In de tijd dat de BNS bestond vertegenwoordigde zij circa 100 leden. In de zomer van 2018 heeft het bestuur echter besloten zich bij de grotere BNO aan te sluiten, de Beroepsvereniging Nederlandse Ontwerpers. Daarmee hield de BNS op te bestaan. Met een lidmaatschap bij de BNO konden stripmakers voortaan gebruik maken van de voordelen van deze grotere beroepsorganisatie voor onder meer designers, illustratoren en industrieel ontwerpers.

In de praktijk zijn stripmakers vaak met heel andere vragen bezig dan deze beroepsgroepen. Het werken met uitgeefcontracten, vertalingen, en verkoop van originelen bijvoorbeeld. Een deel van de stripmakers voelt zich daarom eerder thuis bij de Auteursbond, voor literaire auteurs, of de Kunstenbond, die zich inzet voor alle professionals in culturele en creatieve sector, waaronder beeldend kunstenaars. Voor de stripmakers die ook als animator werkzaam zijn, is het aantrekkelijker om zich binnen de Kunstenbond aan te sluiten bij de vakgroep DAMD, voor Dutch Animation & Motion Design. Maar is het niet tijd voor een nieuwe beroepsvereniging, speciaal voor stripmakers?

De deelnemers aan de enquête werd gevraagd, in de grafiek rechts, waar een nieuwe beroepsvereniging voor stripmakers zich voor zou moeten inzetten. Hoogste agendapunt is, uiteraard, hogere tarieven.

Op de vraag of een beroepsvereniging interessant zou zijn, antwoordt het grootste gedeelte (49%) met Misschien. Daarna volgt Ja, met 43%. Al met al een positieve score, die aangeeft dat er in elk geval wel een zekere behoefte aanwezig is.

Onderstaande tabel geeft aan wat voor de deelnemers het belangrijkste aspect zou zijn bij het opzetten van een nieuwe beroepsorganisatie. Vooral het versterken van de stripsector, het uitbreiden van het netwerk en het zakelijk overleg staan hoog in de lijst. Dit kan een gevolg zijn van de solitaire aard van het beroep: vaak werken stripmakers alleen, vanuit huis. Er zijn maar relatief weinig studio’s waar stripmakers samenwerken.

3.2 UiTbreiDinG van damD

De meningen over een nieuwe beroepsvereniging voor stripmakers verschillen. Sommige oud-leden van de BNS hebben laten weten dat, omdat de stripwereld zo klein is, de BNS weinig impact kon maken en dat ze ook tekortschoten aan de zakelijke kant, waar juist behoefte aan was. Er heerst daarom weinig vertrouwen dat een nieuwe vereniging dat anders zou doen. Bovendien moet men de maandelijkse contributie ook kunnen opbrengen, tussen de € 5 en € 22 euro. Voor sommigen is dat teveel.

Dat de stripwereld een niche is, met slechts tussen de 100 en 300 makers in Nederland, staat vast. Maar ook de groep animatoren in Nederland is klein. Daarom is vanuit de Kunstenbond geopperd om de animatie-vakgroep DAMD en een nieuwe strip-vakgroep met elkaar te combineren, om elkaar zo te kunnen versterken. 64% van de deelnemers van deze enquête zegt dat ze dit zouden zien zitten, als dat nodig is om een vakgroep te beginnen. Animatie ligt op sommige vlakken dicht bij het vak van strips maken; bovendien overlapt het werk van animatoren en stripmakers regelmatig, bijvoorbeeld bij storyboarders. Ook kan het stripmakers inspireren tot nieuw werk, en geeft het ze een kans om hun eigen werkveld en netwerk uit te breiden.

* Misschien; het lijkt me dat animatie dan de boventoon gaat voeren; strips moeten bij zichzelf blijven; alleen als het een samenwerking op gelijkwaardige voet zou zijn...

Meer over DAMD: www.damd.nl

Hieronder enkele interessante commentaren (en zorgen) van deelnemers op de mogelijkheid om samen te werken met DAMD.

“

JezelF verSTerKen en gezamenLijK OpKOmen vOOr je vak hOOrt bij pROfesSiOnal zijn. ”

“

meT heT kOmen en gaan van De bnS nOg in heT geheUgen ben ik TOcH waT sKeptisCh Over weer een berOepSvereniginG. waarOm zOU heT nu anderS gaan? ”

“

ik ben nieT bekend genOeg meT heT damD. ”

“

KOsten Die maandelijKs Terug kOmen vind ik altijd lastig, gezien mijn inKOmen zO sterK sChOmmelt ivm De verScHilLende OpdracHTen. ”

De laatste vraag aan de deelnemers was: “Wil je nog iets kwijt wat niet in deze enquête aan bod is gekomen?” Daar kwamen ontzettend veel mooie en interessante antwoorden op. Hierbij een selectie.

“(...) er zijn verScHilLende iDeeën Die DOOr mijn hOOfd heen gaan, zO alS een mODelCOntract vOOr stripmakerS en uiTGeverS. ”

“in heT huiDige stripLandsChap is er nieT een DuiDelijK OnLine pLaTFOrm waar inFOrmaTie geDeeld kan wOrden, veel is verSnipPerd. daar zOU OOk aandacHT naar TOe mOgen gaan. een sOOrt startpagina meT veel verScHilLende inFOrmaTie Over heT vak! ”

“

ik zOU wilLen DaT we Op heT gebieD van beTalinG en mental health een beTer fROnt kunnen vOrmen Tegen OnRealistisChe verwacHTinGen. en DaT er meer awarenesS is naar OpdracHTGeverS waT gezOnde pRijzen zijn. PrijS TRanSparantie? ”

“ ik hOOp al jaren Op een sOOrt vakbOnd... en zOU heT liefST zO vOlLeDig mOgelijK liD wOrden, maar DaT is meT heT huiDige inKOmen wel erG lastig. ”

“ er zijn best waT menSen Die zicH bezigHOUDen meT (weTenScHapPelijK) OnderzOek naar stripS in neDerLand. HeT lijKT me een gOeD pLan Om Die waT meer Te beTRekKen bij beUrzen en andere activiTeiTen - kan me vOOrSTelLen DaT DaT OOk helPT meT pROfesSiOnaliserinG! zien DaT OnS berOep weTenScHapPelijK serieus wOrdT genOmen & Op welKe manier, vOnd ik ecHT enOrm inSpirerend. ”

“

zOlanG uiTGeverijen en DistribiTeUrS heT gROOTSTe geDeelte van De OpbrenGst TOT zicH nemen zal er weinig veranderen. HOe zien mijn cOlLega’s DaT? ”

“

Op De stripdagen kOn ik heT aantal gekLeUrde menSen (standhOUDer en bezOeker) Op 1 hand TelLen. de OrGanisaTie wil verJOnGen en kLeUr kRijGen, De bezOeker heeft Daar geen interesSe in (waT De bOer nieT kent....) ”

“ik zOU een Openere hOUDinG wilLen cReëren naar nieuwe vOrmen van strip. we DenKen waT strip beTReft nOg Te veel in hOkJes (leTterLijK en figuUrLijK). ik zOU OOk zeker een pROfesSiOnelere hOUDinG in De berOepSgROep wilLen zien: vakmenSen Die eerLijK beTaald wOrden vOOr hun werK. STRiptekenen is vOOr veel menSen begOnnen alS een pasSie Of hObby, maar DaT beTekent nieT DaT ze OnderbeTaald mOeTen wOrden. ”

“eerLijK? ik heb al zOveel iniTiaTieven meegemaakt, Die hebben alLemaal uiTeindelijK laTen zien DaT De gROep Te kLein en nieT kRacHTig genOeg is Om bLijvend een OrGanisaTie Te laTen bestaan. Helemaal nieT erG. ik verGelijK De strip OndertusSen meT pOëzie. Heel waardevOl, en ik hOOp DaT DicHTerS en stripmakerS werK bLijven maken. maar heT is een nicHe. ik raaD cOlLega’s liever aan Te OnderzOeken hOe ze hun sKilLs kunnen inzeTten vOOr De samenLevinG. er is zOveel aan heT verScHuiven in De wereld waar we nuTtig bij kunnen zijn. ”

“ meer aandacHT vOOr sCenariO in heT vak, ik zie vaak geweldig TekenwerK en OndermaaTS sChRijFwerK. ”

OpLeiDinGen zOUDen OOk een beTere vOOrbereiDinG Op De werKelijKheiD van heT stripmaken mOgen bieDen, zODaT stuDenten meT realistisChe verwacHTinGen aan een mOgelijKe carRière alS stripmaker beginnen. ”

“

beDanKT vOOr De Tijd en enerGie Die hierin gestOken wOrdT! ik ben heel bLij DiT iniTiaTief er is en hOOp DaT we De neDerLandse stripteken-sCene kunnen verSTerKen! ”

CONCLUSIE

Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat er nog een lange weg te gaan is wat betreft de positie van stripmakers in ons land. De lage vergoedingen en de hoge werkdruk maken de beroepsgroep zeer kwetsbaar. Stripmakers zijn op hun beurt gefrustreerd dat hun werk niet serieus wordt genomen door het grote publiek.

Maar goed nieuws is er ook. Uit de resultaten blijkt dat Nederlandse stripmakers al zeer professioneel met hun werk bezig zijn. Het overgrote deel is zzp’er, is werkzaam buiten de grenzen en verdient geld met verschillende (bij)banen. Ze werken hard, soms meer dan 40 uur per week. Zelfs voor een vergoeding die te wensen overlaat.

Dat het grootste deel van de deelnemers ver onder het minimum maandloon verdient, is verdrietig en onterecht. Daar zal iets moeten veranderen. Toch moet er ook gekeken worden naar de positieve dingen die in de stripwereld gebeuren. Zoals de successen in het buitenland, of de Stripmaker des Vaderlands die actief het stripverhaal promoot. TV en radio besteden vaker aandacht aan de strip en er is inmiddels een graphic

novel-leeslijst samengesteld voor docenten in het middelbaar onderwijs. Heel inspirerend!

Uit de enquête blijkt tenslotte dat er veel interesse is om een nieuwe beroepsvereniging te starten als uitbreiding van de animatie-vakgroep DAMD. Daarom zal hier de komende tijd aan gewerkt worden door de Kunstenbond. Zo hopen we snel tot de verbeteringen te komen waar de sector op dit moment behoefte aan heeft. We moeten nu doorpakken.

Als er over tien jaar weer een enquête ingevuld zou worden, hopen we natuurlijk dat de resultaten vele malen positiever zullen zijn. In elk geval is er nu een ijkpunt van waaruit stripmakers kunnen vertrekken en vergelijken. We zijn heel benieuwd waar de strip de komende tijd naartoe gaat. Op naar een mooie toekomst!

De auteurs willen graag bedanken: Alle deelnemers. Jullie zijn fantastisch!

Het Stripschap; De Kunstenbond; Remco Holtzer; Jos van Waterschoot; Kenny Rubenis. Production baby: Vos Ringelberg.

Eerste druk, juni 2023

Kun je eigenlijk rondkomen van het maken van strips?

Wat zijn de uitdagingen en valkuilen van het vak?

En hoe is het gesteld met de diversiteit van de makers?

In deze nationale enquête hebben Nederlandse scenaristen, tekenaars, letteraars, inkleurders en studenten van het beeldverhaal hun ervaringen uit de beroepspraktijk gedeeld. De conclusies zijn soms schokkend, soms somber, en vaak hartverwarmend.