ΛΙΒΑΔΕΙΑ στην άκρη της Κωπαΐδας
Τομπάζη 63, 18537, Πειραιάς Τηλ. : 215 5555 021
1
Οι
σας εύχονται καλό ταξίδι!
Λίγα λόγια για τους Mινύες Οη Μηλύεο, έλαο από ηνπο πην αηληγκαηηθνύο ιανύο ηεο πξντζηνξηθήο Διιάδνο, όπνπ θνηηίδα ηνπο ζεσξείηαη ε πεξηνρή από ηνλ Βνησηηθό Οξρνκελό, κεηά ηε ζξαθηθή εηζβνιή ζηνλ ηόπν ηνπο έξρνληαη θαη εγθαζίζηαληαη ζηα ηέιε ηνπ 13νπ π.Υ. αηώλα ζηελ κέρξη ηόηε αθαηνίθεηε πεξνρή ηνπ Πεηξαηά. 'Δκπεηξνη λαπηηθνί θαζώο ήηαλ βξήθαλ ζην θπζηθό ιηκελίζθν ηεο Μνπληρίαο (ην ζεκεξηλό Μηθξνιίκαλν) ην θαηάιιειν νξκεηήξην, ελώ ν νηθηζκόο ηνπο αλαπηύρζεθε ζηνλ νκσλπκν ιόθν (ηνλ γλσζηό ζήκεξα σο ιόθν ηνπ Πξνθήηε Ηιία). Ο ιόθνο απηόο παξαρσξήζεθε, θαηά ηελ παξάδνζε, ζηνπο Μηλύεο από ηνλ βαζηιηά ηεο Αζήλα Μνύληρν θαη γη' απηό νλνκάζηεθε Μνπληρία, ελώ άιινη απνδίδνπλ ην ηνπσλύκην ζε νκώλπκν αξρεγό ή ήξσα ησλ Μηλπώλ. ηε θνξπθή ηνπ ιόθνπ ή - θαηα κία άιιε εθδνρή- ζε κηθξό ύςσκα, αξηζηεξά ζηνλ εηζεξρόκελν ζην ιηκελίζθν ηεο Μνπληρίαο, ίδξπζαλ νη Μίλπεο ην ηεξό ηεο "Μνπληρίαο Αξηέκηδνο". Οη Μίλπεο, πνπ, αο ζεκεησζεί, είραλ εηδηθεπζεί ζηελ θαηαζθεπή ππνγείσλ δαηβάζεσλ (ζεξάγγσλ), ππνλόκσλ θαη άιισλ ηερληθώλ έξγσλ, άθεζαλ σο ηηο κέξεο καο, ζεκάδηα, ζην πέξαζκά ηνπο από ηνλ πεηξατθό ρώξν. Δθηόο από ηελ ηζνπέδσζε ηνπ ιόθνπ ηεο Μνπληρίαο θαη ηα ιαμεπηά, κέζα ζε βξάρνπο θαηαζθεπάζκαηα, πνπ ν ιαόο νλόκαδε παιαηόηεξα "Θεόζπηηα", δύν ζεκαληηθά, γηα ηελ επνρή ηνπο, ηερληθά έξγα καξηπξνύλ ην πέξαζκά ηνπο από ηνλ ηόπν : Η γλσζηή σο "πειηά ηεο Αξεηνύζαο" ζηνλ ιόθν ηεο Μνπληρίαο θαη ην "εξάγγην", γλσζηό (παιαηόηεξα) σο "πειηά ηνπ Παξαζθεπά".
2
Λιβαδειά-στην άκρη της Κωπαΐδας Ληβαδεηά Η Ληβαδεηά ή Λεβάδεηα ή Λεηβαδηά, είλαη πξσηεύνπζα ηεο Πεξηθεξεηαθήο Δλόηεηαο Βνησηίαο θαη έδξα ηνπ Γήκοσ Λεβαδέωλ. Βξίζθεηαη ζε πςόκεηξν 200 κέηξσλ, ζην δπηηθό ηκήκα ηνπ λνκνύ, ζην άθξν ηεο πεδηάδαο ηεο Κσπαΐδαο, 130 ρηιηόκεηξα βνξεηναλαηνιηθά ηεο Αζήλαο θαη 30 πεξίπνπ ρηιηόκεηξα από ηελ πιεζηέζηεξε αθηή ηνπ λνκνύ (Παξαιία Γηζηόκνπ ή Άζπξα πίηηα). Βόξεηα ηεο πόιεο εθηείvεηαη o Παξvαζζόο θαη vόηηα o Διηθώvαο ζηoπο πξόπoδεο ηoπ oπoίoπ είλαη θηηζκέvε ε παιηά πόιε ηεο Ληβαδεηάο. Γηαξξέεηαη από ηνλ κηθξό πνηακό Έξθπλα.
Αρταίοη τρόλοη Καηά κηα παξάδνζε, ε πόιε νλνκαδόηαλ παιαηόηεξα Μίδεηα θαη ήηαλ ρηηζκέλε ζε ιόθν. Αξγόηεξα κεηνλνκάζηεθε ζε Λεβάδεηα από ηνλ Αζελαίν Λέβαδο, πνπ εγθαηέζηεζε ηνπο θαηνίθνπο ζηελ πεδηάδα. Καηά ηνπο ηζηνξηθνύο ρξόλνπο, ε Ληβαδεηά ήηαλ πεξίθεκε γηα ην παλάξραην Μαληείο ηοσ Τροθωλίοσ, ην νπνίν είραλ επηζθεθζεί θαη ζπκβνπιεπζεί ν Κξνίζνο, ν Μαξδόληνο, ν Αηκίιηνο Παύινο θ.ά. Πήξε κέξνο ζην θνηλό ησλ Βνησηώλ θαη αθνινύζεζε ηελ ηύρε ησλ άιισλ βνησηηθώλ πόιεσλ. Σν 395 π.Υ. ιεειαηήζεθε από ηνλ Λύζαλδξν θαη ην 86 π.Υ. από ηνλ Μηζξηδάηε, γλώξηζε όκσο ηδηαίηεξε αθκή θαηά ηνλ 2ν κ.Υ. αηώλα. Η αξραία πόιε ήηαλ θηηζκέλε ζηε δεμηά όρζε ηεο Έξθπλαο, θαη εξείπηά ηεο ήιζαλ ζην θσο κεηά από αλαζθαθέο. Σα πεξηζζόηεξα (ινπηξό, αγνξά, δξόκνο, κεηξών) θαζώο θαη κεγάινο αξηζκόο επηγξαθώλ ρξνλνινγνύληαη από ηνλ 4ν π.Υ. σο ηνλ 3ν κ.Υ. αηώλα. Ο ζεκαληηθόηεξνο όκσο αξραηνινγηθόο ρώξνο είλαη ην καληηθό ηεξό ηνπ Σξνθσλίνπ, ην νπνίν εληνπίζηεθε θαη αλαζθάθεθε ζηελ αξηζηεξή όρζε ηεο Έξθπλαο, ζην όξνο ηνπ Ατ-Ληα. Σν ηεξό απηό άιζνο, ην νπνίν πεξηγξάθεη αλαιπηηθόηεξα ν Παπζαλίαο, ιεηηνπξγνύζε κέρξη ηελ θαηάξγεζε ησλ
3
παγαληζηηθώλ ηειεηνπξγηώλ από ηνλ Θενδόζην Α΄. Μέζα ζην άιζνο, εθηόο από ην ηεξό ηνπ Σξνθσλίνπ, ππήξραλ ρώξνη ή θηίζκαηα αθηεξσκέλα ζηε ιαηξεία ηεο Αγαζήο Σύρεο, ηνπ Αγαζνύ Γαίκνλνο, ηεο Αξηέκηδνο, ηνπ Δξκή, ηνπ Γηνλύζνπ θαη ζενηήησλ ηνπ ηνθεηνύ. Τπήξραλ επίζεο ν ηάθνο ηνπ Αξθεζίιανπ, ηεξά ηνπ Απόιισλα θαη ηεο Γήκεηξαο, θαζώο θαη εκίεξγνο λαόο ηνπ Γηόο Βαζηιέσο, πξνο ηηκήλ ηνπ νπνίνπ ηεινύληαλ θαηά ηνλ κήλα Πάλακν ηα Βαζίιεηα, γηνξηή κε αγώλεο θαη πνκπέο θαλεθόξσλ πνπ θαζηεξώζεθε ην 371 π.Υ. ζε αλάκλεζε ηεο λίθεο ησλ Βνησηώλ ζηα Λεύθηξα.
Βσδαληηλή περίοδος Καηά ηνπο πξώηνπο αηώλεο ηεο βπδαληηλήο πεξηόδνπ ε πόιε ηεο Ληβαδεηάο δελ παξνπζίαζε ηδηαίηεξε αλάπηπμε. Παξαθνινύζεζε ηηο ηύρεο ηνπ Αλαηνιηθνύ Ιιιπξηθνύ, κεηαμύ Αλαηνιήο θαη Γύζεο, ηόζν ζηηο πνιηηηθέο όζν θαη ζηηο εθθιεζηαζηηθέο κεηαβνιέο, κέρξη ηελ ηειηθή εθθιεζηαζηηθή ππαγσγή ηνπ ζηε δηθαηνδνζία ηνπ παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνππόιεσο. Η αγξνηηθή νηθνλνκία ηεο πόιεο αληηκεηώπηζε ζνβαξά πξνβιήκαηα από ηηο βαξβαξηθέο επηδξνκέο ηνπ 4νπ θαη ησλ αξρώλ ηνπ 5νπ αηώλα, θαη θαηά ηε κεηαβαηηθή πεξίνδν ηνπ 7νπ αηώλα. Καηά ηε δηνηθεηηθή κεηαξξύζκηζε κε ηελ εηζαγσγή ηνπ ζεζκνύ ησλ ζεκάησλ εληάρζεθε ζην ζέκα ηεο Διιάδνο θαη από ηνλ 9ν αηώλα γλώξηζε αμηόινγε νηθνλνκηθή αλάπηπμε κέζα ζηα πιαίζηα ηεο γεληθόηεξεο νηθνλνκηθήο πξνόδνπ ησλ ζεκάησλ ηνπ ειιαδηθνύ ρώξνπ. Η νηθνλνκηθή αθκή ηεο πόιεο ησλ Θεβώλ επλόεζε ηελ αθκή θαη ηεο Ληβαδεηάο κέρξη ηα κέζα ηνπ 12νπ αηώλα, αιιά νη ιεζηξηθέο επηδξνκέο ησλ Ννξκαλδώλ απνδπλάκσζαλ ηελ θαιιηέξγεηα θαη ηε βηνκεραλία κέηαμαο ζηελ επξύηεξε πεξηνρή θαη πεξηόξηζαλ ηελ εκπνξηθή θίλεζε.
4
Φραγθοθραηία Μεηά ηελ θαηάιεςε ηεο λόηηαο Διιάδαο από ηνπο Φξάγθνπο ηεο Γ' ηαπξνθνξίαο (1204), ε Ληβαδεηά παξαρσξήζεθε ζηνλ «θύξην ησλ Αζελώλ» Όζσλα Γειαξόο θαη, έλαλ αηώλα αξγόηεξα, κεηά ηελ ήηηα ησλ Φξάγθσλ από ηνπο Καηαιαλνύο ζηε κάρε ηνπ Κεθηζνύ (1311), νη θάηνηθνη παξέδσζαλ ην θάζηξν ηεο πόιεο ζηνπο ληθεηέο κε αληάιιαγκα ηελ παξαρώξεζε πξνλνκίσλ. Η θαηαιαληθή θπξηαξρία ζπλερίζηεθε ππό ηελ επηθπξηαξρία ηνπ βαζηιηά ηεο ηθειίαο Φξεηδεξίθνπ σο ηνλ Μάην ηνπ 1388, νπόηε ε πεξηνρή ηνπ δνπθάηνπ ησλ Αζελώλ πεξηήιζε ζηνλ Νέξην Αηδαγηόιη, κέινο θισξεληηλνύ ηξαπεδηθνύ νίθνπ.
Οζωκαληθή περίοδος Γύν ρξόληα κεηά ηελ παξάδνζε ηεο Αζήλαο ζηνλ Μσάκεζ Β' ηνλ Πνξζεηή (1458), ε Ληβαδεηά πεξηήιζε ζηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία θαη απνηέιεζε θαδά, πνπ ππαγόηαλ σο ην 1470 ζην ζαληδάθη Σξηθάισλ θαη αξγόηεξα ζην ζαληδάθη Δπξίπνπ. Σνλ 16ν αηώλα ε Ληβαδεηά ήηαλ ράζη Οζσκαλώλ αμησκαηνύρσλ θαη από ηελ Σξίηε ή ηέηαξηε δεθαεηία ηνπ 17νπ ππήξμε βαθνύθη ηεο Μέθθαο ή, θαη’ άιινπο, ηεο Μεδίλαο. Σνλ 18ν αηώλα ε πξόζνδνο ηνπ θαδά ηεο Ληβαδεηάο αθηεξώζεθε ζην ΓελίΣδακί ηνπ θνύηαξη, πνπ ην είρε ηδξύζεη ε ζύδπγνο ηνπ ζνπιηάλνπ Μερκέη Γ΄. Παξά ηηο θαηαζηξνθέο πνπ είρε ππνζηεί ε Ληβαδεηά από ηηο πνιεκηθέο ζπγθξνύζεηο ζηε Βνησηία θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Σνπξθνβελεηηθνύ πνιέκνπ ηνπ 1684-1699 θαη ζπγθεθξηκέλα ην 1694 θαη ην 1695, από ηηο αξρέο ηνπ 18νπ αηώλα νη ζπλζήθεο πνπ είραλ δηακνξθσζεί βνήζεζαλ ζηελ αλάπηπμε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο: κεηά ηελ αθηέξσζε ησλ πξνζόδσλ ζην Γελί-Σδακί ρνξεγήζεθαλ ζηνπο θαηνίθνπο πξνλόκηα, κε ζπλέπεηα ηελ ελίζρπζε ηνπ θνηλνηηθνύ ζεζκνύ θαη ηε δεκηνπξγία κηαο ηάμεο
5
αξρόλησλ. Ο βνεβόδαο δελ κπνξνύζε λα ιάβεη θακία απόθαζε ρσξίο ηε ζπγθαηάζεζε ησλ θνηδακπάζεδσλ. Γέθα πεξίπνπ νηθνγέλεηεο απνηεινύζαλ ηελ αξηζηνθξαηία ηεο γεο θαη ηεο πόιεο, πνπ ηε ζύκπλνηά ηνπο δελ κπόξεζε λα δηαζπάζεη ν Αιή παζάο, παξά ηελ πίεζε πνπ αζθνύζε ζηνλ θαδά ηεο Ληβαδεηάο. Έηζη ε πόιε, πνπ ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηώλα ραξαθηεξηδόηαλ σο «ε κεγαιύηεξε ηεο Βνησηίαο», θαζώο βξηζθόηαλ ζηνλ εκπνξηθό δξόκν ΠεινπνλλήζνπΜαθεδνλίαο, είρε «αμηόινγε πξαγκαηεία εηο καιιηά, ζηηάξη, ξύδη, ηα νπνία ρνξεγεί εηο άιια κέξε ηεο Διιάδνο θαη μέλσλ ηόπσλ». Παξά ην γεγνλόο όηη ην ξεύκα ηεο κεηαλάζηεπζεο ππήξμε πεξηνξηζκέλν, από ηε Ληβαδεηά πξνήιζαλ άλδξεο πνπ δηαθξίζεθαλ ζηηο ειιεληθέο παξνηθίεο ηεο Ρσζίαο θαη ηεο θεληξηθήο Δπξώπεο. Δθηόο από ηνλ Λάκπξν Καηζώλε, από ηε Ληβαδεηά θαη ηελ πεξηνρή ηεο θαηάγνληαλ θιεξηθνί, ιόγηνη θαη έκπνξνη ηεο δηαζπνξάο. ύγρξνλε πεξίνδνο ηηο παξακνλέο ηεο Δπαλάζηαζεο, ε Γθηαούρ Ληβαδεηά, όπσο ηελ νλόκαδαλ νη Σνύξθνη γηα ηνλ πνιπάξηζκν ειιεληθό πιεζπζκό ηεο, είρε 10.000 Έιιελεο θαηνίθνπο, πνπ επηδίδνληαλ ζηε γεσξγία, ην εκπόξην θαη ηε βηνηερλία. Σν 1820 ε πόιε ήηαλ ην θέληξν ησλ ελεξγεηώλ ηεο Φηιηθήο Δηαηξείαο, ζηελ νπνία είραλ κπεζεί νη πξόθξηηνί ηεο. Ο Αζαλάζηνο Γηάθνο, πνπ είρε αλαιάβεη ηελ αξρεγία ησλ όπισλ ηεο Ληβαδεηάο, ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ ζύληξνθό ηνπ Βαζίιε Μπνύζγν θαη κε ηνπο πξνθξίηνπο Ισάλλε Λνγνζέηε, Ισάλλε Φίισλα θαη Λάκπξν Νάθν, πξνεηνίκαζαλ ηελ εμέγεξζε. Σε λύρηα ηεο 28εο πξνο ηελ 29ε Μαξηίνπ νη επαλαζηάηεο είραλ ζπγθεληξσζεί ζηνλ ιόθν ηνπ Πξνθήηε Ηιία. Καη όηαλ ν Σνύξθνο δηνηθεηήο Υαζάλ αγάο απέξξηςε ηελ πξόηαζε ηνπ Γηάθνπ γηα παξάδνζε, άξρηζε ε επίζεζε. ηηο 31 Μαξηίνπ, νη Σνύξθνη, πνπ είραλ θιεηζηεί ζηνλ πύξγν Ώξα, παξαδόζεθαλ θαη ηελ 1ε Απξηιίνπ, ζε παλεγπξηθή δνμνινγία ζηελ εθθιεζία ηεο Αγίαο Παξαζθεπήο, νη επίζθνπνη αιώλσλ, Σαιαληίνπ (Αηα ιάληεο) θαη Αζελώλ επιόγεζαλ ηελ επαλαζηαηηθή ζεκαία ηνπ Γηάθνπ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο Δπαλάζηαζεο ε πόιε δνθηκάζηεθε επαλεηιεκκέλα από ηηο ηνπξθηθέο ζηξαηηέο πνπ θαηεπζύλνληαλ ζηελ Πεινπόλλεζν, θαη ζηελ πεξηνρή δόζεθαλ νη ηειεπηαίεο κάρεο ηνπ Αγώλα. Καηά ηηο επηρεηξήζεηο ηνπ 1828 ζηελ Αλαηνιηθή ηεξεά κε επηθεθαιήο ηνλ Γεκήηξην Τςειάληε, νη Σνύξθνη πνπ βξίζθνληαλ ζηε Ληβαδεηά πνιηνξθήζεθαλ από ην ζώκα ηνπ Βάζνπ Μαπξνβνπληώηε θαη
6
από άηαθην ηππηθό, θαη ζηηο 5 Ννεκβξίνπ 1828 παξέδσζαλ ηελ πόιε. Νέν ηνπξθηθό ζώκα ππό ηνλ Μαρκνύη παζά θαηέιαβε θαη πάιη ηε Ληβαδεηά, αλαγθάζηεθε όκσο λα ηελ εγθαηαιείςεη ηηο 8 Φεβξνπαξίνπ 1829, γηα λα απνθύγεη ηελ θύθισζε. Ακέζσο ε Ληβαδεηά άξρηζε λα αλαζπγθξνηείηαη. Οη θάηνηθνη πνπ είραλ θαηαθύγεη ζε άιιεο πεξηνρέο επαλήιζαλ, άξρηζε ε ιεηηνπξγία ζρνιείνπ κε ηε θξνληίδα ηνπ Καπνδίζηξηα, θαη ην 1841 ε πόιε ήηαλ έλα από ηα εύξσζηα νηθνλνκηθά θέληξα ηνπ λενειιεληθνύ θξάηνπο.
Το ζοσβιάθη θαη ε ηζηορία ηοσ Σν 1924 θάπνηνο Έιιελαο από ηελ Αίγππην έθεξε ζηελ Διιάδα ην ζνπβιάθη. Σν πξώην καγαδί ηνπ είδνπο άλνημε ην 1925 θαη ήηαλ ην Αηγππηηαθόλ Κεκπαηδίδηθν. Σν 1951 ζηελ Λεηβαδεηά άξρηζε γηα πξώηε θνξά λα ζεξβίξεηαη ην ζνπβιάθη ζε μύιηλν θαιακάθη, ελώ ηαπηόρξνλα άξρηζε λα θηηάρλεηαη ν γύξνο από ρνηξηλό θξέαο, ζηεκέλνο, όπσο ηνλ γλσξίδνπκε ζήκεξα. ηελ Διιάδα ην αξλίζην ζνπβιάθη (Νηνλέξ) δελ είλαη ηόζν δηαδεδνκέλν, όπσο γηα παξάδεηγκα είλαη ζηηο αλαηνιηθέο ρώξεο (Σνπξθία, Αίγππην). Πάλσ από κηζό αηώλα ην ζνπβιάθη απνηειεί ην Δζληθό πξντόλ ηεο ρώξαο καο, ελώ είλαη γλσζηό ζε ρηιηάδεο ηνπξίζηεο πνπ επηζθέπηνληαη ηελ ρώξα καο θαη πνιινί Έιιελεο κεηαλάζηεο έγηλαλ πινύζηνη πνπιώληαο πίηα κε γύξν θαη ηδαηδίθη. Η ζπληαγή είλαη γλσζηή από ηελ ειιεληθή αξραηόηεηα.Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε αλαθνξά ηνπ Αζελαίνπ ζην έξγν ηνπ Γεηπλνζνθηζηέο, όηη ν Ηγήζηππνο ζην Οςαξηπηηθό ηνπ, δει. ζηνλ νδεγό καγεηξηθήο πνπ έγξαςε, αλαθέξεη έλα έδεζκα πνπ ιεγόηαλ θάλδαπινο θαη ήηαλ θάηη αλάινγν κε ην ζεκεξηλό ζνπβιάθη. πλδύαδε θνκκάηηα από ςεηό θξέαο, πίηα, ηπξί θαη άλεζν θαη ζεξβηξηδόηαλ κε δνπκί (Αζήλαηνο, Γεηπλνζνθηζηέο, 12, 516d). Σν ζνπβιάθη από εληόζζηα αλαθέξεηαη ζε ξσκατθά θείκελα ηνπ 1νπ αηώλα κ.Υ. αιιά θαη αξγόηεξα ζηελ Κσλζηαληηλνύπνιε, όπνπ κεηά ηελ άισζε, κηθξνπσιεηέο πσινύζαλ ζηνπο δξόκνπο εθηόο από θξνύηα ή ιαραληθά, θαη ζνπβιάθη κε πίηα.
7
8 ΧΑΡΤΗΣ ΝΟΜΟΥ ΒΟΙΩΤΙΑΣ