"Οι άνθρωποι που φτάσαν απ’ τη θάλασσα: Η πληθυσμιακή διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους"

11ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Εορτασμός της 25ης Μαρτίου 1821

Το μουσικό σχήμα «11 & κάτι»

Παρουσιάζει:

«Οι άνθρωποι που φτάσαν απ’ τη θάλασσα: Η πληθυσμιακή διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους»

Ελένη

Στίχοι: Μπάμπης Τσικλιρόπουλος Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος

Το Φεβρουάριο του 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου ξεκίνησε τη ζωή του το πρώτο εθνικό κράτος των Βαλκανίων, η μικρή Ελλάδα, που έγινε ανεξάρτητη με

τον

επαναστατικό

αποφάσεις

των

αγώνα

Μεγάλων

του

1821

Δυνάμεων

που

και

με

είχαν

συμφέροντα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.

Ο αγώνας της εθνικής παλιγγενεσίας, που ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 1821 στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, εδραιώθηκε τελικά στο Μοριά και στη Ρούμελη, όπου εκδηλώθηκε το τελευταίο δεκαήμερο του Μαρτίου.

Στον αγώνα της ανεξαρτησίας που ξεκίνησε από τη Φιλική

Εταιρεία

και

τον

αρχηγό

της,

Δημήτριο

Υψηλάντη, συμμετείχαν όχι μόνο ελληνόφωνοι, αλλά και

άλλοι

πληθυσμοί,

συνήθως

δίγλωσσοι,

που

αποτέλεσαν και τον πυρήνα των πολιτών του νέου κράτους.

Αυτοί ήταν Αρβανίτες, με γνωστότερους τον Μάρκο Μπότσαρη, τον Κίτσο Τζαβέλα, τον Λάμπρο Κατσώνη, τον Ανδρέα Μιαούλη, αλλά και πολλοί Βλάχοι – λατινόφωνοι κάτοικοι των βόρειων επαρχιών- με γνωστότερο τον Νικόλαο Κασομούλη, πολεμιστή και ιστορικό.

Μάρκος Μπότσαρης

Ανδρέας Μιαούλης

Νικόλαος Κασομούλης

Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς Στίχοι: Πυθαγόρας Μουσική: Απόστολος Καλδάρας

Ο επαναστατικός αγώνας διήρκησε μέχρι το 1827, οπότε τη σκυτάλη για την τελική δημιουργία του ελληνικού

κράτους

πήρε

η

διπλωματία,

όπως

ασκήθηκε κυρίως από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής,

Αγγλία,

Γαλλία

και

Ρωσία,

οι

οποίες

αποφάσισαν τότε να επιβάλουν τη θέλησή τους στο Σουλτάνο.

Το πρώτο ελληνικό κράτος, λοιπόν, αποτελείται από τους πληθυσμούς του Μοριά και της Ρούμελης, αλλά και από αρκετούς που μετακινήθηκαν ή εκδιώχθηκαν από βορειότερες περιοχές, από τα νησιά του Αιγαίου και τη Μικρά Ασία.

Σε όλη τη διάρκεια του αγώνα της ανεξαρτησίας πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη και τις ηπειρωτικές περιοχές όπου είχε

αποτύχει η επανάσταση κατέφευγαν στη Στερεά και την Πελοπόννησο, είτε για να πολεμήσουν είτε για να προστατευθούν από το μένος των Τούρκων.

Για τις μετακινήσεις αυτές δε διαθέτουμε

ακριβή

στοιχεία όσον αφορά τον αριθμό των πληθυσμών και, σίγουρα, δεν μπορούμε να τις συγκρίνουμε με το τεράστιο

προσφυγικό

ρεύμα

που

προκάλεσε

η

μικρασιατική καταστροφή και η ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας και Τουρκίας το 1923. Ωστόσο η επίδρασή τους υπήρξε καταλυτική για τη διαμόρφωση της ταυτότητας του νέου ελληνικού κράτους.

Χίλια μύρια κύματα Στίχοι: Κ. Χ. Μύρης Μουσική: Γιάννης Μαρκόπουλος

Αρχικά, λίγο μετά το ξέσπασμα της επανάστασης, κυρίως

Φαναριώτες

από

την

Κωνσταντινούπολη

συνέρρευσαν στις επαναστατημένες περιοχές, όπου αργότερα διακρίθηκαν, όχι χωρίς τις αντιδράσεις των αυτοχθόνων,

στην

πολιτική

επαναστατημένου έθνους.

οργάνωση

του

Μετά την εξέγερση των ναυτικών νησιών και της Σάμου και καθώς οι Σάμιοι και οι Ψαριανοί έκαναν επιδρομές με τα πλοία τους στις μικρασιατικές ακτές, άρχισαν οι βιαιοπραγίες των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη

(Πάσχα του 1821) και στις ακτές τις Δυτικής Μικράς Ασίας, όπου οι ελληνικοί πληθυσμοί ήταν πιο πυκνοί.

Εκτός από ορισμένους Κωνσταντινουπολίτες σε αυτή τη φάση έφυγαν ως πρόσφυγες οι εύποροι Έλληνες των Κυδωνιών (Αϊβαλί), που πέρασαν στη Λέσβο.

Στις αρχές Ιουνίου του 1821 καταστράφηκαν από τους Τούρκους οι Κυδωνίες και οι εναπομείναντες Έλληνες στην πόλη και στις γύρω περιοχές κατέφυγαν στη Λέσβο και στα Ψαρά. Στα ίδια νησιά κατέφυγαν και Έλληνες κάτοικοι από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας φοβούμενοι το μένος των Τούρκων, ενώ και από τη Σμύρνη πολλοί Έλληνες διασκορπίστηκαν στα νησιά του Αιγαίου και την Πελοπόννησο.

Τζιβαέρι

Σμυρναίικο παραδοσιακό

Οι

Μικρασιάτες

πρόσφυγες

των

χρόνων

της

Επανάστασης αντιμετώπισαν προβλήματα επιβίωσης, ιδιαίτερα οι Κυδωνιείς. Η ανάγκη εξασφάλισης των βασικών όρων ζωής, αλλά και η γεωγραφική διασπορά τους, φαίνεται ότι δεν τους άφηναν περιθώρια για να διεκδικήσουν

αντιπροσώπευση

στα

πολιτικά

διοικητικά όργανα της επαναστατημένης Ελλάδας.

και

Ειδικά

οι

Κυδωνιείς,

αρκετοί

από

τους

οποίους

εγκαταστάθηκαν στην Αίγινα και στην Ερμούπολη της Σύρου, άρχισαν να επιστρέφουν στις εστίες τους από το 1829 και εξής, παίρνοντας θάρρος από την πολιτική αμνηστίας και προνομίων που εξήγγειλε η οθωμανική κυβέρνηση.

Από το καλοκαίρι του 1821 και πολλοί Κύπριοι, για να αποφύγουν τις διώξεις των Τούρκων, κατέφυγαν στα Προξενεία

των

Μεγάλων

Δυνάμεων

και

κατόπιν

μεταφέρθηκαν με ξένα πλοία σε λιμάνια της Ιταλίας και της Γαλλίας.

Άκρα του τάφου σιωπή

Στίχοι: Διονύσιος Σολωμός («Ελεύθεροι Πολιορκημένοι») Μουσική: Γιάννης Μαρκόπουλος

Μετά την αποτυχία του επαναστατικού κινήματος στη Θεσσαλία

και

τη

Θεσσαλομαγνησίας

Χαλκιδική, και

της

οι

κάτοικοι

κεντρικής

της

Μακεδονίας

κατευθύνθηκαν προς τις βόρειες Σποράδες, καθώς και αγωνιστές από τον Όλυμπο, όπου το απελευθερωτικό κίνημα κατεστάλη τον επόμενο χρόνο.

Εκεί

ο

συνωστισμός

των

προσφύγων

προκάλεσε

φτώχεια και αναταραχές, καθώς ένα μέρος από αυτούς στράφηκε στη ληστεία και την πειρατεία.

Μεγάλα κύματα προσφύγων από την Ήπειρο και τα Άγραφα κατευθύνθηκαν στη Δυτική Στερεά, για να αποφύγουν τα τουρκικά αντίποινα, μετά την καταστολή του

κινήματος,

το

καλοκαίρι

του

1821.

Πλήθη

συνέρρευσαν στο Μεσολόγγι. Τελευταίοι κατέφθασαν οι Σουλιώτες στις αρχές του 1823, μέσω των Ιόνιων νησιών, μετά τη λύση της πολιορκίας του Σουλίου, το Σεπτέμβριο του 1822.

Αρκετοί Σουλιώτες παρέμειναν στο Μεσολόγγι μέχρι την Έξοδο,

τον

Απρίλιο

διασκορπίστηκαν πρώτη

του

στην

απόφαση

1826, ενώ οι υπόλοιποι

επαναστατημένη

για

παραχώρηση

Ελλάδα. γης

Η

προς

εγκατάσταση στους πρόσφυγες κατά τη διάρκεια του Αγώνα,

αν

και

δεν

υλοποιήθηκε,

αφορούσε

τους

Σουλιώτες. Πάντως, μετά το τέλος της επανάστασης, φαίνεται πως μόλις 200 περίπου Σουλιώτες είχαν επιζήσει.

Αγρίμια κι αγριμάκια μου Ριζίτικο, παραδοσιακό της Κρήτης

Από

τον πρώτο

κιόλας χρόνο

της

Επανάστασης,

οπλοφόροι Κρήτες κατέφυγαν, αρχικά σε μικρό αριθμό, στις Κυκλάδες. Μετά την καταστροφή της Κάσου από τον αιγυπτιακό στόλο το 1824, οι Κάσιοι αλλά και οι Κρήτες που είχαν καταφύγει εκεί, κατευθύνθηκαν σε άλλα νησιά του Αιγαίου.

Η

άφιξη

των

Κρητών

προκάλεσε

αναταραχή

στο

κεντρικό Αιγαίο. Ως τα μέσα της δεκαετίας, οι ένοπλοι Κρήτες πρόσφυγες είχαν αποβεί κυρίαρχοι σε βάρος των εγχωρίων. Άλλη ομάδα Κρητών προσφύγων του 1823-1824 κατέφυγε στην Πελοπόννησο. Στην Αργολίδα η κυβέρνηση μερίμνησε για τη διατροφή και περίθαλψή τους.

Ειδικά για τους Κρήτες πρόσφυγες μπορούμε να πούμε ότι διαπεραιώνονταν κυρίως στην Πελοπόννησο κατά διαστήματα

και

κάθε

φορά

που

αποτύγχανε

ένα

επαναστατικό κίνημα στην Κρήτη μέχρι την αυτονομία του νησιού, το 1898. Η Κρητική επανάσταση όμως του 1866-1869 ήταν αυτή που προκάλεσε το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Οι πρώτες κρητικές οικογένειες έφθασαν τον Ιούλιο του 1866 στον Πειραιά και τη Σύρο μέσω Κυθήρων. Την ίδια εποχή συστάθηκε στην Αθήνα η Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Κρητών, που μαζί με την αντίστοιχη της Σύρου ανέλαβαν την ενίσχυση του κρητικού αγώνα.

Αερικό

Στίχοι-Μουσική: Θανάσης Παπακωνσταντίνου

Μάλιστα, ό,τι δεν έγινε για τους άλλους πρόσφυγες, η κυβέρνηση του Καποδίστρια το έπραξε γρήγορα για τους 2.000-4.000 Κρήτες πρόσφυγες που έφθασαν το 1830 στα νησιά του Αιγαίου και την Πελοπόννησο, τρομαγμένοι από την κατάσταση στην Κρήτη. Καθώς η διατήρηση της τουρκικής κυριαρχίας στην Κρήτη δεν επέτρεπε την επιστροφή των προσφύγων, η κυβέρνηση ανέλαβε τον εποικισμό περιοχών της Πελοποννήσου με Κρήτες πρόσφυγες.

Η

παρουσία

τόσων

οπλισμένων

προσφύγων

θα

αποτελούσε σε διαφορετική περίπτωση εστία ταραχών στις περιοχές, όπου είχαν αυτοί διασκορπιστεί. Τους παραχωρήθηκε

εθνική

γη

για

καλλιέργεια

και

οικονομική βοήθεια για την ανέγερση κατοικιών και την προσωρινή συντήρησή τους. Ως τόπος εγκατάστασης προκρίθηκε η Αργολίδα, η Κορινθία και η Μεσσηνία.

Τον Απρίλιο του 1822 μετά τις σφαγές της Χίου οι κάτοικοι του νησιού που επέζησαν μεταφέρθηκαν μαζικά στα Ψαρά, όπου στεγάστηκαν σε πρόχειρα καταλύματα. Ορισμένοι μεταφέρθηκαν ακολούθως στις Κυκλάδες, την Πελοπόννησο και τον Πειραιά.

Πολλοί από αυτούς επέστρεψαν στο νησί τους μετά τον Οκτώβριο του 1822, αλλά ξαναπήραν το δρόμο της προσφυγιάς το 1827, μετά την αποτυχημένη απόπειρα ανακατάληψης του νησιού τους υπό τη στρατηγία του Γάλλου φιλέλληνα Φαβιέρου.

Τον Ιούνιο του 1824 συντελέστηκε η καταστροφή των Ψαρών από τον τουρκαλβανικό στρατό. Περίπου 3.600 εγκατέλειψαν το κατεστραμμένο νησί, με προορισμό άλλα νησιά του Αιγαίου. Λίγοι κατέφυγαν στο Ναύπλιο. Κατέφυγαν

κυρίως

στις

Κυκλάδες,

όπου

ήταν

ευπρόσδεκτοι κυρίως στην Τήνο και στις Σπέτσες. Τελικά οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στην Αίγινα, όπου

ανέπτυξαν

μεγάλη

δραστηριότητα,

σχολείο και διέδωσαν τα έθιμά τους.

ίδρυσαν

Ο τσάμικος Στίχοι: Νίκος Γκάτσος

Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις

Οι

επαναστατικές

αντιμετωπίσουν

το

κυβερνήσεις θέμα

της

δεν

μπόρεσαν

εγκατάστασης

να και

αποκατάστασης των προσφύγων και το ακανθώδες ζήτημα προσπάθησε χωρίς μεγάλη επιτυχία τελικά να αντιμετωπίσει ο Καποδίστριας (1828-1831). Με την ίδρυση του Ορφανοτροφείου της Αίγινας εξασφαλίστηκε τροφή σε 2.000 πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί στο νησί, ενώ ταυτόχρονα προωθήθηκε η ιδέα της ίδρυσης γεωργικών συνοικισμών.

Η

πολιτική

των

προσφυγικών

αποκαταστάσεων

συνδέθηκε και με το στόχο του Καποδίστρια για αντιμετώπιση της αναρχίας και εμπέδωση αισθήματος ασφάλειας στη χώρα. Η εγκατάσταση θα αποθάρρυνε την παρανομία, η οποία ήταν σε έξαρση σε στεριά και θάλασσα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πρόσφυγες από την περιοχή του Ολύμπου, οι οποίοι τελικά εγκαταστάθηκαν ειρηνικά στην Ελευσίνα.

Ακόμη και η διοργάνωση στρατού αντανακλούσε σ' ένα βαθμό την πολιτική αυτή, αφού έδινε τη δυνατότητα να ενταχθούν

σ'

αυτόν

οι

οπλοφόροι

Σουλιώτες

και

Μακεδόνες πρόσφυγες και να πάψουν να επιδίδονται στη ληστεία.

Η πολιτική του Καποδίστρια προκαλούσε αυξανόμενη αντίδραση, καθώς οι αυτόχθονες, υποκινημένοι από τους

προκρίτους,

αντιδρούσαν

στην

ιδέα

της

παραχώρησης των «εθνικών κτημάτων» σε πρόσφυγες. Άλλωστε, οι πρόσφυγες δεν ένιωσαν αλλαγή στην αντιμετώπιση των καθημερινών πιεστικών αναγκών τους. Αρκετοί γύριζαν ξανά στις πατρίδες τους. Άλλοι ζητούσαν την απελευθέρωση και ένωση των υπόδουλων επαρχιών τους.

Ομίχλη Στίχοι- Μουσική: Θανάσης Παπακωνσταντίνου

Το κράτος ασχολήθηκε σοβαρά με την αποκατάσταση των προσφύγων κατά την οθωνική περίοδο (1833-1862) και μάλιστα οι μορφωμένοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη χρησιμοποιήθηκαν για η στελέχωση της διοίκησης.

Στους Χίους παραχωρήθηκε για εγκατάσταση ο δεξιός τομέας της σχεδιαζόμενης πόλης του Πειραιά. Στους Ψαριανούς

παραχωρήθηκε

όλη

η

παραθαλάσσια

περιοχή της Ερέτριας, καθώς και το δικαίωμα να διαχειριστούν συνοικισμού.

ελεύθερα

τα

«εθνικά

κτήματα»

του

Για τους Κρήτες προωθήθηκε η εγκατάσταση στη Μήλο, τη Μεσσηνία και την Αργολίδα, ενώ ένας συνοικισμός Ηπειρωτών δημιουργήθηκε στην Κυλλήνη το 1840.

Κατά

την

οθωνική

περίοδο

εκδηλώθηκε

έντονα

η

διαμάχη ανάμεσα στους γηγενείς των νότιων περιοχών (αυτόχθονες) και τους ομογενείς πρόσφυγες που είχαν φτάσει

από

(ετερόχθονες).

περιοχές

εκτός

του

νέου

κράτους

Οι αυτόχθονες, εκτός από τη δυσαρέσκεια για την παραχώρηση γης στους ετερόχθονες, αγανακτούσαν με τη συμμετοχή τους σε δημόσιες θέσεις και στην πολιτική ζωή. Η κύρια κρίση ξέσπασε στις αρχές του

1844 με αφορμή τη Συντακτική Εθνοσυνέλευση, ενώ σημειώθηκαν συγκρούσεις και έκτροπα.

Το κρίσιμο θέμα ήταν η κατάληψη δημόσιων θέσεων από

τους

ετερόχθονες,

αποκλείστηκαν

για

μια

από

τις

περίοδο,

αντιπροσώπευσή τους στη Βουλή.

οποίες και

η

τελικά χωριστή

Η Σμύρνη Στίχοι: Πυθαγόρας Μουσική: Απόστολος Καλδάρας

Οι προσφυγικές μετακινήσεις κατά τη διάρκεια του αγώνα

της

ανεξαρτησίας,

προβλήματα

που

δημογραφικό

χάρτη

παρά

προκάλεσαν, του

τα

πρόσκαιρα

διαμόρφωσαν

ανεξάρτητου

κράτους

το και

συντέλεσαν στη γνωριμία και στην αλληλεπίδραση των ελληνικών πληθυσμών μεταξύ τους.

Βέβαια, το μέγεθος και η σημασία τους δεν μπορεί να συγκριθεί με τα προσφυγικά ρεύματα από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη κατά τον 20ό αιώνα, όταν ξετυλίχθηκε σχέδιο εκρίζωσης των ελληνικών πληθυσμών από τους Νεότουρκους και τους κεμαλικούς, και ιδιαίτερα με το αποτέλεσμα της μικρασιατικής καταστροφής

του

1922

και

της

αναγκαστικής

ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923.

Ο εφιάλτης της Περσεφόνης

Στίχοι: Νίκος Γκάτσος Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις

Το Σεπτέμβριο του 1922 μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας, όσοι ξέφυγαν από τη σφαγή, κατέφυγαν στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και από κει στον ηπειρωτικό

ελλαδικό

χώρο.

Οι

περισσότεροι

δεν

μπόρεσαν να μεταφέρουν πολλά πράγματα από την

περιουσία τους και έφτασαν απελπισμένοι και πένητες.

Στο ‘πα και στο ξαναλέω

Παραδοσιακό Μικράς Ασίας

Ακολούθησε η Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών (1923), με την οποία οι πρόσφυγες έχασαν κάθε ελπίδα επιστροφής στις πατρογονικές τους εστίες. Οι Έλληνες ορθόδοξοι της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης που έφτασαν αυτήν την περίοδο υπολογίζονται σε πάνω από 1,5 εκατομμύριο.

Η ενσωμάτωση των προσφύγων στο ελληνικό κράτος δεν ήταν εύκολη. Εκτός από τον τεράστιο αριθμό τους, τις οικονομικές δυσκολίες και την πολιτική αστάθεια της

περιόδου,

περισσότερες

οι

γηγενείς

περιπτώσεις

εχθρότητα τους νεοφερμένους.

αντιμετώπισαν με

καχυποψία

στις και

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις βίαιης εκδίωξης, δολοφονιών, αποκλεισμού, αλλά και ιδιοποίησης με

παράνομα ή νόμιμα μέσα των ακίνητων περιουσιών που προορίζονταν για αυτούς.

Το ελληνικό κράτος στην πραγματικότητα υποχρεώθηκε τότε σε μια νέα αρχή. Παρά τις αντίξοες πολιτικές και οικονομικές συνθήκες και το τεράστιο βάρος από τον

αριθμό τους, η αποκατάσταση και ενσωμάτωση των προσφύγων επιτεύχθηκε τελικά με τη βοήθεια και της Κοινωνίας των Εθνών και ευνόησε την ανάπτυξη της Ελλάδας σε όλους τους τομείς.

Τίποτα δεν πάει χαμένο Στίχοι: Μανώλης Ρασούλης Μουσική: Μάνος Λοϊζος

Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες συντέλεσαν στην ανάπτυξη της αγροτικής κυρίως οικονομίας, αποτέλεσαν φθηνό και ειδικευμένο εργατικό δυναμικό για τη βιοτεχνία και βιομηχανία και δημιούργησαν το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Η μουσική, η γλώσσα και η λογοτεχνία, η

τέχνη και ο πολιτισμός γενικότερα εμπλουτίστηκαν και διαμορφώθηκαν καθοριστικά από τους πρόσφυγες.

Δεν είναι υπερβολή λοιπόν να παρατηρήσουμε ότι το ελληνικό κράτος μετά τη μικρασιατική καταστροφή ήταν εντελώς διαφορετικό από το κράτος του 1830 τόσο

σε

πληθυσμό

όσο

και

σε

δυνατότητες

και

προοπτικές. Η Ελλάδα, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, διαμορφώθηκε

από

τους

Μικρασιάτες

πρόσφυγες,

στους οποίους οφείλει εν πολλοίς τα χαρακτηριστικά και την ανάπτυξή της.

Γεγονός είναι ότι οι πρόσφυγες, τόσο όσοι κατέφυγαν στον επαναστατημένο ελλαδικό χώρο όσο και, κυρίως, όσοι έφτασαν στην Ελλάδα λόγω της μικρασιατικής καταστροφής, ελληνικό

άσκησαν

κράτος

και

τεράστια

συντέλεσαν

επίδραση καθοριστικά

στο στη

διαμόρφωση της εθνολογικής του σύστασης και της φυσιογνωμίας του.

Αυτόν τον κόσμο Στίχοι: Βασίλης Ανδρεόπουλος

Μουσική: Σταύρος Ξαρχάκος

Πηγές: • Νικόλαος Ανδριώτης, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα

(στο: Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, ΠΙ, Αθήνα, 1999).

• Ι. Κολιόπουλος κ.συν., Ιστορία του νεότερου και του

σύγχρονου κόσμου, ΠΙ, Αθήνα 2007.

• www.elwikipedia.org • www.sansimera.gr

Το μουσικό σχήμα «11 & κάτι»:

Λυδία Γαβριδάκη (Α3): φωνή

Δημήτρης Γιακουμάκης (Α6): κιθάρες Λήδα-Εμιλιάνα Μελετάκη (Α7): πιάνο Μαριλένα Γραμματικάκη (Β1): κιθάρα, φωνή

Νίκος Μπαλής (Β6): ντραμς Νίκος Μπορμπουδάκης (Β6): ηλ. κιθάρα Μαρία Κοτσάκη (Β6): Φωνή

Εύα Νιούτσικου (Β6): πιάνο, κιθάρα, φωνή Γιάννης Χριστοδουλάκης (Β7): πιάνο, φωνή Γιώργος Παχουλάκης (Γ2): φωνή

Χριστίνα Κανέτου (Γ5): κιθάρα Κατερίνα Σαλμάν (Γ4): βιολί Άννα-Μαρία Ψαθάκη (Γ4): κιθάρα, φωνή

Συντονισμός: Γιώργος Παχουλάκης

Ρύθμιση ήχου:

Δημήτρης Γιακουμάκης

Υπεύθυνη καθηγήτρια: Ξένια Περακάκη

Ευχαριστούμε τη Διεύθυνση και το Σύλλογο καθηγητών για τη συμπαράσταση και την κατανόηση.

11 & κάτι

22 Μαρτίου 2019