Ee Ee n unitga ve ve van VoVo kaka vzw argang 202 | Ve in in ju lijuelineaug ust us | Afg ifte kantoor ugugge ge - Er kenning s nu mme 708123 u itga van vzw| |JaJa a rgan g155 –– janu n ovear mibe r 22021 | rs Vech rsijnt chi jnniet t n i et n augustus | Afgif te kanto oBr r Br - Er ke nningsnum m re rP P912687
Boost de scale-ups!
Naar een sterk ecosysteem
Johan Guldix
N OVE MBE R 2 0 2 1
scale-ups • inhoud
Boost de scale-ups!
Inhoud
Naar een sterk ecosysteem
5 INLEIDING
3 DE ESSENTIE
6 PARADOX: HET SNEL
EVOLUEREND LANDSCHAP IS TE TRAAG
GROOTSTE HINDERPALEN: 12 DE KAPITAAL, TALENT EN
MARKTTOEGANG
P NAAR EEN TRANSPARANT 21 OECOSYSTEEM: KNELPUNTEN EN
AANBEVELINGEN
Ontdek meer info en interviews op www.voka.be/innovatie
VOKA-KENNISCENTRUM
COLOFON
Frank Beckx | Directeur kennis- en lobbycentrum Bart Van Craeynest | Hoofdeconoom Sonja Teughels | Arbeidsmarkt Helena Muyldermans | Sociaal recht en arbeidsmarkt Jonas De Raeve | Onderwijs Daan Aeyels | Welzijns- en gezondheidsbeleid Goedele Sannen | Mobiliteit en logistiek Katelijne Haspeslagh | Milieu en klimaat Lorenzo Van de Pol | Klimaat en energie Steven Betz | Ruimtelijke ordening en milieu Karl Collaerts | Fiscaliteit en begroting Johan Guldix | Innovatie en ondernemen Gilles Suply | EU en internationaal ondernemen Dieter Somers | Digitale transformatie Koen Van Diest | Bestuurzaken en staatshervorming
Eindredactie Sandy Panis
• 2 •
Foto’s Dann en Shutterstock Vormgeving Capone Druk INNI Group, Heule
‘Boost de scale-ups!’ is een brochure van Voka, Vlaams netwerk van ondernemingen. De overname of het citeren van tekst uit deze Voka Paper wordt aangemoedigd, mits bronvermelding. Verantwoordelijke uitgever Hans Maertens i.o.v. Voka vzw Burgemeester Callewaertlaan 6 8810 Lichtervelde info@voka.be - www.voka.be
Structurele partner:
scale-ups • essentie
WIE? JOHAN GULDIX Senior adviseur Innovatie & Ondernemen johan.guldix@voka.be Johan Guldix volgt op het Voka-kenniscentrum dossiers op rond innovatie en ondernemen.
D E ESSEN TIE Al in 2015 drukte de Vlaamse regering de wens uit om door te stoten naar de Europese top qua snelgroeiende ondernemingen. Terecht, want snelle groeiers dragen het meest bij aan de netto jobcreatie en zorgen voor de nodige economische dynamiek. In het verleden bleken de doorgroei van ondernemingen en de bijhorende internationalisering te beperkt. Gelukkig heeft het beleid de laatste jaren meer aandacht voor scale-ups.
Scale-ups: tijd om door te stoten naar Europese top
Ontdek meer info en interviews op www.voka. be/innovatie
Voor een evaluatie van de huidige situatie focussen we ons op de technologische scale-ups: jonge, snelgroeiende bedrijven die voldoende matuur zijn om op te schalen en een uitgesproken technologiefocus hebben. Tech scale-ups zijn immers bijzonder interessant omwille van hun snelle schaalbaarheid en de oplossingen die ze kunnen bieden voor hedendaagse uitdagingen.
Positieve evolutie, maar niet snel genoeg
Sinds enkele jaren zien we een snelle toename van het aantal scale-ups.
• 3 •
Zowel in aantal, als in kapitaal. Die groei is niet toevallig, maar te wijten aan de steeds ruimere beschikbaarheid van durf- en ander kapitaal. Een goede evolutie, maar helaas onvoldoende, want in de Verenigde Staten en China gaat het eens zo hard. China verdrong het afgelopen decennium Europa zelfs van de tweede plaats. Bovendien behoort ons land slechts tot de middengroep van Europese landen. Om de Europese top te halen zullen we ons ecosysteem moeten versterken, met bijzondere aandacht voor de stad als ecosysteem. Wereldwijd ontstaan scale-ups steeds vaker in stedelijke innovatie-ecosystemen. In België zijn Gent en Brussel de koplopers. Dat is gelinkt aan de daar aanwezige ontwikkelingen in bedrijfssoftware, diensten en life sciences & healthcare. Daarnaast zijn de Europese topsectoren Vlaanderen ook niet vreemd: fintech, energy & cleantech en cybersecurity. Dat biedt volop kansen om verder op in te spelen.
“Om de Europese top te halen, zullen we ons ecosysteem moeten versterken, met bijzondere aandacht voor de stad als ecosysteem.” JOHAN GULDIX
Hinderpalen
Toch zijn er een aantal hinderpalen: talent, kapitaal en markttoegang. Dat verklaart waarom onze groei relatief achterblijft en we nog niet aan de top staan. Het hoeft niet te verbazen dat
scale-ups • essentie
het vinden van het juiste talent in deze tijden ook moeilijk is voor scale-ups, maar zorgwekkend is vooral dat we de laatste jaren steeds slechter scoren op de internationale talentranking (IMD). Bovendien is de nood aan STEM-afgestudeerden hoog en die voor IT-profielen nog hoger. Heel wat scale-ups rekruteren daarom in het buitenland, vooral die met professionele investeerders aan boord. Wat kapitaal betreft is de situatie dubbel: voor de eerste fases en kleinere bedragen is er de laatste jaren een inhaalbeweging geweest. Kapitaal vinden voor een goed idee mag daarom geen probleem meer zijn. De laatste jaren is het financieringslandschap dan ook diverser geworden, terwijl buitenlandse investeerders steeds vlotter de weg naar Vlaanderen vinden. Helaas is het landschap voor velen ondoorzichtig en blijft het in grotere investeringsrondes vaak nog moeilijk om de juiste bedragen op te halen. Die bedragen overstijgen het Vlaamse niveau, daar moeten dus op Europees niveau oplossingen voor gezocht worden. Ten slotte is er nog het probleem van internationale markttoegang. Vreemde markten betreden is voor de meeste scale-ups niet zo evident omdat ze kennis en ervaring missen. Bij het internationaal schalen bestaat
er ook steeds het risico op een tweede ‘valley of death’: een liquiditeitstekort of schaarste wanneer er internationaal opgeschaald wordt, maar de inkomsten nog niet volgen. Ook het gebrek aan netwerken, partners en kennis van de (handels)cultuur zijn hindernissen die overwonnen moeten worden. Gelukkig heeft Vlaanderen dit ingezien en is de realisatie van de wereldwijd verspreide ‘Science & Technology Offices’ in de schoot van Flanders Investement & Trade een stap vooruit. Zo kan er sneller gelinkt worden met de meest excellente innovatie-hotspots wereldwijd. Daarbuiten zijn er ook een aantal groeiende initiatieven, vaak partners van het Vlaams Agentschap voor Innovatie & Ondernemen (VLAIO), die helpen bij het internationaliseren van scale-ups, waaronder Bryo ScaleUp en Mercurio van Voka. Over enkele jaren zouden al die initiatieven zichtbaar vruchten moeten afwerpen.
Het ecosysteem optimaliseren
Ten slotte is er het Vlaamse ecosysteem dat als geheel beter kan, want het is door de veelheid aan afzonderlijke initiatieven weinig overzichtelijk en versnipperd. De samenwerking, focus en onderlinge doorverwijzing kunnen beter. Doordat de werking vaak te
generalistisch is, bestaan er inhoudelijk lacunes die aangepakt moeten worden. Daarnaast moeten er ook internationaal sterkere banden worden gesmeed. Geen evaluatie zonder suggesties ter verbetering. Daarom vind je tot slot hier onze aanbevelingen: 1. Coördineer het decentrale ecosysteem Roep de fragmentatie een halt toe door de talrijke initiatieven beter op elkaar af te stemmen. Goede voorbeelden daarvan zijn er voldoende te vinden in het buitenland. 2. Versterk de stedelijke ecosystemen Stedelijke ecosystemen zijn de toekomst, niet enkel bij ons, maar wereldwijd. Versterk ze daarom, maar zorg wel dat ze elkaar beter kennen en meer connecteren. Overstijg daarbij het provinciale niveau. 3. Zet Vlaanderen als één merk in de markt Maak van Vlaanderen een sterk merk met één visie en één strategie. Maak daarvoor gebruik van internationale netwerken. Zet onze sterktes daarbij in de spotlights: biotech, data, health, encryptie, … 4. Heb aandacht voor out- én inbound Naast aandacht voor export en buitenlandse promotie moet er ook meer aandacht gaan naar het aantrekken van buitenlands talent en scale-ups. Enkel zo maak je van Vlaanderen een anker- en broedplaats van scale-ups. 5. Versterk de Europese interne en financieringsmarkt Beïnvloed de Europese agenda. Dring aan op grotere, minder risicomijdende fondsen met een langetermijnvisie. Stimuleer de harmonisering van de Europese interne markt. Die is nog altijd te gefragmenteerd en dat hindert de lancering van producten en diensten op de Europese markt.
• 4 •
scale-ups • inleiding
Scale-ups zijn vandaag hip en trendy. Om de haverklap worden in economische nieuwsbrieven talrijke succesverhalen als lichtend voorbeeld naar voren geschoven. Nochtans kunnen maar weinigen, ondanks een vaag aanvoelen, het begrip voldoende vatten en verduidelijken.
1. Inleiding De steile opgang van scale-ups is een relatief recent fenomeen, al bestaan er al langer voorbeelden van snelle groeiers. Denken we daarbij aan de jaarlijkse Trends Gazellen dat ondertussen al twintig jaar wordt georganiseerd. Wat scale-ups onderscheidt van snelle groeiers in het algemeen is de focus die wordt gelegd op de jonge leeftijd en de focus op technologie. Heel wat onder hen hebben trouwens de ambitie om uit te groeien tot een unicorn, een bedrijf met een waardering van 1 miljard dollar. Het bekendste voorbeeld daarvan in ons land is Collibra dat in 2008 als spin-off van de VUB door de Vlaming Felix Van de Maele werd opgericht. Ondertussen wordt het databedrijf op zo’n 5 miljard dollar gewaardeerd. De tweede Vlaamse unicorn is team.blue, een webhostingbedrijf dat in 1999 door de toen zestienjarige Jonas Dhaenens werd opgericht in zijn slaapkamer, en
in volle coronacrisis de eenhoornstatus verwierf. Daar houdt het echter niet bij op, want anderen zitten ook goed op koers om die status te verwerven. Denken we daarbij aan het Gentse Deliverect, dat online verkoopkanalen voor de horeca integreert met kassaen voorraadbeheer. Bovenstaande voorbeelden tonen het belang en potentieel aan om via scale-ups de wereld te veroveren. Maar is die snelle groei voldoende? Doet Vlaanderen wel voldoende om het volledige potentieel te benutten? Daar bestaan twijfels over. Ook elders staat de wereld immers niet stil. Zo heeft China ondertussen Europa van de tweede plaats verdrongen op slechts 10 jaar tijd, zowel wat het aantal scale-ups als wat het geïnvesteerde kapitaal betreft. Europa en Vlaanderen zullen dus nog een of meerdere versnellingen hoger moeten schakelen, willen we niet achterophinken. Voor
• 5 •
een open exporteconomie als de onze is dat van groot belang. Niet alleen in termen van werkgelegenheid, maar ook voor wat het aandeel in het bbp betreft. Willen we onze hightech-uitvoer op peil houden of zelfs nog verbeteren, dan moeten we onze economie blijven heruitvinden. Zeker als we onze exportparadepaardjes in de hightech
“Scale-ups onderscheiden zich van snelle groeiers in het algemeen door hun jonge leeftijd en hun focus op technologie.” willen behouden, waarvan farma en elektronica de belangrijkste zijn. In deze paper zullen we daarom eerst in kaart brengen hoe we ervoor staan in Vlaanderen en Europa. Hoe verhouden we ons tot de rest van de wereld en wat zijn de voornaamste barrières? Vervolgens zullen we op die verschillende knelpunten inzoomen en suggesties voor verbeteringen naar voren schuiven. De voornaamste drempels zoals het tekort aan het juiste talent, de beperkte beschikbaarheid van kapitaal en de toegang tot de wereldmarkt worden als voornaamste drempels geanalyseerd. In het laatste hoofdstuk ten slotte doen we enkele aanbevelingen ter verbetering van het ecosysteem.
scale-ups • landschap
Het is de ambitie van de Vlaamse regering om als kleine, open kenniseconomie tot de Europese top te behoren, zowel op het vlak van innovatie als ondernemerschap. Beide ambities komen samen in het fenomeen van de tech scale-ups. Deze technologische groeibedrijven vormen immers de wissel op de toekomst, zowel in toegevoegde waarde als in werkgelegenheid.
De ondergrens van 1 miljoen dollar zien we vaak terugkeren in tal van definities. Dat toont het belang aan van (durf)kapitaal voor deze bedrijven om snel te kunnen opschalen en zich te onderscheiden van de eerdere start-up-fase.
2. Paradox: het snel evoluerend landschap is te traag
Samengevat verstaan we dan onder een scale-up: Ɂ een snelgroeiend bedrijf, Ɂ dat minder dan 10 jaar oud is, Ɂ minstens 10 werknemers heeft, Ɂ over een voldoende matuur businessmodel beschikt Ɂ en minstens 1 miljoen euro kapitaal opgehaald heeft.
Scale-ups zijn van essentieel belang voor de nodige dynamiek en vernieuwing van onze economie. Via innovatie bieden ze bovendien oplossingen voor de klimaat- en milieuproblematiek. Niet alleen via nieuwe producten en diensten, maar ook via een stijging van de productiviteit. Dat laatste is van essentieel belang om onze internationale concurrentiepositie te handhaven. Qua start- en scale-ups is Vlaanderen de laatste jaren zeker niet slecht bezig, maar internationaal is het nog onvoldoende.
Definitie
Alvorens het scale-up landschap in Vlaanderen en daarbuiten te schetsen, is het van belang om het begrip uit te klaren. De internationaal meest aanvaarde definitie is die van de OESO: ‘een onderneming die gedurende drie opeenvolgende jaren gemiddeld 20% of meer groeit in omzet en/of werkgelegenheid en bij het eerste jaar van meting minstens tien werknemers telt.1 Enkele elementen vallen hier onmiddellijk bij op: er moet sprake zijn van een substantiële groei en de onderneming moet het prille niveau van start-up verlaten hebben. De Eurostatdefinitie die ook vaak wordt gebruikt, is minder streng: daar volstaat een gemiddelde groei van 10%. Andere definities leggen meer de nadruk op een zekere maturiteit en de belangrijke rol van technologie: ‘A scale-up is a company with a minimum of 10 employees, a validated business model, paying customers, aiming for growth, in which technology plays an important role’.2 Een bewezen zakenmodel met betalende klanten en de blik gericht op groei, zijn hier van prioritair belang. Ten slotte zijn er auteurs die ook de nadruk leggen op de minimumgrens van opgehaald durfkapitaal: ‘A scale-up is a new, entrepreneurial firm, up to 10 years old, that is strongly growth oriented and has attracted €1 Million or more of venture capital funding’.
• 6 •
In deze paper beperken we ons tot de technologische scale-ups omdat daar het voornaamste potentieel ligt voor duurzame groei, een snelle opschaling en versnelde internationalisering. Gezien het belang van de hightechuitvoer voor het Vlaamse bbp, is dat laatste niet onbelangrijk. Het aandeel hightechgoederen in de totale Vlaamse uitvoer is immers vrij klein, maar vertegenwoordigt wel een relatief groot aandeel in de verhouding tot het Vlaamse bbp.3 Slagen we erin om het aantal high-techgoederen op te voeren, dan zet dit een hefboom op de groei van het bbp. De tech-component is ruim in ons verhaal: van biotech over digitech tot fintech, maar toch voldoende onderscheidend. Zo vallen een snelgroeiend transportbedrijf, consultancy-kantoor of restaurantketen hier niet onder. Dat onderscheid klinkt misschien evident, maar is dat niet, aangezien de algemene overtuiging leeft dat scale-ups vooral actief zijn in
1. SCALEUP INSTITUTE, ScaleUp Insights. ONS ScaleUp Landscape. The latest national and local level picture, London, 2020. 2. Guldemond, P. How can national governments in Europe build scale-up ecosystems? A case study of the United Kingdom, Sweden & the Netherlands. I.s.m. het Nederlandse Ministerie van Economische Zaken en Klimaatbeleid, 2018. 3. STATISTIEK VLAANDEREN, Export van hightech-goederen, geraadpleegd op 4/10/2021, statistiekvlaanderen.be/nl/ export-van-high-techgoederen
scale-ups • landschap
Figuur 1: Europese scale-ups: actief in zeer verschillende sectoren
Figuur:
Europese scale-ups: actief in zeer verschillende sectoren Zakelijke producten en diensten
4% 6%
Consumentengoederen en diensten
6% 29%
12%
Bouw ICT Transport
17%
Biotech en healthcare
26%
Andere
BRON: VLERICK BUSINESS SCHOOL, EUROPEAN SCALE-UP REPORT, 2020 BRON: VLERICK BUSINESS SCHOOL, EUROPEAN SCALE-UP REPORT, 2020
FiguurFiguur: 2: Groei Europese scale-ups versnelt Groei Europese scale ups versnelt Aantal nieuwe scale-ups per jaar in Europa 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT. BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT.
Figuur: Spectaculaire groei van opgehaald kapitaal (in mia dollar) Figuur 3: Spectaculaire groei van opgehaald kapitaal (in mia dollar) 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT. BRON: TECH SCALEUP EUROPE 2019: NIEUW OPGEHAALD KAPITAAL
hoogtechnologische sectoren, maar Europees onderzoek wijst uit dat dat niet het geval is.4 Slechts 12% is actief in ICT en 4% in biotech & healthcare. Maar liefst 30% maakt zijn business in zakelijke diensten & producten en 26% in consumentengoederen & -diensten. Deze laatste zijn eerder klassieke sectoren, maar vaak doen zij onderliggend wel beroep op nieuwe technologieën zoals robotisering en digitalisering, maar zonder dat het hun core business uitmaakt (figuur 1). Bovendien geeft maar een op de vier scale-ups aan dat ze een product of dienst hebben ontwikkeld die nieuw is op wereldschaal. Nog sprekender is dat een op drie bekent helemaal niets nieuws ontwikkeld te hebben. Dat zijn allemaal bijkomende redenen om ons te beperken tot de zuivere tech scale-ups die doorgaans wel zeer innovatief zijn en wereldwijd sneller kunnen groeien door de aard van hun product en/of dienst. Hun groeiverhalen zijn vaak spectaculair en daarbij hoeft het zeker niet alleen over Amerikaanse techgiganten zoals Apple of Amazon te gaan. Zij waren misschien de pioniers, maar anderen volgen snel, veelal in specifieke niches en B2B. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het Vlaams-Brusselse Collibra, het Gentse team.blue of het Waalse Odoo.
Europese groei onvoldoende
Sinds enkele jaren stellen we wereldwijd spectaculaire groeicijfers van het aantal tech scale-ups vast, ook in Europa. Zo is het aantal Europese scale-ups de laatste jaren gegroeid met gemiddeld 20% per jaar (figuur 2). Om een idee te geven wat dat in concrete cijfers betekent: in 2018 kwamen er circa 1.400 bij. Ook is er in termen van opgehaald kapitaal sinds 2014 een spectaculair stijgende lijn waarneembaar (figuur 3). Waar in 2016 nog sprake was van 14 miljard dollar investeringen, was dat in 2018 al bijna verdrievoudigd tot ruim 41 miljard 4. VLERICK BUSINESS SCHOOL, European Scale-up Report, Gent, 2020. 5. MIND THE BRIDGE, Tech Scaleup | 2019 Report, 2019.
• 7 •
scale-ups • landschap
dollar.5 Dat bedrag is vooral, maar niet uitsluitend, durfkapitaal, want er werd ook geld via de beurs (onder meer Spotify en Adyen) en zelfs cryptogeld, aangetrokken.6
Figuur 4: Wereldwijd marktaandeel VC-deals 20102010 Figuur: Wereldwijd marktaandeel VC-deals
8,1%
Europa
18,2%
Een mooie evolutie, maar helaas onvoldoende. In de VS zijn er driemaal meer scale-ups en gebeuren er zesmaal meer investeringen. Ook China heeft Europa in het voorbije decennium voorbijgestoken met 40% meer scale-ups en meer dan tweeënhalf keer meer ingebracht kapitaal. De conclusie is dan ook dat Europa wel een sterke groei kent, maar die is helaas onvoldoende om de VS en China in te halen.
China 7,1%
Verenigde Staten Overige
66,7%
BRON: WAGEMANS EN SCHRAM, HET GEHEIM VAN SILICON VALLEY
BRON: WAGEMANS EN SCHRAM, HET GEHEIM VAN SILICON VALLEY
Figuur 5: Wereldwijd marktaandeel VC-deals 2019
“Europa kent wel een sterke groei, maar die is helaas onvoldoende om de VS en China in te halen.”
Figuur:
Wereldwijd marktaandeel VC-deals 2019
18%
13,5% Europa 19,6%
De ontwikkelingen in China zijn exemplarisch op dat vlak. Op 10 jaar tijd is het land zowel op het vlak van innovatie als durfkapitaal tot de wereldwijde nummer twee uitgegroeid.7 Dat komt omdat China het laatste decennium zeer agressief heeft geïnvesteerd in nieuwe start-ups, de voorlopers van de scale-ups. Zij zaaiden toen om nu te oogsten. In 2010 had het land een aandeel van zo’n 13% van het totale wereldwijde durfkapitaal dat naar nieuwe start-ups ging en in 2019 was dit al opgelopen tot 32% (figuren 4 en 5). Ter vergelijking, Europa was in 2010 nog goed voor bijna een derde van alle eerste durfkapitaaldeals. In 2019 was dit al teruggevallen tot ongeveer 10%. Dat is een probleem, want investeren in start-ups is nodig om in een latere fase scale-ups te kunnen oogsten die op hun beurt weer kunnen doorgroeien tot unicorns (waardering van 1 miljard dollar) en zelfs decacorns (waardering van 10 miljard). De evolutie op het vlak van het totale durfkapitaal, waar ook de grote rondes (series A, B, C, …) in worden meegenomen, spreekt eveneens boekdelen. Ze tonen dat de VS in 2010 goed waren
49%
China Verenigde Staten Overige
BRON: WAGEMANS EN SCHRAM, HET GEHEIM VAN SILICON VALLEY
BRON: WAGEMANS EN SCHRAM, HET GEHEIM VAN SILICON VALLEY
voor maar liefst 67% van alle VC-deals, waarvan een derde in Silicon Valley.8 Europa had toen een marktaandeel van 18% en China was slechts goed voor 7%. Kijken we naar 2019 dan is dat plaatje grondig veranderd. Europa ging er duidelijk op achteruit met nog slechts een marktaandeel van 13,5%, terwijl China er sterk op vooruitging tot 20%. Ook de VS boerde achteruit tot 49%, waarvan nog 18% voor de Valley. Opmerkelijk is dat ook de restcategorie van 8% naar 18% evolueerde, met Israël als belangrijke speler. China en de andere landen hebben dus aandeel van zowel de VS als Europa opgegeten. Dat zou ons moeten wakker schudden. Daarbij moeten we wel de bedenking maken dat de totale som durfkapitaal enorm is toegenomen tussen 2010 en
• 8 •
2019: van 47,6 miljard dollar wereldwijd tot maar liefst 278,8 miljard dollar in 2019. Dat is bijna maal zes in goed 10 jaar tijd. Een tweede zaak om niet uit het oog te verliezen is dat wat het cashen bij exits betreft, Silicon Valley met voorsprong de kampioen blijft. Dat is vooral te wijten aan de overnames door de grote gevestigde bedrijven die nog steeds veel geld neertellen voor beloftevolle technologieën en het inlijven van de concurrentie, een beproefde strategie die we bijvoorbeeld kennen van Facebook en Google.
6. Idem. 7. Wagemans W. & Schram E., Het geheim van Silicon Valley, Bot Uitgevers, Voorschoten, 2021. 8. Een VC-deal of Venture Capitalist Deal is een investeringsovereenkomst van een of meerdere durfkapitalisten met een scale-up.
scale-ups • landschap
België als Europese middenmotor (nieuwe scale ups/jaar)
Figuur:
Figuur 6: België als Europese middenmotor (nieuwe scale-ups/jaar)
2500 2000 1500 1000 500
De
n Po le
Be lg ië No or w eg en Oo st en rij k
ne m
ar ke n
Ita lië
rl a nd Ie
Sp an je de rl a nd Fi nl an d Ne
Ve
re
ni gd
Ko ni nk rij k Fr an kr ijk Du its la nd Zw ed en Zw its er la nd
0
België als Europese middenmotor (Opgehaald kapitaal in miljard dollar) Figuur 7: België als Europese middenmotor Figuur:
BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT.
sterke unicorns te laten uitgroeien zoals een Spotify en Adyen. Via de beurs wisten die grote hoeveelheden kapitaal op te halen.
(Opgehaald kapitaal in miljard dollar)
n le
k rij
Po
ië
en
lg
st Oo
Be
or
w
eg
en
lië Ita
ar m
ne
No
ke
n
d an nl
De
je
nd
Fi
rla Ie
an Sp
la
nd
nd
er
Zw
its
rla
ijk kr
de Ne
en ed
la
an Fr
Zw
its Du
Ve
re
ni
gd
Ko
ni
nk
rij
k
nd
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT.
BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT.
Uit het ‘Tech Scale-up Report’ ten slotte leren we dat de VS zo’n zeven scale-ups per 100.000 inwoners telt, Europa 1,2. Dat is bijna zesmaal minder. Marktschaal doet ertoe, maar is niet allesbepalend. Als we kijken naar Israël als bijzonder kleine markt, dan stellen we er een ratio van meer dan 13 scale-ups per 100.000 inwoners vast en dat ruim 5% van het bbp in scale-ups geïnvesteerd wordt. Daarbij verslaat het zelfs de VS. Op regioniveau blijft Silicon Valley met 83 scale-ups per 100.000 inwoners en een fenomenaal dikke 60% van het regionale bbp, kampioen. Het telt bijna even veel scale-ups als Europa en het geïnvesteerde percentage van het bbp is er maar liefst 114 keer zoveel. Ronduit indrukwekkend.
Europese middenmoter
Europa hinkt dus achterop in de wereld, maar hoe ziet het landschap in Europa eruit en waar bevindt ons land zich daarin? Het Verenigd Koninkrijk
loopt overduidelijk voorop, op afstand gevolgd door Frankrijk en Duitsland. Zweden en Zwitserland vervolledigen de top 5. België volgt pas op een twaalfde plaats, na vergelijkbare landen als Nederland, Finland, Ierland en Denemarken. Deze landen gaan ons zowel in aantal scale-ups (figuur 6) als in opgehaald kapitaal (figuur 7), vooraf. Zo behoort België dus tot de middengroep van negen landen met 100 tot 300 nieuwe tech scale-ups per jaar. In 2018 werden er een kleine 160 Belgische scale-ups geboren en 1,4 miljard dollar kapitaal opgehaald. Mooi, maar onvoldoende. Als we naar de Europese top willen, zullen we meer dan een tandje moeten bijsteken. Opvallend is dat enkele landen zoals Zweden en Nederland disproportioneel veel kapitaal ophalen in vergelijking met hun aantal scale-ups. De reden daarvoor is dat zij er al in geslaagd zijn om enkele scale-ups tot
• 9 •
Verder inzoomend op Vlaanderen kijken we naar het aandeel snelle groeiers. Die indicator is veel ruimer dan de beoogde tech scale-ups (zie eerder), maar is de best benaderende indicator (proxy) die we voor Vlaanderen ter beschikking hebben. Daaruit blijkt dat snelle groeiers in 2017 voor het eerst meer dan 5% van het totaal aantal bedrijven uitmaken.9 Gemeten naar bruto toegevoegde waarde betekent dat voor hetzelfde jaar ruim 1.700 snelle groeiers, tezamen goed voor meer dan 118.000 Vlaamse werknemers. We scoren beter dan het EU-gemiddelde, maar staan niet in de top 5. Als de Vlaamse regering haar doelstelling om meer en ambitieuzer ondernemerschap te realiseren, wil waarmaken, zal ze haar beleid nog moeten versterken.
De stad als ecosysteem
Hoewel we in de voorbije paragrafen vooral vergelijkingen maakten tussen landen, kunnen we niet voorbijgaan aan de opkomst van de stad als onderscheidend ecosysteem. Volgens een rapport van ‘Mind the Bridge’10 bevindt zich in de meeste Europese landen één grote stadshub als nationale trekker. Dat is ook niet zo verwonderlijk omdat in grootstedelijk gebied kennis en 9. VLAIO, Steeds meer scale-ups in Vlaanderen, 2019, vlaio.be/nl/nieuws/ steeds-meer-scale-ups-vlaanderen 10. MIND THE BRIDGE, StartupCity - Hubs in Europe. 2018 Report, Londen, 2018
scale-ups • landschap
Figuur:
Europese Tech Scaleup Investeringen in 2018 (mia dollar):
Figuur 8: Europese scale-up investeringen in Fintechtech loopt ver voorop
2018 (mia dollar): Fintech loopt ver voorop
Gaming Foodtech Fashiontech Mobiliteit & Logistiek Bedrijfssoftware Medtech Retail & E-commerce Cybersecurity Energie & Cleantech Fintech 0
1
2
3
4
5
6
7
BRON: TECH SCALEUP EUROPE. 2019 REPORT.
BRON: TECH SCALEUP INVESTERINGEN IN 2018: EEN MILJARDENINDUSTRIE
kapitaal elkaar vlotter vinden. Zo’n 67% van de Europese scale-ups situeren zich in en rond één of maximaal twee steden per land. Ook in België is dit het geval met Brussel en Gent als duidelijke hotspots. Concreet wil dat zeggen dat van de bijna 5.600 Europese scale-ups er zich ruim 3.700, met andere woorden twee op drie, in slechts 48 steden bevinden.
kapitaal. Voor Vlaanderen is dat niet onbelangrijk, want op een aantal van die sectoren en technologieën wil het verder sterk inzetten. Denken we bijvoorbeeld aan de impulsprogramma’s AI en Cybersecurity, maar ook aan de recent opgerichte speerpuntcluster flanders.HealthTech. Dat moet scale-ups helpen snel te groeien en hun business te ontwikkelen.
De belangrijkste sectoren
Specifiek voor Vlaanderen zijn volgens Deloitte de belangrijkste sectoren voor start- en scale-ups op basis van reële en ingeschatte groei in tewerkstelling: bedrijfssoftware, diensten en Life Sciences & Health Care.11 Vlaanderen heeft gelukkig een aantal sterke troeven waarmee het zijn scale-ups scene internationaal kan uitbouwen. Denken we bijvoorbeeld aan de track-record in biotech en dataverwerking. Heel wat veelbelovend terrein is bovendien nog onontgonnen, zoals tal van opportuniteiten binnen circulariteit en duurzaamheid. Daar heeft Vlaanderen met zijn uitstekende kennisbasis en uitgebreide chemiesector nog heel wat mogelijkheden die het op termijn wereldwijd kan vermarkten.
In welke sectoren en technologieën staan Vlaanderen en Europa nu sterk? Europees gezien steekt Fintech er met kop en schouders bovenuit (figuur 8). De sector haalde in 2018 zo’n 7 miljard dollar op, tegenover 3,2 miljard voor de nummer twee: Energy & Cleantech. De derde plaats wordt ingenomen door Cybersecurity. Misschien ietwat verwonderlijk, maar Retail & E-Commerce komt pas op de vierde plaats. De top 5 wordt afgesloten door Medtech. De trendy toepassingen van Deep Tech, AI en Big Data zijn goed voor 2,1 miljard dollar, maar zitten verweven in de verschillende sectoren. Het zijn transversale toepassingen, geen sectoren op zich. Vermeldenswaard is dat Energy & Cleantech en Cybersecurity de snelst groeiende sectoren waren in 2018 met zo’n vijfmaal meer investeringen dan het voorgaande jaar. Ook Medtech verdrievoudigde het opgehaald
11. DELOITTE, 2021 Start-and Scale-Ups Confidence Survey, March 2021 – Report.
• 10 •
8
Deliverect De volgende Vlaamse unicorn? Een mooi voorbeeld van een snelgroeiende Vlaamse scale-up is het Gentse Deliverect dat al op meerdere honderden miljoenen gewaardeerd wordt en op korte tijd verschillende kapitaalrondes deed. Zo haalde het in korte tijd meer dan 90 miljoen kapitaal op en is het in meer dan 30 landen aanwezig met ruim 200 werknemers. Dat is bijzonder indrukwekkend voor een bedrijf dat pas in 2018 werd opgericht. Het bedrijf verkoopt bestel- en betaalsoftware voor de horeca waarbij on- en offline geïntegreerd worden. De coronacrisis gaf het bedrijf een boost door de explosieve toename van online bestellingen. In 2021 gebruiken al ruim 12.000 horecazaken hun software, waaronder wereldspelers als KFC, Burger King, Taco Bell en Ben & Jerry’s.
Argenx Parel van de Vlaamse biotech Argenx ontwikkelt medicijnen voor de bestrijding van auto-immuunziektes en kanker op basis van antilichamen van lama’s. Daarmee behoort het tot de Europese biotechtop. In nauwelijks 10 jaar tijd na de oprichting in 2008, verwierf het al een plaats in de BEL 20. Om de huidige groei verder te financieren, haalde het begin dit jaar nog ruim 1 miljard dollar op via een private plaatsing op Wall Street en in Europa. Op het ogenblik van schrijven wordt de bedrijfswaarde op ruim 10 miljard dollar geschat. Nochtans heeft het bedrijf nog geen toelating om haar eerste geneesmiddel (Efgartigimod) in de Verenigde Staten op de markt te brengen, maar het heeft wel een enorm verkoopspotentieel wat de hoge waardering verklaart. Daar tegenover staat een team van slechts vijfentwintig mensen, maar met een enorme output. Dat komt enerzijds door de specifieke, nieuwe technologie die het ontwikkelde en anderzijds door de combinatie van talent en ervaring binnen het team. Daarbij focussen ze altijd op de eigen sterktes, andere zaken besteden ze uit aan partners waar ze actief mee samenwerken.
•• 1 1 ••
drie gewesten • verschillen
In het vorige hoofdstuk zagen we dat Vlaanderen de laatste jaren sterk groeide in aantal tech scale-ups. Op sommige vlakken zijn we zelfs stateof-the-art, denk bijvoorbeeld aan de bloeiende biotech, of aan tal van toepassingen in data en AI. Toch moet de groei meer en sneller. Dat kan door een aantal drempels die de snelle groei afremmen, weg te nemen of minstens te verlagen. De voornaamste daarvan zijn te weinig beschikbaar talent, het gebrek aan kapitaal en een beperkte internationale markttoegang.
3. De grootste hinderpalen: kapitaal, talent en markttoegang 1. Talent als grootste uitdaging
Een recente bevraging van Deloitte leert dat een op twee scale-ups onzeker is over het vinden van geschikt talent in 2021.12 Gezien de algemene
• 12 •
krapte op de arbeidsmarkt is dat niet zo verrassend, maar onze positie als land verslechtert. Dat zou ons moeten wakker schudden. Uit de IMD World Talent Ranking blijkt dat we in 2020 de 16de plaats wereldwijd bekleedden, waar we in 2017 nog op de 3de plaats stonden.13 Ook gingen we in alle subrankings achteruit, dus zowel op het vlak van de ontwikkeling van eigen talent en onze aantrekkelijkheid voor buitenlandse werknemers, als voor de voorraad aan skills en competenties. Nochtans gaan tal van andere kleine landen ons vooraf, dus schaalgrootte kan niet als excuus gelden. Die vergelijkbare kleine landen zijn Zwitserland en de Scandinavische landen, maar ook Nederland, Oostenrijk en Luxemburg. Tech scale-ups zoeken specifieke, hoogopgeleide profielen. Dat
scale-ups • hinderpalen
onderstreept de nood aan meer afgestudeerden in STEM-richtingen, waarbij bovenal het gebrek aan IT-profielen hoog is. De behoefte aan meer digitaal onderwijs en het belang van levenslang leren én digitale reskilling bij volwassenen, is dan ook groot.14 Helaas lopen we in levenslang leren hopeloos achter en verbetering is nog niet in zicht. Ook de Vlaamse Adviesraad voor Innoveren en Ondernemen (VARIO) bevestigt in zijn jongste advies de nood aan een stevige ambitie op het vlak van STEM-uitstroom. Het aandeel STEM-afgestudeerden zou in 2030 op 30% moeten liggen voor de hogere onderwijsdiploma’s, maar Vlaanderen krijgt daarin nauwelijks beweging.15 Momenteel is Duitsland koploper met 33% en zelfs daar worden nog tekorten ervaren. Aan de instroom van STEM-richtingen moet dus gewerkt worden, onder meer door ze aantrekkelijker te maken voor meisjes én jongeren in het algemeen. Dat kan onder meer door het maatschappelijk belang van die studierichtingen meer te benadrukken. Het gaat immers niet enkel om de technologie op zich, maar ook over de impact ervan op het welzijn, de maatschappij en het klimaat. Die maatschappelijke brug en de interactie tussen harde en softe wetenschappen kan bijdragen aan het verhogen van de in- en uitstroom. De wisselwerking tussen soft en hard zien we trouwens ook steeds vaker bij de scale-ups zelf. Denk bijvoorbeeld aan de oprukkende HR-tech die wetenschappelijke psychologische inzichten en data science verzoent. Dat een grotere instroom in STEM-richtingen geen utopie hoeft te zijn, bewees Duitsland met ‘KOMM MACH MINT Eine Aktion für mehr Frauen in MINTBerufen’, dat voor een verdubbeling van het aantal jonge vrouwen heeft gezorgd in de periode 2008-2018. Die grootschalige actie met de focus op informatietechnologie bestaat uit een brede alliantie van 340 partners uit de ondernemerswereld, politici, (sociale) media, … en loopt nog steeds. 16 Rekruteren kan natuurlijk ook rechtstreeks in het buitenland. Helaas beperkt zich dit vooral tot de scale-ups die externe investeerders aan boord
“Uit een recente bevraging blijkt dat een op twee scale-ups onzeker is over het vinden van geschikt talent in 2021.”
hebben of meer internationale ambitie vertonen. Dat is vooral zo in ICT, biotech en healthcare. Hier liggen dus zeker nog kansen voor andere scale-ups. Datzelfde fenomeen zien we trouwens ook bij onboarding processen die belangrijk zijn om vanaf dag één te investeren in de binding van nieuwe werknemers met het bedrijf. Ten slotte bestaat er meer aarzeling voor het ontslaan van personeel in scale-ups zonder externe professionals aan boord. Sommige werknemers worden dus te lang aan boord gehouden, waardoor hun potentiële inzet bij andere scale-ups beperkt is. Opvallend daarbij is dat er geen verband is met de nationale ontslagregels en praktijken. Een mogelijke verklaring is dat ontslag minder in de aard zelf van een snelgroeiend bedrijf zit, de focus ligt er immers per definitie op groei. Veel scale-ups kunnen zich op het vlak van
• 13 •
rekrutering en HR-beleid, ook al is dat niet hun eerste bekommernis, dus nog verbeteren. Acceleratoren en andere begeleidingsprogramma’s zouden hier dan ook meer aandacht aan moeten besteden. Talent vormt immers de kern van scale-ups. Maar ook op administratief vlak zijn er nog enkele belangrijke inhaalslagen te maken. Zo is de doorlooptijd van de ‘Single Permit’, die werk- en verblijfsvergunning combineert, te lang. Die loopt soms op tot twee maanden. In tijden van arbeidskrapte wordt elke vertraging echter genadeloos afgestraft. De doorlooptijd moet dan ook drastisch ingekort worden, tot minder dan een maand, zoals vÓÓr de invoering van de Single Permit het geval was. Administratieve issues in de achtergrond mogen niet langer voor vertragingen zorgen.
12. DELOITTE, Start- and Scale-Ups Confidence Survey REPORT, 2021. 13. INSTITUTE FOR MANAGEMENT DEVELOPMENT, IMD World Talent Ranking 2020, Lausanne, 2020. 14. DIGITAL EUROPE, Scaling in Europe, 2019. 15. VARIO, STEM AGENDA 2030. STEMcompetenties voor een toekomst- en missiegericht beleid, 2021. 16. KOMM MACH MINT, komm-mach-mint.de, geraadpleegd op 27 oktober 2021
scale-ups • hinderpalen
2. De nood aan kapitaal
Figuur:
Verschillende manieren van financieren
Figuur 9: Verschillende manieren van financieren
Wereldwijd is er steeds meer kapitaal ter beschikking om te investeren. De Ondernemingen lage rente en de overvloed aan publiek geld van de centrale banken, zijn daar allesbehalve vreemd aan. Het is dan Eigen vermogen Schulden ook niet verwonderlijk dat steeds meer geld naar start- en scale-ups vloeit. Het Publieke markten Gespecialiseerde financiers Particulieren Banken Private markten verklaart ook de exponentiële groei (beurs) (PMV, LRM, FPIM, ...) van unicorns, scale-ups met een waardering van 1 miljard dollar, en decaBusiness Privaat Strategische investeringen Durfkapitaal Angels vermogen (PMV, LRM, FPIM, ...) corns die tienmaal de waardering van een unicorn hebben. Door zijn succes BRON: VRIJ NAAR VLERICK BUSINESS SCHOOL, 2021 is de term ‘unicorn’ eigenlijk betekeBRON: VRIJ NAAR VLERICK BUSINESS SCHOOL, 2021 nisloos geworden, want het gaat al lang Figuur: De verschillende levensfasen vragen niet meer om een zeldzaam fenomeen.
Return versus risico Daar is ook een reden voor: durfkapitalisten kijken eerder naar het potentieel, traditionele investeerders vooral naar de risico’s en waarborgen die er tegenover staan. Durfkapitalisten weten dat bij een goede ‘gok’ de return zeer hoog kan zijn en bij een vroege instap levert zo’n succes des te meer op, aangezien men zich relatief goedkoop heeft ingekocht. Men krijgt achteraf meer waarde voor zijn geld. Meer
andere financieringsbronnen Figuur 10: De verschillende levensfasen vragen andere financieringsbronnen Opstart
Opschaling
Validatie businessmodel
Beursgang of verkoop
Vrienden, familie en fans Cumulatieve cashstroom door kernactiviteiten
Er is veel kapitaal, maar er zijn ook veel vormen van financiering: met eigen spaargeld of van goede kennissen, bank- en overheidsleningen, het aantrekken van investeerders of in latere fases met een beursgang. Voor dat laatste passen veel bedrijven omdat dit vaak ook heel wat nieuwe verplichtingen en lasten met zich meebrengt. Bovendien is een beursgang niet steeds een succes. Soms is de vooraf ingeschatte waardering in de praktijk minder hoog dan gehoopt en de kapitaalophaling bijgevolg ook. Aangezien er veel risico’s verbonden zijn aan scale-ups zal er in de meeste gevallen gekozen worden voor een financieringsmix om de risico’s te spreiden. Daarbij stapt eerst het zaaiof kleinkapitaal in: de zogenaamde ‘Friends, Family and Fans’ (FFF), iets later de business angels en in de opschalingsfase de durfkapitalisten. Wanneer er al voldoende schaal en omzet zijn bewezen, stappen pas de klassiekere financiers in zoals banken, institutionele investeerders, private equity, strategische overheidsfondsen, … (figuur 9).
Accelatoren Business Angels Zaaifondsen Durfkapitaal Groeikapitaal Stichtingen
Institutionele en strategische investeerders Banken en andere schuldverstrekkers
Crowdfunding Subsidies Valley of Death
Tijd
Cash breakeven BRON: IMPERIAL COLLEGE BUSINESS SCHOOL, 2021
BRON: IMPERIAL COLLEGE BUSINESS SCHOOL, 2021
klassieke investeerders willen vooral hun geld terug zien, uiteraard met wat winst, en zullen daarom waarborgen vragen en grote risico’s in de beginfase vermijden. Voordat banken en andere instappen moet de scale-up zich dus al voldoende bewezen hebben (figuur 10). Internationaal neemt het aandeel van niet-traditionele investeerders toe, wat een goede zaak is, want zo komt er niet alleen meer kapitaal ter beschikking, maar ook in een vroeger stadium, wat het voor scale-ups makkelijker maakt om sneller op te schalen. Ook in ons
• 14 •
land is dat van groot belang. Zo stelt Gaelle Helsmoortel, CEO van dgenious, een Brusselse scale-up gespecialiseerd in de verwerking van big data voor restaurants en retail: “In our interactions with the Belgian banks, we continuously encounter a lack of understanding in how we do our business. They do not seem adapted to the way new scale-ups operate in today’s world.”17 Een forse uithaal, maar het is vaak moeilijk voor klassieke kredietverschaffers om de nieuwe businessmodellen en het potentieel daarvan in te schatten. Zij haken dan ook liever af dan risico’s te nemen. De niet-bancaire
scale-ups • hinderpalen
en non-institutionele partners vullen zo een belangrijke leemte in. Een diverser financieringslandschap Het is een goede zaak dat het financieringslandschap wereldwijd, maar ook in Vlaanderen, de laatste jaren veel diverser is geworden én met meer kapitaal in de hand. De redenen daarvoor zijn:18 Ɂ De lage interestvoeten die leiden tot investeringen in alternatieve beleggingen met potentieel hogere opbrengsten. Ɂ De digitalisering maakt het mogelijk om zelf meer investeerders te bereiken. Fysieke ontmoetingen zijn niet in alle gevallen meer nodig. Covid-19 heeft hieraan een extra versnelling gegeven en ervoor gezorgd dat je niet langer naar de andere kant van de wereld moet vliegen om deals te sluiten. Ɂ De toegenomen concurrentie heeft geleid tot meer gespecialiseerde spelers, ook vanuit andere
“Het is een goede zaak dat het financieringslandschap wereldwijd, maar ook in Vlaanderen, de laatste jaren veel diverser is geworden.”
landen en werelddelen die bij ons goede deals proberen te scoren. Ɂ De groei van een start- en scale-up cultuur binnen de stedelijke ecosystemen rond de Vlaamse kennisinstellingen, en de verlaagde instapdrempels, hebben geleid tot een toegenomen aanbod van investeringsrijpe ondernemingen. Daardoor vormt het vinden van kapitaal in de vroege fases van het groeibedrijf steeds minder een probleem, zeker voor kleinere bedragen. De algemene conclusie is dan ook dat met een goed idee en businessplan het vinden van kapitaal geen probleem meer mag zijn. Al zal elke afgewezen partij natuurlijk het tegendeel beweren, maar andersom zou het van weinig zakelijk
• 15 •
inzicht getuigen als elke investeerder elk idee zou financieren. Niet elk idee is immers levenskrachtig, er moet ook een rendabele markt voor bestaan of gecreëerd kunnen worden. Ondanks het goede nieuws, blijft het aantrekken van grotere bedragen wel nog een probleem. In specifieke sectoren zoals bijvoorbeeld de bio- en deep tech, die een lange ontwikkelingscyclus kennen, is dat het geval. Dat is een breder, Europees probleem omdat de vele markten van kleinere lidstaten in omvang te beperkt zijn om grote kapitalen op te halen. Europees moet hier dus een versnelling hoger geschakeld worden, bijvoorbeeld door het uitbreiden van Europese investeringsfondsen, specifiek voor scale-ups. De bestaande initiatieven op dat vlak zijn momenteel onvoldoende, al is het nieuwe ESCALAR (European Scale-up Action for Risk Capital) dat voorziet in de funding van scale-ups een stap in de goede richting, maar gezien de bedragen die nodig zijn, zal de 300 miljoen euro waarschijnlijk niet volstaan.
17. EY, Pulling the right levers for future growth. EY Attractiveness Survey Belgium., 2021, p. 21. 18. MEULEMAN M., Trends in Entrepreneurial Finance, VLAIO OCHTENDSHOW, 10/09/2021
scale-ups • hinderpalen
Figuur:
Europees durfkapitaal minder aanwezig in grote rondes
Figuur 11: Europees durfkapitaal minder aanwezig in grote rondes Megarounds Plus: >250 mio Megarounds: 100-250 mio Series C: 40-100 mio Series B: 15-40 mio Series A: 4-15 mio Seed: 1-4 mio 0%
Binnenland
20%
Europa
40%
60%
Rest van de wereld
80%
Azië
100%
VS en Canada
Valley. In Europa groeide vooral het durfkapitaal voor deep tech de laatste jaren erg sterk. De verwachtingen zijn dan ook hooggespannen, maar sommige waarderingen worden waarschijnlijk te hoog ingeschat. Oorzaak daarvan is de zogenaamde waarderingsinflatie: door de toegenomen concurrentie drijven investeerders de waarderingen te fel op. Dat is bijvoorbeeld de reden waarom Coolblue recent toch niet 120% voor een beursgang koos. Het schatte zijn eigen waardering te hoog in en beleggers dreigden niet meer te volgen.
Helaas komt niet al dat geld van de Europeanen zelf. Steeds meer venture capitalists uit de VS en Azië investeren in Europese start- en scale-ups, zeker in health en biotech (figuur 11). Zo is 27% van de Europese healthtech-investeringen afkomstig van de VS en maar liefst 42% voor wat biotech betreft.20 Hoe later de groeifase, hoe meer dat het geval is. Op zich is het positief dat meer en meer kapitaal zijn weg vindt naar Europa, maar het is ook een illustratie van de relatieve schaarste aan durfkapitaal. Dat is een strategische zwakte die we best snel oplossen, want het maakt ons ook kwetsbaar door de gedeeltelijke afhankelijkheid ervan. Anderzijds kan een buitenlandse investeerder de individuele opschaling van scale-ups ook versnellen door het openen van zijn eigen thuisnetwerk en doordat hij de do’s-and-don’ts ervan beter kent.
Ook klassieke vermogensbeheerders en holdings, zoals Sofina en Brederode, kiezen er meer en meer voor om in binnen- en buitenlandse tech scale-ups te stappen, net als ‘family offices’, zoals De Eik of Alychlo, die het geld van vermogende families beleggen. De hoge return is daar zeker niet vreemd aan. Het creëert meer exit opties en een grotere liquiditeit in het algemeen waardoor er sneller geherinvesteerd kan worden in nieuwe projecten. Ook dat zien we steeds meer en verdient enkel aanmoediging: geslaagde ondernemers die een deel van hun winsten opnieuw investeren in de nieuwe generatie entrepreneurs. Ook de overheid volgt ten slotte door het nemen van participaties in beloftevolle bedrijven en breidde naar aanleiding van de Covid-crisis haar activiteiten op dit vlak zelfs gevoelig uit. Denken we bijvoorbeeld aan de nieuwe instrumenten die via PMV werden gelanceerd: het vriendenaandeel en het Vlaams Welvaartsfonds. De federale overheid kondigde in haar recente beleidsverklaring bovendien aan om de bestaande tax shelter voor scale-ups te zullen uitbreiden. Het toont aan dat de verschillende regeringen in ons land meer en meer het belang van snelle groeibedrijven inzien.
Financiële en bedrijfssoftware vormen de leidende sectoren in het aantrekken van durfkapitaal en waarderingen, maar venture capital is ondertussen in alle sectoren aanwezig. Gelukkig, want zij zijn de voornaamste investeerders in nieuwe technologische ontwikkelingen. Het is trouwens hun al lange aanwezigheid in Californië die aan de basis ligt van het succes van Silicon
Ondanks al het goede nieuws blijft de markt helaas behoorlijk intransparant. Jonge ondernemingen in Vlaanderen hebben beduidend minder kennis van financiering door business angels, venture capitalists, incubatoren, acceleratoren, … dan van de meer traditionele financieringsbronnen.21 Het aanbod en de voorwaarden worden bovendien niet altijd erg positief ingeschat door
BRON: TECH SCALEUP INVESTERINGEN IN 2018: MILJARDENINDUSTRIE BRON:EEN DEALROOM.CO, 2021.
All time high records Op basis van voorlopige cijfers lijkt 2021 een recordjaar te worden. In de eerste jaarhelft werd al 49 miljard euro opgehaald door Europese start-ups, wat bijna driemaal zoveel is als in diezelfde jaarhelft van 2020. De aanvankelijke Covid-handicap blijkt nu vooral een katalysator voor nieuwe ontwikkelingen in digitalisering, gezondheidszorg, e-commerce en gaming. Ondanks enkele beperkte noodkreten behielden oprichters en investeerders hun vertrouwen in de lange termijn. Exits werden weliswaar vertraagd, overnames on hold gezet, in sales en marketing werd gesnoeid en producten en diensten werden bijgeschaafd, maar zogenaamde ‘pivots’ (het volledig omgooien van het businessmodel) bleven uit. Scale-ups met een langere roadmap qua O&O hadden het misschien moeilijker om bijkomende financiering te vinden, maar de vertraging van de meeste technology roadmaps beperkt zich slechts tot enkele maanden.19 Europa is op dit ogenblik zelfs de snelst groeiende regio wereldwijd, het groeit nu dus sneller dan de VS en China. Afwachten of dit een keerpunt wordt ten opzichte van het voorbije decennium en het voldoende is om de inhaalbeweging naar die koplopers te maken. De groei wordt voornamelijk gedreven door de volumes van de verschillende kapitaalrondes die steeds groter worden, vooral in de latere fases nemen die drastisch toe. De groei van
Europese unicorns en investeringsrondes van meer dan 40 miljoen, met een absolute glansrol voor de hallucinante rondes van meer dan 250 miljoen euro, liggen hier aan de basis.
• 16 •
“Een investeerder moet niet alleen kapitaalverschaffer zijn, maar ook adviseur en coach.” hen. Ze zijn dan ook minder geneigd om er beroep op te doen. Dat is jammer en verklaart de roep naar meer beschikbaar kapitaal. Het is bovendien niet altijd evident voor scale-ups om de juiste investeerders te vinden, niet alleen qua gewenste bedragen, maar ook qua expertise en directe link naar de sector. Een investeerder moet niet alleen kapitaalverschaffer zijn, maar ook adviseur en coach. Op lange termijn kunnen denken, met andere woorden de toekomstige hindernissen goed inschatten en verder kijken dan de naakte cijfers, is even essentieel.
3. Internationale markttoegang
Minder dan de helft van de Europese scale-ups zijn actief in het buitenland. Vele van hen worstelen dan ook met het betreden van internationale markten. Ze weten niet goed waar te beginnen, al is de ambitie er wel. Soms hebben ze zelfs geen keuze wanneer ze actief zijn in een specifieke niche, zoals nano- of biotech. Dan moeten ze gewoon naar het buitenland. De Belgische markt is te klein voor hen en de Europese te gefragmenteerd. Dat is meteen de reden waarom er vaak gekozen wordt voor een entree op de Amerikaanse markt. Daar zijn de niches tenminste voldoende groot. Bovendien hebben de VS nog tal van andere voordelen: één grote binnenlandse markt, overvloedig kapitaal, een krachtige ondernemerscultuur, veel multinationals, … Ook het voordeel van de Engelse taal en de aanwezigheid van tal van innovatieclusters speelt mee. 19. DELOITTE, Scale-up Ecosystem. COVID-19 Investor Results. June 2020 - Report, 2020. 20. DEALROOM.CO, 2021 21. STORE, Financiering en groei van jonge ondernemingen in Vlaanderen: 2016-2019., .ugent.be/eb/mio/cer/en/publications/20162019financiering, 2021.
• 17 •
scale-ups • hinderpalen
Slechts 14% van de Belgische scale-ups heeft filialen in het buitenland, maar een scale-up kan in het buitenland uiteraard ook actief zijn via partnerschappen, joint ventures, … Bovendien doen we het beter dan Frankrijk (11%), Nederland (10%) en zelfs het VK (8%).22
“Een buitenlandse markt betreden is een gevaarlijke periode waar het na succes op de thuismarkt nog fout kan gaan.”
Onze born globals missen echter vaak ervaring en kennis van nieuwe markten, weten niet op welke deuren ze moeten kloppen bij de overheid voor vergunningen, missen de juiste lokale partners, mankeren een lokaal netwerk, … Tal van valkuilen en drempels zijn aanwezig. Daarom is het hebben van een strategie een must.
er zwaar geïnvesteerd moet worden in de uitbreiding van het netwerk en buitenlandse partners, medewerkers, marketing, … Dat kost tijd en geld alvorens het kan terugverdiend worden. Het is dan ook een gevaarlijke periode waar het na succes op de thuismarkt nog fout kan gaan. Buitenlandse expansie is vaak een goed idee, maar pas wanneer de ‘product market fit’ en het businessmodel volledig kloppen zodat men zich kan focussen op het veroveren van de markt zelf.
Die begint met het beantwoorden van vragen zoals in welk land de grootste opportuniteiten aanwezig zijn (vaak de VS, maar niet altijd), waar de concurrentie zit, wat het marktpotentieel is, of het product een lokale variant nodig heeft, hoe de distributie ter plaatse best wordt aangepakt, … Bovendien loert hier een tweede ‘valley of death’ om de hoek, met name een fase waarin
Culturele aspecten ten slotte zijn ook van groot belang. Een eenvoudige copy paste van de binnenlandse producten volstaat meestal niet. In andere landen heerst vaak niet alleen een andere cultuur van zakendoen, maar moeten ook
de prijzen, de vormgeving en de uitleg over de producten worden aangepast. In Europese landen ligt de nadruk vooral op de technologische details, in andere niet-Europese markten eerder op de prijs of de vormgeving. Dat soort verschillen wordt dikwijls onderschat. Voor een vlotte markttoegang is voorkennis over de specifieke verkoopscultuur dan ook een must. Science & Technology Offices Gelukkig bestaan er heel wat gespecialiseerde diensten en organisaties in Vlaanderen die tech scale-ups bij het verkennen van buitenlandse markten helpen. De bekendste daarvan is waarschijnlijk Flanders Investment & Trade (FIT). Naast de gewone economische vertegenwoordiging wereldwijd legt het agentschap sinds kort meer de nadruk op de internationale vermarkting van innovatie. Recent opende het dan ook zijn tiende Science & Technology Office (S&T) in München. Deze tien wereldwijd verspreide S&T Offices zijn gespecialiseerd in Digital Tech, Health Tech en/of Climate Tech.(figuur 12). Dat komt tegemoet aan de verhoogde
Figuur 12: De Science & Technology Offices wereldwijd
Figuur:
De Science & Technology Offices wereldwijd
10 S&T-kantoren
BRON: FLANDERS INVESTEMENT & TRADE, 2021.
• 18 •
ambitie van de Vlaamse regering om tot de top 5 van Europese innovatieleiders door te stoten en past dus in een doordachte strategie. Vlaanderen legt op die manier een belangrijke wereldwijde link met vooraanstaande hot spots op vlak van innovatie: van Palo Alto over Kopenhagen tot Singapore. De taak van deze gespecialiseerde kantoren bestaat erin om in het buitenland een uitgebreid netwerk op te bouwen van techbedrijven, venture capitalists, kennis- en onderzoekscentra, clusters, incubatoren, acceleratoren, … om zo de wisselwerking met Vlaanderen en dito bedrijven te versterken. Daarbij maken ze ook deel uit van het uitgebreide buitenlandse netwerk van de reguliere economische vertegenwoordigers die een meer algemene rol vervullen. Daarnaast organiseert FIT ook zijn bekende groepszakenreizen die deuren openen. De S&T Offices zijn een jong initiatief van de Vlaamse regering dat alle steun verdient, maar waarvan de toekomst nog moet uitwijzen hoe groot de impact ervan zal zijn op onze scale-ups. De steun en ontzorging van de diensten van FIT worden alleszins door de ondernemingen zelf sterk gewaardeerd en zijn dan ook een permanente must.
Molecubes, Leeuw van de Export 2021 met indrukwekkende internationale expansie Aangezien Molecubes een nichebedrijf in de healthtech is, stond van bij de start in 2015 een wereldwijde verkoop in de sterren geschreven. Het is actief in Europa, de Verenigde Staten, Indië, Japan, … De scale-up verkoopt ‘cubes’, compacte scanners voor moleculaire beeldvorming om organen, tumoren en de werking van geneesmiddelen driedimensionaal in beeld te brengen. De omzet is zo goed als volledig het resultaat van de export (96%). Het succes valt mee te verklaren doordat Molecubes zich snel heeft weten te omringen met een netwerk van lokale verdelers en andere partners wereldwijd, met de steun van het buitenlandse netwerk van Flanders Investment & Trade. Het is dan ook een terechte winnaar van de Leeuw van de Export dit jaar (2021).
Groeiend aantal initiatieven Verder zijn er in Vlaanderen ook andere initiatieven zoals acceleratoren die gespecialiseerde diensten aan scale-ups leveren met het oog op succesvolle groei, maar die op het vlak van steun voor internationalisering eerder zwak scoren. De samenwerking met buitenlandse partners kan bijvoorbeeld beter. In het volgende hoofdstuk komen we hierop terug. Andere voorbeelden van privé-initiatieven met een internationale focus zijn die van Voka en Scaleup Vlaanderen. Deze laatste organisatie is een samenwerking van Agoria, Imec.istart en Sirris. Het aanbod bestaat naast masterclasses en netwerkevents ook uit specifieke coaching bij
22. SCALEUP INTERNATIONAL, Expansion Playbook, 2021.
• 19 •
scale-ups • hinderpalen
Ook eigen ambities en ideeën kunnen er worden afgetoetst met andere internationale ondernemers. Het aanbod bestaat uit verschillende trajecten, afhankelijk van of je een startende internationale ondernemer bent (Mercurio Go International), verder wil uitbreiden of optimaliseren (Mercurio Beyond Borders) of internationale kennis en ervaring wil delen (Mercurio Global Ambassador). Ten slotte zijn ook de verschillende buitenlandse tech- en inspiratietrips van Voka vermeldenswaard.
internationalisering en internationale missies. Hun aanbod is voornamelijk gericht op digitale scale-ups. Ook Voka heeft een specifiek aanbod, maar dat beperkt zich niet tot enkel digitale scale-ups. Bryo ScaleUp is er voor alle ondernemers met een marktklaar product en een bewezen, maar ook schaalbaar businessmodel. De ondergrens van de scale-up moet bij aanvang van het programma minimaal 100.000 euro per jaar bedragen, maar ook de ambitie om die te laten groeien tot meer dan 1 miljoen euro moet aanwezig zijn, weliswaar over een langere periode dan de begeleidingsduur van een jaar. De focus van het programma ligt op groeithema’s waarbij ingezet wordt op strategische, vaak internationale groei. Jaarlijks tekenen zo’n negentig scale-ups in.
“Bryo ScaleUp is er voor alle ondernemers met een marktklaar product en een bewezen, maar ook schaalbaar businessmodel.”
Daarnaast biedt Voka ook ‘Mercurio’ aan dat erop gericht is om bedrijven in alle levensfasen te helpen internationaliseren. Het programma richt zich op zij die de eerste keer de grens willen oversteken, maar ook op al in het buitenland actieve bedrijven die hun export willen versterken en op ondernemingen die nieuwe buitenlandse markten wensen te verkennen.
• 20 •
Ook de Vlaamse overheid zelf investeert in scale-ups via haar investeringsen participatie-maatschappijen PMV, LRM en GIMV die zowel leningen en waarborgen verstrekken, als deelnemen in het kapitaal via het rechtstreeks kopen van aandelen of converteerbare leningen. Daarbij richten zij zich steeds meer op groeibedrijven. Bekende voorbeelden van scale-ups waar PMV al in participeerde zijn UnifiedPost, QustomDot, Unifly, miDiagnostcis, … Dit soort organisaties is niet alleen van belang om de financiële puzzel van scale-ups te helpen leggen en om andere potentiële investeerders te overtuigen, maar ook om via de raden van bestuur en als adviseur te helpen bij het opschalen en internationaliseren. Alle publieke en private initiatieven opsommen zou ons te ver leiden en valt buiten de doelstelling van deze paper. Belangrijker is de conclusie dat de stap naar het buitenland zetten niet evident is, maar Vlaanderen de laatste jaren belangrijke stappen vooruit deed om scale-ups met buitenlandse ambities meer en beter te ondersteunen. Over enkele jaren zou de impact van deze recente vernieuwingen tastbaar moeten zijn.
scale-ups • aanbevelingen
In het vorige hoofdstuk kwamen de voornaamste knelpunten waar scale-ups mee worstelen aan bod. Die moeilijkheden kunnen deels aangepakt worden door specifieke ingrepen, maar minstens even belangrijk is het hele ecosysteem, want dat zorgt voor de samenhang tussen alle betrokken actoren en middelen. Alle initiatieven en actoren moeten elkaar naadloos aanvullen en wederzijds versterken. Daar heeft Vlaanderen nog werk voor de boeg.
4. Op naar een transparant ecosysteem: knelpunten en aanbevelingen Meer transparantie, focus en samenwerking
Meer info en interviews op www. voka.be/innovatie
Net zoals het financieringslandschap is ook het dienstverleningsaanbod uitgebreid, maar het is weinig overzichtelijk. De veelheid van initiatieven van de overheid, kennisinstellingen, allerhande organisaties, … is daarvan de oorzaak. Zowat elke beleidsniveau houdt zich op een of andere manier wel met scale-ups bezig: steden en gemeenten, provincies, Vlaanderen en het federale niveau. Er is te veel overlap en er wordt te veel langs elkaar gefietst. Dikwijls zijn de aangeboden pakketten ook te generalistisch en te weinig
• 21 •
vraaggedreven. De wederzijdse kennis bij incubatoren en acceleratoren van elkaars sterktes en focus kan beter. Met die kennis kan er gerichter doorverwezen worden en moet niet elke organisatie het warm water opnieuw uitvinden. Toch bestaat er op dat vlak veel onderlinge concurrentie die het doorverwijzen in de weg staat. Soms is er wel samenwerking, maar vaak beperkt tot de eigen provincie. Ook internationaal moet er meer worden samengewerkt.
“Zowat elke beleidsniveau houdt zich op een of andere manier wel met scale-ups bezig: er is te veel overlap en er wordt te veel langs elkaar gefietst.” Los van de geografische, bestaat er ook te veel inhoudelijke fragmentatie. Bepaalde initiatieven focussen vooral op onderlinge netwerking, maar zijn minder sterk op vlak van kennis over sales en marketing, HR-beleid of toegang tot financiers. Terwijl scale-ups aangeven dat ze ook nood hebben aan specifieke opleidingen om bijvoorbeeld hun management- en leiderschapskwaliteiten of strategie en sales te versterken.
scale-ups • aanbevelingen
“De Europese interne markt is nog te gefragmenteerd en te vaak een mozaïek van verschillende wetgevingen.”
Aanbevelingen
Tot slot doen we enkele aanbevelingen. Die staan niet op zichzelf, maar moeten in onderlinge samenhang gelezen worden. Het punt dat we hiermee willen maken is niet paradoxaal, want het streeft naar een gezond evenwicht tussen bundeling en versnippering. Door te veel versplintering worden kansen gemist, maar een overdreven bundeling beperkt dan weer de speelruimte voor spontane initiatieven. 1. Coördineer het decentrale ecosysteem Roep de fragmentatie een halt toe, niet door alles centraal en top-down te organiseren, maar door de initiatieven beter op elkaar af te stemmen, inhoudelijk meer te differentiëren en de vele overlap eruit te halen. VLAIO is hier het best geplaatst om de regisseursrol op te nemen gezien het al bestaande programma Ondernemerschap en het ‘VLAIO Netwerk’ dat allerlei partners bijeenbrengt. De specifieke partners die werken met scale-ups kunnen onderling rond de tafel bijeengebracht worden voor een betere afstemming en samenwerking. Kijk daarvoor bijvoorbeeld naar het Deense Heyfunding dat als nationaal matchmakingplatform het hele Deense ecosysteem bijeenbrengt. Een ander voorbeeld is het recente Nederlandse Pole Position dat een gezamenlijk initiatief is van Techleap.nl, een non-profitorganisatie die als doel heeft om het Nederlandse start-up ecosysteem te boosten, en vier incubatoren, waaronder het bekende UtrechtInc en YES!Delft. Rond een specifiek thema, ‘Health Tech’, worden tien deep tech start-ups begeleid in hun groei, het leggen van nationale en internationale contacten, peer-topeer learning en toegang tot de beste experten. De verschillende krachten en expertises worden zo gebundeld. Bovendien ontstaat er meer focus en
dieptewerking. Ook in Vlaanderen is dat de way to go, eventueel kan dit via een beperkte, maar voldoende aantrekkelijke bonusfinanciering aangemoedigd worden. 2. Versterk de stedelijke ecosystemen Versterk tegelijk de stedelijke ecosystemen als gespecialiseerde netwerken omdat ze op dat niveau het beste functioneren. Dichte en nabije persoonlijke netwerken kan je niet zomaar regionaal of nationaal nabootsen. Niet voor niets zijn de ecosystemen van de toekomst stedelijk. Dat is een wereldwijd gebeuren. Zorg wel dat de verschillende ecosystemen elkaar goed kennen, evenals hun zwaktes en sterktes, en dat ze niet in hun eigen provincie blijven hangen. Stedelijke ecosystemen kunnen hun unieke sterktes versterken door extra ondersteuning voor kapitaalwerving te voorzien en proactief in te spelen op opportuniteiten zoals BaseLaunch in Bazel voor de biotechsector doet. Zij partneren actief wetenschappers, grote bedrijven, starters en groeiers om nieuwe bedrijven op te richten. Op slechts enkele jaren tijd wist het daardoor meer dan 270 miljoen dollar durfkapitaal aan te trekken. Laat steden als Gent en Antwerpen hun eigen werking en focus voor het aantrekken van scale-ups verder versterken en nog meer inzetten op initiatieven zoals BlueChem, NextGen District, Tech Lane Ghent, … 3. Zet Vlaanderen als één merk in de markt Maak van Vlaanderen een sterk merk en portaal voor de Europese markt. Treed naar buiten als één regio: de individuele Vlaamse provincies wegen internationaal onvoldoende om specifieke regio’s of wereldsteden op gelijke voet in het buitenland te benaderen. Zorg voor meer samenwerking op het vlak van buitenlandse missies om
• 22 •
scale-ups • aanbevelingen
Vlaanderen als merk te branden en spin te worden in het internationale netwerk. Maak daarvoor gebruik van specifieke, internationale netwerken zoals Masschallenge, en link Vlaanderen met andere sterke tech valleys. Zet de eigen sterktes vooraan: biotech, data, health, encryptie, … Neem een voorbeeld aan Digital Switzerland dat als doel heeft om het land te verankeren als vooraanstaande vestigingsplaats voor digitale innovatie. 4. Heb aandacht voor out- én inbound Om uit te kunnen groeien tot een sterk merk en aantrekkelijk te zijn als vestigingsplaats moet er niet alleen aandacht zijn voor export en buitenlandse promotie, maar ook voor het aantrekken van talent en scale-ups. Daar is nog veel verbetering mogelijk. Expats ervaren te veel drempels wat administratie en huisvesting betreft. Maak het unieke digitale loket Working in Belgium gebruiksvriendelijker en verkort de aanvraagtijd voor de Single Permit. Zorg ook voor digitaal en fysiek toegankelijke Expat Centers die alle nodige info bundelen en waar nieuwkomers met al hun vragen terecht kunnen. Voer ‘Digital Nomad Visa’ in die buitenlands talent via een lichte vergunningsprocedure tijdelijk toelaten actief te zijn in ons land, met opties voor 6, 12 of 24 maanden. Het speelt sterk in op de nieuwe trend van Digital Nomads. De uitwerking van ‘Startup Visa’ om tech start-ups van buiten Europa aan te trekken, is eveneens een must. Portugal werft actief start-ups met voldoende potentieel, met de mogelijkheid om de oprichters ervan na vijf jaar permanent te laten resideren. Ook Canada heeft een gelijkaardige mogelijkheid en Frankrijk kent soepele Tech Visa voor technologisch vernuft. Zo maak je van je immigratiebeleid een troef.
• 23 •
5. Versterk de Europese interne en financieringsmarkt De financiering van start-ups en het vinden van voldoende middelen voor de vroege fases en kleinere bedragen (‘tickets’) is de laatste jaren sterk verbeterd. Maar in bepaalde sectoren en niches zoals deep tech (hardware met lange ontwikkelingstijd), biotech, … blijft er een probleem door de lange en onzekere ontwikkelingstijden. Daardoor worden vaak onvoldoende mature producten gelanceerd of wordt er kapitaal tegen een te hoge kost aangetrokken. Het probleem overstijgt Vlaanderen. Daarom moeten er op Europees niveau de nodige stappen worden gezet. Grotere, minder risicomijdende fondsen met een langetermijnvisie en dito criteria zijn nodig, evenals meer gespecialiseerde netwerken om durfkapitalisten te linken met scale-ups. Die combinatie moet grotere tickets met meer flexibiliteit en oog voor de lange termijn mogelijk maken. Bestaande instrumenten zoals ESCALAR en EIC Accelerator zijn stappen in de goede richting, maar onvoldoende. Ten slotte is de Europese interne markt nog te gefragmenteerd en te vaak een mozaïek van verschillende wetgevingen. Harmoniseer de verschillende wetgevingen, belastingregimes, standaarden, … en verminder de grote verschillen die de kosten voor scale-ups om in Europa voldoende schaal te bereiken, opdrijven. Een écht eengemaakte markt zou de noodzaak om onmiddellijk de Atlantische overtocht te maken, verkleinen. Een sprekend voorbeeld is het delen van data. Ondanks initiatieven als GAIA-X (Europese data cloud) zijn veel data nog steeds niet onderling opvraag- en uitwisselbaar door een gebrek aan standaardisatie op lidstaat- en organisatieniveau. Net in het valoriseren van data zit er nog enorm veel potentieel. Het zou onvergeeflijk zijn als dat potentieel opgesloten blijft in silo’s.
Ee n u itga ve van Voka vz w | Ja arga ng 15 – jan u a ri 202 2 | Ve rs ch ijnt niet in ju li e n au g ust us | Afg ifte kantoor Br ug ge - Er kenning s nu mme r P708123
Boost de scale-ups!
Naar een sterk ecosysteem
Johan Guldix
