Afscheidsinterview Theo Witkamp

met Theo Witkamp

‘Ik heb een mooi beroep voor mezelf gevonden’

Het had een uitgebreid afscheid moeten zijn, met zo’n receptierij die maar niet korter lijkt te worden. Door de bekende omstandigheden heeft het vertrek van CBS-seminariedocent en supervisor Theo Witkamp een bescheidener en ook geleidelijker karakter gekregen. In augustus ging hij met pensioen, in december volgt een inhoudelijk feestje en daartussenin werkt hij nog met een paar supervisiegroepen. En hij laat zich interviewen door PThUnie. Wie is die man die iedereen kent?

In de aankondiging van je afscheid wordt ‘Vol allure de vangrail in’ als jouw motto genoemd. Daar kan ik me niet zo veel bij voorstellen.

‘Mijn vrouw heeft dat een keer een dirigent horen zeggen. Het ging om een koor dat maar niet echt durfde zingen. Het bleef allemaal keurig, ingehouden, de

muziek ging maar niet leven. Toen riep de dirigent: “Kom op, zingen! Als het dan misgaat, dan gaan we tenminste met allure de vangrail in!” Ik heb die formulering vaak gebruikt in de nascholing, als ik merkte dat mensen te krampachtig waren en voor alles wilden voorkomen dat ze fouten maakten.’

Je lijkt me niet iemand die zelf graag tegen de vangrail vliegt.

‘Dat klopt. In mijn dagelijks leven ben ik uitermate saai en geordend. Maar juist dan is het goed om af en toe tegen jezelf te zeggen: kom op, heb lef! Ik hou van kwaliteit en degelijkheid, van nadenken en luisteren. Je hoeft jezelf niet steeds te etaleren. Ik heb eens een student gesproken die de mensen indeelde in voyeurs en exhibitionisten. Ik hoor duidelijk bij de eerste categorie: kijken en luisteren naar anderen.’

Ook dat wordt duidelijk uit de tekst van je afscheid.: dan vallen termen als reisgenoot en gids. Dat wijst erop dat je je eigen inzet in dienst van anderen stelt. Herken je dat?

‘Dat vind ik wel mooi dat je dat zegt. Zo wil ik wel zijn ja. En als een ander dat ook herkent dan ben ik daar wel blij om.’

Die houding past ook bij je functie.

‘Zeker. Ik heb een mooi beroep voor mezelf gevonden. Je helpt mensen in hun functioneren. Waar zitten iemands positieve kanten en waar de schaduwzijden? En daarbij moet je je eigen oordeel opschorten: niet

‘Als mensen zich openen, dan blijken ze altijd mooi te worden’

zeggen van je zou dit of je zou dat, geen aanbevelingen doen. Er is daarbij een mooie parallel met mijn eerste socialisatie als theologiestudent. Een supervisor luistert naar een mens. Een exegeet luistert naar

de Bijbel. In beide gevallen probeer je een interpreet te zijn. Iemand die verstaat wat hij zegt of hoort. Een mens kan dan zeggen: nee, je begrijpt me niet goed. Maar als ik iets beweer over een tekst, dan kan die niets terugzeggen. Praten met een mens is wat dat betreft ietsje gemakkelijker. Maar in beide gevallen gaat het om het vermogen om te luisteren. En er dan creatief uit te halen wat die ander echt gezegd heeft.’

Je was theoloog voor je supervisor werd.

‘Ik ben in 1973 naar Kampen gegaan. Het plan was om een jaar te blijven en dan naar het buitenland te gaan. Maar het bleek zo leuk te zijn daar, dat ik ben blijven hangen. Je werd gestimuleerd om deuren open te doen, kennis te verwerven. En daar had ik ontzettend behoefte aan. Cees den Heijer heeft mij in de armen van het Johannesevangelie getrokken. Toen ik wetenschappelijk assistent werd was zijn eerste vraag: wil je me helpen een serie colleges over Johannes voor te bereiden?’ Theo Witkamp (Maasland, 1954) groeide op in een ‘degelijk gereformeerd gezin, met vijf kinderen en een harmonium’. Hij studeerde theologie in Kampen en promoveerde er bij prof. dr. Heinrich Baarlink. Hij was achtereenvolgens predikant in Serooskerke, docent Nieuwe Testament aan de Theologische Faculteit van de christelijke universiteit Duta Wacana in Yogyakarta (Indonesië) en predikant in Alkmaar. Vanaf 1999 werkte Witkamp op Theologisch Seminarium Hydepark, eerst als een van de drie rectoren, daarna als senior docent en uiteindelijk als hoofd. Het seminarium maakt sinds 2007 deel uit van de PThU en heet sinds enkele jaren Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit (CBS). Caspar Dullemond is eindredacteur van PThUnie.

Johannes is een Bijbelboek voor gevorderden.

‘Daar kwam ik toen ook achter ja. Er is een gezegde uit de oude kerk: het Johannesevangelie is als een riden in Yogyakarta. En ik ging weg park te worden. Zowel in Seroosgehoord.’

vier, waar een muis veilig doorheen kan komen, maar waar een olifant in kan verdrinken.’

Jij was zo’n muis?

(Lacht.) Ik ben er nog steeds niet uit. Voor een conferentie begin dit jaar ben ik nog eens opnieuw in Johannes gedoken. Wat is het toch een boeiend, ingewikkeld iets!’

Later ben je ook met Paulus predikanten?

bezig gegaan.

zoek is historisch onderzoek. Maar ik ben meer theoloog dan historicus. Vandaar dat Johannes mij wel lag. Hij wordt vanouds de theoloog genoemd. En voor Paulus geldt iets dergelijks.’

Wat vond je het leukste in je werk als predikant?

‘Catechese en kringen. Nu ik dat zeg, realiseer ik me... Ik ging weg uit Serooskerke om docent te woruit Alkmaar om docent op Hydekerke als in Alkmaar heb ik mensen horen zeggen: het is jammer dat je weggaat, maar we snappen het wel. Docent zijn ligt je beter. Ze hebben de schoolmeester in mij

Wat doet supervisie met

‘Veel nieuwtestamentisch onder-

‘De theologische kennis en visies die je tijdens je studie hebt opgedaan, worden gecorrigeerd door je levenservaring. Supervisie

Theo Witkamp

helpt je uit te dagen dat soort momenten op te zoeken – en vast te leggen. Dan komt je eigen persoonlijkheid in het vizier, je levensvisie, je afkomst, je verlangens... Je kunt het bijvoorbeeld heel belangrijk vinden om in het leven betekenisvol bezig te zijn. Dat is prachtig, maar daar kun je anderen ook mee voor de voeten lopen. Mooi vind ik als mensen na supervisie zeggen dat hun theologie is veranderd. Ik heb een student gekend die een geweldig hoog idee had over de profetische component van het predikantschap. Het verkondigen dus. Toen werd hij zelf ernstig ziek. Toen merkte hij dat hij het veel belangrijker vond dat iemand even een poosje aan zijn bed kwam zitten. Er gewoon zijn, zonder van alles te zeggen.’

Wat is jouw rol in zo’n gesprek?

‘Veel zwijgen. Aanmoedigen. Vragen stellen. Waarom praat je hierover en daarover niet? Het doel van supervisie is dat de ander kan functioneren als beroepspersoon. Persoonlijke zaken komen aan de orde, maar alleen voor zover ze betrekking hebben op iemands functioneren.’

Krijg je ook de mensen die supervisie het hardst nodig hebben?

‘Supervisie is onderdeel van de primaire nascholing, maar niet van de secundaire nascholing. Predikanten worden geacht daar zelf initiatief in te nemen. Ik zie ervaren predikanten die supervisie doen om een balans op te maken: ik ben nu tien jaar bezig, ik heb behoefte om een en ander door te spreken. Waar sta ik? Hoe ga ik verder? Dat zijn mensen die weten waar hun behoeftes liggen. Die hebben een voorsprong. Ik ben blij dat de kerk primaire nascholing verplicht heeft gesteld en duidelijk heeft gemaakt dat er daarna ook nog wat moet gebeuren. Dat vind ik een waardevolle vorm

‘Een van de gevaren van de theologische studie is dat je opgevoed wordt tot een kerkelijk manager’

van zorg. Maar er zijn predikanten die op dit punt geen enkele belangstelling hebben, die tevreden zijn met zichzelf, die liever geen cursussen doen en ook geen supervisie. Maar ik kom in mijn werk natuurlijk vooral de mensen tegen die wél willen. Dat is een van de voorrechten van mijn werk van de afgelopen jaren: dat ik met zoveel mooie mensen te maken heb gehad. Als mensen zich openen, dan blijken ze altijd mooi te worden.’

Hoe zie je de plek van supervisie binnen het grotere geheel van de PThU?

‘Theologie heeft met de hele wereld te maken, en niet alleen met kerkelijke belangen. Een van de gevaren van de theologische studie dat je opgevoed wordt tot een kerkelijk manager. Als die kerk maar draait dan is het al goed. En dat is voor mij veel te weinig. De uitdagingen in de wereld zijn zo groot. Alle vormen van theologie en ook van permanente educatie moeten eraan bijdragen om de horizon wijd te houden. Dat wil het CBS. Dat wil ook de PThU. Maar het dagelijks werk dat je als predikant doet is vaak gericht op de dagelijkse praktijk. Het is zo gemakkelijk om daarin te blijven hangen. Natuurlijk, we doen al ons werk in het klein. Tegelijkertijd: je kunt die kleine dingen alleen doen als je oog hebt voor het grote geheel. Voor de hele wereld.’

Welke instrumenten hebben jullie om dat besef van het grotere te stimuleren?

‘Door als docenten niet alleen supervisor te zijn maar ook theoloog te blijven. En door je laten uitdagen door de context waarin je werkt. Het Kamper schooltje waar ik studeerde zat dicht op de Gereformeerde Kerken. Het was altijd worstelen om een beetje afstand te houden. Herman Ridderbos zei altijd: kerk en theologie, zonder elkaar meugen ze niet, met elkaar deugen ze niet. Dat geldt nu ook voor de band tussen de PThU en de kerk. Er zijn zoveel institutionele relaties dat het moeilijk is om afstand te bewaren. Het is een klein wereldje. Amsterdam? De universiteit had net zo goed op de Veluwe kunnen staan. Ik zou een oecumenische theologische faculteit willen hebben waar niet alleen PKN’ers komen, waar niet voornamelijk mensen uit het Westen komen, waar meer filosofen en psychologen rondlopen. De protestantse wereld wordt kleiner en kleiner. Dan is het de grote uitdaging om de visie ruim te houden.’

Je hebt, zoals je collega’s het omschrijven, gewerkt als gids en reisgenoot. Ik kan me voorstellen dat je daar veel aan ontleent. Maar zijn er momenten dat je denkt: ik had me meer op Johannes en Paulus had willen storten?

‘Ik heb mezelf nooit als een briljante theoloog gezien. De kansen die ik heb gekregen om verder te studeren zijn vooral een reden voor dankbaarheid. Ik heb wel eens gedachten gekoesterd aan een groot boek, maar ik denk niet dat het reëel is. Daar heb je grotere geesten voor nodig. Het resultaat is wel dat ik nog niet zo goed weet wat ik met mijn pensioen ga doen. We gaan in ieder geval niet doelloos, eindeloos fietsen in Drenthe.’