O Espiello. Numero 33

Page 1

Revista d’actualidat de raso en aragonés

L'ARAGONÉS Y AS NUEVAS INICIATIVAS INTERPRESARIALS Anyo 8 Numero 33 Agüerro-hibierno 2010 2 euros

A flama, Ara Cultural y Troballa

Charrando con... SANTIAGO PARICIO

Premio Arnal Cavero 2009

BURNING MAN

Sixanta mil personas s’arroclan en o desierto de Nevada

Foto: Roberto Gracia


POTIUS SERO QUAM NUMQUAM

4

BREUS D’A LUENGA

6

NOTICIAS D’ARAGÓN

8

A PSICOLOCHÍA D'O COLECCIONISTA

10

L'ARAGONÉS Y AS NUEVAS INICIATIVAS

INTERPRESARIALS

15

BURNING MAN

18

Charrando con... SANTIAGO PARICIO

24

O PARQUE

26

SCIENCIA Y TECNOLOCHÍA

28 A CHUGAR! A LEYER! 30

DISCOS, LIBROS


O Branquil Somos de norabuena EDITA: Asociación Cultural Nogará CONSELLO DE REDACCIÓN: Chusé Ramón Barrios, Yolanda Campo, Silvia Cebolla, Chorchi Díaz, Chuan Pablo Martínez, Fernando Sánchez COLABORADORS: Carlos Asín, Chusé Bolea, Cherardo Callejón, Carlos García, Roberto Gracia, Santi Paricio, Chorche Romance, Mario Sanz asoziazion@nogara-religada.org www.nogara- religada.org Tlf. 976 39 07 08 CONDUCIÓN Y PUBLICIDAT: Trestallo postal 4141 - 50.080 Zaragoza DEPOSITO LEGAL: Z-1083-2002 - ISSN1579-9409 DISTRIBUCIÓN: Distrida, s.a.

Disenyo editorial:

L

o decreto d’o president d’o Gubierno, Marcelino Iglesias, feito publico en o BOA d’o pasau vinticinco d’octobre, nombrando a los quince primers miembros d’o Consello Superior d’as Luengas d’Aragón (CSLA) ye lo primer trango ta’l desembolic d’una lei de luengas que ya fa quasi un anyo que s’aprebó en Cortz y que pareix que va a la marcha d’os caragols. Si ista lei daba una marguin de tres meses ta la constitución d’iste primer organo previsto per la mesma, important de tot en o proceso de normalización lingüistica que cal encetar, nueu meses son estaus menister pa que se crease. Con isto ya nos podemos entrefilar la prisa d’o poder per desembolicar-la, otrament no s’entiende lo retardo. Ademés, en o momento d’escribir istas linias, encara no s’ha reunito lo CSLA, a veyer si no tarda masa. Manimenos, y sin deixar de fer-tos acordar que la lei no nos satisfa pas per lo poco angluciosa y perque no reconoix explicitament l’Academia de l’Aragonés, nos hemos de fer bien contentos per lo nombramiento como consellers d’o debantdito organo de Manuel Castán y de Fernando Sánchez, totz dos miembros de l’Academia y de Nogará, aixinas como colaborador cutiano la uno y miembro d’o consello de redacción la otro d’ista humil revista dende la que tos escribimos. Ells, chunto con belotro mes, pueden estar la garantía pa que se faigan las cosas en traza y con a responsabilidat que l’aragonés mereix. D’otra man, y encara que tardana, ye una decisión adequada d’o Gubierno, hemos a reconoixer-le-ne, que los haiga esleius.

Con tot y con ixo, la fayena de l’asociacionismo, como no deixamos de dir, ha de continar. Si i ha dengún que ye esperando a que se prengan midas decididas dende lo Gubierno pa meter-se a fer cosas, s’entivoca de raso: ye lo momento de treballar mes que nunca pa seguir fendo tranya. Y chusto ixo fa Nogará (pro que tamién otras asociacions), empentando con mes rasmia que nunca los suyos cursos d’aragonés -talment la actividat mes sinyalera dende la suya fundación, encara que no pas unica, ni muito menos- como aixinas explicoron los suyos representants en rueda de prensa a la sociedat aragonesa: estianyo con mes ofierta d’horarios (i habra mesmo clases de maitins), mes ofierta per intenet (con mes cursos virtuals), mes seminarios d’introducción a la luenga per tot arreu, mes formación d’os suyos mayestros, y tot ixo con ilusions esvielladas en poder fer servir per fin la nueva ortografía de l’aragonés (con os materials ya correchius) que tanto dignifica la nuestra luenga.


Breus d’a Luenga Charrada sobre a nueva grafía O 23 de setiembre se fació, en o Centro social autochestionau A Enrestida de Zaragoza, una charradacurset d’a propuesta ortografica de l’Academia de l’Aragonés, a cargo de Fernando Sánchez Pitarch, miembro fundador de l’Academia y coordinador de l’Asociación Nogará-Religada. Se i fació un repaso d’o más relevant d’a propuesta de grafía de l’Academia con prou exito, tanto per l’asistencia como per l’intrés d’a chent que preguntó a-saber-lo per saber-ne mas, d’una grafía tan asperada per totz y todas que ya yera menester de tener-la ta dignificar a l’Aragonés como luenga. Pasavillas en pilars O viernes 8 d’octobre Nogará-Religada participó de conchunta, con gran afluyencia de chent, en un pasavillas prepilars con dulzainers per o vico zaragozano d’a Madalena, metendo as carreras en aragonés, como se dicen l’actualidat, y como se deciban d’antes mas, fendo un recorriu per a historia d’o vico y sabendo-ne una mica más. Una reivindicación que leva ya anyadas fendo-se-ie, demandando y esfendendo lo nombre d’as carreras en aragonés, per meyo d’instrumentos tradicionals como son as dulzainas, que remató con una borina en a plaza d’a Madalena, calentando motors ta las Fiestas.

Nafarroa oinez, chicotz pero grans Estianyo o Nafarroa oinez ye estau organizau por a ikastola Paz de Ciganda en Atarrabia y unatra vegada Nogará como representant de l´aragonés ha tornau a estar convidada a asirtir-ie. L´anyo pasau prencipioron con a sobrebuena iniciativa Chicotz pero grans (Txikiak handi) a on se demandan os dreitos d´as luengas minorizadas, y en a qual s´arroclan arredol d´o suyo manifiesto luengas chicotas como o bretón, l´occitano u l´aragonés. O domingo decisiet d´octobre a las 12 horadas prencipió l´acto an que s´adhibioron a iste manifiesto os escoceses, y Nogará como representant de l´aragonés tamien i estió present. En l´acto una colla de ninos d´a ikastola fació quantas actuacions con cantas y danzas tradicionals, y se

O ESPIELLO

fació entrega de reconoiximientos a Topagunea, Carlos Cid y Hanna Lantto, chent que dende a suya demba treballa tot l´anyo ta que l´euskera contine vivo. Ta rematar convidoron a un socalce a totz os asistents. A chornada continó con a obligada gambadeta por o recorriu de 5 kilometros trestallaus en diferents arias a on se feban actividatz de raso en euskera ta totz os publicos, fabirols ta ninos, conciertos, chuegos tradicionals y como novedatz ista anyada l´aria an que se feban os chuegos tradicionals escoceses y a on se podeban sentir as suyas conoixidas gaitas. Tot isto acompanyau con buena cosa de birolla y sidra natural. Una chornada festiva en a qual totz os asistens reivindican o suyo dreito a fer servir a suya luenga encara que siga chicota. Estudio sobre l’aragonés de Tella Chabier Lozano, vicepresident de l’Academia de l’Aragonés, acaba de publicar endentro de la colección Ainas de Gara d’Edicions el suyo estudio lingüistico de Tella. Lozano s’está convertind en uno d’els investigadors mes activos (si no el que mes) de l’aragonés dialectal. Sobretot si pensam que con només trenta y quatre anyos ya teniban d’ell las descripcions de las variedatz de Bielsa y de l’Alto Galligo, amés d’haber publicau otros articlos mes chicotz. El de Tella ye un tipo d’aragonés prou conservador que no se’n teniba guaires datos hasta agora, asinas que ye per ixe desconoiximiento per lo que ye tant important iste traball, mes encara si tenim en cuenta que, como mos diz l’autor, regular que no le queda, a l’aragonés de Tella, soque trenta anyos de vida tot lo mes. Como sempre que bell vocabulario u bell estudio sobre l’aragonés cai en las nuestras mans (mes que mes si s’ha feit ben, como ye’l caso), no mo’n estam de recomendar el suyo estudio y de fer-les acordar a los nuestros lectors la importancia que tiene millorar la lluenga que parlam si querim que l’aragonés tienga el futuro que se mereixe. Debantadera d´os cursos 2010-2011 O viernes 22 de noviembre se fació a debantadera d´os cursos d´aragonés 2010-2011 en a siede que Nogará tiene a Zaragoza. En iste mesmo acto se fació entrega d´os titols d´os alumnos que heban superau os cursos de l´anyada pasada. A la entrega de titols i estió convidau Manuel Castán, president de l´Academia de l´Aragonés, qui fació unas parolas felicitando a Nogará por a suya fayena. Tamien yera estada convidada, pero no podió asistir-ie a la fin, Natividad Mendiara, 4


Breus d’a Luenga directora cheneral de Formación Profesional y Educación Permanent d´o departamento d’Educación, Cultura y Esporte. En rematar a entrega prencipió un pasavillas por as carreras d´o vico d´a Madalena que encarretó a totz os asistents enta un solcalce que se fació en a crepería A Flama. Cursos d´aragonés 2010-2011 Una anyada mes se fan cursos de luenga aragonesa en Nogará. Os cursos son de tres horas semanals, de primer y segundo ran y o pre ye de 75 euros tot lo curso, incluyindoie os materials. Bi ha clase luns y miercols de maitins y de tardes, os viernes de tardes intensivo y os sabados de maitins intensivo de 10:30 a 13:30. Iste chueus, poesía A Universidat de Zaragoza fa unas trobadas de poesía un chueus a lo mes, totz os meses dende octobre de 2010 dica mayo de 2011. O chueus deciséis d´aviento de 2010 os convidaus son Sebastià Alzamora, que escribe poesía en luenga catalana, y Chusé Raul Usón, que ye autor de poesía en luenga aragonesa. Dita trobada se ferá en a sala de chuntas d´a Facultat de Filosofía y Letras en o Campus Sant Francisco a la meya ta las ueito y será moderada por María Sisamón. Salón aragonés O zaguer cabo de semana de Pilars, d’o 14 a o 17 d’octobre, se fació en a Feria de muestras de Zaragoza o Pabellón d’o Salón Aragonés, a on NogaráReligada metió puesto de conchunta con Ligallo de Fablants, y a on a espardidura de l’aragonés estió a saber-lo de present. Ricardo Loriente i fació una introducción a l’aragonés, se i representoron dos obras de teatro en aragonés (As cartas d’a lola Bisi y Capucheta Roya), se fació una charrada en aragonés d’a Tronca de Nadal y Fernando Estabén, ganador d’o concurso de relatos curtos en aragonés Nieus-Lucía Dueso Lascorz, acompanyau per bells integrants mas d’a suya asociación Nogará, i leyoron bells relatos presentaus en o concurso. Una anyada sin Rosario Ustáriz. Chornadas y nuevo libro Lo 27 d’agosto se cumpliba lo primer cabodanyo de la muerte de Rosario Ustáriz, escritora chesa y academica d’honor de l’Academia de l’Aragonés. Como un mereixido homenache, l’Asociación Cultural Bisas de lo Subordán, d’Echo, con la colaboración de la Facultat de Filosofía y Letras de la Universidat de Zaragoza y de lo Concello de la Val d’Echo, organiceron las Chornadas sobre la Val d’Echo en la

obra poetica de Rosario Ustáriz que se celebreron los zaguers días 26 y 27 d’agosto en lo colechio publico Domingo Miral de la villa chesa. Lo programa tenié charradas y mesas redondas de tipo lingüistico y literario sobre la obra de l’autora chesa, pero tamién otras sobre historia, arte, etnografía y naturaleza de la Val d’Echo, siempre vistos a traviés de la optica de los poemas de Rosario Ustáriz. Entre los ponents se bi trobaban: Vicente Lagüéns, Rosa Castañer, Marisa Arnal, José María Enguita, Mª Antonia Martín Zorraquino, y los miembros de l’Academia de l’Aragonés, José Lera y Manuel Castán. Antiparti, se celebré una mesa redonda d’escritors chesos, se presenteron las obras de lo premio literario en aragonés cheso que s’heba convocau con ocasión de las chornadas, y bi habié una lectura de poemas de Rosario. Las chornadas remateron en la tardi de lo día 27, con la presentación de lo libro “Entre amigos. Zagueras añadas” que replega las zagueras composicions, en prosa y en verso, de Rosario Ustáriz (dende 2006, ya que la suya obra anterior ya yera estada replegada en lo libro Miquetas de l’alma). Lo libro, editau por Gara d’Edicions y Bisas de lo Subordán, incluye un disco compacto con la voz de Rosario Ustáriz declamando bellos poemas suyos y otros dos de Veremundo Méndez. Primers trangos ta o desembolic d’a Lei de Luengas A metat d’octobre zaguero, o President d’o Gubierno d’Aragón sinyó lo Decreto que deixaba nombraus a os quince miembros d’o Consello Superior d’as Luengas d’Aragón (CSLA). A os diez nombres que ya se conoixeban antes d’o verano, por haber estau designaus por a Universidat de Zaragoza (Javier Giralt, Francho Nagore, María Antonia Martín Zorraquino, Francisco Beltrán y Luisa Frutos) y as Cortz d’Aragón (Marta Marín, Alberto Moragrega, Enrique Badía, J. Ignacio López Susín y Chusé Raúl Usón), s’adhibiban os cinco miembros proposaus por o Gubierno d’Aragón, tres por o catalán, Carmen Alcover, José Bada y José Ignacio Micolau, y dos por l’aragonés, Manuel Castán y Fernando Sánchez. Cal recordar que istos nombramientos arriban con rezago de bells meses, pus a Lei indica que o CSLA s’habría d’haber constituyiu ta zaguerías d’abril. Con tot y con ixo, iste trango enta debant no deixa d’estar una buena noticia, pus iste organo tendrá una gran importancia en o desembolic d’a lei. Tamién en o verano, a zaguers d’agosto, se fació publica a nueva estructura d’o Departamento d’Educación, Cultura y Esportes, ta acullir a nueva Oficina d’as Luengas Propias d’Aragón, l’organo administrativo que ferá a coordinación d’a política lingüistica.

O ESPIELLO

5


Noticias d’Aragón Chornadas “Amplificando o silencio” de Magofermín Os diyas 16 a o 18 de setiembre se celebroron en a Ribera de l’Ebro de Zaragoza unas chornadas de cultura libre an se podioron conoixer atras trazas de cultura mas alternativas. O chueves 16 se fació una charrada taller sobre a cultura libre en a qual os aragoneses Magofermín, organizadors d´as chornadas, contoron a suya experiencia. O viernes decisiet, quan l´orache lo permitió porque se’n deixó de plever, prenció o primer concierto d´o cabo de semana, an que tanyoron Big Head Down, Hinmura, Los Draps y Mallacan, que facioron veyer que tamién se puede fer mosica en luengas como l´aragonés u o catalán. Ta rematar o sabado deciueito bi habió actividatz tot lo diya, chuegos ta ninos, brenda.. Y a las siet d´a tardi se fació una trobada de colectivos socials an que participó nogara metendo o suyo puesto con material. Dimpuesas, de nueitz, en o scenario i tanyoron Txirigol, Gen, Rebel Spell, Ox Scapura y Picore. Asinas rematoron unas chornadas que amostroron cómo a cultura libre ye posible. Zaragoza contina creixendo La capital d’Aragón conta ya con mes de 700.000 habitants. Concretament, y seguntes sinyala lo padrón municipal d’o trenta de setiembre d’estianyo, 701.090 personas viven a Zaragoza, con o que la población d’a ciudat ha augmentau en bellas cinquanta mil personas en es zaguers cinco anyos. D’atra man, l’ha caliu deciueito anyos pa ganar 100.000 personas, ya que fue en 1992 quan se arribó a los 600.000 vecins. Pro que iste incremento ye estau debiu mes que mes a los inmigrants, que suposan ya lo 15,6% d’a población total. Si la nuestra capital siempre ye estada la ciudat mes gran d’Aragón, y en es zaguers tiempos ya veniba tenendo la metat d’a población d’o país, agora ya supera clarament ixe cinquanta per ciento d’o total. Con tot y ixo, Zaragoza encara ye luent d’o millon d’habitants con o que soneya lo suyo alcalde. Un desaloix, unatra okupación. O movimiento okupa zaragozano ye fendo actividatz a rieda en os zaguers meses. Dimpués d’estar desaloixaus de Rasmia y El adoquín, naixió La Vieja Escuela, en a escuela

O ESPIELLO

Lestonnac, vueda dende fa anyos, y que os okupas plenoron d’actividatz ta’l vico, ta toda a ciudat y ta qui querese amanarse-ie. Antis d’as fiestas d’o Pilar ya preboron de desaloixar-los no podendo fer-lo en no tener a orden chudicial. Manimenos, chusto o luns de dimpués de fiestas sí que lo consiguioron, entre as protestas de buena cosa de chent, mas que mas, d’os vecins d’o vico. Mancaba pocos diyas ta celebrar-ie o Hackmeeting (una reunión de hackers y activistas informaticos). O diya d’antis que prencipiase, l’antiga garchola de Torrero estió okupada, plenando un antigo y vuedo espacio de vida y actividatz ta tot lo mundo. En escribir istas ringleras, l’antiga garchola contina okupada y o Hackmeeting se i ha conseguiu fer.

Huelga cheneral Dimpués d´a reforma laboral que se fació en chunio a on muitos treballadors veyeban tallaus os suyos dreitos, o diya 29 de setiembre bi habió una huelga cheneral. En Aragón, seguntes os sindicatos, o seguimiento d´a huelga estió d´un 70% y seguntes a patronal d´un 11%. A chornada transcurrió sin garra incident grieu. D´atra man, encara que en os comercios d´as ciudatz no se notó guaire a huelga, cal dir que en a fabrica d´a General Motors de Figueruelas a huelga estió seguida por o 100% d´os treballadors. Tot lo diya bi habió piquetes feitos por os sindicatos y treballadors y de tardes os diferents sindicatos convocoron manifetacions en protesta d´a reforma laboral y d´a dificil situación economica que somos esnavesando. Actualidat politica: Presupuestos Chenerals de l’Estau y cambios en as institucions L’actualidat politica de l’agüerro ha veniu marcada por a presentación d’os Presupuestos Chenerals de l’Estau que, en o que nos pertoca, se traducen en una baixada de mas d’un 44% d’as inversions en Aragón, por un 29% de baixada meya en a resta de comunidatz autonomas (ye a tercer anyada consecutiva con baixada en as inversions de l’Estau en Aragón). Istos presupuestos tampoco no han estau negociaus con o Gubierno d’Aragón, tal como estableix o Estatuto d’Autonomía d’Aragón, o que ha levantau as protestas de bells partius aragoneses. Unatra fita informativa d’ista agorrada son estaus os cambios en o Gubierno d’Aragón. Eva Almunia, candidata 6


Noticias d’Aragón d’o PSOE ta succeder a Marcelino Iglesias, ha dentrau en o Gubierno d’Aragón como Consellera de Presidencia (ya i yera estada Consellera d’Educación fa qualques anyos), deixando o suyo cargo de Secretaria d’Estau d’Educación. Isto le servirá de seguras ta ganar visibilidat en Aragón, mas que mas quan o President, que ye estau nombrau Secretario d’Organización d’o PSOE a resultas d’una crisi de gubierno en o executivo espanyol, va a estar-ne “a tiempo parcial” en istos nueu meses que queda dica as esleccions. Como rematadera, o 29 d’octobre sabiemos que l’alcalde de Teruel, Miguel Ferrer, deixaba o Partiu Aragonés en chunto con bella quarantena de cargos publicos d’a provincia. A lo zarrar d’ista edición no se conoix cómo s’apanyará o embolic. Tot pareix indicar que deixará l’Alcaldía voluntariament, pero no se’n deixará d’estar concellero, ni tampoco deputau en as Cortz d’Aragón a on habrá de fer parte d’o Grupo Mixto. Unatra incognita ye saber quí será o venient Churau Gran de Teruel. Tanto PSOE como PAR han manifestau que no i presentarán candidatos, conque ye posible que o cargo torne ta o Partiu Popular, como partiu mas votau en as zagueras eslecions. Muere José Antonio Labordeta El pasau 19 d´octubre moriba José Antonio Labordeta quan teniba 75 ans. Politico, escritor, cantautor… pero per encima de tot yera un aragonés que portaba en el suyo morral intelichencia, sensibilidat y coherencia y que conoixeba el esmo d´ista terra. Per aixó va anar ta Madrid y va defender las suyas ideas y el suyo Aragón coma diputau per CHA. Tamé va escriure llibres coma Un beduino en las Cortes u Regular, gracias a dios. Amás-amás, se le va conceder premios y reconoiximientos coma la Gran Cruz de la Orden Civil Alfonso X El Sabio. Yera una mort que se sabeba prou, pero que la chent no se’l va creyer hasta que el van vere a la Alchafería. Totz els aragoneses vem portar el luto per el agüelo. Totz vem plorar y astí, a la Alchafería, vem cllamar que el verdadero himno d´Aragón yera “Canto a la libertad”. Per aixó se va constituir una Comisión promotora de la iniciativa lechislativa popular ta l’adopción d’el “Canto a la libertad” como himno oficial d´Aragón que ye formada per istas asociacions: Rolde Estudios Aragoneses, Instituto Aragonés de Antropología, Acción Pública para la Defensa del Patrimonio Aragonés (APUDEPA), PROCURA. Profesionales de la Cultura en Aragón, Asociación Cultural Aljez, Fundación Trazar, Asociación Amparo Poch, Asociación Cultural Viella Nueit, Asociación Cultural L´Albada, Asociació Cultural del Matarranya.

Ara cal esperar si ista iniciativa se fa realidat. www. cantoalalibertad.org

CANTO A LA LIBERTAD CANTO A LA LIBERTAT CANT A LA LLIBERTAT Habrá un día en que todos / I habrá un día en que totz / Hi haurà un dia en que tots al levantar la vista / en levantar la vista / a l’aixecar la vista veremos una tierra / veremos una tierra / podrem veure una terra que ponga libertad. / a on meta libertat. / on digui llibertat. Hermano, aquí mi mano, / Chermán, aquí a mía man, / Germà, la meua mà, será tuya mi frente, / será tuya a mía frent, / també teu el meu front y tu gesto de siempre / y o cutiano cenyo tuyo / i aquell teu gest de sempre caerá sin levantar / cairá sin levantar / caurà sense aixecar huracanes de miedo / uns huracans de miedo / els huracans de por ante la libertad. / debant d’a libertat. / davant la llibertat. Haremos el camino / Feremos lo camino / Farem camí plegats, en un mismo trazado, / per la mesma endrecera, / cap a un mateix destí uniendo nuestros hombros / unindo os nuestros uembros / unint les nostres forces para así levantar / ta asinas levantar / per a poder aixecar a aquellos que cayeron / a totz los que cayoron / a tots els que van caure gritando libertad. / chilando libertat. / cridant-ne llibertat. Habrá un día en que todos… / I habrá un día en que totz… / Hi haurà un día en que tots… Sonarán las campanas / Bandiarán as campanas / I sonaran campanes desde los campanarios / dende los campanals / de tots els campanars y los campos desiertos / y n’os campos desiertos / i els nostres camps deserts volverán a granar / tornarán a cabezar / tornaran a granar unas espigas altas / unas espigas altas / unes espigues altes dispuestas para el pan. / ya prestas ta lo pan. / madures per fer el pa. Para un pan que en los siglos / Ta un pan que per los sieglos / El pa que en un passat nunca fue repartido / nunca no s’ha troixau / mai va ser repartit entre todos aquellos / entre totz aquells / a aquells hòmens i dones que hicieron lo posible / que facioron o posible / que feren quan pogueren por empujar la Historia / per empentar la Historia / per a empènyer l’Historia hacia la libertad. / enta la libertat./ cap a la llibertat. Habrá un día en que todos… / I habrá un día en que totz… / Hi haurà un dia en que tots… También será posible / Tamién será posible / També hi sembla possible que esa hermosa mañana / que ixe poliu maitino / que aquell matí tan bell ni tú, ni yo, ni el otro / ni tu, ni yo, nian l’atro / ni tu, ni jo, ni l’altre la lleguemos a ver; / no’l pleguemos a vier; / a veure arribarem; pero habrá que empujarla / pero caldrá empentar-lo / espentejar-lo hauríem para que pueda ser. / ta que pueda ser. / per a que pugui ser. Que sea como un viento / Que sía como un aire / Que sigui com un vent que arranque los matojos / que arrinque los matullos / Que sigui com un vent surgiendo la verdad, / surtindo la verdat, / alçant-se la veritat, y limpie los caminos / y escosque los caminos / i esborri dels camins de siglos de destrozos / de sieglos de desferras / els segles de destrosses contra la libertad. / contra la libertat. / contra la llibertat. al levantar la vista / en levantar a vista / a l’aixecar la vista veremos una tierra / veremos una tierra / podrem veure una terra que ponga libertad. / a on meta libertat. / on digui llibertat. José Antonio Labordeta (Versión aragonesa: Nogará Traducción enta’l catalán d’Aragón: Mari-Carmen Díaz i José Miguel Gràcia)

O ESPIELLO

7


Reportache

A PSICOLOCHÍA D'O COLECCIONISTA Roberto Gracia

Talment

tot prencipió quan dende muit chicorrón gosaba pasiarme chunto a mis pais os domingos de maitins por a Plaza San Francisco de Zaragoza, mas que mas por l’afición d’o mio chirmán por o mundo d’a numismatica, y como gosa pasar a sobén en istos casos totz os chirmans chicotz preban de remedar tot lo que fan os suyos chirmans mayors. Pero lo cierto ye que dende ixas envueltas, y ya fa mas de 20 anyadas, l´intrés por tot lo relacionau con o coleccionismo no ha aturau de creixer, asinas como as numerosas coleccions que me fan goi (filatelia, notafilia, numismatica...), obchectos de toda mena han continau fendo parti d´a mia vida y quí sabe si han iu marcando os mios rasgos, a mia personalidat, y a la finitiva a mia traza de veyer o mundo.

O ESPIELLO

Nunca no he deixau en istos anyos de preguntarme por as motivacions que levan a una persona a fer toda una serie de coleccions de qualsiquier mena d´obchectos d’o mas variau, a cosirar d´una traza quasi sagrada istos biens, fer truca, vender u mercar istas chicorronas alfayas, que ta bellas personas no deixarán d’estar zarrios sin denguna valura y ta atros pueden plegar a tener una valura inimachinable. ¿Quáls pueden estar as razons que levoron a o ser humano a coleccionar istas cosas que creyó que yeran curiosas u utils ta bell obchectivo? Una d’as explanicaduras mas comuns se troba en que l’adquisición d’un obchecto de colección obedeix a una estratechia financiera de “contornadura d´a inversión” en bellas enchaquias acompanyada d´una cierta almiración por l’obchecto, de seguras que en muitos casos será asinas, encara que no deixa de resultar un poquet simple ta analisar iste curioso hobby que leva a coleccionar obchectos de toda mena y de qualsiquier pre. 8


Reportache

Sigmund Freud, creyador d’o psicoanalís, coleccionaba esculturas chiquetas ta o suyo prochecto y as suyas reflexions, y d’ista traza reflectarlas en as suyas obras. Seguntes ell, os suyos obchectos de colección serviban ta “concretar as mias ideyas volatils y preservar-las d’a desaparición”. Un coleccionista mira de trobar valors, en iste mundo pleno de productos estandardizaus que se fan servir y s’avientan, bi ha tot un mercau d’obchectos, en o qual istos revisten una valura d’emplego y unatra de cambio. D’una man, hue un coleccionista creba con o sistema utilitarista existent en a nuestra sociedat, y troba alfayas en o chicot, preciosidatz en o xublidau y biens en o refusau. D’atra man, se puet veyer a valura d´un obchecto d’alcuerdo a la cantidat de fuerza de treballo emplegau ta fer-lo u por atro costau puetz veyer a valura quasi infinita a os uellos d’un coleccionista (pleno de deseyo, romanticismo, fetichismo, mesmo d’una pulsión erotica y estetica). A la finitiva, veyer l’obchecto con uellos de coleccionista ye veyer-se u identificar-se un poquet con ell. A lo millor a deducción que subchace sía “no quiero estar obchecto de consumo”, consumo d’un unico uso, y sí estar unatra cosa, un ser humano con un parlache, unas parolas, unas accions que deixan sinyals y trazas en ixe camín que se

gosa fer en a vida como persona, que construyen realment a identidat d’una persona. Con uellos de coleccionista se disfruta d’ixos obchectos, d’a suya ulor y d’o suyo tacto, se sienten ixos rastros d’o paso d’o tiempo que te adugan a unatro puesto por un inte, d’un tiempo que ya ye historia pero d’una u atra traza encara contina vivo. Dende a uellada malinconica d’o coleccionista, a vida ye millor si no ye vista nomás en a vesant d’a utilidad, puet estar que sía una traza de protesta u rebelión contra o mundo an que vivimos. Talment, o coleccionismo nos permite por meyo d’os obchectos de construyir o nuestro propio ser.

O ESPIELLO

9


Reportache

L'ARAGONÉS Y AS NUEVAS INICIATIVAS INTERPRESARIALS Dabi Lahiguera y Juan Pablo Martínez

E n z a g u e r í a s d ’ o s i e g l o X V, l ’ a r a g o n é s , fuera de rarizas excepcions , deixa d’escribir-se con fins oficials, y pod r i a n o s p e n s a r q u e n o s e r í a g u a i re d i f e re n t e n l ’ a m b i t o c o m e rc i a l . O re n o m b r a m i e n t o d ’ o s g re m i o s d ’ A r a g ó n ta fin d’o sieglo XVI ye a zaguer fita que vincula l’aragonés con l’actividat economica que no siga de subsistenc i a . E s c o m e n z a u o m o v i m i e n t o d e re cuperación de l’aragonés, dende as anyadas 70, as actividatz economicas que feban servir l’aragonés como vehíclo de comunicación se limitaban, p o r u n re g u l a r , a l ’ a m b i t o a s o c i a t i v o , emparadas con as subvencions publi c a s . M a n i m e n o s , a m a d u re z d e d i t o m o v i m i e n t o y a re c h e n e r a c i ó n d ’ u n a comunidat aragonesfablant moderna ha feito posible de contar con inic i a t i v a s i n t e r p re s a r i a l s , p r i v a d a s , q u e tienen a la luenga como un elemento d i f e re n c i a d o r y a l a z e t a l d ’ a s u y a a c t i vidat. Belunas d’estas son Ara Cultur a l , d e d i s e n y o g r a f i c o , A f l a m a , c re p e r í a , y Tro b a l l a , d e t r a d u c c i ó n . N o s t ro b a m o s f e n d o - n o s u n a f r i t z - c o l a c o n t re s re p re s e n t a n t s d ’ e s t a s n u e v a s i n t e r p re s a s e n a r a g o n é s : S i l v i a C e b o l l a , C h o rc h e R o m a n c e , C h u s é B o l e a .

O ESPIELLO

10


Reportache

Bueno, ta prencipiar tos querebanos fer bellas preguntas chenerals ta que cadagún nos contetz cómo ye a vuestra experiencia. ¿Qué importancia y papel tien l’aragonés en o vuestro negocio y qué aporta d’innovador y productivo a o suyo desembolic economico? Ara Cultural: Dende l’escomencipie de Ara Cultural nos planteyemos que, anque yera esclater que sería una interpresa de disenyo y impresión, per dezaga de tot caleba que estase present una napa ideolochica surtita d’a esfensa d’a cultura y d’a luenga aragonesa. Iste argumento no yera nuevo en dembas como la editorial, pero sí que’n yera en o disenyo grafico. Prou que iste posicionamiento portiaba dos conseqüencias, la una positiva y l’atra no pas tanto. Como positivo, hemos comprobato que l’aragonés tiene o suyo mercato y nuevas posibilidatz comercials y turisticas quasi virchens. Ye de dificil ubrir ixe mercato, pero ye posible de fer-lo. D’atra man, tamién cal reconoixer que no a tota la chent le cuaca la esfensa de l’aragonés, u mesmo son en contra, per o que, bella vegada, se convierte en un entrepuz real en dembas profesionals. A Flama: L’aragonés en o nuestro negocio ye un sinyal d’identidat. No nomás lo femos servir en o nombre d’a crepería sino que, antimás, lo emplegamos en as cartas y ufrimos a posibilidat d’atender a la chent en aragonés porque totz os socios-treballadors conoixemos a luenga. Tamién tenemos un punto de bookcrossing con libros en aragonés y en as paretz d’o local bi ha una ripa de cartels, pegallos y refrans en ista luenga. Tot isto creigo que ye innovador en un negocio

d’ista mena y puede estar un reclamo ta totz aquells que les fa goyo l’aragonés, lo conoixen u les truca l’atención. D’atra man tamién fa visible ista realidat lingüistica a totz os que se i amanan. Troballa: Tien tota la importancia. Creigo que o desembolic d’a luenga vendrá tamién por o suyo desembolic productivo. Creigo (y aspero) que bi haiga interpresas que quieran fer cosas en aragonés y no puedan u no saban y que tiengan a posibilidat d’emplegar atras interpresas ta fer-lo: será rico y millor ta totz. Normalizar l’emplego d’a luenga será fruito, como siempre, d’a sociedat civil. ¿Que reacción ye tenendo en aragonesofablants, nuevos y viellos, y en a resta de a sociedat aragonesa? Ara Cultural: A nuestra experiencia con qui charra u conoixe l’aragonés, per camín materno u aprendito posteriorment, ye prou buena. Qui ha aprendito a luenga en escuelas u de belatra traza tiene, en cheneral, y en mayor u menor mida, un component militant, lo que fa que reculla con goi as nuevas iniciativas que favoreixen a l’aragonés. Mientres, os clamatos fablants patrimonials tamién veyen con buenos uellos istas nuevas anvistas d’ixo que ells aprendioron de crietz pero que no han puesto sintir con argüello dica viellos. Nusatros hemos vivito muitos eixemplos de cómo a ista chent gran le cuaca que os chovens (u no pas tan chovens) faigan reviscolar a luenga. Mesmo dende l’inte d’ubrir a botiga en Samianigo, a muller ama d’o local nos recentaba como ella charró aragonés de cutio mientres muitos anyos en o suyo lugar.

O ESPIELLO

11


Reportache

A Flama: A verdat que a reacción que ye amostrando a chent ye muit buena, millor que no pensabanos, porque en Aragón siempre i ha habiu muita chent con prechudicios lingüisticos, pero por agora no hemos teniu garra problema y a chent s’amuestra prou receptiva. Os aragonesofablants se fan contentos de trobar un puesto an que se faiga servir l’aragonés de cutio y a resta d’a sociedat lo gosa trobar curioso u intresant. Troballa: A reaccion ye feble, por l’inte, porque os aragonesofablants somos poquetz, pero creigo que cal fer trangos, y creyar ista mena d’interpresas ye un d’ellos. Yo creigo que a monico se’n creyará mas y o rete de posibilidatz s’ubrirá. ¿Qué dificultatz sotz tenendo y qué facilidatz? Ara Cultural: As dificultatz suposo que serán as mesmas de qualsiquier interpresa, mas que mas pa las nuevas como nusatros, en istos tiempos de deriva economica. Os suposaus refirmes pa autonomos y interpresas chicotas garra vegada son como prometen, y se fa especialment duro ubrir-se a nuevos clients. De vez, o feito d’ufrir alternativas diferents a lo que se gosa fer de cutiano en as nuestras arias de treballo sí que nos ha amostrato que, anque muitas vegadas a situación economica no deixa a la chent aventurar-se a nuevas inversions publicitarias u culturals, sí que veyemos que as ideyas les fan goi y, u bien optan per logar treballos de grandaria mes chicota, u bien, nos ubren as puertas bataleras esperando atro inte conchuntural millor. A Flama: A fe a fe que prencipiar un negocio u prochecto dende zero siempre ye duro, asinas que as dificultatz que hemos iu tenendo han estau as propias de totz os que prencipian con una interpresa d’ista mena, fer una ripa de papels y tramites administrativos, ubrirse mercau fendo-se veyer y asinas-asinas. Y como facilidatz, en primeras, treballar con ilusión porque veyemos que, antiparte d’a nuestra satisfacción por treballar en una interpresa cooperativa que ha feito posible creyar o nuestro propio autoemplego, ye una traza sobrebuena d’espardir una miqueta ista chicota y polida luenga que ye l’aragonés. Por ixo tamien hemos recibiu muito refirme de chent que luita por l’aragonés que creye que un puesto asinas puede fer que a chent conoixca una mica mas l’aragonés, y isto nos fa muitismo goyo y fer-nos-ie mas encara. Troballa: Dificultatz, a-saber-las. Dende o propio proceso de creación d’a interpresa, común a totz os interprendedors, dica a incomprensión de bella parti d’a sociedat. Facilidatz as que mos mete fer as cosas en que creyemos, como creyemos y en a luenga en que queremos.

O ESPIELLO

En o caso de Troballa, en estar un treballo mas virtual, no tenemos dificultatz de gastos u diners malfurriatos, pero ye embolicau de tirar entabant un prochecto alazetau en una luenga minorizata. Y agora, de traza mas concreta, me fería goyo de parlar d´as peculiaridatz que ofreix l´aragonés en cada interpresa, por eixemplo: ¿Quan una persona d’a carrera entra en A Flama y vei tot en aragonés, qué fa? Pues a chent que no ye familiarizada con a luenga en primeras se mete a leyer os refrans que tenemos penchaus en a paret y gosan preguntar “¿y esto que está en fabla?” y dimpués nos prencipian a preguntar por o significau d’as parolas y siempre troban semellanzas con parolas que dicen sus pais u sus lolos. En cheneral les fa curiosidat y les fa planteyar-se u pensar o tema lingüistico d’Aragón y creigo que isto ye muit bueno ta prestichiar a luenga, espardir-la mas y prener consciencia d’a suya situación.

12


Reportache

Chusé, podrías contar-nos una mica cómo puede atrayer o feito de l’aragonés a achustar un servicio con Ara Cultural? En cheneral, ufrimos a experiencia de muitas anyadas desembolicando o nuestro treballo y, amás-amás, a un pre prou achustato. Pero, fueras d’isto, ixa diferencia que suposa o conoiximiento fundo d’a nuestra cultura y d’a nuestra luenga, y a suya aplicación en o nuestro treballo, ye alazetal pa consiguir que a imachen que construigamos pa o nuestro client siga diferent y, sobre tot, verdaderament enreligata con o territorio a on ye establito o suyo negocio. Per qué emplegar simbolochía yanqui u celta pa disenyar un cartel u bell folleto en l’Alto Galligo quan tenemos una ripa de simbolos pirinencos propios? Iste ye un eixemplo simple pero real de quál ye a nuestra linia de treballo. A la fin, y comercialment charrando, lo que truca l’atención, ye perén a diferencia. Y continando con Troballa, qué demandas de traducción son as mas normals en Troballa?, bi habrá fin ta la famosa frase “podrías decir-me cómo se diz en aragones esto”, “podrías traducirme-lo si tiens tiempo”? Por l’inte hemos feito traduccions de webs u mesmo de formularios internos de bellas interpresas u asociacions. Ye o mas rapedo. En estar una interpresa no gosamos fer (y no’n hemos feito) traduccions si “tenemos tiempo”. O servicio tien un pre, pero ixo mismo li da un toque de profesionalidat que la chent s’estima mas. Silvia, nos podrías charrar sobre qué repercusión en o movimiento social d’a Madalena ha teniu o vuestro prochecto? A Madalena ye un puesto a on bi ha muita vitalidat d’os movimientos socials y a Flama ye un puesto ubierto ta que a chent d’o vico meta os cartels d’as suyas actividatz u reivindicacions socials. Antimás, tamién hemos participau en a semana cultural d’a Madalena que se fa totz es anyos fendo bella actividat como a lectura de relatos en aragonés.

O ESPIELLO

Dende l´anvista d´Ara Cultural, qué posibilidatz existe ta l’apertura d’a bibliografía en aragonés ta la sociedat cheneral?, por qué no en Zaragoza, encara que siga en o futuro? As editorials historicas en o mundo de l’aragonés —Gara d’edizions y Xordica— han feito y continan fendo una sobrebuena faina en iste aspecto. Nusatros lo que querébanos adhibir editorialment yera estendillar l’aragonés enta argumentos literarios actuals que encara no hesen estato tractatos, como gosó estar a publicación de Luengas enreligatas. Respective a la posibilidat d’establir-nos en Zaragoza, ixe yera uno d’os nuestros mils de prochectos posibles, anque ye verdat que, per agora, o nuestro espacio natural ye o Pirineu. Pero, en l’esdevenider, podría estar una ideya factible. 13


Reportache

Ta rematar: Chorche, as visitas guiadas en aragonés, qué futuro tienen? Por l’inte, poquet. De feito, nomas hemos feito visitas en catalan, pero me pienso que con una mica mas de treballo por parti nuestra, rematarán venindo. Ta chent intresata en a luenga, chent que la charra y que nunca no ha estato en Zaragoza u que quiere tener atra anvista, escuelas u asociacions, puede estar una alternativa intresant.

En a charrada con istos tres chovens interprendedors hemos puesto comprebar cómo ye posible hue d’enchegar prochectos interpresarials a on l’aragonés chuga un papel important. En totz tres casos, reconoixen as dificultatz comuns en o tocant a lo proceso de creyación d’una nueva interpresa, asinas como beluna mas debida a la necesidat de trobar o puesto en o mercau, pero totz tres

O ESPIELLO

son satisfeitos con a reacción d’o suyo arredol, en cheneral, y d’a sociedat aragonesofona en particular. Tamién podemos veyer cómo a presencia de l’aragonés en istos tres prochectos ye fruito d’a militancia cultural previa d’os suyos empentadors. Iste ye un primer trango ta creyar un mercau arredol d’a luenga que, encara que chicot, sía fidel y comprometiu. Un sinyal de normalidat será quan veigamos que atras interpresas s’amanan enta iste mercau, no pas por militancia, sino por o suyo interés económico. Dende aquí felicitamos a os empentadors d’Ara Cultural, A Flama y Troballa, deseyando l’exito d’istas iniciativas, y que sían a simient ta que’n naixcan muitas atras an que l’aragonés tienga un puesto important.

14


BURNING MAN

Mario Sanz

Tot

pasando debant d’o trailer por a carretera, o paisache s’asemella a la estepa monegrina. Fa muitas millas ya que hemos deixau dezaga Washington, Oregon y California ta adintrar-nos en Nevada. O nuestro destino ye o festival de Burning Man. Sixanta mil personas s’arroclan anyada par d’atra en o desierto de Nevada y bi construyen mientres diez diyas una ciudat do antes no bi heba ni zarrapita ni pon, només arena blanca y un horizont infinito. As pocas hierbotas y os cantals desapareixen y a carretera ye trasquida por o desierto. Prencipia una tronada d’arena bestial. Preta a plever. Os mios companyers dicen que nunca no han visto cosa igual por istas latitutz. L’augua y l’arena fan un ausín pegalloso que embolica a tot meter o nuestro vehíclo. Tasament podemos avanzar y nos son de mal alufrar as luces de l’auto de debant. Pasada una hora la tronada s’atura. Descubrimos que somos en una ringlera de cambions que quieren O ESPIELLO

dentrar en o recinto d’o festival. A monico enantamos y prencipian a rodiar-nos personas vestidas con os disbraces mas increyibles: Mad Max, Drag Queens, conellos chigants, chent con chancas, vomecadors de fuego, lolos en tutu… En a dentrada, nos i recibe un viello de barba grisa, posau debant d’una gran campana con una clau anglesa en una man y una redoma de whisky en l’atra. Le damos as nuestras dentradas y le comentamos que ye a primera vegada que i somos venius. O viello prencipia a chilar: “Son virchens!” Totz es que lo sienten se i amanan y nos abracan decindo: “Bienveniu ta casa tuya”. O viello m’estrega o cuerpo con arena en una mena de ritual y m’ofreix a clau anglesa. Truco con rasmia a campana. Una mesacha espullada de tot m’abraca y me diz: “You are not virgin anymore”. No bi ha soque dos regles que richen Burning Man: los arredols naturals han a quedar igual como yeran antes d’o festival y os diners son vedaus. Nomás se pueden conseguir as cosas meyant truca u gracias a la buena voluntat d’os tuyos vecins.

15


Reportache

Apatraciamos o nuestro campamento a on que nos han asignau y a l’arredol nuestro a ciudat prencipia a levantarse a escape. As esculturas d’acero espuntan salvaches en o preto d’o desierto. En o bell meyo de tot, l’Hombre. Un tarabidau antropomorfico de fusta de qualques cinquanta metros y que se cremará o zaguer diya. Encetamos a truca con os vecins. Ofrimos daiquiris y margaritas y nos obsequian con esfregas y una sesion de sauna. Plegan de construyir una sauna solar en a carrera d’alto. A bicicleta ye o meyo de transporte d’o festival en estar pro grans as distancias. Bi ha 10 kilometros de barra a barra. Només con un permiso especial se pueden adugar vehíclos a motor, pero ixo no significa que no se puedan viyer os mas increyibles artularios. Fendo una gambadeta con a bici me trobo con un auto forrau de felpa que miula, una autobus tornau en una chigant toca-manetas, androides, barcos piratas, bars motorizaus que regalan biera, aranyas metalicas de quatre metros, robots d’a guerra d’as galaxias, alfombras voladeras y bicicletas tunning a patacs. Se fa de nueitz y tot se i torna encara mas machico. Tot lo mundo va disbrazau y totz te saludan con goyo; a la finitiva, yes en casa tuya. A musica en qualsiquier cabo y o rebulicio cheneral tornan o puesto en un circo granizo. As estrelas implen o ciel. A fredor ye firme, pero

O ESPIELLO

16


Reportache

charadas de fuego esnavesan a foscor y calientan l’ambient. A-saber-los vehíclos portan lanzaflamas y ruixian fuego por tot arreu. Bi ha zambra en cada centrimetro d’o desierto y cada colla mira que a suya borina siga la mas fura. Alcol y drogas de toda mena se mezlan con rufiertas sobre sexo, arte, arquitectura u a situacion politica global. Manimenos la fredor, tot enantando a nueit muita chent s’espulla y prencipia a bailar con deleria. Estoi que a Black Rock City nunca no duerme. Per diez diyas os estau-unidenses se desinhiben, ixublidan os suyos prechudicios y a suya hipocresía habitual y se dedican simplament a deixar-se levar y a pasar-lo bien. A fuga d’ista orchía ye o zaguer domingo, quan l’Hombre y o Templo son cremaus y tot lo mundo arrulla enta o fuego los suyos miedos y as suyas pantasmas en un extasi colectivo.

O ESPIELLO

Per cierto, un cherman chicot d’o festival se fa no tant luent. Estió eslucernant descubrir una chincheta sobre Aragon (a unica en toda la peninsula) en o mapa d’o mundo d’a oficina d’os organizadors d’o festival. Estió muit agradable de saber que muitas personas que astí treballaban levan cinco anyadas venindo ta Os Monegros, fendo un poder por espardir iste festival por a nuestra tierra. De conchunta con ells viacha chent de toda Europa, America y mesmo Oceanía. As diferencias entre totz dos festivals son as midas (estianyo s’arrocloron cincientas personas en o Burning Man de Os Monegros) y que aquí ye prohibiu de fer fuego por o risque d’incendios. A resta, lo esprito burner, se mantiene intacto, en Nevada u en Castillon de Monegros.

17


Charrando con...

Santiago Paricio Autor de Fillos d´as luengas: Misión multilingüismo P re m i o A r n a l C a v e ro 2 0 0 9 S a n t i a g o J o rg e Pa r i c i o M a r t í n ( Z a r a g o z a , 19 8 5 ) y e l i n g ü i s t a y e s c r i t o r a r a g o n é s . Licenciau en Filolochía Hispanica por a Universidat de Zaragoza y estudiant de F i l o l o c h í a C a t a l a n a p o r a U n i v e r s i t a t O b e r t a d e C a t a l u n y a . A c t u a l m e n t , y e p ro f e s o r d e s e c u n d a r i a d e L e n g u a c a s t e l l a n a y L i t e r a t u r a y y e m i e m b ro y m a y e s t ro d'aragonés en l'Asociación Cultural Nogará-Religada.

Silvia Cebolla

H a g a n a u p o r t re s v e g a d a s o C o n c u r s o d e c o p l a s a r a g o n e s a s e n a r a g o n é s o rg a n i z a u p o r o C o n c e l l o d e Z a r a g o z a . Ta m i é n h a g a n a u o p re s t i c h i o s o p re m i o A r n a l C a v e ro c o n a s u y a o b r a " F i l l o s d ' a s l u e n g a s . M i s i ó n M u l t i l i n g ü i s m o " . A m é s , y e c o a u t o r d ' u n l i b re t d e c u e n t o s t a n i n o s : O re i n o d e l ' a u g u a . Q u a n t o a o s u y o t re b a l l o e n l i n g ü i s t i c a , h a f e i t o i n v e s t i g a c i o n s s o b re l ' a r a g o n é s ribagorzano, l'aragonés chistabín y l'aragonés meyeval de Zaragoza. Asinas, ye autor y coautor d’una vintena d’articlos de lingüistica y literatura, con o tema principal de l'aragonés, o multilingüismo y as nuevas tecnolochías. O ESPIELLO

18


Entrevista

En 2009, con vintiquatre anyos, has ganau o premio Arnal Cavero con a novela Fillos d´as luengas: Misión multilingüismo. ¿Qué suposa ta tu ganar l´Arnal Cavero estando tan choven? Porque remeremos que yes l’autor mas choven que ha ganau iste premio. Bueno, Silvia, muito respecto y agradeiximiento. Respecto porque ye un premio literario muit important en l’aragonés, talment o mas reconoixiu, que suposa un empentón clau en a carrera d’un aficionau a narrar historias; y agradeiximiento a toda a chent que m’ha amostrau o que sé. Como dicié en a presentación, a la familia y os amigos, pero también, y especialment, a qui continan charrando aragonés y l’han compartiu con yo, a os mayestros que he teniu: chent de Nogará, de Ligallo, d’o Consello, de l’Academia, y tamién a os companyers con qui he compartiu tiempo y esfuerzos aprendendo: companyers de clase, d’asociación u d’investigacions. Con totz. O segundo que suposa ganar o premio tan choven ye, sin dubda, a constatación de que cal animar a toda a chent que sepa aragonés y tienga historias a contar a que lo faigan. Ye una pena que premios tan importants tasament tiengan escritors que los apoyen. D’altra man, y isto considero que ye bien important, que un premio asinas le’n den a un escritor choven ye una buena noticia en l’aragonés, como en qualsiquier luenga minoritaria. Que os chovens vaigan fendo camín en a narrativa aragonesa y que nuevas tongadas d’escritors impriman obras con nuevas tematicas, nombres, modelos de luenga, y renovadas ilusions ye un sintoma de salut en luengas con ista chicota producción. En iste sentiu, cal que a chovenalla s’embreque en a literatura en aragonés, tanto como lectors como escritors, y o mío caso habría de suposar un eixemplo mas de que isto ye posible. Santi, cal decir que con iste premio no nomás bi ha un premio economico, antimás d´ixo o Gubierno d´Aragón fa una tirada de mil eixemplars d´a novela ganadera. Con tot y con ixo, muitas vegadas o libro ye de mal trobar en as librerías. ¿Creyes que iste premio cumple con a suya función u encara habría de tener una mica mas de prestichio? ¿Creyes que ye prou conoixiu por o publico en cheneral? Istas preguntas tamién me las feba yo quan no podeba trobar os libros d’os anteriors ganadors, como me pasó con o caso d’os libros de Rubén Ramos. Dende fuera

veyemos que se publica un libro premiau, que le dan os diners a o ganador, pero que pareix como si, dimpués de l’acto de presentación, tot s’esvafase. A respuesta ye mas complicada que no se piensa. A inversión que se fa dende o Gubierno en o libro ye important, no nomás en a dotación ta l’autor, sino tamién en a publicación. A edición ye una aventura, o treballo d’o Centro del Libro de Aragón ye gran, no ye una edición tradicional. A distribución ye pan d’altro furno, porque si a distribución d’a literatura en castellano ye complicada, fe-te cuenta en aragonés. O mercau d’o libro no se mira si ye una novela en aragonés premiada, o que se mira ye si vende u no en os repalmars d’as librerías. Por ixo, si no se’n vende prou, se torna enta la distribuidera a on s’está en as caixas. Por ixo, respondendo-te, creigo que ye a literatura en aragonés a que habría de tener mas prestichio. Por dos motivos: porque le cal ta sobrevivir, y porque se lo mereix dimpués de tantas anyadas luitando por un foradet en as librerías. Isto viene ligau con a segunda pregunta sobre si ye conoixiu u no en o publico en cheneral. Yo estoi que no. As causas son diversas: ye un premio en una luenga muit minorizada, cosa que ya ye un problema; a distribución, que ya n’hemos charrau; a poca publicidat que le femos os activistas de l’aragonés, y regular que tampoco no s’ha sabiu publicitar bien por parte d’o Gubierno, editors y tamién autors. Sobre iste punto, te digo que por a mia parte ha estau toda una experiencia… O libret no ye nomás escribir-lo. Dimpués te toca d’editarlo, correchir-lo y tornar-lo a correchir, fer as presentacions, espardir-lo por amigos y familiars, y a la fin rematas por no tener fuerzas ta publicitar-lo mas. Desgracidament, a literatura en aragonés ni tiene lectors ni industria ni camins de publicidat. Bueno, pero iste no ye o primer primer libro que has escrito en aragonés, porque en 2007 escribiés chunto con Rocío Montañes O reino de l´augua, editau por O Limaco edicions. Antimás d´ixo, has ganau tres vegadas o concurso de coplas aragonesas en aragonés y yes fendo parte d’atros prochectos de creación. Por ixo agora a inevitable pregunta: ¿Por qué has decidiu d´escribir en aragonés? Por muitas cosas, Silvia. Prencipié escribindo, como muitos estudiants, ta practicar. Asinas, escribiba relatos a on feba servir l’aragonés ta fer-me-ie. Dimpués, con a carrera, as inquietutz creativas creixioron. Nuevas ideas, nuevos prochectos, retos literarios… tamién a constatación

O ESPIELLO

19


Entrevista

d’a importancia que a creación literaria tiene en as luengas minorizadas. Y actualment contino escribindo en aragonés porque me fa goyo, por compromiso y activismo, porque ye una traza mas de fer parte en o proceso de normalización d’a luenga, porque no creigo que pierda guaires lectors potencials que si lo fese en castellano, y porque ye una favor enorme a la luenga aragonesa que naixcan nuevos autors disposaus a amostrar que tamién se puede crear y narrar en aragonés.

porque empacha muitos procesos de normalización. Ista situación ye a normal en una luenga tan esvafada, desprestichiada y con tan poca fuerza demografica como l’aragonés, pero ya ye hora que se cambeye. Por ixo, en referencia a la segunda pregunta, m’encantaría que amaneixese una cheneración d’escritors con prou rasmia como ta chenerar un movimiento adequau d’autors, obras, lectors, editorials… Pero lo trobo complicau. I hai accions que van por iste calz, pero sin guaires refirmes poco se i puede fer. Esperemos que con os retz socials, Internet, l’aragonés en os institutos y mayor publico lector isto pueda reviscolar. A’l talle, como podemos veyer en a tuya trachectoria, antimás d´escribir bell libro, has feito bell articlo d´investigación sobre l´aragonés y as suyas variedatz y en zaguerías has publicau un articlo en a revista Digithum sobre a revitalización de l´aragonés. ¿Te pareix que s´ha investigau prou sobre l´aragonés u creyes que encara queda a rienda d´investigacions a fer? ¿Habrían de meter mas diners os poders publicos ta fer mas investigacions sobre ista luenga? ¿Creyes que bi ha chent capable ta fer ista mena d´investigacions?

Puede estar que premios como iste fomenten que a chent se intrese una mica mas por a literatura en aragonés y s´anime a escribir en ista luenga, en a quala ya bi ha bells escritors consagraus. Pero dende l´anvista de choven escritor, cómo veyes a producción literiaria en aragonés por parte d´os nuevos autors? ¿Creyes que podría surtir una nueva cheneración de chovens escritors en aragonés? Pues a verdat ye que mal. Muit mal. Con toda a fayena que se ye fendo por l’aragonés ye una pena que no i haiga un mayor mercau y mayor numero d’escritors. En iste sentiu, creigo que parte d’a musica aragonesa ha sabiu veyer en l’aragonés una marca mas d’expansión, una identidat, u mesmo novedat y autoreivindicación. Pero no pas a narrativa. Ye una pena que no i haiga nuevos autors en os dialectos mas importants, y que un buen porcentache siamos externos a las zonas a on encara ye viva a luenga,

Uf, fas prous preguntas, y todas de mal responder. Lo faré por partes. En primeras, creigo que l’aragonés ya s’ha estudiau en buen grau. Tenemos muitas grabacions y con poco mas se podría fer, por fin, una gramatica descriptiva en condicions. Con tot y con ixo, i hai aspectos d’a luenga que tasament s’han tocau, y tamién zonas que son zanceras. Por exemplo, de monografías dialectals, en tenemos prous, pero una luenga, y l’aragonés en especial, nunca no ye descrita y explicada completament. Te diría que l’aragonés estió y encara ye un chicot tresoro ta os lingüistas, pero por desgracia un tresoro olvidau que se pierde por momentos. Sobre a qüestión d’a financiación d’as investigacions no sé qué decirte, porque a respuesta fácil ye que sí, pero la trobo complicada, y no pas por a crisi, sino por a voluntat d’as institucions. Por ixo, creigo que s’ha de buscar a traza de sobrevivir sin subvencions. A investigación de l’aragonés dificilment puede mantener-se con diners aragoneses. De feito, actualment puetz veyer que s’ha aturau y nomás prochectos rechionals u mesmo a nivel europeu pueden sobrevivir. A tercera pregunta ye a que resume tot: creigo que i hai chent que puede investigar a luenga. I hai lingüistas, etnografos, historiadors u aficionaus que bien podrían continar esforigando en a luenga, pero a realidat ye que no i hai futuro ni estabilidat laboral. Un estudiant le puede dedicar un tiempo, pero u bien s’está en a Universidat (que sería un altra qüestión) u ha de vivir eternament de becas y subvencions, u mesmo autofinanciar-

O ESPIELLO

20


Entrevista

se, porque no i hai grupos d’investigación, ni institutos de lingüistica, centros especials, catedras, docencia… cosa. No i hai guaires posibilidatz de subsistencia. Y vivir asinas ha de cansar, por muito que les pueda fer goyo a luenga. O tuyo libro ye escrito en a grafía d´o 87 porque quan prencipiés a escribir-lo encara no heba rematau o proceso d´o cambio d´a grafía de l´Academia de l´Aragonés. Cómo veyes ista nueva grafía, creyes que ye un trango enta debant ta prestichiar a luenga? Cómo te pareix que puede afectar a la producción literaria en aragones? Sin dubda, ye un avance increible, no nomás ta prestichiar, sino, si consigue prosperar y fer-se cheneral, como una ferramienta ta os escritors. Dica agora estudiants y activistas yeran embolicaus, porque heban de fer siempre adaptacions graficas dende o castellano enta l’aragonés. Agora l’aragonés tiene una grafia autonoma, y nomás cal aprender-la bien como se fa con qualsiquier altra luenga romanica. A la fin no habremos de decidir entre inscripción, *inscrizión, *iscrizion, *inscriuzión y variants inventadas u no. Asinas que, en iste sentiu, ye un logro. Y por cierto, bien treballau y argumentau por o grupo de personas que l’ha feito, porque nos furneix d’una ferramienta actual, autonoma, prestichiant y en consonancia con a resta de luengas d’o nuestro arredol. Encara que dominas belunas d´as variedatz dialectals de l´aragonés, como o chistabín u o ribagorzano, has trigau d´escribir a tuya novela en un aragonés standard. Por qué preniés ista decisión? Creis que ha millorau o ran de l´aragonés común que se fa servir por los aragonesofablans en os zaguers anyos? S´ha superau a critica de que no siga amanau tot o que caldría a las variedatz dialectals? En zagueras yo tamién m’he preguntau quantas vegadas por qué contino escribindo en iste standard provisional. A verdat ye que no tiengo respuesta. Probablement

sía porque, a la fin, me trobo mas comodo que no en altra variedat, pero tot puede cambiar. Asinas, no nomás he escrito en standard, que tamién en ribagorzano. Soi conscient que no lo foi igual de bien que una persona que fuese materna y tenese a mesma formación que yo, pero miro d’ir millorando contino y encara he de millorar más. Sobre iste tema, para cuenta que tamién escribo en castellano, y no m’importaría que se podesen traducir as obras que foi. Manimenos, por agora sí que tiengo claro que a mia luenga de creación principal quiero que sía l’aragonés. Sobre o ran d’aragonés… i hai de tot. Ye en o compromiso de cada estudiant arribar a dominar a luenga u nomás estarse en os conoiximientos chenerals, pero ye compromiso d’os mayestros y de totz conseguir que cada persona que dentra en iste mundo pueda plegar en o final d’o camín. Unaltra cosa ye que se faiga. Finalment, ixa critica que siempre ha existiu sobre l’aragonés standard y l’aragonés vivo creigo que será de mal acotolar. Trobo que se va millorando o modelo común, pero tamién que ye complicau que, sin alfabetización en aragonés, pueda existir una visión a priori favorable d’o standard. Isto pasa tamién en as luengas minorizadas a on a variedat standard ye composicional. D’una man, ye mas cercana a totz os dialectos, pero, de l’altra, no se puede identificar con denguno. Por ixo, si se decide que sía un standard como iste, caldrá fer una fayena pedagochica complicada y profunda ta superar ixas criticas. Una d´as cosas que mas ha trucau o ficacio d´o tuyo libro ha estau que a trama se desembolica en puestos como E.E.U.U, Belchica u Chapón, que son muit luent d´Aragón. Isto cambeya un poquet a dinamica que bi heba dica agora en a narrativa en aragonés que s´arroclaba en Aragón y, mas que mas, en o meyo rural. Por qué has quiesto que o scenario d´a tuya novela fuese en istos puestos? Porque he quiesto cambiar y que l’aragonés explorase nuevos terrenos. I hai muitos mundos por conoixer

O ESPIELLO

21


Entrevista

en aragonés, no nomás o mundo d’o Pirineu. Tamién s’ha de poder leyer sobre misterio, intriga, terror, aventuras, novelas chuvenils, policiacas… Ye un requisito indispensable ta que exista mercau en ista luenga: a variedat. A mia ilusión ye poder escribir novelas que pueda leyer qualsiquier choven u adulto por o suyo tema, por o suyo argumento, porque le faiga goyo ixe chenero u ixa traza d’escribir, y no nomás porque sía en aragonés. Ye una novela d´intriga que chira arredol d´un asasinato en un congreso de lingüistica en a capital Europea a on totz os personaches principals son sospeitosos. Cómo surtió a ideya d´o libro y o perfil d´os suyos personaches? Tot prencipió con una necesidat: contar una historia arredol de chent que luitaba por una sociedat millor a on se veyese clarament o paper que i chugan as luengas, porque dezaga d’o prestichio de l’anglés u d’a moda d’o chino no i hai soque intereses economicos y politicos. Feba tiempos que teneba a idea de narrar un complot, una aventura que se desembolicase por diferents países, con personaches complexos. Una novela, en fin, treballada que podese atrayer a chent por a suya trama. Asinas naixió a serie Fillos d’as luengas. En o fundo se puede veyer a influencia de peliculas como The interpreter, de libros d’aventura y viaches, y mesmo d’acontecimientos como o Forum d’as culturas de Barcelona u congresos interlacionals. Tot ixo y a mia vivencia personal en o campo d’a lingüistica, amás de toda a documentación que habié de fer ta ambientar-la en tantas ciudatz y culturas fació parte d’un treballo de redacción que duró prou, pues la prencipié con vintitres anyetz y la veyé publicada con vinticinco. He de reconoixer que en o disenyo inicial ya yera escrito o final, y tamién yeran pensadas as seqüelas, asinas que a resta estió una fayena de narrar, como un incheniero quan tiene un disenyo y uns materials y nomás ha de fer os calculos. O ESPIELLO

Me feba goyo d’escribir una historia que no rematase en o zaguer punto, sino que dibuixase tot un mundo por explorar, con un grupo de personaches que tienen mas fundo que no se veye. Por ixo, quan la rematé y paré cuenta que amenistaba escribir a segunda parte, veyé que iba por buen camín. Lo tenié mas claro encara con as primeras criticas que me deciban que quereban una continuación en que, por cierto, soi treballando actualment. Ista primera novela, Misión multilingüismo, presenta a os personaches, presenta l’aventura, y tamién a velocidat de l’acción, pero deixa prous cosas sin explicar, y ixos filos sin resolver ya yeran astí dende que la prencipié, con as primeras fuellas. Pero, ixo sí, o perfil d’os personaches cambió quan la iba escribindo. Sophie, Babel, Tarik y Ernest fueron concretando y mesmo chirando completament a idea inicial que teneba, y amaneixioron altros personaches que en a siguient parte serán claus. En fin, i hai muito por millorar, y tamién por explicar. L’aventura no se remata, y encara puede pasar de tot, asinas que ya veremos cómo se desembolica tot. Os alazetz a on se sostiene a novela ye o tema d´o multilingüismo, que ye present dende o principio dica a fin de l´argumento. En tot momento has quiesto reflectar que vivimos en una sociedat multilingüe en a qual todas as luengas son importants, por chicotas que sigan, y a on tamién ye important de saber-ne mas d’una. Creyes que que a chent en cheneral ye sensibilizada con ista realidat multilingüe y a suya importancia y significau? Tiens toda a razón, Silvia. Cuento que en Aragón prencipia a existir ista conciencia. Con o desembolic de colechios bilingües te’n puetz fer una idea, pero creigo que nomás funciona con as luengas grans, as luengas de poder. En altros puestos, como Catalunya, i hai muita mas sensibilidat con as luengas chicotas, y te trobas con personas que en cuentas d’estudiar arabe, chino u as nuevas luengas 22


Entrevista

que son de moda estudeyan occitano y mesmo aragonés en Barcelona. Ye tipico de sociedatz monolingües o menosprecio d’a resta, y que ixa malotía se cura con viachar, con conoixer mas luengas y con interactuar con altras culturas. Espero que Aragón se’n puye bell día en ixe carro d’a multiculturalidat y o multilingüismo, y que lo sepa chestionar con as suyas luengas tamién, y no nomás ta esvafar a suya identidat en a globalización actual. En a novela charras una mica d´a situación ligüistica de Belchica, que ye embolicada de tot, a on ye concarada a zona francofona con a zona de parla flamenca. Encara que a situación en Aragón ye de raso diferent, tamien existe una realidat plurilingue an que conviven aragonés, catalán y castellano. Qué opinión te mereix a lei de luengas? Te pareixe que aduyará a empentar l´aragonés y a millorar a convivencia entre as tres luengas u que encara manca muita implicación publica?

pueden establir puents entre charradors, pueden aduyar a alfabetizar, fan d’escaparate publicitario d’actividatz, asociacions, modelos de luenga, etc. En fin, son o futuro d’as luengas, pero un futuro que nomás se desembolicará si os charradors lo fan servir. Por ixo, tamién entre as conclusions i yeran a necesidat de mayor implicación publica y privada en a promoción, localización de programas y creación de nuevos recursos de l’aragonés en Internet. Os retz socials en son un buen eixemplo de cómo l’aragonés (un curso, una actividat, un grupo) se puede espardir dellá d’os meyos con que contabanos dica agora, asinas que si l’aragonés lo sabe chestionar, como bien ha feito con a Wikipedia, tendrá mas posibilidatz. I hai asociacions como Nogará que prencipian a ofrir mas cursos a distancia ta arribar en mas puestos. Ixe ye o camín. D’altra man, cal prestichiar a luenga y hemos d’empentar as variedatz vivas por dencima de tot, pues son o principal. Hemos de fer de l’aragonés un producto

Soi pesimista con a lei de luengas. No porque no i quiera creyer, sino porque no veigo os resultaus que a sociedat se’n esperaba. A lei ye de minimos, pero ixo no importaría si nunca se cumplisen. O problema ye que ni s’aplica, y ixe resultau: aprobar-se pero no aplicar-se, ye o pior que podria haber existiu ta l’aragonés. Como hemos dito fa poco, publiqués un articlo en a revista Digithum que fa a Universitat Oberta de Catalunya, titolau, Noves vies de revitalització per a llengües minoritzades: la repercussió d’internet en el cas de l’aragonès. Alavez, cuento que habrás habiu d’encercar muita información sobre a situación que se i troba actualment l´aragonés ¿Podrías dir-nos cómo veyes o futuro de l´aragones y as posibilidatz ta o suyo desembolic y revitalización? Bueno, en ixe articlo, copublicau con Juan Pablo Martínez en anglés, catalán y castellano en a web faciemos un resumen d’as posibilidatz que Internet ufriba a l’aragonés a partir d’o eixemplo d’altras luengas minoritarias y tamién d’as consideracions que organismos internacionals como a UNESCO en han feito, y tamién una radiografía d’a situación d’a luenga actualment. Os resultaus yeran optimistas, porque con as nuevas tecnolochias as luengas minorizadas pueden suplir buena cosa de foraus que dica agora teneban por culpa d’a despoblación, de l’isolamiento, d’os costos de producción y distribución, de l’amostranza… Internet y programas especials como correctors u traductors

de mercau ta que sía rentable no nomás culturalment sino tamién economicament, como fan bellas botigas, editorials y interpresas; y tamién s’ha de veyer que ye una luenga actual y moderna ta que atraiga a mas chent de dentro y fuera, ye decir, dar-le publicidat y amanar-la a cada casa gracias a Internet. S’ha de buscar a eficiencia: mayor resultau con menor gasto humano y economico, y por ixo as nuevas tecnolochías considerabanos que podeban estar un calz a seguir. En l’articlo s’estudian altras luengas que lo son conseguindo, por qué no l’aragonés?

O ESPIELLO

23


Creyación literaria

O PARQUE

Sería

Carlos García

a zaguer gambada que fese por o parque. Por o suyo parque. I conoixeba a totz os paixariquetz. A las picarazas. A os gurrions. A ixos de colors verdas y amariellas que no sabeba cómo se deciban, pero que le feban a-saber-lo de goi. A las cotorretas, que i yeran plegadas cuan ell no yera soque un ninón. Se miró a l’arbol suyo. Entre que Biera, a suya canya, encorreba a belatro can esmachinau, remeró as tardis de verano baixo ixe arbol. No yera guaire gran, pero feba buena uembra que yera o que caleba. I eba leyiu tamién bella novela, mas que mas d’agüerro, quan encara feba orache como ta baixar a leyer, y ya no l’apuraban tanto os examens. Baixo os suyos camals heba esnabesau a galaxia de conchunta con Hari Seldon en os libros d’Asimov. Heba conoixiu ixe mundo feliz que dibuixaba Huxley y que tanto miedo le feba. Heba pensau sobre a naturaleza d’os humanos con O retrato de Dorian Grey. S’heba concarau con os orcos d’o Sinyor d’os aniellos... Tantas y tantas historias... Tamién teneba remeranzas d’antis mas. De quan yera chicorrón y facioron casamuda ta ixe nuevo vico. Teneba tasament diez anyadas y no le feba goi. En l’anterior heba deixau un fascal d’amigos que no sabeba si tornaría a viyer. Yera o primer hibierno que i pasaba y una nueit cayó un buen nevazo. Un maitín de chenero, con firme fredor, enrebullau encara en o suyo cobertor, se miró por a finestra y viyó lo parque. Yera tot blanco y continaba nevando. Poco, pero nevaba encara. Os arbols yeran blancos. Os bancos yeran blancos. A yerba nian se i viyeba. Y bells ninos ya i yeran fendo buena baralla con bolas de nieu. “Mai, mai!” - chiló – y, pretando a correr, aventó con rasmia o cobertor y dentró en a cocina. “Mai, mai! Quiero

O ESPIELLO

24


Creyación literaria

baixar t’o parque! Bi ha nieu! Quiero chugar!” Ixe diya, chugando en o parque, heba conoixiu a Rafel, un zagalet que viviba en a casa que bi heba en a cantonada d’a carrera suya y que teneba un anyo mas que ell. Alavez no yera que un vecín, pero china-chana, se facioron amigos ta cutio. En ixe mesmo parque heban pasau una ripa de ratos buens. I heban pasau bell maitín fendo fuina d’a escuela. Amagaus baixo lo puent ta que no los viyesen sus pais. Contando-se os secretos d’o instituto y os suyos suenios ta cuan fuesen grans. Heban pasau muitas tardadas fendo bieras con a colla d’amigos u festellando con bella zagalota. Mesmo, en as fiestas d’o vico, o parque yera un d’os grans protagonistas, un puesto clau en as actividatz que se feban. Le costaba de despedir-se d’o parque. Sabeba que yera a zaguer gambada que i feban. Biera y ell chuntos, como todas as nueitz. A familia marchaba enta Londra y puestar que nunca no tornase a viyer a suya ciudat, ni o suyo vico. Porque, encara que no i yera naixiu, ixa yera a suya ciudat y o suyo bico. Antimás, os alparceyos d’os vecins deciban que o parque lo iban a esviellar. Que os incheniers d’o concello i heban estau medindo y que ya heban achustau a una interpresa ta que fese un nuevo disenyo. Talment si bell diya tornase ixe ya no sería o parque suyo. Talment no i sería l’arbol que baixo os camals suyos tanto leyó y talment no i continase lo puent d’as fuinas. Quereba pensar que, igual como deixó o suyo anterior vico y trobó un nuevo puesto an que vivir en iste, en Londra trobaría un nuevo vico, con nuevos vecins y nuevos “Rafels”. Un nuevo parque con arbols que fesen buena uembra de verano, si ye que en Londra bi’n heba. Un nuevo parque an que Biera, a canya suya, podese encorrer cans esmachinaus con accento anglés. A tot te i fas, pensó. Pero, con tot y con ixo, le costaba a-saber-lo de despedir-se d’o suyo parque. “Viene t’aquí, Biera!” - chiló. Remató o suyo fumarro y anyudó a correya de Biera. Mientres que’n saliba se lo miró de bislai por zaguer vegada y pensó que bell diya i tornaría. Talment yera mentira, pero asinas le costaba menos de despedir-se d’o parque.

O ESPIELLO

25


SCIENCIA Y TE La Luna pro ixeca, pero con archent Lo nueu d’octobre de 2009 la misión d’a NASA d’o Satelite d’Observación d’o Crater Lunar (LCROSS) tiraba sobre la superficie d’a Luna, concretament sobre lo crater conoixiu como Cabeus, un codete que lo suyo impacto creaba una gran boira de polvo y vapor d’entre quatre y seis toneladas, fendoie un forato de mes de vinticinco metros de diametro y bells dos metros de fondaria. A los quatre minutos d’a explosión, la boira yera cruciada per la sonda LCROSS replegando muestras que son estadas estudiadas entre un anyada per diferents grupos de scientificos en os Estaus Unius. Los resultaus d’os analises publicaus agora en a revista Science son estaus una mica sorprendents. Si fa un anyo los resultaus preliminars permitioron a los scientificos d’a NASA d’afirmar que i heba augua a embute y mesmo amaneixioron con una caldereta de plastico como refirme mediatico, l’analís detallau feito agora publico estima que només un 5,6% d’a masa de l’interior d’o crater sería augua chelada. Esto suposa una decepción pa las asperanzas de que la Luna tienga pro augua en bells craters que pueda estar suministro en futuras misions lunars, mes que mes si paramos cuenta que i ha amanexiu mercurio en cantidatz semellants a l’augua y la suya toxicidat ye una desavantalla pa la exploración humana. Amés de mercurio -y monoxido de carbonio, hidrocarburos u amoniaco- s’ha trobau qualques metals mes, como calcio, magnesio, archent y oro, confirmando aixinas que la complexidat d’a composición d’a tierra lunar ye mes gran que no se creyeba. Trazas d’oro y d’archent ya

O ESPIELLO

yeran estadas detectadas en belatras zonas d’a Luna per las misions Apolo. Con tot y con ixo, la concentración d’archent trobada no quiere dir que la Luna sía una reserva minera, seguntes afirman los expiertos. L a lieu inclinación de l’eixe de rotación d’a Luna fa que enta l’interior dos craters cercanos a los polos -lo Cabeus que nos ie somos referindo se troba a’l canto d’o polo Sud- nunca no i plegue la luz dreita d’o Sol, per lo que se mantienen a temperaturas extramadament baixas. Esta situación s’ha prolongau per mils de millons d’anyos, mientres los sucesivos impactos d’asteroides u meteoritos anyadiban nuevas napas de polvo a la superficie lunar. Estes craters en uembra se consideran un rechistro excelent no només d’a historia d’o nuestro satelite, sino tamién d’a Tierra y d’a resta d’o Sistema Solar, ya que las napas de polvo las han conservadas sin alterar brenca, mientres los materials acumulaus en a superficie se liberaban per atros impactos menors u se calentaban per lo Sol. Fernando Sánchez

26


TECNOLOCHÍA Turiasaurus riodevensis: o chigant europeo mientras anyadas, podrían haber-se manteniu fosilizadas atras partes de l’escleto d’un gran dinosaurio? No i yera solenco Dende que comencipioron os treballos de prospección paleontolochica en Riodeva s´ha datau mas de 40 puntos diferents con repuis de dinosaurio. Beluns nomás han aportau qualques micas aisladas; d’atros se presentan como chacimientos potencials. Se descubrió una vertebra caudal que amuestra afinidatz con o Diplodocus y Barosaurus (trobaus en a formación Morrison de EEUU) y con Torniera (Sauropodo d’a Formación Tendaguru de Tanzania). A colla que i perteneixen ye clamada Diplodocinae y a suya presencia en os tres continents amuestra que fa bells 150 millons d’anyos i podió haber habiu comunicación terrestre entre ells. En Riodeva i convivioron diferents especies de sauropodos; s’ha desenronau también repuis d’estegosaurus (Dinosaurios con placas), orinitopodos pimitivos (con pietz de tres didos) y teoropodos (carnivoros) de diferents grandarias.

Dica huei, os dinosaurios chigants s’heban trobau en o Nuevo Mundo u en Africa. Bells eixemplos son os sauropodos Seismosaurus, trobaus en EEUU, Argentinosaurus, en Archentina, Paralititan, en Echipto, y Brachiosaurus en Tanzania. Trobar-se-ne un d’ells en Europa y en o preto d’o sieglo XXI pareixeba mesmo dificil. Trobar-lo en un lugar de Teruel estió toda una sorpresa. Dende fa mas de diez anyadas se teneba constancia d’indicios de vertebraus mesozoicos en Riodeva (Teruel). Bellas micas aisladas heban amaneixiu d’entre a enrona d’as obras de millora d’a carretera que endreza t’o lugar. Quan en 2002 a colla de paleontologos d’a Fundación Conjunto Palentologico de Teruel-Dinopolis empecipió a recullir a información sobre ixe y belatros indicios, en o marco d’un programa endrezau a conseguir nuevos trobos de dinosaurios, Riodeva estió una d’as redoladas trigadas. Asinas, o vintidós de febrero de 2003, a’l poco d’empezar os treballos paleontolochicos, se i troboron os primers fosils significativos. En meses siguients s’esvielloron repuis d’atros ueito puestos diferents. Os treballos de campo se viyoron recompensaus o vintitrés de mayo de 2003, día que se descubrió un nuevo chacimiento, en un parache clamau “El Humero”, chunto a la clamor de Barrihonda y tasament a un kilometro de Riodeva. En una superficie de bells 100 metros quadraus i heba cientos de chiquinas micas de fosil de uesos; d’atros mayors se’n troboron integraus en os muros de contención entre bloques d’arenisca y ruellos. Trozos d’un seco, femur y falanches d’o piet que pareixeban haber perteneixiu a un granizo animal s’acarrazaban entre punchas y matas. Istos indicios yeran prou ta reconoixer o enorme potencial d’o deceno d’os chacimientos rechistraus (RD-10), que clamamos Barrihonda-El Humero. Baixo aquell chigant creba-tozuelos de uesos estroixinaus por o paso de l’aladro

Un chigant aragonés O chacimiento de San Lorenzo d’a localidat de Riodeva (Teruel), ye estau escenario d’un nuevo descubrimiento paleontolochico de gran magnitut. S’ha trobau o femur de dinosaurio mas gran d’Europa, de quasi dos metros de longaria y que pueda estar que complete l’escleto d’o Turiasaurus Riodevensis, que prene o nombre d’a localidat teruelena y que ye o mayor trobo paleontolochico de dinosaurios en Aragón, mesmo uno d’os mas grans d’a Peninsula Iberica. Os paleontologos de Dinópolis han treballau entre tres meses con a fin de mirar d’escavonar arredol de dotze metros quadraus de tierra a on ye estau trobau iste ueso. Asinasmesmo, s’han trobau con o seco dreito de 1,25 metros de longaria, quince vertebras d’a coda, once cheuronas y una ungla quasi completa, dients y parti d’o crapacín. Arroclando una parti muit important d’un escleto, refirmando a hipotesi que pueda estar d’o Turiasaurus Riodevensis. A colla de palentologos explicotió que en una fase tan temprana d’a investigación no pueden confirmar agún a qué tipo de dinosaurio perteneixen as piezas trobadas “ni sisquiera si os uesos y os dients son d’o mesmo animal”. Carlos Asín

O ESPIELLO

27


Es menutos Yolanda Campo Ilustracions: J. Antonio Mayayo

Un día, Anchel y Ester van anar a montar a caball a Ancils. Yera estiu y el sol les cremaba el naso, pero el airet de puerto les refrescaba, por aixó no sentiban guaire la calor. Els caballs yeran majetz y molt mansos. El uno yera negro coma el carbón y el altro yera bllanco y marrón.

Quan se preparaban ta saldre de excursión, els caballs van comenzar a mosquear: i heba uns tabans que no les deixaban tranquils. ¡Ben se vale que encara no heban montau a´ls caballs! Alavegada, Anchel y Ester van vere un home estrolicand que correba cara ells. Yera el sinyor Ciprián que estaba prou rabioso perque els tabans yeran els suyos prisioners y s´heban escapau. O ESPIELLO

—¡Ixuplín, ixuplán, els menutos tornan ta´l canuto! —¡Qué misteri ye isto! —A’l sentir-lo, los tabans van anar dretos ta´l canuto de sabuquero que el sinyor Ciprián portaba a las suyas mans.

Anchel y Ester el van vere tot y se van quedar embaboquius. —Qué ha pasau? Ta on han anau? —le van demanar a’l sinyor Ciprián. Pero iste homenot no les va contestar pas: se va anar enfurrinyau y fend estrapalucio. A´ls mocetz tot isto les va pareixer machia,

28


aixinas que van pensar que lo millor yera vichilar-lo y seguir-lo. El sinyor Ciprián va empenre un caminet empedrau, enta Conques, hasta arribar a un prau agon yeran las suyas uellas. A´l cabo de una estona, a´l prau, el sinyor Ciprián tornó a piar el canuto y a dir el hechizo: “Ixuplín, ixuplán, los menutos sallen d’el canuto!”, aixinas, els tabans que dinantes eban entrau a’l canuto sallen reconvertius en unos homes chiquinins-chiquinins que comenzan a llaurar el prau d’el sinyor Ciprián y a fer-le tota la fayena. Anchel y Ester van vere coma el sinyor Ciprián les feba traballar una animalada a’ls los pobrons de los menutos, entrestanto, ell chaceba dichós d´ un abre. —¡Asó no ye chusto! ¡Pobrons! —va dir Ester. —¡Que podem fer? I hai que achudarles! —va dir Anchel. —¡Tiens ragón! ¡¡¡Hem de achudar a´ls menutos a que fuigan!!! —va contestar Ester. —Sí, pero ¿cóma fer-hue? —va demanar Anchel. —¡Tiengo una idea! Viene dan yo —va dir Ester. Mientras el sinyor Ciprián chaceba tripa t´alto, cotero-cotero Anchel y Ester van piar el canuto d´ els menutos

y sin fer guaire ruido se van acercar enta las uellas. Quan van estar a’l canto, se van foter a chilar y a asustar-las, aixinas van comenzar a correr y a correr y en un santiamén van desapareixer totas. El sinyor Ciprián, que encara estaba dormind, se va despertar espantau y va anar desesperarau a piar-las. Alavegada, els menutos dan Anchel y Ester van aprofeitar ta correr coma llampits y amagar-se-ne a la Selva d´Ancils.

Quan van arrivar a la Selva, els menutos van agradeixer per l´ achuda que Anchel y Ester les van donar ta fuire y les van fer una retrolica de tot lo que les heba pasau. Van explicar tamé que la Selva yera la suya casa y que se quedaban a viure astí; així que se van despartir. Dimpués de minchar moras y chordons, Anchel y Ester van empenre chino-chano el camino ta Grist, cruzand el puentet d’el pantano de Llinsoles. Pero dinantes d´arribar, van sentir uns chemecs y uns recllamos de ditrás de una barrera. Acercan-se-ie poc a poc, van descubrir que yera el sinyor Ciprián esllomau de tot de tanto enrestir a las suyas uellas.

O ESPIELLO

29


LIBROS JAMES KAKALIOS A fisica d’os superheroes O soztitol de A fisica d’os superheroes lo diz tot: Como os comics pueden explicar leis scientificas d’una traza simpla y divertida. Ixo ye lo que trobamos en as mas de trecientas pachinas que tien o libro. Licions de fisica alazetadas en os comics clasicos de superheroes. Mas que mas en os editaus por Marvel y DC en os suyos tiempos gloriosos: os 60 y os 70. A mecanica, a enerchía, o electromagnetismo, a relatividat... James Kakalios, profesor d’a Universidat de Minnesota, consigue explicar buena parti d’os fenomenos naturals dende l’anvista d’os comics superheroicos. No fa servir guaires matematicas, nomás as que son menister, ta no embolicar a os lectors en dificils calculos y fendo tamién o libro de muito mas facil leyer. Con os conceptos (muit) basicos de matematicas y fisica y una capacidat normal ta viyer o mundo que tenemos arredol, ye prou ta entender de tot o libro, amanando a fisica a chent que no’n tienga ni ideya. Os superheroes que i apareixen tamién son conoixius ta las personas que no gosen leyer comics. Spiderman, Magneto, Flash, Superman, Batman... quasi totz que’n charra han teniu a suya adaptación ta o cine u son ya parti d’a cultura popular occidental. Ya en o primer capitol, fa servir una historia de Superman ta calcular a hipotetica masa y grandaria d’a suya planeta de naixencia, Kripton. Asinas contina con Spiderman y a mitica scena d’a muerte de Gwen Stacy (en os cines revisada con Mary Jane Watson, que no i morió), plegando a dentrar en a teoría d’os multiversos de man de Flash. Por tot lo libro, fan companya a las explicacions de fisica, vinyetas d’os comics que i charra. Vinyetas historicas ta muitos aficionaus y que convierten tamién a lo libro en una replega de bells intes famosos en a historia d’o comic de superheroes. De vegada i charra d’a historia d’os comics, con alparceyos bien sucosos sobre a suya creyación, as dificultatz en a suya escitura mientres a guerra freda u os concaramientos entre os autors y o Comics Code, siempre a l’atisba d’o que se publicaba. Un sobrebuen libro que se lei en un inte y que ye toda una alfaya ta qui quiera amanar-se t’a fisica y t’os comics de vegada. Carlos García

RUBÉN RAMOS En l’altro canto d’a buega Colección Literaturas de Aragón. Gubierno d’Aragón Rubén Ramos nos narra en iste libro, ganador d’o premio Arnal Cavero 2008, d´una traza muit dinamica a historia de María y Miguel, dos chovens ideyalistas que se conoixen a primers d´o sieglo XX en Zaragoza. A narración describe feitos historicos d´ixas envueltas, como a proclamación d´a Segunda Republica u o esclatiu d´a guerra civil. O mezclallo de totz istos feitos fa que a vida amuestre a suya cara más crudel a os personaches. Ye una novela muit bien documentada an que amaneixen puestos y personaches muit destacaus d´a Zaragoza d´as anyadas trenta, como puede estar Amparo Ponch. Unatro tema que deixa platero a novela ye o papel d´a muller entre ixas anyadas: dende cómo ye sozmesa a l´autoridat de su pai, u cacique d´o lugar, fendo-la veyer como una bruixa, continando por o desconoiximiento d´a suya propia sexualidad, dica os treballos que se veye acomisada a fer, como a prostitución. Manimenos, encara que a historia tienga intes crudels, siempre deixa puesto ta la esperanza, por ixo fa goyo de leyer-la y de poder fer remeranza de totz aquells que ta par d´alavez habioron de vivir-los. Silvia Cebolla

KOP Acció directa

DISCOS

A colla catalana de hardcore, trash y metal remata de sacar o suyo zaguer treballo baixo o nombre de Acció directa chunto con o videoclip que ye o que da o nombre a iste disco. Ye un treballo más a adhibir a os suyos anteriors discos, Internacionalista (1998), Ofensiva (2001) y Nostrat (2007). A conoixida colla que surte de Speereth se caracteriza mas que mas por as suyas letras politicas, socials y comprometidas, nos deixa percutius con un disco contundent y con muita fuerza, talment con un poquet menos metal respective a l´anterior, pero igual de cerrino y, como por un regular, con temas en diferents luengas y con a critica social como sinyal d´identidat. O disco estió grabau o zaguer estiu en Bardos (Iparralde) con o tecnico de soniu Paxkal Etxepare y editau por Propaganda pel Fet!, en ell fan parte como colaboradors Fernado Sapo (El Corazón del Sapo, Kuraia, Estricalla), Carlitos (Nom Servium), Brigi (Koma) e Iban (No Humano). Prencipian d´ista traza a suya chira presentando o suyo nuevo treballo an que podremos contar con a suya visita por tierras aragonesas, en Zaragoza o deciueito d´aviento. Roberto Gracia

O ESPIELLO

30


AS TUYAS FOTOGRAFÍAS PUEDEN ESTAR A VENIENT PORTALADA DE

O Espiello t’ofreix a oportunidat de publicar as tuyas fotografías como portalada d’a revista. Qualsiquier tema relacionau con Aragón u con l’aragonés puede estar a imachen trigada. A mas trucadiza anvista d’o país, a vida cutiana d’a suya chent u o detalle mas chiquet, reflectaus a traviés d’os tuyos uellos y d’a tuya camara fotografica fan honra ta ubrir O Espiello. Nomás has de ninviar-nos a fotografía, con pro de resolución (de 150 a 300 ppp u grandaria parellana) enta o nuestro correu: asoziazion@nogarareligada.org, con o titol: foto portalada Espiello, y o consello de redacción d’a publicación la recullirá con goyo ta venients numers.

Conduce-te agora a O ESPIELLO y colabora en a espardidura de l’aragonés 8 euros / 4 numers Nombre y apellius _______ NIF _______ Adreza _______ Población _______ Trestallo Postal _______ Tlf. _______ Domiciliación bancaria _______ Sinyadura Ninvía ista conduta ta l’Asociación Cultural Nogará, trestallo postal 4.141- 50.080 Zaragoza, u a traviés d’o correu electronico: asoziazion@nogara-religada.org Os datos recullius en ista conduta son confidencials. Tiens dreito a demandar que te sían consultaus, actualizaus u anulaus. O ESPIELLO

31


TABIERNA, CREPERIA, SUCOS DE FRUITAS C/ Mayor, 53 - 50.001 Zaragoza http://aflamatabierna.blogspot.com Tlf. 976 391 008

DISENYO GRAFICO, IMPRESIÓN, WEB PROCHECTOS CULTURALS C/ Serrablo, 80 - 22600 Samianigo www.aracultural.com - Tlf. 974 480 685

TRADUCCIONS, VESITAS TURISTICAS EN ARAGONÉS Y CATALÁN www.troballa.com Tlf. 616 909 368


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.