5 minute read
Joyce Rondaij over Primo Levi
met Joyce Rondaij interview
De naam ‘God’ blijft van betekenis
Advertisement
‘Het liet me niet meer los’, zegt Joyce Rondaij over het moment, nu een jaar of tien geleden, dat ze voor het eerst een boek van de Joods-Italiaanse schrijver en Auschwitz-overlevende Primo Levi las. Ze leerde Italiaans om zijn werk beter te leren kennen. ‘Want als theoloog lees je het liefst in de grondtaal.’ Een in Turijn geschreven masterscriptie over zijn werk volgde, en inmiddels ligt er ook een proefschrift, waarop Rondaij op 6 mei aan de PThU hoopt te promoveren. Marcel Barnard en Renée van Riessen zijn haar promotoren. Copromotor is de Amerikaanse literatuurwetenschapper Jonathan Druker.
22 PThUnie Primo Levi (1919-1987) groeide op in een geassimileerd Joods gezin in Turijn. Later schreef hij dat zijn jeugd vergelijkbaar was met die van andere kinderen van zijn leeftijd, alleen ontbrak bij hem thuis de het Joodse gebed “Sjema” en daagt de lezer uit om naar de kampgevangenen te kijken en zich de vraag te stellen: is dit een man, is dit een vrouw? Rondaij is gefascineerd door de combinatie van modder, over hoge wind die over de aarde gaat. En als, na de bevrijding, de mens weer tot leven komt, vertelt hij over het delen van het brood door de overlevenden. Levi zegt dan: “We zaten rond het vuur en we voelden
jaarlijkse kerstboom. ‘Hij deed als kind zijn Bar Mitswa, maar pas in Auschwitz heeft hij zijn Joodse identiteit werkelijk ontdekt’, aldus Rondaij: ‘Hij leerde daar veel Oost-Europese joden kennen. Het ging hem aan het hart hoe een hele traditie er vernietigd werd. Later heeft hij zich er voor ingezet om die verhalen levend te houden.’ Die traditie vind je bijvoorbeeld terug in het gedicht waarmee Levi zijn getuigenis opent, en daar ligt het startpunt van haar dissertatie, getiteld Primo Levi’s Afters, Reading Primo Levi theologically after God. Hierin stelt zij de vraag hoe Levi schrijft over de mens en God na Auschwitz. Het gedicht, uit zijn werk Is dit een mens, is geïnspireerd op drie elementen in het gedicht: het spreken over de mens, de referentie aan een religieuze traditie en tegelijkertijd de afwijzing van een theïstisch geloof. ons als God na de schepping, die eindelijk kon uitrusten en zag dat het goed was.” De vernietiging komt tot een einde en er ontstaat weer medemenselijkheid.’
Levi was zijn hele leven atheïst, maar zijn werk is uiterst relevant voor de theologie, vindt Rondaij: ‘In mijn proefschrift laat ik zien dat religieuze verhalen bij hem belangrijk zijn voor het vertellen van het verhaal van de mens. Hij maakt gebruik van de metaforen en vertellingen uit zijn religieuze traditie om dat verhaal te beschrijven. Zo schrijft hij bijvoorbeeld over de vernietiging van de mens met behulp van begrippen en motieven uit het Genesis-verhaal. Dan gaat het over chaos, over
Betekenis Levi transformeert de religieuze verhalen en geeft ze nieuwe betekenis, aldus Rondaij: ‘Ze hebben voor hem een belangrijke waarde: betekenis geven aan het menselijk bestaan.’ Ze plaatst haar studie binnen de ‘After God Theology’, legt ze uit: ‘Je laat het idee los van de almachtige en goede God. Maar als je dat doet, als je die zekerheden over God loslaat, als je overal nee tegen zegt, dan blijkt dat de naam God nog niet weg is. We blijven
daarover spreken en dat willen we op de een of andere manier ook.’ Levi is in dat gesprek een interessante stem: ‘God komt voor in zijn werk, niet in de zin v an “God is..”, maar als literair personage.’
Het risico van een dergelijke aanpak, beseft ze, is dat je je onderzoeksobject voor een religieus karretje spant. Rondaij: ‘Ik heb veel gesprekken gevoerd met Levi-kenners in Italië, met als vraag: hoe doe je goed onderzoek, zonder dat je Levi claimt en hem woorden in de mond legt? In het begin is dat een zoektocht voor mij geweest. Druker, mijn copromotor, is zelf een seculiere Jood, en huiverig voor religieuze toe-eigening. Hij zei tegen mij: het is jou gelukt, omdat je de vraag hebt gesteld wat Levi de theologie te
Voor de vernietigde en inmiddels herbouwde synagoge in Turijn bevindt zich een plein dat genoemd naar Primo Levi is, vertelt Rondaij. Dit plein bevindt zich in een ruimte tussen het religieuze en het seculiere domein. ‘Met dit onderzoek toon ik aan dat Levi zich in deze tussenruimte begeeft: hij voelt zich niet verbonden met de God die beleden wordt in de tempel, maar is wel geïnspireerd door de verhalen en de traditie die ermee verbonden zijn. Op het plein voor de tempel komen het heilige en het seculiere samen, worden grenzen overschreden en komt er ruimte voor nieuwe betekenis.’
Onrecht In het slothoofdstuk van haar dissertatie geeft Rondaij het werk van Levi een plek in een breder kader over maar hoe houdt dat stand tussen kwaad en onrecht? Dan kom je terecht bij een praten over God op een manier die wonden rechtdoet in plaats van nieuwe wonden maakt. Hoe mensen geconfronteerd worden met lijden en vervolgens woorden geven aan hun geloof en aan God – dat is een belangrijke kennisbron voor de theologie. Voor mij als praktisch theoloog is dat van belang.’
Levi’s werk blijft haar boeien: ‘Hij heeft een erg heldere schri jfstijl, met heel veel humor. En daarbij stelt hij dan zulke intrigerende, fundamentele vragen. Die combinatie vind ik heel bijzonder.’ Welk boek zou ze iemand aanraden die nog nooit iets van Levi gelezen heeft? ‘Is dit een mens. Trouw noemde dit een keer het oerboek over het kamp. En inderdaad, iedereen die het gelezen
zeggen heeft, in plaats van andersom. Ik heb niet de theologie op Levi geplakt, maar Levi op de theologie.’ theologisch denken over extreme vormen van lijden en geweld: ‘Vaststaande theologische concepten worden bevraagd door extreme vormen van lijden. Je kunt wel mooie ideeën bedenken over wat God is, heeft vindt het indrukwekkend. Het is belangrijk dat mensen blijven lezen over deze geschiedenis. En dan is dit boek een goed beginpunt.’
Samen bijbelverhalen ontdekken en beleven!
Het Centrum voor Bibliodrama start in oktober 2020 opnieuw met een tweejarige cursus
BIBLIODRAMA BEGELEIDEN
Informatie bij:
www.centrumvoorbibliodrama.nl
Kanker doet meer met je dan je denkt.
86% van de mensen die worden of zijn behandeld voor kanker ervaart klachten. Soms zelfs nog jaren erna. Angst, onzekerheid, vermoeidheid en impact op de relatie komen het meest voor. Praat erover. Meer informatie vind je op kwf.nl/hulpnakanker.
