Het strategisch belang van digitale groeiers
Voor meer productiviteit met positieve maatschappelijke impact
Dieter Somersdigitale groeiers • inhoud
Het strategisch belang van digitale groeiers
VOKA-KENNISCENTRUM
Frank Beckx | Directeur kennis- en lobbycentrum
Bart Van Craeynest | Hoofdeconoom
Sonja Teughels | Arbeidsmarkt
Gianni Duvillier | Werk en sociale zekerheid
Veerle Van Nieuwenhuysen | Arbeidsmarkt
Julie Beysens | Onderwijs
Daan Aeyels | Welzijns- en gezondheidsbeleid
Katelijne Haspeslagh | Milieu en klimaat
Robin Verbeke | Omgeving en ruimtelijke ordening
Freija Fonteyn | Logistiek en mobiliteit
Yannick Van den Broeck | Energie en klimaat
Karl Collaerts | Fiscaliteit en begroting
Johan Guldix | Innovatie en ondernemen
Dieter Somers | Digitale transformatie
Koen Van Diest | Bestuurzaken en staatshervorming
Eindredactie
Sandy Panis
Foto’s Yoann Stas en Adobe Stock
Vormgeving Capone
Cover Studio Chapo
Druk
Maarten Libeer | Internationaal ondernemen COLOFON
INNI Group, Heule
‘Het strategisch belang van digitale groeiers’ is een uitgave van Voka vzw. De overname of het citeren van tekst uit deze Voka Paper wordt aangemoedigd, mits bronvermelding. Verantwoordelijke uitgever Hans Maertens i.o.v. Voka vzw Burgemeester Callewaertlaan 6 8810 Lichtervelde
digitale groeiers
WIE?
DIETER SOMERS
Senior adviseur
Digitale transformatie
dieter.somers@voka.be
DE ESSENTIE
Digitale groeiers zijn niet alleen belangrijk voor onze productiviteit en werkgelegenheid, ze hebben ook een positieve impact op de maatschappij. Toch gaat het omgevingsklimaat waarin die groeiers moeten gedijen achteruit. In deze Voka Paper brengen we het belang van digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel in kaart en formuleren we beleidsaanbevelingen om digitale groeiers te faciliteren.
Digitale groeiers als groeimotor van jobs en innovatie
Lees ook onze verkiezingsvoorstellen voor innovatie en ondernemen op www.voka.be/verkiezingen
We worden geconfronteerd met belangrijke maatschappelijke uitdagingen zoals duurzaamheid, een complexe, dure gezondheidszorg, de vergrijzing, urbanisatie, … Daarnaast zitten we in ons land met een groot begrotingstekort en een dalende productiviteit. Hierdoor zitten we in een penibele situatie. Productiviteit vormt immers de motor van onze welvaart en die valt steeds meer stil. Op dit moment schommelt de gemiddelde productiviteitsgroei zelfs rond de 0,5%. Als we er niet in slagen om deze neerwaartse
trends om te buigen betekent dat op termijn minder ruimte voor koopkrachtstijging, minder ruimte om de welvaartsstaat te versterken, en dus ook minder ruimte voor extra welvaart.
Deze Voka Paper toont aan dat digitale technologie en tools essentieel zijn voor het aanpakken van al die maatschappelijke en economische uitdagingen. Digitalisering is immers cruciaal
“Digitale en lokaal verankerde groeibedrijven (start-ups en scaleups) zijn cruciaal als dé groeimotor van jobcreatie en innovatie in de regio.”
voor het verhogen van de algemene productiviteit en welvaart en heeft unieke eigenschappen met positieve impact op onze maatschappij (waardoor de ‘taart der welvaart’ groter gemaakt kan worden). Dat geldt voor alle betrokken stakeholders die gebruik maken van digitale technologie, gaande van organisaties tot burgers en overheid. Het is verre van een zuiver economisch verhaal. Zo verhoogt digitale technologie enerzijds de algemene productiviteit door het reduceren van kosten, het verhogen van efficiëntie en het verbeteren van communicatiestromen. Anderzijds creëert het voor burgers ook een hogere levenskwaliteit en verhoogt de algemene veiligheid en transparantie. Voor de overheid verbetert het de dienstverlening en geeft het belastingplichtigen meer waar voor hun geld. Er is ook geen enkele andere technologie die zo transversaal zijn weg vindt en geïmplementeerd wordt in elke mogelijke sector.
digitale groeiers • essentie
Groeimotor
Om volop de vruchten te kunnen plukken van digitalisering hebben we natuurlijk nood aan bedrijven die digitale tools en applicaties kunnen implementeren bij anderen. Binnen deze pool van bedrijven zijn digitale en lokaal verankerde groeibedrijven (start-ups en scale-ups) cruciaal als dé groeimotor van jobcreatie en innovatie in de regio. Het zijn ook deze groeibedrijven die vormgeven aan nieuwe terugverdienmodellen en zorgen voor de vernieuwing van onze economie. Bovendien enten ze zich – meer dan traditionele bedrijven – sterk op maatschappelijke uitdagingen. Om de impact en groei van digitale groeiers te meten vroeg Voka aan Deloitte om een objectieve studie uit te voeren. Met die studie bracht Deloitte dit ecosysteem van digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel in kaart en becijferde zowel de economische als sociale impact. Meer bepaald gaat het om een groep van 955 sterk groeiende bedrijven die in 2022 een toegevoegde waarde realiseerde van 4,3 miljard euro en 45.000 ondersteunde jobs in Vlaanderen en Brussel. Het rapport maakt ook duidelijk dat deze bedrijven opmerkelijk hoge groeicijfers optekenen. Meer dan 50% van de digitale groeiers groeiden minstens driemaal zo snel als het bbp tussen 2020 en 2022. Deze digitale groeiers vertegenwoordigen daarnaast 24% van de impact van de totale digitale sector. De verwachting is dat in België de digitale economie tegen 2050 20% van het totale bbp zal vertegenwoordigen.
Omgevingsklimaat gaat achteruit
Ondanks het belang van digitalisering en digitale groeiers, zien we dat het omgevingsklimaat voor deze ondernemingen achteruitgaat. De aanpassingen van het auteursrecht door de federale regering maakte dit pijnlijk duidelijk. Het is belangrijk om deze negatieve trend om te keren en het omgevingsklimaat te verbeteren. Niet alleen de digitale groeibedrijven zullen hier wel bij varen, maar vooral ook de bredere economie én samenleving. In deze paper doen we vanuit Voka
concrete beleidsaanbevelingen. In eerste instantie is het belangrijk dat de Vlaamse overheid in samenwerking met de federale overheid een duidelijke strategie ontwikkelt om digitale groeiers te faciliteren. We verwachten een actieplan dat rekening houdt met de belangrijke uitdagingen van deze ondernemingen.
In deze Voka Paper schuiven we alvast vijf prioritaire actiedomeinen naar voren (zie vanaf pagina 19 voor meer details).
Strategie en actieplan
1. Talent minder duur maken
Maak talent minder duur. Dat kan via het afschaffen van de automatische loonindexering en via een algemene vermindering op de lasten op arbeid.
3. Groeibevorderende fiscaliteit
Zorg ervoor dat fiscaliteit groei stimuleert en voldoende aanzet tot innovatie. Rechtszekerheid is ook belangrijk. We bepleiten daarom het behoud van wat goed is (bijvoorbeeld de gedeeltelijke vrijstelling bedrijfsvoorheffing O&O) en het aanpassen van het systeem van aandelenopties.
2. Buitenlands talent aantrekken
Zorg ervoor dat we buitenlands talent makkelijker kunnen aantrekken. Dat kan onder meer via het versnellen van de single permit en het ontwikkelen van een goed en geïntegreerd opvang- en onthaalbeleid.
4. Activering non-bancair kapitaal
Zorg voor een betere activering en bundeling van kapitaalstromen voor groeibedrijven (bijvoorbeeld door de bundeling van overheids-, institutioneel en privékapitaal). Het Vlaams Welvaartsfonds kan in de markt gezet worden als een lokaal verankeringsinstrument.
5. Slimme overheidsaanbestedingen
Groeibedrijven moeten veel beter worden betrokken bij overheidsaanbestedingen. We bevelen aan snel toe te werken naar de Europese streefwaardes waarbij kmo’s goed zijn voor 60% van de winnende aanbestedingen.
De digitale sector is een belangrijke en strategische sector om onze productiviteit te verhogen en om grote maatschappelijke uitdagingen aan te gaan. Bovendien is de sector nodig om onze strategische autonomie te bewaren. Ook de Europese Unie ziet dit in en beschouwt digitalisering als essentieel. Niet enkel wordt er steeds meer Europese regelgeving ontwikkeld, er worden ook steeds meer middelen vrijgemaakt voor de implementatie van digitalisering.
Inleiding
De Europese Unie trekt bijvoorbeeld voor het kaderprogramma voor onderzoek en innovatie (Horizon Europe) 95 miljard euro uit, waarvan naar schatting 35% ondersteunend zou moeten zijn voor de digitale transitie. Ook werd Digital Europe (7,6 miljard euro) gelanceerd, het eerste programma dat volledig gericht is op het versnellen van de digitale transformatie. In quasi alle ontwikkelde landen wereldwijd worden er ook steeds meer beleidsmaatregelen ontwikkeld om de digitale sector te faciliteren. Niet zelden krijgen groeibedrijven daarin bijzondere
“Het algemene omgevingsklimaat is aan het verslechteren en dit vooral voor lokale digitale groeibedrijven. Het voorbeeld van de aanpassingen van het auteursrecht maakt dit pijnlijk duidelijk.”
aandacht (bijvoorbeeld in onze buurlanden Nederland en Frankrijk).
In ons land blijft het beleid echter ter plaatse trappelen. Er zijn wel specifieke ondersteuningsprogramma’s rond onder meer AI en cybersecurity, maar er is geen overkoepelende visie. Meer zelfs, het algemene omgevingsklimaat is aan het verslechteren en dit vooral voor lokale digitale groeibedrijven. Het voorbeeld van de aanpassingen van het auteursrecht maakt dit pijnlijk duidelijk. Door een plotse aanpassing in dat regime kunnen nu vele digitale groeibedrijven hiervan maar beperkt of zelfs niet gebruikmaken, terwijl dit net een cruciaal onderdeel was in de verloningsstructuur van vele werknemers bij deze bedrijven (en bedrijven hielp bij het binnen de perken houden van hun hoge loonkosten). Dit jaar zou de aanpassing van het auteursrecht – in theorie – een begrotingsbesparing opleveren van 75 miljoen euro, maar de negatieve impact op het ecosysteem
van digitale groeibedrijven is vele malen hoger.1 Een ander pijnlijk voorbeeld is het feit dat digitale start-ups en scale-ups amper worden betrokken door de overheid bij openbare aanbestedingen. Zo zien we in de algemene cijfers voor België dat in 2022 maar 33% van de gewonnen contracten naar kmo’s zijn gegaan (veruit het laagste percentage in gans Europa).2 Dat moet echt anders. Het internationale level playing field verdwijnt ook doordat andere landen net meer stimulerende maatregelen treffen. Het ecosysteem komt dus onder druk te staan en dit alles bedreigt onze productiviteit en welvaart.
De digitale sector en lokale digitale groeiers (start-ups en scale-ups) in het bijzonder krijgen niet de nodige aandacht die ze verdienen in ons land. Het beleid lijkt onvoldoende te beseffen hoe belangrijk deze ondernemingen zijn voor onze maatschappij. Mogelijks komt dit doordat de digitale sector geen afgebakende ‘traditionele’ sector is en dat de impact zich vooral manifesteert in het hefboomeffect dat ze uitoefenen op de afnemende sectoren. Dat brengen we met deze Voka Paper onder de aandacht en we willen hier vooral wijzen op het belang van deze digitale groeiers en hun groeiende impact op de economie en de samenleving. Om dit te staven vroegen we aan Deloitte om een objectieve impactstudie uit te voeren. Deloitte maakte een analyse van het ecosysteem van digitale groeiers in Vlaanderen (inclusief
Brussel). De onderzoekers hebben deze digitale groeiers in kaart gebracht en becijferd wat de economische impact van deze ondernemingen is (op basis van toegevoegde waarde en tewerkstelling). Vervolgens hebben ze het positieve hefboomeffect van digitale groeiers binnen enkele toepassingsdomeinen geïllustreerd. Hun studie werd geïntegreerd in deze paper, en vanuit Voka hebben wij dit gekoppeld aan de belangrijkste beleidsaanbevelingen (zowel Vlaams als federaal) om deze doelgroep beter te ondersteunen. De paper dient als een wake-upcall en als een warme oproep om gericht actie te ondernemen.
“Het beleid lijkt onvoldoende te beseffen hoe belangrijk deze ondernemingen zijn voor onze maatschappij.”
Daarnaast hebben we binnen Voka vorig jaar een Tech Community met digitale groeiers opgestart. Deze groep brengen we op regelmatige basis bijeen om samen te werken richting een beter omgevingsklimaat. We hebben ook een kerngroep gevormd met enkele belangrijke ondernemers onder hen om structureler mee af te stemmen. Deze kerngroep werd ingeschakeld om mee de Voka Paper aan te sturen.
De paper is als volgt opgebouwd. Het eerste hoofdstuk heeft het over het belang van digitale groeiers voor het ecosysteem. Vervolgens wordt er ingezoomd op de grootte van deze groep van digitale groeiers en hun economische impact binnen Vlaanderen en Brussels. Hoofdstuk drie heeft het over het hefboomeffect van deze ondernemingen binnen de toepassingsdomeinen van gezondheidszorg, industrie, mobiliteit en energie. De paper eindigt met beleidsaanbevelingen voor de Vlaamse en federale regering.
1. Zie ook: https://trends.knack.be/ondernemen/ softwareontwikkelaar-verdient-gemiddeld-3-000-euro-per-jaar-minder-door-nieuwe-regeling-auteursrechten/
2. https://single-market-scoreboard.ec.europa.eu/business-framework-conditions/ public-procurement_en
digitale groeiers
• ecosysteem
In dit hoofdstuk beschrijven we hoe digitale groeibedrijven bijdragen tot het ecosysteem, alsook hoe zij worden gevoed en ondersteund door ditzelfde ecosysteem. We bekijken hoe digitale groeibedrijven de productiviteitsgroei opnieuw kunnen aanzwengelen. Digitale groeiers kunnen de Belgische economie immers een broodnodige productiviteitswinst bezorgen dankzij de innovaties die ze ontwikkelen.
1. Ecosysteem van digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel
Digitale groeiers zorgen voor hogere productiviteit
Het is belangrijk dat onze productiviteitsgroei sterk toeneemt om onder meer de exponentieel-stijgende sociale uitgaven te kunnen betalen. Digitale groeiers kunnen de welvaart in ons land verhogen via een toename in toegevoegde waarde per werknemer (productiviteit) en door bij te dragen tot het aantal werknemers. Als we kijken naar de formule van het bbp wordt dat duidelijk:3
bbp = toegevoegde waarde per werknemer x aantal werknemers
De toegevoegde waarde per werknemer kan dankzij digitalisatie verhoogd worden op verschillende manieren.4,5 Dankzij automatisering kunnen bepaalde taken overgenomen worden door digitale systemen en AI. De informatieoverdracht kan sneller gebeuren en tegen een lagere kost. Door middel van digitalisatie kunnen ook grotere hoeveelheden data verzameld en verwerkt worden, wat de efficiëntie van werken verhoogt en nieuwe inzichten biedt in bijvoorbeeld het (koop)gedrag van klanten. Tot slot bieden al deze nieuwe toepassingen de mogelijkheid om nieuwe businessmodellen te ontwikkelen die leiden tot een hogere productiviteit en betere resultaten.
Daarnaast hebben digitale vaardigheden een positieve invloed op de productiviteitsgroei van dienstbedrijven
en jonge bedrijven. Tech starters dragen bovendien bij tot de verhoging van het aantal werknemers dankzij hun hogere werknemersdynamiek.6 Er is een relatief lage uitstroom van werknemers en het aantal nieuwe werknemers is bijna even hoog als het aantal blijvers. Al bij al zorgen deze bedrijven dus voor een positieve groei van het totaal aantal werknemers in de maatschappij (de tewerkstelling van digitale groeiers wordt verder besproken in hoofdstuk 2).
Digitale groeiers helpen bij het oplossen van maatschappelijke uitdagingen
Onze huidige maatschappij kampt met diverse uitdagingen waarin verschillende bredere thema’s zichtbaar zijn: gezondheidszorg, vergrijzing, klimaatverandering, urbanisatie, deglobalisering,...7, 8, 9 Bijna al deze maatschappelijke uitdagingen kunnen deels opgelost worden dankzij de toepassingen van digitale technologieën. Zo kan bijvoorbeeld een verhoogd computervermogen de efficiëntie van een bedrijf verhogen,
3. Vlaamse Veerkracht 2023
4. Australische overheid 2017
5. OESO 2021
6. KU Leuven – HIVA 2019
7. VBO 2023
8. Global Goals 2015
9. Vlaamse Overheid
Digitale groeibedrijven met een directe impact op de productiviteitswinst
Henchman
Dankzij de software van Henchman kan eenzelfde advocaat meer contracten verwerken op één dag.
Byteflies
Ziekenhuizen kunnen meer patiënten behandelen op één dag dankzij de kortere ziekenhuisverblijven mogelijk gemaakt door remote monitoring.
Bingli
Bingli is een Vlaamse chatbot die via het gebruik van artificiële intelligentie de patiënt voorbereidt op de consultatie bij de arts. Zo winnen zorgverleners tijd en kunnen ze meer patiënten behandelen op één dag dankzij kortere consultaties mogelijk gemaakt door de AI van Bingli.
Zensor
Dankzij de producten van Zensor kunnen bedrijven hun installaties en machines vanop afstand opvolgen en beter voorspellen wanneer bijvoorbeeld bepaalde onderdelen aan vervanging toe zijn. Zo kan eenzelfde fabriek meer produceren op een jaar wegens een vermindering van stilstaande fases.
Manual.to
Manual.to is een Vlaamse start-up die een toepassing heeft gecreëerd waarmee snel en eenvoudig handleidingen aangemaakt kunnen worden. Een organisatie kan zo aan snelheid en efficiëntie winnen dankzij de centrale beschikbaarheid van kennis.
patronen en diagnoses vinden in data van patiënten en bijdragen tot een flexibel energiesysteem.
De klimaatverandering is een goed voorbeeld van hoe digitale technologieën kunnen bijdragen tot belangrijke oplossingen. Zo is er door een studie in 2022 aangetoond dat digitale technologieën het potentieel hebben om de CO2-uitstoot tegen 2030 te verminderen met 10,42 megaton. Dit komt overeen met ongeveer 10% van de totale Belgische emissies. Ook al hebben digitale technologieën een ecologische voetafdruk, toch blijft de potentiële reductie in CO2-uitstoot 4,7 keer zo groot als hun verbruik.10
Er zijn tal van andere voorbeelden van hoe digitale technologieën maatschappelijke uitdagingen kunnen verhelpen:
Verhoogde druk op de gezondheidszorg: kortere ziekenhuisverblijven dankzij remote monitoring en snellere en accuratere diagnoses dankzij inzichten uit ‘big data’.
Vergrijzing van de samenleving: verhoogde toegevoegde waarde per werknemer door efficiëntiewinsten die generatieve AI oplevert.
Klimaatverandering: minder CO2uitstoot dankzij digitale technologieën en een optimaal gebruik van het net dankzij smart grids.
Urbanisatie en toenemende bevolking: steden kunnen optimaal benut worden dankzij het ontwerp en beheer van smart cities. Er is een betere dienstverlening dankzij verhoogde efficiëntie van instellingen.
Deglobalisering: verhoogde strategische autonomie dankzij een sterke nationale en Europese digitale sector.
Lokale verankering digitale groeiers zorgt voor spillover-effect
Met 23% van de start-ups en scale-ups is Antwerpen (subregio) de grootste hub van digitale groeiers. Brussel en
Gent zijn opvolgers met respectievelijk 21% en 13% (zie kaart).11 De lokale overheden zetten in deze steden ook in op specialisaties bij het aantrekken van groeibedrijven. Zo focust stad Antwerpen op het aantrekken van start-ups in digitale innovatie, circulariteit en gezondheid.12 Stad Brussel focust op het aantrekken van start-ups in tech, meer bepaald media & entertainment, marketing & sales en fintech.13 Stad Gent focust op het aantrekken van start-ups in biotech, healthtech, cleantech en digitech.14, 15 Op die manier ontstaan er ook geografische specialisaties, je hebt bijvoorbeeld een sterke concentratie van AI-bedrijven in de Gentse regio.
57% van de digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel behoort dus tot een ‘hub’; een gebied waarin de concentratie aan digitale groeibedrijven beduidend hoog is. Deze hubs zijn van primordiaal belang voor de ontwikkeling van innovaties in ons land aangezien ze kennis-spillovers faciliteren (ook technologische dispersie
genoemd).16, 17 Zo heeft de innovatie van digitale groeiers niet enkel voordelen voor naburige start- en scale-ups, maar ook voor andere bedrijven in hun omgeving en sector. Bovendien is de aanwezigheid van een grote groep kleine bedrijven (hubs) van groter belang voor onze innovatie dan de aanwezigheid van een klein aantal grote technologiebedrijven die hun innovaties makkelijker kunnen afschermen van het directe ecosysteem.
De aanwezigheid van deze hubs heeft daarnaast nog belangrijke neveneffecten voor de bredere economie. Ten eerste getuigen grote bedrijven meer geneigd te zijn sterk aanwezig te blijven in gebieden met innovatieve hubs. Zo verklaarde bijvoorbeeld farmaceutisch bedrijf Janssen dat ze bewust blijven investeren in België omdat ze de hoge loonlasten kunnen compenseren met sterke wetenschappelijke kennis en een stimulerend belastingklimaat ter ondersteuning van onderzoek en ontwikkeling.18 Ten tweede spelen hubs een belangrijke rol in de aantrekking van buitenlandse R&D-investeringen. Buitenlandse investeerders zijn meer geneigd om te investeren in een regio gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan tech-spelers.
Om deze redenen is het cruciaal om de creatie van dit soort hubs te bevorderen via de juiste subsidies, ervaren acceleratoren en sterke universiteiten (zie verder).
“Grote
bedrijven zijn geneigd sterk aanwezig te blijven in gebieden met innovatieve hubs.”
Vele acceleratoren en universiteiten vruchtbare bodem voor digitale groeiers
Zowel incubatoren als acceleratoren spelen een onmisbare rol in het ecosysteem van start- en scale-ups. Naast financiële hulp, versnellen ze de groei dankzij het delen van kennis, vaardigheden, kantoren, en coaching.19, 20 Het is onder meer dankzij deze
ondersteunende organisaties dat de meest succesvolle start-ups in ons land erin geslaagd zijn om door te groeien. Met 75 acceleratoren verspreid over het land, komt België op de 10de plaats in Europa. Drie grote acceleratoren zijn Imec.istart, Corda Incubator en Start It @KBC die gezamenlijk meer dan 1.500 start-ups hebben geholpen.21, 22, 23, 24
10. Digital4Climate 2022
11. Deloitte steekproef – wordt in hoofdstuk 2 in detail uitgelegd
12. Stad Antwerpen
13. Innoviris Brussel
14. Stad Gent
15. Startupblink 2023
16. NBB 2022
17. Regional Studies 2015
18. Janssen Pharmaceutica
19. Deloitte Fast50 2023
20. F. Mulliq 2020
21. Dealroom 2022
22. Start It KBC, Imec.istart, Corda Incubator
23. Imec.istart
24. Corda Incubator
Universiteiten spelen ook een belangrijke rol in het vergroten van het starten scale-up-ecosysteem. Naast het opleiden van oprichters, dienen universiteiten ook als vruchtbare grond waaruit start-ups ontstaan (spin-outs).
Dit fenomeen is aan het groeien in waarde: de spin-outs van de universiteiten in Vlaanderen zijn over de voorbije vijf jaar verdubbeld in waarde. De van oorsprong Nederlandstalige universiteiten in België hebben samen voor ongeveer 300 spin-outs gezorgd, waaronder klinkende namen als Ablynx, Collibra, Deliverect en Argenx.
België heeft 6,5 acceleratoren per miljoen inwoners. 80% van deze ondersteunende entiteiten (incubatoren, acceleratoren en VC’s) bevinden zich in Vlaanderen en Brussel. De specifieke verdeling is uitgelicht hieronder:
Recordhoeveelheid
VC-financiering in 2022 voor Vlaamse start-ups
Een belangrijke factor in het voeden en groeien van het ecosysteem is de aanwezigheid van beschikbaar kapitaal. Daar zien we dat dit kapitaal nog vooral van buitenlandse origine is. In 2022 kwam 62% van het kapitaal van de investeringsrondes in Vlaamse start-ups van het buitenland (specifieke cijfers voor de digitale sector zijn er echter niet). 16% van het totale investeringskapitaal kwam van bedrijven. De interesse van VC’s in Vlaamse start-ups neemt sterk toe over de jaren. Deze toenemende interesse is ook zichtbaar bij buitenlandse VC’s.25 In figuur 3 zien we dat Vlaamse start-ups in 2022 een recordhoeveelheid VC-financiering (790 miljoen euro) aantrokken waarbij over de jaren heen ook het deel van
buitenlands kapitaal sterk groeide. Ondanks een lichte vertraging in vergelijking met 2016-2018, blijft de groei in VC-financiering sterk toenemen. Er werd in 2022 3,5 keer meer geïnvesteerd in Vlaamse start-ups door VC’s dan in 2017.
Financiering voor start- en scale-ups kan van verschillende bronnen komen en sommige van deze financieringstypes zijn meer gegeerd dan andere. Volgens de Confidence Survey van Deloitte kijken Belgische scale-ups liefst naar kapitaalfinanciering van nieuwe investeerders, gevolgd door overheidssubsidies, en als derde, kapitaalfinanciering van bestaande investeerders.26
Binnen VC-financiering, is het opmerkelijk dat lokale VC’s een grotere aanwezigheid hebben bij early-stage start-ups dan bij mid-stage. 44% van de VC-investeringen in Vlaamse start-ups zijn early-stage rondes van minder dan 15 miljoen euro. Mid-stage investeringen van Vlaamse start-ups worden sinds 2016 steeds meer gedomineerd door buitenlandse investeerders.27
Investeringen in Belgische start- en scale-ups hebben bovendien een multiplicatoreffect aangezien oprichters en ondernemers actief herinvesteren in het Belgisch ecosysteem, zowel in termen van kapitaal als kennis.28
Juiste profielen opleiden en aantrekken cruciaal voor digitale start- en scale-ups Het aantrekken en behouden van talent is niet enkel essentieel voor startups en scale-ups om hun groeiambities te realiseren, maar ook voor het succes van het bredere ecosysteem.29 STEMprofielen zijn typisch de door hen
Figuur 3: Vc-financiering voor Vlaamse start-ups meer dan vedrievoudigd sinds 2016
In miljoen euro
Figuur 4: Belangrijke hindernissen voor scale-ups bij het aantrekken en houden van talent
Schaarste op de arbeidsmarkt voor specifieke profielen
War for talent verhoogt de verwachtingen van kandidaten m.b.t. verloning
Gebrek aan recruitementervaring of -expertise
Employer branding
Talent vinden in het buitenland
Andere Beperkte diversiteit in de talentenpool
Figuur 5: Loonkost per uur in Europa
In € die het een werkgever kost om een werknemer een uur tewerk te stellen
In euro die het een werkgever kost om een werknemer een uur tewerkt te stellen digitale
meest gezochte profielen, maar ook voor gevestigde spelers is dat het geval, wat resulteert in schaarste op de arbeidsmarkt.30 Korn Ferry voorspelt dat tegen 2030 het tekort aan technologiewerknemers wereldwijd 4,3 miljoen zal bedragen.31
Belgische scale-ups hebben in 2022 verschillende hindernissen geïdentificeerd omtrent de aantrekking en het behoud van talent. Naast het vinden van de juiste profielen getuigen Belgische scale-ups dat de verhoogde verwachtingen voor verloning de grootste limiterende factor is.
Het feit dat België de vijfde hoogste loonkost heeft in Europa (44 euro per uur en de op twee na hoogste in de EU), helpt scale-ups niet om deze verwachtingen tegemoet te komen.32
Om het aanbod aan talent te vergroten en het ecosysteem te steunen, zijn er twee opties. Een eerste optie is om meer talent naar het ecosysteem aan te trekken. Een toename in netto-inkomen en de mogelijkheid om te werken voor een specifiek bedrijf of specifieke industrie zijn geïdentificeerd als de grootste incentives voor digitaal talent om van ecosysteem te veranderen. Een strategische mix van korte- en langetermijnmaatregelen in het beleid kunnen een hub ook aantrekkelijker maken (verlaagde loonkost, belastingvoordelen, extra investeringen in R&D, toegankelijke visa, …).
Een tweede optie is om meer (en relevante) profielen lokaal op te leiden en bij te houden. Dat kan door het aantal STEM- en technologieprofielen te verhogen door bijvoorbeeld meer in te zetten op educatie-initiatieven zoals de ‘STEM-agenda 2030’.
digitale groeiers • impact
In dit hoofdstuk brengen we de economische impact van digitale groeibedrijven in Vlaanderen en Brussel in kaart. Zowel de directe, de indirecte, als de geïnduceerde economische impact wordt becijferd en dit aan de hand van twee economische indicatoren: netto toegevoegde waarde en werkgelegenheid.33
2. Economische impact van digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel
De verschillen van de directe, de indirect en de geïnduceerde impact worden onderaan deze pagina uitgelicht, met als voorbeeld Optimile, een softwareleverancier voor mobiliteitsecosystemen.
Onderzoek
Dit onderzoek kwantificeert de impact van 955 digitale groeiers in Vlaanderen
Betekenis
DIRECTE IMPACT
INDIRECTE IMPACT GEÏNDUCEERDE IMPACT
De entiteiten die deel uitmaken van het ecosysteem van digitale groeibedrijven produceren zelf een bepaalde impact door zaken te doen binnen de economie, door netto toegevoegde waarde en banen te creëren (bv. Optimile). De supply chain van al deze kernentiteiten genereert verder toegevoegde waarde en creëert werkgelegenheid.
en Brussel op basis van de gegevens in de Belfirst-database. Om de economische impact van digitale groeiers te becijferen werd eerst de steekproef bepaald. De uiteindelijke steekproef werd bepaald door bedrijven uit de Belfirstdatabase te selecteren die voldoen aan criteria in figuur 6.
De 955 digitale groeiers in de steekproef hebben een gemiddelde
Voorbeeld Netto toegevoegde waarde
Optimile34 maakt winst en betaalt zijn werknemers.
bestaansduur van 9 jaar met gemiddeld 19 werknemers. 89% van deze groeiers vertoonde een positieve netto toegevoegde waarde (NTW) tussen 2020 en 2022.35 Zoals weergegeven in figuur 7, groeide bijna de helft van de bedrijven met een positieve netto toegevoegde waarde met meer dan 94% tussen 2020 en 2022. Meer dan 10% van de digitale groeiers vertoonde een groei in netto toegevoegde waarde van
Voorbeeld Werkgelegenheid
Een medewerker van Optimile die in accountmanagement werkt aan het binnenhalen van nieuwe klanten.
Huishoudens die profiteren van de digitale groeibedrijven industrie en haar supply chain hebben meer koopkracht, wat extra toegevoegde waarde en werkgelegenheid genereert.
Een hardwarebedrijf dat Optimile zijn software nodig heeft om zijn product aan te bieden maakt winst en betaalt zijn werknemers.
De markt genereert extra winst en betaalt extra lonen dankzij Optimile en de medewerkers van het hardware bedrijf die hun lonen uitgeven.
Een medewerker die werkt voor dat hardware bedrijf.
Een medewerker die is aangenomen vanwege de besteding van het loon van de medewerker van Optimile en de medewerker van het hardwarebedrijf.
Figuur 6: Dit onderzoek kwantificeert de impact van 955 digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel op basis van de gegevens in de Belfirst-database
BELFIRST-DATABASE
GROEIBEDRIJF?
4K
DIGITAAL?
1K
CLEANING
955
Een bedrijf wordt geselecteerd uit de Belfirst-database als het…
Een start- of een scale-up is:
• Minstens 10% jaarlijkse groei in omzet en/of werkgelegenheid over de laatste twee jaar
• Minstens 5 werknemers
• Bestaat max 15 jaar
• Hoofdkantoor in Vlaanderen of Brussel
Digitale primaire of secundaire NACE-codes heeft:
• 26.1/2/3/4/8: Informaticaproducten, elektronische en optische producten
• 46.5: Groothandel in informatie- en communicatieapparatuur
• 58: Uitgeverijdiensten
• 59 - 60: Productie en uitzending
• 61: Telecommunicatie
Een sanity-check doorstaat waarin gecheckt wordt dat de digitale NACE-codes effectief een digitaal bedrijf vertegenwoordigen.
Figuur 7: Bijna de helft van de bedrijven met een positieve netto toegevoegde waarde groeit met >94%
Frequentie van groei in netto toegevoegde waarde tussen 2020 en 2022 - aantal bedrijven
• 62: Computerprogrammering, advisering en aanverwante diensten
• 63: Informaticadiensten
• 95.1: Reparatie van computers en communicatieapparatuur
Figuur 8: Meer dan de helft van de groeiers met een negatieve netto toegevoegde waarde groeit met <163%
Frequentie van groei in werknemers tussen 2020 en 2022 - aantal bedrijven
meer dan 277% over drie jaar. Bijna de helft van de digitale groeiers met een negatieve netto toegevoegde waarde groeide met minstens 163% tussen 2020 en 2022 (telkens opmerkelijk hoge groeicijfers). Deze groei is zichtbaar in figuur 8. Om de groei van bedrijven met een negatieve netto toegevoegde waarde te berekenen, wordt er naar de groei in werknemers gekeken. De digitale groeiers in de steekproef bevinden zich in drie grote hubs: Antwerpen, Brussel en Gent. Antwerpen is daarbij de grootste hub (figuur 9). 44% van de groeiers hebben computerprogrammering als hoofdactiviteit. Dit wordt opgevolgd door businessconsultancy met 7%.
Figuur 9: Antwerpen is de grootste hub voor digitale start- en scale-ups
21%-68%68%-116%116%-163%163%-211%211%-258%258%-305%305%-353%353%-400%>400% > 50% van de bedrijven Antwerpen Gent Brussel
33. Netto toegevoegde waarde = bruto operationele marge – eenmalige bedrijfsopbrengsten.
34. Optimile is een softwareleverancier die bedrijven in staat stelt om hun eigen naadloos geïntegreerde mobiliteitsecosysteem te creëren.
35. Deloitte steekproef 2024
Figuur 10: Digitale groeiers zijn verantwoordelijk voor 24% van de economische impact van de digitale sector in Vlaanderen en Brussel
“Meer dan 50% van de digitale groeiers groeide minstens driemaal zo snel als het bbp tussen 2020 en 2022.”
Economische impact
Als de digitale sector blijft groeien aan het huidig tempo, zal de volledige digitale economie tegen 2050 20% van het totale Belgische bbp vertegenwoordigen.36 Gezien de bovengemiddelde groei van digitale groeiers binnen deze sector, is het potentieel significant. Meer dan 50% van de digitale groeiers groeide minstens driemaal zo snel als het bbp tussen 2020 en 2022. Meer dan 65% van de digitale groeiers groeide minstens twee keer zo snel als het bbp tussen 2020 en 2022.37, 38
Digitale groeiers hadden in 2022 een totale netto toegevoegde waarde van 4,3 miljard euro. Daarmee zijn ze verantwoordelijk voor 24% van de economische impact van de digitale sector in Vlaanderen en Brussel. De totale economische impact van de digitale sector in Vlaanderen en Brussel is goed voor 17,9 miljard euro. Digitale groeiers hebben dus een significante economische impact wetende dat het gaat om een relatief beperkt aantal (jonge) bedrijven in vergelijking met de bredere digitale sector. Net zoals deze start- en scale-ups kan de economische impact, met de juiste steun van het ecosysteem, bovengemiddeld blijven groeien in de komende jaren.
Werkgelegenheid
De totale werkgelegenheidseffecten van bedrijven worden berekend als de som van hun directe, indirecte en geïnduceerde werkgelegenheidseffecten. De indirecte impact omvat jobs gecreëerd door leveranciers van de kernbedrijven en andere bedrijven die rechtstreeks voor hen werken. Naast de indirecte impact bestaat de
Totale economische impact van de digitale sector in Vlaanderen & Brussel 17,9 mld euro
Totale economische impact van digitale groeiers in Vlaanderen & Brussel 4,3 mld euro
Directe impact
Directe + indirecte impact
Totale impact
Bbp België 554,0 mld euro
*Schaal niet representatief van grootordes, NBB
Bbp Vlaanderen en Brussel* 427,4 mld euro
Figuur 11: Digitale groeiers ondersteunden 45.000 jobs in 2022
Aantal werknemers in 1.000
geïnduceerde impact op de werkgelegenheid uit alle jobs die gecreëerd worden als gevolg van de besteding van de lonen van de werknemers van de kernbedrijven en de werknemers van de bedrijven die rechtstreeks voor hen werken. In 2022 hebben de digitale groeiers in Vlaanderen en Brussel 45.000 werknemers ondersteund. 18.000 hiervan werden direct tewerkgesteld door digitale start- en scale-ups.39
36. De Tijd 2023
37. Deloitte steekproef 2024
38. Bbp-groei Vlaanderen en Brussel is 21% (2020-2022)
39. Deloitte steekproef 2024
In dit hoofdstuk wordt binnen een selectie van vier toepassingsgebieden de impact becijferd van enkele start- en scale-ups die met hun business een maatschappelijke impact hebben. Het toont aan dat ze een hefboomfunctie vervullen in andere sectoren en hoe belangrijk ze zijn om maatschappelijke uitdagingen aan te pakken.
3. Hefboomeffect van digitale groeiers in specifieke sectoren op economisch en sociaal vlak
In het vorige hoofdstuk hebben we vooral gefocust op de macro-economische impact van digitale groeiers in Vlaanderen. In dit hoofdstuk zoomen we meer in op de hefboomfunctie die digitale groeiers vervullen in andere sectoren en hoe belangrijk deze ondernemingen zijn om maatschappelijke uitdagingen aan te pakken. Digitale groeibedrijven werken zeer transversaal en zijn actief in eender welke sector van onze economie. Quasi elke onderneming of organisatie is immers
gebaat bij het inzetten van digitale technologie om efficiënter of beter te werken. Ook de overheid kan een betere dienstverlening aanbieden door meer in te zetten op digitalisering.
Uit een reeks sectoren werden er vier gekozen voor verder onderzoek: industrie, mobiliteit, gezondheidszorg en energie. Binnen deze vier toepassingsdomeinen wegen de maatschappelijke uitdagingen die eerder aan bod kwamen, het sterkste door en kunnen
digitale groeibedrijven een cruciale rol spelen bij het aanpakken daarvan. Binnen elk van de vier gekozen sectoren zal met een berekening de impact van enkele start- en scale-ups worden aangetoond. Maar de totale impact van het ecosysteem ligt uiteraard nog vele malen hoger. Digitale start- en scale-ups spelen ook een belangrijke rol in vele andere sectoren, zoals onder meer het onderwijs, werk & sociale economie, landbouw, wonen, justitie & veiligheid en de bouwsector.
Maatschappelijke uitdagingen
Deze studie kijkt naar de maatschappelijke uitdagingen binnen vier specifieke toepassingsgebieden. Zie hieronder voor een oplijsting van de voornaamste uitdagingen.
Een diverse groep groeibedrijven draagt vandaag al bij aan het oplossen van maatschappelijke uitdagingen in gezondheidszorg, energie, industrie en mobiliteit.40
• Lange wachttijden
• Lengte ziekenhuisverblijven
• Hoge prijzen van geneesmiddelen
• Verslavingsproblematiek
• Sterke focus op ex-post behandelingen
• Laattijdige diagnoses
• Tekort arbeidskrachten / vergrijzing
• Mentale gezondheid
GEZONDHEIDSZORG ENERGIE
INDUSTRIE MOBILITEIT
• Afstemming vraag & aanbod
• Enorme toename/variatie/complexiteit van entiteiten/objecten aangesloten op het net
• Hoge en zeer volatiele energieprijzen
• Hoge energieconsumptie
• Hoog energieverbruik
• Hoge lokale kosten van maakindustrie
• Strengere regelgeving/normeringen
• Supply chain complexiteit & complex voorraadbeheer
• Beperkte beschikbaarheid grondstoffen
• Hoge milieu-impact en productie afval/bijproducten
• Het verminderen van (auto)vervuiling en emissies
• Hoge onderhoudskosten van infrastructuur
• Enorme congestie/stilstand in verkeer
• Inefficiënt transport van goederen
• Hoog aantal verkeersdoden/ongelukken
• Drukkere steden/urbanisatie
• Complexiteit beheer van fleet
In wat volgt pikken we er zes digitale groeiers uit die samen jaarlijks 89k ton CO2-uitstoot en meer dan 169 miljoen euro uitsparen. Deze bedrijven dienen als voorbeeld om het hefboomeffect te illustreren en zijn niet exhaustief. De impact van deze zes digitale groeiers wordt zowel kwalitatief als kwantitatief beschreven. Het gaat om de impact die op dit moment wordt gerealiseerd.
1. Byteflies
Byteflies is een med-techbedrijf dat B2B-diensten aanbiedt om de ontwikkeling van draagbare gezondheidstoepassingen mogelijk te maken. Via deze wearables wordt remote monitoring van patiënten mogelijk gemaakt. De vergaarde data kan dan gebruikt worden door gezondheidspersoneel om snelle en accurate beslissingen te nemen. Byteflies pakt vier maatschappelijke uitdagingen aan:
» Het tekort aan arbeidskrachten
» Laattijdige diagnoses
» Lengte ziekenhuisverblijven
» Lange wachttijden
Dankzij de remote monitoring van Byteflies kunnen patiënten vroeger het ziekenhuis verlaten. Hierdoor worden er meer bedden ter beschikking gesteld voor andere patiënten en kunnen de
wachttijden verkort worden door een hogere efficiëntie. Dankzij de grotere beschikbaarheid aan patiëntdata, kan de arts bovendien snellere en accurate beslissingen nemen. Naast broodnodige efficiëntievoordelen, zorgen de wearables van Byteflies voor een
1,4 miljoen euro
160k euro
Bespaard tijdens COVID dankzij de vervroegde ziekenhuisontslagen van 1.200 patiënten
Jaarlijks bespaard aan zorgkosten dankzij remote monitoring op lange termijn (cardiologie)
>160k euro
Jaarlijkse kostbesparingen in ziekenhuizen
Equivalent van jaarlijks...
+2k
Patiënten die behandeld kunnen worden voor 24 uur
betere zorg en patiëntervaringen. Deze verbeterde patiëntervaringen zijn zichtbaar in verschillende domeinen. Zo kunnen ze binnen cardiologie helpen om secundaire hartaanvallen te vermijden. Dat zorgt niet alleen voor minder hartaanvallen maar ook voor een angstvermindering bij de patiënt. Binnen neurologie hebben meer dan 90% van de patiënten een positieve en directe klinische impact opgemerkt. Deze positieve klinische impact wordt gecreëerd terwijl dat patiënten verder gaan met hun dagdagelijks leven en niet beperkt worden tot een ziekenhuisbed.
2. Blyott
Blyott biedt ondernemingen een digitaal platform aan waarop realtime locatieopvolging vanop afstand inzicht biedt in hun voorraden en activa. Blyott bedient klanten in de gezondheidszorg, logistiek en productie. Binnen gezondheidszorg pakt Blyott op deze manier twee maatschappelijke uitdagingen aan:
» Het tekort aan arbeidskrachten
» Hoge prijzen van materiaal
Blyott zorgt voor significante kost- en tijdbesparingen in ziekenhuizen. Ten eerste zorgt de locatieopvolging voor
betere inzichten in activabezetting waardoor, naast tijdsbesparingen, de voorziene surplus van activa verminderd kan worden. Ten tweede kan men dankzij Blyott het verlies en diefstal van activa verminderen. Ten slotte kan de extra datavergaring van de trackers het preventief onderhoud verbeteren en kostelijke vervangingen vermijden.
Naast kostenbesparingen zijn er ook andere voordelen zoals procesoptimalisatie en betere zorg. Dankzij de snelle lokalisering van cruciale medische apparatuur tijdens noodgevallen heeft Blyott ook een positieve impact op de zorgkwaliteit. Ten slotte profiteert ook het personeel van de ziekenhuizen van Blyott. Zo besparen ze 10 tot 15 minuten per persoon per dag, wat de personeelstekorten in de sector wat verlicht. De eenvoud en het gebruiksgemak van het platform leiden ook tot minder gebruiksfrictie en frustratie onder werknemers.
15 miljoen euro
11 miljoen euro
Jaarlijks bespaard dankzij 80% tijdsvermindering tijdens het zoeken naar activa
Jaarlijks bespaard dankzij een 75% vermindering in gestolen en verloren assets
3. Zensor
Zensor biedt softwaretools aan om de gezondheid en efficiëntie van industriële machines te verbeteren op basis van slimme monitoring. Zensor pakt op die manier drie maatschappelijke uitdagingen aan:
» Supplychain complexiteit
» Beperkte beschikbaarheid van grondstoffen
» Hoge lokale kosten van de maakindustrie
De monitoringsoftware die Zensor aanbiedt, stelt ondernemingen in staat om de verschillende gevolgen van het falen van installaties te minimaliseren. Dankzij Zensor wordt de hoeveelheid productieverlies verminderd. Dankzij hun systemen kunnen vervroegde interventies plaatsvinden met lagere herstelkosten en lagere inactiviteit van arbeiders. Bovendien wordt de veiligheid op de werkvloer sterk verbeterd door te voorspellen wanneer industriele machines gaan falen. Zo vermeed Zensor bijvoorbeeld het instorten van een 40-ton bovenloopkraan. Deze instorting zou niet enkel de productie stilgelegd hebben, maar zou ook het leven van verschillende werknemers in gevaar gebracht hebben.
Van de omzet wordt gemiddeld aan downtime besteed
7 miljoen euro
Jaarlijks bespaard dankzij een 2,5% vermindering in vervangingen door beter onderhoud
33 miljoen euro
Jaarlijkse kostbesparingen in ziekenhuizen
Equivalent van jaarlijks...
311 19 VTE verzorg(st)ers gemiddeld extra
Nieuwe MRI-machines
50%
Minder downtime dankzij predictive maintenance software zoals Zensor 11%
133 miljoen euro
Uitgespaard per jaar
dankzij Zensor
Equivalent van jaarlijks...
1
Nieuwe elektrische vlamboogoven (EAF) voor de productie van groen staal
Daarnaast zorgt de monitoring software van Zensor er ook voor dat de levensduur van apparatuur en infrastructuur wordt verlengd. Dit kan een enorme besparing opleveren op het vlak van financiering en grondstoffen gekoppeld aan uitbreidings- of vernieuwingsprojecten.
4. o2o
o2o biedt het leasen van fietsen aan bedrijven aan als onderdeel van het mobiliteitspakket voor werknemers. De online tools die o2o aanbiedt, maken het managen van het leasingplan eenvoudig voor de werkgever. o2o pakt op die manier drie maatschappelijke mobiliteitsproblemen aan:
» Het verminderen van vervuiling en emissies
» Eenvoudig mobiliteitsbeheer voor bedrijven
» Enorme congestie in en rond steden verminderen
15 miljoen Kilometers jaarlijks gereden met de fiets
152 g
2.284 ton
CO2-uitstoot uitgespaard per km in vergelijking met vorig transportmiddel
CO2-uitstoot uitgespaard per jaar
Equivalent van jaarlijks...
8,4 miljoen
240
Minder gereden autokilometers
Inwoners hun directe jaarlijkse emissies
Het vervangen van gereden kilometers van wagens door fietsen brengt een aantal directe voordelen met zich mee. Zo wordt de vervuiling van wagens, onder meer CO2 en fijn stof, vermeden. Naast het feit dat de fietser meer lichaamsbeweging krijgt, wordt de verkeerscongestie en de drukte in de steden aangepakt. De digitale tools die
o2o aanbiedt aan werkgevers, vereenvoudigen het mobiliteitsbeheer voor hen, waarbij het leasen van fietsen een extra optie wordt binnen het mobiliteitspakket van de werknemer. Het leasen van een fiets via o2o biedt de werknemer een besparing van gemiddeld 40% tegenover de aankoop van een gelijkaardige fiets als particulier. Hetzelfde belastingvoordeel op het leasen van een fiets is ook beschikbaar voor de aankoop van fietsaccessoires.
5. Optimile
Optimile is een softwareleverancier die bedrijven in staat stelt om hun eigen naadloos geïntegreerde mobiliteitsecosysteem te creëren. Het aanbod bestaat uit twee pijlers, Charging-as-a-Service (CaaS) en Mobility-as-a-Service (MaaS). CaaS vertegenwoordigt het grootste deel van hun businessplan. Ze verhelpen twee maatschappelijke problemen in mobiliteit:
» Het verminderen van vervuiling en emissie
Equivalent van jaarlijks...
6. Thermovault
Onnodige verwarming tijdens piekuren wordt vermeden, waardoor de druk op het netwerk vermindert. Tegelijkertijd optimaliseert Thermovault het gebruik van groene energie bij huishoudens met zonnepanelen. Door het opslaan van overtollige zonne-energie in de boiler, kan deze later op de dag worden gebruikt wanneer de zon niet schijnt.
Thermovault verhoogt bovendien de veiligheid van thermische toestellen. Door voortdurend het energieverbruik en de werking van de toestellen te monitoren, kan Thermovault tijdig potentiële problemen detecteren en de gebruiker waarschuwen.
Thermovault werkt samen met Ariston Groep, een van de grootste fabrikanten van thermische toestellen in Europa. Deze samenwerking stelt Thermovault in staat om haar technologie te integreren in de producten van Ariston, waardoor een nog efficiëntere en duurzamere oplossing wordt geboden aan consumenten. De samenwerking tussen Thermovault en Ariston Groep is een belangrijke stap voorwaarts in de ontwikkeling van intelligente en duurzame thermische oplossingen. digitale
» Aanpakken van het complexe beheer van de fleet
Optimile is verantwoordelijk voor de software achter 40% van de publieke laadpalen in België. Dankzij hun Charging-as-a-Service diensten, wordt het beheer van elektrische laadpalen vergemakkelijkt. Niet alleen draagt hun software al rechtstreeks bij tot een CO2-vermindering van 87k ton per jaar, ze maken de adoptie van laadpalen voor bedrijven gemakkelijker door een all-in-one elektrisch ecosysteem aan te bieden (Caas en Maas). Bovendien maakt hun software het mogelijk om de laadpalen makkelijk te verbinden met loadmanagement-software. Deze samenwerking vermindert de piekimpact op het net en verlaagt vervolgens de nood aan grote capaciteitsinvesteringen voor bedrijven.
Thermovault ontwikkelt hard- en software om het energieverbruik van residentiële elektrische thermische toestellen (elektrische waterverwarmers, accumulatiekachels en warmtepomp oplossingen) te optimaliseren. Zo pakt Thermovault twee maatschappelijke uitdagingen aan:
» Het verminderen van energieconsumptie
» Afstemming vraag & aanbod op het elektriciteitsnetwerk
De oplossingen van Thermovault garanderen een gemiddelde energiebesparing van 20% op het gebruik van thermische toestellen. Dit resulteert niet alleen in een verminderde CO2-uitstoot, maar ook in een lagere energiefactuur voor huishoudens die Thermovault gebruiken. De technologie maakt automatisch gebruik van daluren voor het verwarmen van water, wat de energiekosten aanzienlijk drukt.
Naast de besparingen op de energiefactuur, optimaliseert Thermovault ook de impact op het elektriciteitsnet.
123
Het studiewerk van Deloitte heeft duidelijk het belang van digitale groeiers onderstreept, zowel op economisch als maatschappelijk vlak. Zo werd becijferd dat digitale groeiers zorgen voor een toegevoegde waarde van 4,3 miljard euro en 45.000 ondersteunde jobs in 2022 in Vlaanderen en Brussel. De groep van ongeveer 950 bedrijven is goed voor 24% van de impact van de totale digitale sector. Deze impact zal ook sterk groeien. Wereldwijd is de digitale sector de sterkst groeiende en de verwachting voor België is dat de digitale economie tegen 2050 20% van het totale bbp zal vertegenwoordigen.
4. Conclusies en beleidsaanbevelingen
Het is cruciaal dat we het juiste omgevingsklimaat creëren voor de sector en dat we deze lokale groeiers verankeren in ons land. De overheid kan hier wel degelijk een belangrijke rol spelen. Wereldwijd bestaan er tal van technologische hotspots (bijvoorbeeld Singapore, Shenzhen, Tel Aviv, …) waar de lokale overheid startte met een duidelijke visie gericht op het aanvuren van innovatieve bedrijven in de regio.
Om dat te realiseren is het belangrijk dat men in ons land allereerst de
“Ons land moet de digitale sector als strategisch belangrijk erkennen en een duidelijke strategie ontwikkelen om digitale groeibedrijven beter te ondersteunen.”
digitale sector erkent als strategisch belangrijk41 en een duidelijke strategie ontwikkelt om digitale groeibedrijven beter te ondersteunen. Daarbij aansluitend verwachten we een ambitieus actieplan dat rekening houdt met de belangrijke uitdagingen van digitale groeiers.42 Digitale groeiers kampen – net zoals de meeste andere groeibedrijven – met een drietal grote uitdagingen. Dat zijn uitdagingen gelinkt aan talent, financiering en internationalisering. Vooral voor de eerste twee punten kan de overheid nog een tandje bijsteken.43
41. Digitalisering kan best in de komende Vlaamse én federale regering worden gezien als belangrijke overheidsportefeuille toegewezen aan een minister die hier sterk op inzet.
42. De Vlaamse overheid moet dit in nauwe samenwerking met de federale overheid opstellen.
43. Op het vlak van internationalisering zet men in Vlaanderen via Flanders Investment & Trade (FIT) al belangrijke stappen. Meer bepaald evolueert men van een (te) generieke ondersteuning naar een meer thematische en diepgaande ondersteuning om zo beter in te kunnen breken in internationale strategische waardeketens. Dit doet men nu via een netwerk van tien buitenlandse Science & Technology Offices met specialisaties in climate tech, health tech, en digital tech. We bevelen aan deze ingeslagen weg verder te bewandelen en de gedane inspanningen hiervoor te verdubbelen.
Vijf prioritaire acties om het omgevingsklimaat voor digitale groeiers te versterken
Strategie en actieplan
1. Talent minder duur maken
3. Groeibevorderende fiscaliteit
2. Buitenlands talent aantrekken
4. Activering non-bancair kapitaal
5. Slimme overheidsaanbestedingen
Door hun grote afhankelijkheid van menselijk kapitaal - het zijn vooral softwarebedrijven in ons land - is de factor van talent het belangrijkste. Dit talent wordt steeds duurder en schaarser in onze regio. Bovendien is het steeds moeilijker om internationaal talent aan te trekken. Dat staat in schril contrast met andere landen die hier net stevig op inzetten. Daarnaast blijft het cruciaal om het ecosysteem van financierders (gaande van de traditionele instellingen tot VC’s, private en family offices) voldoende te ondersteunen. Naast deze specifieke uitdagingen kan de overheid via algemeen beleid het omgevingsklimaat verbeteren en heeft ze via openbare aanbestedingen een zeer krachtig ondersteuningsmechanisme om de lokale economie te versterken.
In dit hoofdstuk doen we vijf prioritaire voorstellen om het omgevingsklimaat voor digitale groeiers in ons land te versterken. Het zijn deze voorstellen die best worden verwerkt in de
“Nu is het fiscale beleid in ons land te wispelturig waardoor groeibedrijven al sneller naar het buitenland neigen.”
strategie en het actieplan van de overheid. Een goede samenwerking tussen de Vlaamse en federale overheid is hierbij een noodzakelijk gegeven aangezien de beleidsbevoegdheden om dit te realiseren verspreid liggen over de beide niveaus. In wat volgt geven we voor elk van deze vijf voorstellen of acties een algemene overheidsaanbeveling en concrete suggesties om dit door te voeren.
Maak talent minder duur
Deze paper toonde al aan dat in 2022 de loonkosten in ons land de op twee na hoogste zijn in de EU. In 2023 zijn deze relatieve loonkosten voor digitale groeiers zelfs nog verder negatief geëvolueerd door een combinatie van het automatische systeem van de loonindexeringen en de aanpassingen van het auteursrecht. Volgens de schatting van de Europese Commissie heeft België sinds 2023 na Luxemburg de hoogste loonkosten.44 Er zijn meerdere maatregelen die genomen kunnen worden om deze loonkosten te reduceren en dus talent minder duur te maken. Dit kan via het afschaffen van de automatische loonindexering en via een algemene vermindering op de lasten op arbeid.
Het afschaffen van de automatische loonindexering is belangrijk omdat dit de winstgevendheid fnuikt en de internationale concurrentiekracht van digitale groeiers ondergraaft. Bovendien tonen de cijfers aan dat de lonen in de periode 2019-2023 zelfs sterker zijn gestegen dan de inflatie zelf (19,6% versus 17,6%), met andere woorden: er is zelfs een duidelijke
overcompensatie met het huidige systeem. We stellen voor om te gaan naar een nieuw model van loonoverleg waarbij ondernemingen de gewenste ruimte krijgen voor maatwerk. We zouden moeten gaan naar een model waarin de aanpassingen van de lonen aan de levensduurte vrij kunnen worden onderhandeld in all-in sociale akkoorden over de koopkrachtcorrectie en de reële loonstijgingen.
Voor het bekomen van een algemene vermindering van de lasten op arbeid stellen we twee mechanismes voor:
» Voer de plafonnering van de sociale zekerheidsbijdragen opnieuw in. Hier bepleiten we het afschaffen van een crisismaatregel die in de jaren ’80 werd ingevoerd. Toen werden de sociale bijdragen die werknemers en werkgevers afdragen op het loon van werknemers niet langer geplafonneerd.45 Hierdoor worden deze bijdragen vanaf dan proportioneel berekend op het volledige loon. Deze maatregel verhoogde de loonkosten van vele werknemers substantieel. Heel wat andere landen kennen een plafonnering van deze bijdragen, hetgeen ook logisch is omdat de sociale zekerheid geen louter herverdelingsinstrument is, maar ook een belangrijke verzekeringscomponent moet omvatten.
» Verbreed de belastingschijven in de personenbelasting. Lonen van werknemers worden in ons land zeer zwaar belast door de combinatie van elkaar snel opvolgende belastingschijven en een relatief hoog marginaal toptarief. De hoogste belastingschijf vangt al aan bij een beneden-gemiddeld maandinkomen. In quasi alle andere landen belandt de belastingplichtige pas in de hoogste schijf bij een bovenmodaal inkomen. We vragen de Vlaamse regering om de bestaande belastingschalen verder te verbreden om zo de promotie- en opleidingsval voor wie werkt te verminderen. Een netto-loonstijging voor wie werkt door een dergelijke belastingverlaging werkt stimulerend en is fair.
Zorg ervoor dat we buitenlands talent makkelijker kunnen aantrekken
De aanwezige pool van talent wordt kleiner en kleiner. Zeker digitale profielen zijn schaars in ons land. Het wordt dus steeds belangrijker om ook buitenlands talent aan te kunnen trekken voor digitale groeiers. We scoren echter niet goed op het vlak van aantrekkelijkheid voor buitenlands talent. Zo staan we slechts op de 18de plaats in de OESO Talent Attractiveness Ranking 2023 voor hooggeschoold personeel (en we staan achter al onze buurlanden). We zien twee duidelijke pijnpunten om buitenlands talent aan te trekken. Namelijk de single permit – de geïntegreerde arbeidsen verblijfsvergunning – die veel te lang blijft aanslepen46 én het gebrek aan een goed opvang- en onthaalbeleid. Beiden zijn belangrijk, zeker als we ons wensen te profileren tussen hotspots voor digitaal talent zoals London, Amsterdam en Parijs.
Concreet stellen we het volgende voor:
» Zorg voor een versnelling van de single permit richting een termijn van drie weken. Voer ook een snelwegprocedure in voor erkende organisaties. Dit vereist een betere afstemming tussen de federale en regionale overheid en meer capaciteit.
» Zorg voor een goed en geïntegreerd opvang- en onthaalbeleid. Concreet stellen we voor om in elke provincie een onthaalcentrum te lanceren waar men aan één loket terechtkan voor alle mogelijke administratieve dienstverleningen en voor ondersteuning rond huisvesting, kinderopvang en het faciliteren van de integratie. We bepleiten ook een vlot en
Franse Tech Visa
De Franse Tech Visa is een vereenvoudigde procedure - bedoeld voor meerdere stakeholders in het tech ecosysteem – voor het bekomen van een hernieuwbare verblijfsvergunning van vier jaar, het zogenaamde ‘Talent Passport’. Het staat open voor drie categorieën:
» Werknemers van Franse innovatieve start-ups;
» Oprichters van start-ups geselecteerd door partnerincubators;
» Buitenlandse business angels of investeringsfondsen die kantoren in Frankrijk willen openen.
Sinds de oprichting ervan heeft deze regeling meer dan 1.200 bedrijven in staat gesteld buitenlandse werknemers aan te werven. De procedure en de opvang is geïntegreerd binnen de ‘Welcome to La French Tech Desk’.
toegankelijk mechanisme voor de erkenning van kwalificaties, rijbewijzen en diploma’s. Alsook het aanpakken van de huisvestingsproblematiek.
» Bekijk het invoeren van Tech Visa voor ondernemers, werknemers en investeerders (cfr. de French Tech Visa47) (zie kader).
44. Schatting op basis van loonkost per werknemer op jaarbasis.
45. Terwijl het loonplafond aan uitkeringszijde wel behouden bleef.
46. Het duurt vaak een paar maanden, zelfs voor hooggeschoold personeel.
47. https://lafrenchtech.gouv.fr/en/ come-work-in-france/french-tech-visa/
Zorg voor een groeibevorderende fiscaliteit
Het is belangrijk dat fiscaliteit groei stimuleert en voldoende aanzet tot innovatie. Rechtszekerheid is ook belangrijk. Nu is het fiscale beleid in ons land te wispelturig waardoor groeibedrijven al sneller naar het buitenland neigen. Enkele goede bestaande fiscale maatregelen kwamen ook onder druk te staan de laatste jaren (bijvoorbeeld in het kader van de geplande fiscale hervorming van de federale regering).
We bepleiten daarom het behoud van wat goed is:
» Zorg ervoor dat het systeem van warrantenplannen ook behouden kan blijven voor niet-bedrijfseigen aandelen. Niet elke onderneming is immers in staat om met bedrijfseigen certificaten of aandelen te werken. Warrantenplannen zijn een essentieel instrument om individuele prestaties van werknemers parafiscaal redelijk te verlonen. Het alternatief van een financiering van individuele prestaties via een gewone cash-bonus wordt in ons land immers voor twee derde wegbelast. Ook heel wat kleinere ondernemingen maken er gebruik van.
» De DBI-aftrek48 moet in zijn huidige vorm behouden blijven. Er kan dus ook geen minimale participatie- en houdvoorwaarde aan beleggingsvennootschappen worden opgelegd opdat zij de DBI-vrijstelling op instromende dividenden en meerwaarden op aandelen kunnen toepassen. Dit zou immers als zeer negatieve consequentie hebben dat de risicokapitaalsector en het ecosysteem van start- en groeibedrijven midscheeps getroffen wordt door dubbele economische taxatie. De rol van venture capital, private equity fondsen en family offices bij het verstrekken van financiering en advies voor startende en groeiende ondernemingen is essentieel. Het is belangrijk dat voor hen een stimulerend beleid blijft bestaan.
» Zorg ervoor dat er niet geraakt wordt aan het systeem van de gedeeltelijke vrijstelling van bedrijfsvoorheffing voor O&O. Meerdere studies toonden al aan dat dit mechanisme zijn merites heeft en zorgt voor een grote additionaliteit (zoals meer innovatie). Ook digitale groeiers maken gebruik van deze maatregel. Bestaande lacunes in de toepassing van de regelgeving moeten worden aangepakt.
Naast het behoud van deze maatregelen stellen we een wijzing op maat van groeibedrijven voor in het systeem van aandelenopties. Wereldwijd worden aandelenopties immers vaak gebruikt door groeibedrijven als onderdeel van hun verloningsbeleid. Het wordt ook gezien als een middel om werknemers beter te binden aan de onderneming en het laat hen toe om mee te genieten van de – mede door hen – gecreëerde meerwaarde. Het bestaande fiscale stelstel in België heeft duidelijke verdiensten, maar kan beter inspelen op de specifieke noden van groeibedrijven. Zo volgt de belasting vandaag
steeds bij het aanvaarden van de opties, terwijl dit internationaal veelal bij het uitoefenen van de opties is. Dit creëert in het geval van scale-ups niet enkel een liquiditeitsprobleem, maar er is ook het risico dat er belasting wordt geheven op opties die nooit worden uitgeoefend. Internationale rankings geven aan dat we ook op andere elementen zoals bureaucratie en kosten slecht scoren.49 Het Belgische big data bedrijf Collibra50 – een van onze weinige unicorns – maakte melding van het te strakke Belgische stelsel voor aandelenopties toen het besliste uit te vlaggen naar het buitenland en te kiezen voor een Nederlandse topholding.
We bevelen wijzigingen in het systeem aan, met daarin drie kernelementen:
» We stellen, zoals in Nederland, een keuzeregeling voor van het heffingsmoment. Werknemers kunnen dan kiezen voor een heffing bij het aanvaarden zoals vandaag of op het moment waarop de bij uitoefening van het aandelenoptierecht verkregen aandelen verhandelbaar worden.
» Zorg voor een verbeterde en een duidelijk afgebakende waarderingsmethode (voor de bepaling van de ‘fair market value’). Nu heerst er onduidelijkheid. Men zou hierbij de internationale best practice 409a51 kunnen overnemen.
» De benodigde administratie en de bijhorende kosten om een aandelenoptieplan op te starten, moeten drastisch omlaag.
48. De DBI-aftrek (Definitief Belaste Inkomsten): fiscale regeling voor vennootschappen die beleggen in individuele aandelen van andere vennootschappen. Vennootschappen kunnen ontvangen dividenden en meerwaarden uit aandelen onder bepaalde voorwaarden tot 100% aftrekken van hun winst. Doel van deze vrijstelling is het vermijden van dubbele belasting.
49. Zie bijvoorbeeld https://www.notoptional. eu/en/country-ranking waar we op de allerlaatste plaats staan op 24 landen.
50. https://www.tijd.be/ondernemen/technologie/ belgische-techtrots-collibra-vlagt-uit-naarnederland/10431214.html#:~:text=’%20 Bedrijven%20die%20werknemers%20een%20 aandelenoptie,als%20het%20bedrijf%20 goed%20boert.
51. https://www.irs.gov/irb/2007-19_IRB
Zorg voor een betere activering en bundeling van kapitaalstromen voor groeibedrijven
Het financieringslandschap in onze regio is het afgelopen decennium al sterk verbeterd. Het landschap is echter nog steeds ondoorzichtig en gefragmenteerd. Het aandeel non-bancair kapitaal in de financieringsmix bij groeiondernemingen stijgt ook gestaag, maar blijft onderbenut. Daarnaast zien we dat nog te veel groeiers noodgedwongen kapitaal zoeken in het buitenland, zeker als het gaat over de grotere financieringsrondes.52 We stellen ook vast dat de financiële kennis bij ondernemers vaak ondermaats is.
We doen de volgende concrete beleidsaanbevelingen:
» Zet blijvend in op een grotere kennis bij ondernemers van de totale kapitaalmarkt en financiële instrumenten. Versterk jonge investeerders via strategische, financiële en investor readiness programma’s.
» Zorg voor meer bundeling van overheids-, institutioneel en privékapitaal. Dit zorgt voor een betere
financieringsmix én het bijeenbrengen van grotere budgetten. PMV en LRM kunnen hier een belangrijke rol spelen.
» Ondersteun Europese initiatieven om meer kapitaal toegankelijker te maken voor innovatieve groeibedrijven in latere groeistadia (bijvoorbeeld ETCI53).
» Zet een boost op het Vlaams Welvaartsfonds en zet het meer in de markt als een investerings- en expansiefonds met een focus op jonge en innovatieve bedrijven. Gebruik het fonds als een Vlaams verankeringsinstrument.
Openbare aanbestedingen moeten slimmer en groeibedrijven moeten beter worden betrokken De markt voor openbare aanbestedingen schommelt in ons land rond de 15 procent van het bbp.54, 55 Het gaat dus over gigantische bedragen. Helaas spelen groeibedrijven maar een beperkte rol in deze markt zoals we eerder hebben aangegeven. Figuur 13 maakt dit pijnlijk duidelijk. Voor groeibedrijven kan deze betrokkenheid nochtans zeer nuttig zijn. Het kan hen immers een hefboom leveren om hun onderneming sneller te laten groeien. Bovendien kan de overheid optreden als een belangrijke én grote klant en kan het voor groeibedrijven een nuttige referentie opleveren om zo ook meer toekomstige klanten binnen te halen. Een overheid die op een goede manier inkoopt, houdt ook rekening
LiechtensteinIJslandLetlandMaltaLitouwenCyprusSloveniëEstlandSlowakijeHongarijeBulgarijeTsjechiëIerlandNederlandLuxemburgDuitslandZwedenOostenrijkFinlandPolenRoemeniëDenemarkenGriekenlandKroatiëSpanjeItaliëNoorwegenPortugalFrankrijkBelgië
“Overheidsaanbestedingen
zijn weinig transparant en de gegunde opdrachten worden vaak niet bekendgemaakt.”
met de huidige ondernemingsdynamiek en zorgt voor een voldoende betrokkenheid van nieuwkomers op de markt om zo ook voldoende onderlinge concurrentie te bekomen op het vlak van kwaliteit en aanbod.
Er gaat echter heel wat mis in deze overheidsaanbestedingen wat de lage betrokkenheid van groeiondernemingen verklaart. Zo zijn deze overheidsaanbestedingen weinig transparant en worden de gegunde opdrachten vaak niet bekendgemaakt.56 Ze zijn ook log, er is weinig flexibiliteit in de procedure en de bestekken zijn niet technologieneutraal. De focus ligt vaak sterk op de prijs. De vereiste credentials, track record of kapitaalvereisten, zijn daarnaast zeer vaak onrealistisch voor jonge groeibedrijven. Bovendien gaat het vaak over grote percelen die minder behapbaar zijn voor kleine bedrijven.
We geven hierbij meerdere voorstellen om overheidsaanbestedingen slimmer in te zetten en de betrokkenheid van groeibedrijven te verhogen:
» Zorg voor meer kennisopbouw en expertise-ontwikkeling binnen de overheid via opleidingen of bijscholing om zo betere overheidsaanbestedingen uit te schrijven.
» Maak oproepen meer technologie-neutraal zodat nieuwe technologieën of oplossingen meer kansen krijgen.
» Maak de aanbestedingsprocedure flexibeler (agile tendering). Introduceer daarbij meer voortrajecten of minicompetities en maak de gevraagde voorwaarden soepeler zodat kleinere
ondernemingen meer in aanmerking komen. Zorg ook voor meer transparantie op het vlak van deelnemers.
» Bouw een kenniscel uit die de verschillende overheidsdiensten kan ondersteunen bij innovatiever aanbesteden. Neem een voorbeeld aan het systeem in de Verenigde Staten: 18F (zie kader).
» Werk op korte termijn toe naar de Europese streefwaardes over de betrokkenheid van kmo’s (kmo-aandeel qua offertes = 80%, kmo-aandeel qua winnende aanbestedingen = 60%).
Het doorvoeren van al deze aanbevelingen zal het omgevingsklimaat voor digitale groeiers drastisch verbeteren. Het zijn echter ook aanbevelingen die de ganse economie ten goede komen. We vragen geen gunstregime enkel voor de doelgroep van digitale groeiers. Bovendien willen we vooral komen tot een internationaal level playing field.
18F
18F is een aparte dienst binnen de Federal Acquisition Service van de federale overheid die alle lagen en domeinen (federaal, statelijk en gemeentelijk) binnen de Amerikaanse administratie ondersteunt om te innoveren en digitaliseren. Het werd opgericht met als doel het gebruik van technologie bij de overheid te verbeteren en moderniseren. Het werkt daarvoor samen met andere agentschappen en bedenkt oplossingen voor technische problemen, ontwikkelt nieuwe producten en diensten of koopt die aan, en verbetert de publieke dienstverlening in het algemeen via het aankopen van nieuwe technologie.
52. De Europese Investeringsbank (EIB) schat dat driekwart van de Europese hightech bedrijven in hun latere ontwikkelingsfase door nietEuropese investeerders worden verworven wanneer ze volwassen beginnen te worden.
53. https://www.eif.org/etci/index.htm. Het initiatief richt zich op de financiering van scale-up bedrijven die meer dan 50 miljoen euro aan investeringen nodig hebben. De onderliggende ambitie is om hen te voorzien van het benodigde kapitaal om op globaal niveau competitief te zijn. Meerdere lidstaten zijn hier intussen bij betrokken, alsook de EIB en het EIF.
54. https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/ economie/de-onzichtbare-miljarden-van-debelgische-overheid/10446761.html
55. https://news.ebp.be/nl/hoe-groot-is-de-marktvoor-overheidsopdrachten/
56. Volgens een analyse van De Tijd in 2023 werd amper 15 procent van het budget dat ons land aan producten, diensten of bouwprojecten besteedt, de voorbije zes jaar publiek gemaakt.
Bronnen
Bronnen productiviteitswinsten
Ɂ Vlaamse Veerkracht (vlaanderen.be)
Ɂ Digital productivity: key issues from the literature—BCAR occasional paper (infrastructure.gov.au)
Ɂ *pdf (oecd.org)
Ɂ More digital, more productive? Evidence from European firms (europa.eu)
Ɂ Rapport_A4_NEDERLANDS-HIVA (dynamstat. be)
Ɂ With a little help from my friends: octrooien, technologische diffusie en productiviteit van bedrijven | nbb.be
Ɂ Do Technology Leaders Deter Inward R&D Investments? Evidence from Regional R&D Location Decisions in Europe: Regional Studies: Vol 49 , No 11 - Get Access (tandfonline.com)
Ɂ Innovation-productivity paradox (oecd.org)
Ɂ Digitalisation and productivity: In search of the holy grail – Firm-level empirical evidence from EU countries | OECD Economics Department Working Papers | OECD iLibrary (oecd-ilibrary. org)
Ɂ ecorevi2023_h01.pdf (nbb.be)
Bronnen maatschappelijke uitdagingen
Ɂ horizon2030_nl_interactif_pages_newversion-08-22.pdf (vbo-feb.be)
Ɂ Overcoming the World’s Challenges - The Global Goals
Ɂ untitled (vlaanderen.be)
Ɂ digital4climate_study_EN.pdf (acdn.be)
Bronnen lokale verankering
Ɂ Deloitte steekproef – zie sectie 2
Ɂ ecorevi2022_h20.pdf (nbb.be)
Ɂ Do Technology Leaders Deter Inward R&D Investments? Evidence from Regional R&D Location Decisions in Europe: Regional Studies: Vol 49 , No 11 - Get Access (tandfonline.com)
Ɂ With a little help from my friends: octrooien, technologische diffusie en productiviteit van bedrijven | nbb.be
Ɂ Met beide Benen op Belgische Bodem | Janssen België
Ɂ Startup Guide Brussels Startup Guide <City> (innoviris.brussels)
Ɂ Innovation-productivity paradox (oecd.org)
Ɂ startupblink.com/startupecosystemreport
Bronnen acceleratoren en incubatoren
Ɂ Ten years of Technology Fast 50 | Deloitte Belgium | Press release
Ɂ RUG01-002837705_2020_0001_AC.pdf (ugent. be)
Ɂ Accelerators | Flanders startup database (dealroom.co)
Ɂ All startups | Start it KBC (startit-x.com)
Ɂ Imec.istart - The leading accelerator for tech startups (imecistart.com)
Ɂ Archief Corda Companies - Corda Campus
Ɂ https://www.vlaio.be/nl/media/1256
Ɂ
Bronnen investeringen
Ɂ Funding rounds | Flanders startup database (dealroom.co)
Ɂ Scale-Ups Confidence Survey 2023 | Deloitte Belgium | Press release
Ɂ The state of Flanders startup ecosystem 2022 | Dealroom.co
Ɂ Ten years of Technology Fast 50 | Deloitte Belgium | Press release
Ɂ Dealroom flanders – totale deelname in deals 01/23 – 01/24: Investors | Flanders startup database (dealroom.co)
Bronnen talent
Ɂ The Value of Attracting the Right Talent to Your Startup Ecosystem (startupgenome.com)
Ɂ Scale-Ups Confidence Survey 2023 | Deloitte Belgium | Press release
Ɂ How to turn a tech hub into a talent magnet | BCG
Ɂ Statistics | Eurostat (europa.eu)
Bronnen economische impact
Ɂ Tax Shelter voor scale ups (groeibedrijven) | VLAIO
Ɂ https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/ bitstream/JRC77364/jrc77364.pdf
Ɂ Boek over digitale economie doet anders kijken naar digitaal geobsedeerde jongeren | De Tijd