Littera a una mastra dae Barbiana

Page 1

Lìttera a una mastra

Iscritta in su 1967 dae sos pitzinnos de s’iscola de Barbiana in ue fit mastru don Lorenzo Milani

Ortà in sardu durgalesu dae Vissente Pira


Custu libru non l’amus iscrittu po sos mastros ma po sos babbos e po sas mammas, pedindelis a s’organizzare. Paret iscrittu dae unu pitzinnu ebbìa. Imbetzes semus otto dischentes de s’iscola de Barbiana. Ateros cumpanzos chi travallant nos ant azuau sas duminicas. Depimus torrare grassias innantis de tottu a su prèide chi nos at educau, chi nos at imparau sas règulas de s’arte e at deretau sos travallos. Medas ateros amicos ant azuau in medas maneras: po achere cumprendere donnia paràula iscritta babbos e mammas nostras. Po sos nùmeros c’amus acatau medas mastros, direttores, travalladores de s’ISTAT, rettores. Po ateras novas nos ant azuau sindacalistas, giornalistas, cussizeris comunales, istòricos, zuiches.


Prima parte S’iscola de s’obricu non podet botzare Sinnora mastra, de mene vostè non s’at amentare mancu su lumene. Nd’at botzaos medas. Ieo, imbetzes, appo pessau medas vortas a vostè e a sos ateros mastros, a cuss’istituzione chi mutìs iscola e a sos pitzinnos chi botzais. Non ch’irghelais a su sartu o a sos laboratorios e boche irmenticais de nois.

Sa ‘irgonza Duos annos fachet, in prima Magistrale, bos timìo. Sa ‘irgonza m’at semper acumpanzau tottu sa vida. Cando ippi minore no artiao sos ocros dae terra. Colao culu a muru po no mi achere videre. A prinzipiu pessao ca fit una maladia mia o de familia. Mamma est una de cuddas chi timent pompiande unu modulu de telegramma. Babbu pompiat, iscurtat ma non narat nudda. Tempus apustis ippi cumbintu ca fit unu male de sos montanaros. Sos massaios de pianura mi pariant prus sicuros. De sos operaios mancu a nd’allegare. Como ido ca peri sos operaios lassant a sos fitzos de sos ricos su cumandu in sos sindacaos e tottu sos postos in Parlamentu. Duncas sont che a nois. E sa birgonza de sos poveros est unu mistèriu prus anticu. Non si lu poto ispiegare ieo chi lu bivo dae intro. Forzis no est vilesa né eroismu. Est solu mancanza de prepotessia.

Sos montanaros una classe ebbìa In sas elementares s’Istadu m’at dau un’iscola de secunda categoria. Chimbe classes in d’una. Unu quintu de cant’aìa dirittu. Est su sistema chi imperant in America po achere differessias enteri biancos e nieddos. Iscola metzana po sos poveros, dae minores.


Iscola de s’obricu Finìas sas elementares aìa dirittu a ateros tres annos de iscola. Antis sa Costituzione narat ca ‘ippi obricau a andare. Ma in bidda mia non be fint sas iscolas mèdias. E biatzare a un’atera vidda fit un’impresa. Sos chi l’aiant provau ant ispesu unu muntone de inare e apustis de tottu los botzana puru. A babbu sa mastra l’aiat narau a no isperdere inare chin mecus: “Mandaelu a travallare ca no est fattu po istudiare”. Babbu no l’at rispostu nudda. Ma fit pessande ca sos dischentes de Barbiana fint tottu adatos.

Barbiana In Barbiana tottu sos pitzinnos andant a s’iscola e su preide. Dae manzanu chitto intas a su sero a tardu. In ierru e in istade. Nessunu fit negau po s’iscola. Ma nois biviamus in d’un’atera vidda, innedda. Babbu fit po s’arrendere. Apustis d’issu l’ant narau ca un’ateru paesanu nostru fit andande. E achendesi coratzu est andau a dimandare.

Su padente Cando est torrau a domo appo istu ca aiat leau una pila po su sero e una paia de istivales po su nìe. Sa prima dìe m’at acumpanzau issu. Amus postu duas oras ca amus depiù aperre un’andaledda chin sa cana e chin sa frullana. Apustis, zeo, app’imparau a che lompere in pacu prus de un’ora. Colao in s’oru de duas domos boidas. Sas ventanas chene vidros, domos lassas boidas dae pacu. In zertos locos mi poniat a currere timende sos colovros o unu ziu irvaliau chi m’abochinada dae innedda. Aìa undichi annos. Vostè s’it istà morta dae su timinzu. A lu videde? Donniunu at sos timinzos suos. Duncas semus paris. Ma solu si donniunu s’istat in domo sua. O si vostè depiat dare sos esames chin nois a mastros. Ma vostè non d’at bisonzu.

Sas mesas Barbiana, cando soe lompiu ieo, non mi pariat un’iscola. Non b’aiat cattedra, lavagna o bancos. Solu mesas mannas in ue s’istudiada e si mandicada. De donnia libru una còpia ebbìa. Sos pitzinnnos a pittu e pare po lu letzere. Non si cumprendiat chi fit su mastru e chie su dischente. Su prus mannu de sos mastros aiat seichi annos. Su prus minore doichi e mi lu pompiao ammirau. Aìa dezisu chi ieo puru depia facher a mastru.


Su prus istimau Sa vida fit difizile peri inie. Dissiprina e brìas chi ti che atuan sa gana de ti ch’andare. Ma chie ischiat prus pacu, chie fit prus lentu a imparare fit su prus istimau. Fit zuttu comente achìs vois chin su menzus de iscola. Pariat chi s’iscola fit solu po issu. Intas chi non cumprendit bene non s’andada a dainnatis.

Su jocu e sa ricreazione Non b’aiat ora de jocare. Non fit vacanza mancu sa duminica. Però nessunu de nois sind’abizada ca a travallare fit peus. Ma donnia burghesu chi eniat a nos cumpudare achiat una chistione in pittu de custu puntu. Unu professore de sos mannos at narau: “ reverendo vostè no at istudiau pedagogìa. Polianski at iscrittu ca su jocu est unu bisonzu po sa carena e po sa mente”. Allegada chene nos videre. Sos mastros de s’universidade non ant bisonzu de los pompiare sos pitzinnos. Los ichint a memòria comente nois ischimus sas teballinas. A sa fine si ch’est andau e Lucio chi at 36 vacas in s’istalla at narau: “s’iscola at a essere semper menzus de sa merda de ule”.

Sos massaios in su mundu Custas paraulas depent essere iscritas in donnia enna de sas iscolas vostras. Miliones de zovanos massaios sont prontos a las frimare. Ca sos pitzinnos odiant s’iscola e lis agradat su jocu lu narais vois. A nois massaios non noll’ais dimandau. Semus oje unu milardu e novichentos miliones. Ses pitzinnos in pittu de deche la pessant che a Lucio. De sos ateros battoro non s’ischit. Tottu sa cultura ‘ostra est fatta osi. Comente chi su mundu siais vois ebbìa.

Mastros pitzinnos A pustis de un annu ieo puru appo attu a mastru. O menzus l’appo fattu tres mesu dies sa chida. Imparao a sos de prima mèdia geografia, matematica e franzesu. Po letzere un’atlante o poi spiegare sas fraziones non be cheret sa làurea. Si irballao carchi cosa pacu male. Fit un’illeviu po sos pitzinnos. Si curretziat paris. Sas oras che colàna in pache chene tìmere e chene irgonza po nudda. Vostè no ischit a fachere iscola che a mimmi.

Politica e istrintonìa E inditante imparao medas cosas.


Per esempiu appo imparau ca su problema de sos ateros est uguale a su miu. Cando si risolvent paris si achet politica. A sa solu est istrintonìa. E de s’istrintonìa non fippi vaccinau. In tempus de esames mi eniat sa gana de che mandare tottu a su dialu e istudiare solu po mene. Ippi che a sos dischentes vostros, ma no lu podia cufessare ne a mimmi ne a sos ateros. Mi tocada a essere de bonu coro peri cando non d’aìo gana. A bois bos at parrere pacu. Ma chin sos dischentes vostros achìs galu prus pacu. Non lis pretendìs nudda. Lis inditais solu a fachere carriera.

Sos pitzinnos de sas viddas Intorticaos Dae cando ant apertu sas iscolas medias peri in sas viddas appresu benint a Barbiana peri pitzinnos paesanos. Tottu zuccaos. A s’aparessia su problema de sa virgonza po issos non be fit. Ma fint tortos in atera chestiones. Per esempiu cussideràna su jocu e sas vacanzas unu dirittu, s’iscola unu sacrifiziu. No aiant mai intesu ca a iscola s’andat po imparare e chi custu est unu privileziu. Su mastru po issos che fit in s’atera banda de sa barricada e cumbeniat a l’imbrollare. Chircant peri de copiare. Be nd’at chertu de tempus po lis fachere cumprendere ca non b’ait registros.

Su puddichinu Peri po s’imprinzonzu sa pròpria cosa. Pessàna ca si depiat allegare a cua. Si idiant unu puddichinu in pittu a una pudda allegàna comente a aer istu un’adulteriu. A a prinzipiu fit s’unica matèria chi los manteniat ischidos. Aiamus unu libru poi studiare sa carena. Si che istichiant in d’unu contone po lu pompiare. Duas patzinas che fint belle e ispittìas. In pacu tempus si sont abizaos ca fint bellas peri sas ateras. Apustis d’issu ca fit bella peri s’istòria. Calicunu non s’est prus frimmau. Commo l’interessat tottu. Achet iscola a sos prus minores e est che a nois. Ateros, imbetzes be seis resessios a los iffrittare un’atera orta.

Sas pitzinnas Dae sas viddas no amus vistu manc’una pitzinna. Forzis di depet ca non b’ait camminu onu. Forzis su pessamentu de sos babbos. Creent chi una femina potat bivere chin d’unu cherveddu de pudda. Sos masscros non pretendent chi siat ispipilla.


Peri custu est razzismu. Ma in pittu de custu non bos podimus imputare nudda. Sas pitzinnas cas cussiderais prus vois chi non sos babbos e mammas issoro.

Sandro e Gianni Sandro aiat 15 annos. Artu unu metro e settanta, mannu, umiliau. Sos mastros l’aiant zudicau che tontu. Cheriant chi achiet sa prima po sa terza orta. Gianni aiat 14 annos. Azocazau chene gana de letzere. Sos mastros narana ca fit unu bandidu. E forzis non s’irballàna, ma no fit una resone po che l’irghelare dae iscola. Né s’unu né s’ateru cheriant torrare a iscola. Los aiant obricaos a andare a travallare. Sont bennios a Barbiana solu ca nois non pompiamos cantas vortas sont bozaos e los ponimos in sa classe chi lis ispettat po s’edade chi ant. Sandro in terza e Gianni in secunda. Est istà sa prima cuntentesa chi ant appiu in sa vida de iscola. Sandro si l’at ammentare po sempere. Gianni una die emo e una nono.

Su contu de sa minore endidora de luminos Sa secunda cuntentesa est istà sa de cambiare programma. Bois los cheriais mantennere po chircare sa perfetzione. Una perfetzione de macos ca intendet sempere sas pròprias cosa e in su mentres creschet. Sas cosa sont semper sas pròprias ma est issu chi est cambiau. Como li parent pipiadas. Li achis letzere po sa terza orta su contu de sa endidora de luminos o sa poesia de su nie chi alat a frocos a frocos. Imbetzes in secunda e in terza letzis cosas po mannos. Gianni no ischiat ca be cheriat s’acca in dainnatis de s’a in su verbu àere. Ma de su mundu de sos mannos ischiat medas cosas. De su travallu, de sa famìlia, de sa vida de sa vidda. Carchi sero est andau a sa sezione comunista o a sa riunione de su cussitzu comunale. Bois chin sos contos de sos grecos l’ais fattu odiare tottu s’Istòria. Nois istudiande s’urtima gherra lo manteniamus battoro oras chene respirare. In geografia li cherias fachere s’Italia po sa secunda orta. At appiu lassau s’iscola chene ischire nudda de su restu de su mundu. L’ais appiu attu unu dannu mannu. Peri solu po letzere unu giornale.

No ischis a allegare ene Sandro in pacu tempus s’est interessau de tottu. Su manzanu istudiada su programma de terza. Issintiri iscriada sas cosas chi no ischiada e su sero las chircada in sos libros de prima e de secunda. In su mese de lampadas “su tontu” s’est presentau a s’esame de licenza e bos est tocau a l’approvare.


Chin Gianni est istau prus diffizile. Dae s’iscola ostra est vessiu analfabeta e chin odiu po sos libros. Chin issu amus fattu acrobazias. Be semus resessios a l’interessare no a tottu a solu a carchi matèria. Aiamus bisonzu chi bois lu depiais preanre de antos e approvare a terza. E nois b’imus istaos resessios a l’interessare a tottu. In s’esame una mastra l’at narau: “Puite andas a un’iscola privà? A lu ides ca no ischis a allegare comente si depet?” “ Bagassa!” est sa paràula chi nos est vennia a conca ma in su libru no la podimus iscriere. Ja l’isco ca Gianni no ischit a allegare comente di depet. Pedimus perdonu tottu cantos. Ma innantis de tottu bois chi che l’ais irghelau dae iscola s’annu innantis. Bella meichina sa ostra.

Chene sèperu de limba Ca be cheret a s’intendere cale podet essere sa limba zusta o su modu de narrere zustu. Sas limbas las fachent sos poveros e las cambiant sempere. Sos riccos las gristallizant po umiliare a chie no allegat che a issos. O po botzare. Bois narasi ca Pierino, su itzu de su dottore, iscriet bene. Per forza, allegat che a bois. E de sa pròpria troppa. Imbezes sa limba chi allegat Gianni est sa pròpria de su babbu. Cando Gainni fit minore mutiat sa ràdio “lalla”. Su babbu , sèriu, lu currezet : - Non si narat “lalla” si narat “aradio”. Como, si si podet, est bene chi peri Gianni imparet a narrere “radio”. Sa limba ostra li podet servire. Ma issintiri non che lu depìs irghelare dae iscola. “Tottu sos zitadinos sont iguales cale si siat limba alleghent”. Lu narat sa Costituzione pessande a issu.

Burattinu ubbidiente Ma a bois interessat de prus sa gramatica de sa Costituzione. E Gianni no est torrau mancu a mesu nostru. E po custu no nos damus pache. Lu sizimus dae innedda. Amus ischiu ca no andat prus a crèsia e nemmancu a sa sezione de partidu. Andat a una fàbrica a mundare. In sas oras liberas sizit sas modas che unu burattinu ubbidiente. Su sapadu a balalre e sa duminica a su campu de fubalu. Bois de issu no ischis mancu ca esistit.


S’ospidale Gosi est istà sa prima orta chi nos semus zoviaos. Po sos pitzinnos chi bois non cheris. L’amus vistu peri nois ca chin issos s’iscola est prus difizile. Carchi orta atun sa gana de chellos irghelare. Ma si si perdent a issos s’iscola no est prus iscola. Est comente a un ospidale chi curat sos sanos e che irghelat sos malaidos. Si torrat a unu istrumentu de differessias chene remèdiu. E a bois bellu bos paret custu achere in su mundu ? E tando torrae a los chircare, mutiellos medas vortas, a custa de parrere macos. Menzus a parrere macos e no istrumentos de ratzismu.

Sos esames Sas règulas po iscriere In su mese de lampadas, in su terzu annu de Barbiana, mi soe presentau a s’esame comente privatista. Su tema fit “Allegant sas carrozas de su trenu”. In S’iscoa de Barbiana m’ant imparau chi sas règulas po iscriere sont : aere carchi cosa de importante de narrere, e chi siat de profetu po medas. Ischire a chie s’est iscriende. A che collire tottu su chi servit. Acattare un’ordine de pessamentu ene attu. Canzellare donnia paraula chi non servit. Non imperare paraula chi no imperamus cando allegamus. Imperare tottu su tempus chi be cheret. Gosi amus iscrittu chin sos cumpanzos custa littera. Gosi ant a isciere son dischentes mios cando app’ a essere mastru.

Sa leppa in manos vostras Chin su tema chi m’ais dau ite m’inde achio de sas règulas umiles e sanas de s’arte de donnia tempus ? S’ippi istau onestu deppio lassare sas pazinas in biancu. E si non criticare su tema chi m’ais dau. Ma aìo battordich’annos e benìo dae montanna. E po m’iscriere a sas magistrales aia bisonzu de sa licenza. Unu otzu de papiru in manos de zente istranza chi no ischiat nudda de mene de cantu ischia o istimao. Zente distrata chin sa leppa in manos issoro. Tando appo provau a iscriere comente cheris bois. E no est ispantu chi non be soe resessiu. Zertu fint menzus sos temas de sos fitzos vostros abituaos a fringhere entu e a allegare de cosas imbentàs.


Preparande praderas Su travallu de franzesu fit prenu de allegas raras. Sos esames si depent abolire. Ma si los fachis depis essere onestos. Sas dificuldades depent essere in proporzione a sas chi s’acatant in sa vida. Si nde ponis de prus est che a ponnere praderas. Comente chi sias in gherra chin sos pitzinnos. Chie bollu achet fachere? Su ene issoro?

Cuccos, leccucos e ventallios (*custas paraulas in franzesu sont prus difiziles de sas ateras e sos mastros sont sas primas chi achent imparare dae sas primas dies de iscola ) Su ene issoro nono. Ant aprovau chin nove unu pitzinnu chi in Franza no adapiu ischiu mancu a dimandare in ue est su gabinetto. Ischiat solu a narrere cuccos, leccucos e ventallios , singulare e plurale. Ischiat forzis unas duchentas paraulas, prus sas eccetziones e non cussas chi s’imperant de prus. Su risurtau est chi odiada su franzesu comente a sa matematica.

Su fine Ieo sas limbas l’as appo imparas chin sos discos. Chene m’indabitzare app’imparau innantis sas cosas prus urgentes e imperàs. Comente si achet chin s’italianu. Cust’istade soe andau a Grenoble a lavare pratos in d’unu ristorante. Mi soe acatau ene. In sos albergos po sos zovanos allegao chin pitzinnos de tott’Europa e de Africa. Soe torrau chin sa gana de imparare sas limbas a tottu birra. Medas limbas male menzus de un’ebbia ene. Po podere allegare chin donnia zenìa de zente, beressire a connoschere chestiones noas e picare in ziru a chie credet in sas sacras lacanas de sa patria.

Sos medios In sos tres annos de sas mèdias amus istudiau duas limbas istranzas imetzes de una : franzesu e inglesu. Ischiamus su tanti de allegare de donnia cosa. Si non si pompiant sos irballos de gramatica. E sa gramatica si idet solu iscriende. Po letzere e po allegare no est nezessaria. A bellu a bellu si achet s’orica. E apustis chie cheret la podet istudiare. E a sa fine si achet gosi per i chin s’italianu. Si cominzat a istudiare sa gramatica ott’annos apustis chi s’imparat a allegare. Tres annos apustis de lu letzere e iscriere. In sos programas novos sont cussizaos sos discos peri po ‘ois. Ma sos discos servint in d’una scola a tottu tempus in ue sas limbas s’imparant in sas oras de istrachitudine. Una paia de oras donnia die, sette dies sa chida. Non tres oras sa chida comente achis bois. In sas condiziones vostras est menzus a non fachere nudda.


Sos casteddos de sa Loira In s’esame orale nos semus meravillaos. Sos pitzinnos vostros pariant putos de siessia franzesa. Per esempiu allegant che ischìos de sos casteddos de sa Loira. Apustis amus ischiu chi aiant istudiau solu custu po tottu s’annu. E carchi patzina chi ischiant a letzere e bortare. Si capitada un’ispettore achiant prus bella figura issos de nois. Epuru ja l’ischis peri bois chi cussu franzesu nos servit a nudda. E tando puite lu achìs? Bois po s’ispettore. Issu po su provveditore. E custu po su ministru. E s’iscussertu prus mannu de s’iscola ostra : bivet solu po issa e tottu.

Carrieristas a doichi annos Peri su fine de sos pitzinnos vostros est unu mistèriu. Forzis no esistit, forzis non balet a nudda. Donnia die istudiant solu po sos votos, po sa patzella, po su diploma. E non dant cara a sas cosas bellas chi depent imparare. Limbas, istòria, siessia, tottu si che torrat a unu votu e nudda de prus. Unu otzu de papiru po interesses privaos. Unu diploma po achere inare. No lu narais ma est cussu chi bos interessat. Po istudiare ene in s’iscola ostra unu depet essere carrierista a doichi annos. Ma doichi annos sos carrieristas sont pacos. Tantu est beru chi sos prus de sos pitzinnos vostros odiat s’iscola. Sas promintas vostras non meritànt ater’imposta.

S’inglesu In d’un’atera classe istudiant inglesu. Prus imbrollaos de sos ateros. Ia l’isco peri ieo ca s’inglesu servit. Ma si depet ischire. Non comente lu achis bois. Ateru che cuccos e leccucos. No ischiant mancu a narrere bonasera. Iscorazaos po sempere. Sa prima limba istranza depet essere un’avenimentu po sos pitzinnos. Depet essere una vortuna si non sont dannos. Po nois est suzediu chin su franzesu. Donni aorta chi be eniat un’istranzu chi ischiat su franzesu calicunu de nois s’abizada cantu fit contentu de cumprendere un’atera limba. E li eniat sa gana de nd’istudiare ateras puru. Su prus zai l’aiat : sa gana, sa zertesa de be resessire, sa conca pronta a cumprendere.

Matematica e maledade Su problema de geometria pariat un’iscultura de una museu : “Unu solidu est fattu da una mesu bozza chin in pittu unu zilindru e s’aera est tres settimos de cudda.”


Non esistit unu traste chi medit sas areas. Duncas in sa vida non podet essere chi s’ischint sas areas e non si cominzat dae sas misuras de longu e de largu. Unu problema osi lu podiat imbentare solu una conca malaida.

Lumenes novos In sa medias novas custa cosas non s’ant bidere prus. Sos problemas depent partire dae cosas cuncretas. A Carla ocannu in s’esame de licenza l’ant dau unu problema modernu a base de caldaias: “Una caldaia a froma de mesu bozza in pittu…” E si torrat a partire dae sas areas. Menzus una mastra a s’antica chi non una chi si cret moderna ca cambiat solu sos lumenes.

Una classe de tontos Su nostru fit a s’antica. E est capitau chi manc’unu de sos pitzinnos b’est resessiu a fachere su problema. De sos nostros solu duos in pittu de battoro. A sa fine vintibattori botzaos in pittu de vintiotto. E issu narat ca l’est tocà una classe de tontos.

Su sindacau de sos babbos Chie lu depiat dare cara? Lu podiat fachere su direttore o su cussizu de s’iscola. Ma non l’ant fattu. Lu podiant fachere sas mammas e sos babbos. Ma intas chi sa leppa est in manos vostras arrumbant calliaos. E tando o boche leamus sa leppa da manos (votos, pazellas, esames) o si depent organizare sas mammas e sos babbos. Unu bellu sindacau de mammas e babbos chi bos amentet chi bos pagamus nois po nos servire non po nonch’irghelare. A sa fine at essere po su ene ostru. Chie non rezit criticas imbetzit male. Bivent fora de su mundu chi andat a dainnantis. Si che torrant a tittiles comente seis bois.

Su giornale S’istòria de s’urtimu mesu sèculu fit sa chi ieo connoschia de prus. Rivoluzione in Russia, fascismu, gherra, resistessia, liberazione de s’Africa e de s’Asia. S’istòria chi ant biviu babbu e mannoi. E ischia peri s’istòria c’appo biviu ieo. E soe allegande de su giornale chi lezeiamus donnia die in Barbiana, a boche arta dae prinzipiu a sa fine. In tempus de esames duas oras de iscola ispendias a letzere su giornale donniuinu che las vogat dae s’istrintonia. Ca in sos giornales non b’at nudda chi servit po sos esames vostros.


E propriu po cussu cheret a los letzere. Est comente a boll’abochinare in cara ca unu diploma pudidu non beressit a nos fachere che bestias. Lu cherimos po sos babbos nostros. Ma sa politica e sas novas, su sufrimentu de sos ateros alent pris de ‘ois e de nois.

Sa Costituzione Una mastra s’it frimà a sa prima gherra mundiale. Propriu cando cumenzat a allegare de sa vida de oje. E po tottu s’annu non at mai lettu unu giornale in iscola. Li sont arrumbaos in sos ocros sas iscrittas de su fascismu. “ Inoche non s’allegat de politica”. Una orta sa mamma de Giampiero l’at narau: “eppuru mi paret chi dae cando su pitzinnu andat a su doposcuola est mezorau meda. Su sero lu ido ca est sempere letzende”. “Ma a l’ischis ghite letzet? Sa COSTITUZIONE! S’annu colau zuchiat in conca sas pitzinnas ocannu sa Costituzione”. Cussa povera femina s’at pessau ca fit unu libru de porcherias. Su sero cheriat chi su babbu lu cariaret.

Monti Sa propria mastra cheriat in italianu a batture sos contos raros de Omero. Ma non fit Omero . Fit unu chi si narat Monti (chi at bortau s’Iliade e s’Odissea in italianu). In Barbiana l’aiamus lettu. Solu una orta po ridere amus picau su libru in grecu e amus contau sas paraulas de unu cantu. Chentu barantunu po chentu. Cada tres paraulas duas sont de Omero e una de sa conca de Monti. E chie est Monti? Unu chi at carchi cosa de nos narrere? Unu chi allegat sa limba chi nos occurret? Galu peus: est unu chi no allegat mancu sa limba de su tempus su. Una die ippi inditande geografia a unu pitzinnu chi bois c’ais irghelau dae sas medias. No ischiata nudda ma po narrere Gibilterra narada Colonne d’Ercole. A boll’imazinais in Ispagna leande unu billete de su trenu ?

Ite est prus urzente Cando s’iscola est fatta in pacu tempus depet pompiare solu a su ch’est urzente. Pierino de su dottore at tempus de letzere peri sos contos. Gianni nono. Si bos est fuìu a bindich’annos. Ch’est travallande in oficina. E non li servit a nudda a ischìre si est istau Giove chi c’at anzau a Minerva o a su contrariu. In su programa vostru de italianu che istat menzus su cuntratu de sos metalmeccaniscos. Bois lettu l’ais ? Non bond’irgonzais ? Est sa vida de mesu milione de familias.


Ca seis ischios bollu narais tra bois. Ais lettu tottu sos pròprios libros. Non b’at nessunu chi bos dimandet carchi cosa de diversu.

Pitzinnos malassortios In sos esames de ginnastica su mastru nos da una botza e nos at narau : “Jocae a pallacanestro”. Nois non l’ischiamus. Nos at pompiau chin minispressiu e at narau : “pitzinnos malassortios”. Per’issu che a bois. S’abilidade in d’unu jocu li pariat importante meda. L’at narau a su direttore ca no ischiamus nudda de educazine fisica e nos cheriat rimandare a capidanni. Donniunu de nois beressit a artiare a pittu de unu suerzu. A una manu chin d’una estrale a che secare unu rambu de unu quintale. E a che lu atture intas a ghenna de domo a pèes de mamma. M’anta contau ca unu sennore de Firenze atrempat a domo sua chin d’unu ascensore. E s’at leau un’atrezzu po achere finta de remare. Bois in educazione fisica l’ais appiu dau deche.

Latinu in sos montes toscanos Su latinu l’ischiamus pacu. Sa Camera ghe l’ait canzellau duos annos fachet. Mancu in sas universidades inglesa l’imparant prus. Ma sos massaios de sos montes de Toscana lu depiant ischire tottu. Colant sos mastros in mesu de sos bancos che mussennores solennes. Custodes de sa lantiedda morta. Ieo ispapattao sos ocros pompiande cussa zente istrana. No aia mai istu nudda de simile.

S’iscola mèdia noa In manos vostras Amus lettu sa letze e sos programas de s’iscola mèdia noa. Sas prus de sas cosas iscrittas a nois nos andant bene. Un’iscola media noa esistit, ùnica, obricatòria e non l’agradat a sas destras. E nos paret cosa ona. S’unica cosa chi dispiachet est ca est in manos vostras. L’ais a fachere classista che a s’atera

S’orariu S’iscola media etza fit classista prus che ateru po s’orariu e po su calendariu. Sa noa no los at cambiaos. Sighit a essere un’iscoal sestà po sos riccos. De chie sa cultura l’at in domo e no at bisonzu de andare a iscola a la chircare e andant a iscola solu po sos diplomas.


Unu pacu de ispera b’est in s’articulu numeru tres. Fundat unu doposcuola po dech’ora sa chida. Apustis derettu bos dat un’iscusa po no lu achere iscriende ca si podet fachere in ue est possibile. E torrat in manos vostras sa dezisione.

Su ite achere In su prim’annu de s’iscola mèdia noa su doposcuola ha funzionau in bindichi comunes de sos 51 de sa provinzia de Firenze. In su secund’annu solu in 6 comunes, servinde su 7,1 % de sos pitzinnos. S’annu colau in 5 comunes servinde su 2,9 de sos pitzinnos. Oje de doposcuola non bend’at manc’unu. E non podis po custu accusare sos babbos. Ant cumpresu ca no lu cheriais. Si nono, teracos comente sont non solu bos mandant sos pitzinnos a su doposcuola ma peri a dromire.

Contràrios Su sindicu de Vicchio, innanatis de aperrere su doposcuola aiat pediu unu parre a sos mastros de s’istadu. Ant rispostu chin bindichi litteras. Treichi contro e duas a favore. Sa resone fit ca si non si achet bene su doposcuola est menzus a no lu achere. Sos pitzinnos fint in su camminu o in zilleri. Sos fitzos de sos massaios in foras de idda. In custa situazione su doposcuola non si podet irballare. Andat bene cale si siat cosa. Peri cuss’aborto chi bois mutìs iscola. Bois seis contrarios a su doposcuola e zeo bos cussitzo a no lu achere videre. Sa zente est malissiosa. Podet pessare chi aachis escola privà a sos sennorinos.

Sud Africa Ateros non cherent sa paridade. Unu direttore de Firenze si l’at narau a una sinnora: “Non si preocupet lu madet dae mene ca s’iscola mèdia mia est sa prus pacu unificà de Itàlia”. A zocare chin su populu sovranu est fazile. Bastat a fachere una sezione chin fitzos de riccos. Non importat a los connoschere unu po unu. Si pompiat sa pazella, s’edade, in ue bivent (in bidda o in campagna), dae n’ue enint (nord o sud), ite achet su babbu, si sont raccumandaos. E gosi be sont duas o tres iscolas in d’una. Sa A e sa menzus. Sa B unu pacu peus, sa C…

Su dovere de dare coidaladas Tottu zente de onore. Su direttore e sos mastros no lu achent po issos ma po sa cultura. Mancu cussos babbos lu achent po issos. Lu achent po su cràs de sos fitzos. A dare coidaladas no andat bene ma si est po su itzu est unu dovere sacru. Diat essere una virgonza a no lu achere.


Disarmaos Sos babbos prus poveros non fachent nudda. Mancu l’ischint ca si podent fachere custas cosas. Antis son cuntentos. Cando fint minores s’iscola issoro che lompiat solu a terza elementare. Si su fitzu no andat bene est ca no est sestau po istudiare. L’at narau peri su mastru. Una pessone educà. M’at fattu sere. M’at ammustrua su registru. Unu compitu prenu de sinnos brunitinos. Est ca nos est tocau pacu inteligente. Passiessia. At andare a travallare sa terra che a nois.

Istatistica A livellu nazionale Lompios a custu puntu podet pessare chi c’amus iscurfiu po sos esames iscolas dirgrassias. E peri dae foras che sont lompias novas tristas. E vostè at a conoschere casos de novas bonas. Tando podimus fache a gosi: lassamus sas partes appassionas e allegamus de siessia. Torramus a allegare de sa pròpria cosa ma imperamus numeros.

No est adattu po istudiare Sas istatisticas de custa littera l’as at fattas Giancarlo. At bindichi annos. Est unu de sos pitzinnos chi bois ais marcau comente pacu adattu a istudiare. Chin nois carburat bene. Per esempiu est battor meses chi travallat chin custos numeros. No li paret grae mancu sa matematica. Su miraculu po imparare at una retzetta prezisa. L’amus pediu a istudiare po una resone bona : po s’intendere frade de 1.031.000 de botzaos che a issu e si podere godire su chitu po issu e po issos.

Su mastru crètiu Amus travallau meda chircande sos numeros in donnia locu. E amus fattu medas operaziones. Ateros innantis de nois ant afatu su propriu. Ma non bes sont resessios a los fachere cumprendere. Gosi nessunu ischit ite be succedit in iscola. Cando si l’amus narau a unu mastru s’est offesu a morte. – Sont treichi annos che travallo in iscola. Appo connottu prus de milli pitzinnos e babbos. Bois vidis sas cosa dae iffora. Non seis a daintro de s’iscola. Si credet issu ca ch’est in daintro. Bidet solu dischentes selezionaos. Prus de videt e prus pacu cumprendet.

Sos Giannis sont miliones S’iscola at una problema ebbìa. Sos dischentes che che perdet. S’iscoal ostra ch’ende perdet 462 mitza donnia annu. A custu puntu son unicos innorantes de cosas de iscola seis bois chi ch’ellos perdis e non los chircais prus. Nois los zoviamos in sas tancas e in sas fabricas e los connoschimus dae appresu. Sos problemas de s’iscola los ischit sa mamma de Gianni chi mancu ischit a letzere.


Bastat a letzere sos numeros chi bos acusant. Narant chi sos Giannis son a miliones e chi bois seis macos e malos. (…)

Sos botzaos Su mese de lampadas sa mastra at botzaus 6 pitzinnos. Non rispetata mancu sa leze chi narat ca los depet imparare po duos annos. Ma a issa no l’importat nudda : botzat e si c’andat a mare.

Isparande a una matta Su botzonzu est comente a isparare a una matta. Forzis fit unu pitzinnu, forzis unu lepore. S’at a bidere chin comodu. E intas a sum ese de Santu Aìne no ischis ghite ais fattu. At a essere andau a travallare ? O at a torrare a iscola ? (…)

Pierino Sa zenìa de su dottore est forte. Pierino ischiat a iscriere a 5 annos. No ata ppiu bisonzu de achere sa prima, Derettu a secunda. Allegata che unu libru tottu iscrittu. Sinzolau de sa menzus ratza.

Pane ranchiu De sos botzaos sos prus son andaos a travallare. Su chi pappamus est unu pacu de s’istrachitudine analfabeta issoro.

Sas mammas 6 ant connotu ene s’icola ostra. Ant bistu sos fitzos irghelaos. Ma issas non che los podent irmenticare nè irghelare. Ca sos fitzos che sont in sa banda de d’aintro de su petzu de domo.

Preides e bagassas Sa mastra, imbezes, est mamma a mesu tempus e s’iche irmenticat sas cosas. Sas mastras sont che a sos preides e che a sas bagassas. Istimant a tempus. Apustis no ant tempus de pranghere su perdiu. Su mundu est mannu e b’at med’atera zente de podere istimare. (…)

Massaios Su travallu est prus po sos poveros. Sos prus pitzinnos sont fitzos de massaios o de zente chi bivet in fora de idda.

Mannos innantis de tempus S’Istadu si che irmenticat de issos. Est proibiu su travallu innantis de sos 15 annos, Ma in agricultura nono. Zustu. In sa zenìa de sos massaios non b’at pitzinnos, son tottu mannos innantis de su tempus depiu. S’INAIL pacat s’infortuniu dae sos 12 annos. Duncas za l’ischint ca travallamus.


Misteriu Pompiande sos numeros paret chi in sas elementares si botzet prus pacu che in sas medias. In prima fint 32 in quinta 28. Solu battoro sos perdios. Sa veridade est ca nd’at perdiu 20. Unu misteriu chi si podet comprendere.

Su poiu Pompiae unu poiu mannu in su libru. Paret chi b’apat abba meda. Ma est s’abba de su frumene. Curret prus pacu e si frimat occupande locu. Apustis sighit a currere e est sa pròpria abba de su frumene che a innantis. Su poiu est s’iscola elementare. Unu approvau imperat 5 postos. Su botzau 6,7,8. Pierino solu 4. Cando zelais de botzare non ais prus su problema de sos apposentos troppu prenos. (…)

Gana de botzare Si sa mastra at gana meda de botzare lu podet fachere chin sos fitzos de sos riccos. Ieo lu dia allegare chin sos babbos : - Pierino est minore, in sa vida che lompet pacu imparau. Ite nde narat dottò si lu frimamus po un’annu ? Non bido s’ora de achere su mastru po m’inche toddere custa gana. Mancari chin d’unu nepode su.

Alu cru Ma sa mastra no la pessat che a mimmi. Pierino est semper approvau. Istranu. Gosi minore. Sos dottores narant ca depiat sufrire de prus. Forza de sa zenia de su dottore. Pierino ch’est lompiu a quinta a nove annos. At biviu semper chin cumpanzos prus mannos de issu. No es creschiu ma at imparau a trattare chin sos mannos. Non sind’irgonzat a trattare chin vostè. Gianni imbetzes at biviu chin pipios pru minores de issu. Si achiat prepotente chin issos. Ma chin sos mannos no aperiat buca.

Prima media In prima media sos pitzinnos sont 22. Po sa mastra sont tottu novos. De sos 11 perdios no ischit nudda. Est cumbinta chin non manchet nessunu. Carchi orta murrunzat : - Como tottu cherent bennere a iscola e non si podet fachere iscola. Che enint analfabetas puru. At istudiau meda latinu ma no at mai istu unu libru de istatistica.


Su cartellone E non li diat bastare. Depiat pompiare peri s’edade in su registru. B’at caras chi podent fachere irballare. In s’anagrafe non pompiant sa cara, Si as s’edade ti dant su libretto po travallare. Si che podet fuire da unu mementu a s’ateru. Diat essere menzus si s’annappiu postu unu cartellone iscrittu : - Appo 13 annos non mi botzent !

Mortorzu de etzos Ma su cartellone no lu iuchet nessunu. E sos mastros in su registru non pompiant s’edade. Pompiant sos votos. Forzis calicunu est chin bonu coro. Forzis cheret azuare sos prus mannos. Ma cando currezit sos compitos botzas sempere sos vetzos. Cussos prus issoru a su travallu. E approvant sos pipios in edade zusta. …

Mortorzu de poveros Botzande sos prus vetzos ant bozau sos prus poveros. (…)

Menzus a travallare tando Gianni at 14 annos e diat deppere ripetere sa prima media. Ma li paret una maichinada. Peri si l’aprovant sempere che diat finire a 17 annos. Sa mùtria po s’iscola est meda. Su travallu est issoru. Tra carchi mese est de letze. Gianni ia l’ischit ca peri su travallu no est bellu ma at bisonzu de alanzare po sa domo. Li pesat su currezu po donnia soddu chi ispendet. Peri su babbu e sa mamma non isistint prus che a innantis. Be cheriat una gana in issos e in su pitzinnu chi est de pacos. Un’istima po istudiare prus forte de sas botzaduras. Be cheriat una manu ostra po l’azuare. L’ais dau una manu po che l’irghelare.

Ortolanu Forzis non fit s’intenzione ostra. Zertu est peri curpa de s’atera mastra chi boll’at dau osi etzu. At aere curpa su mundu e peri Gianni. Ma cando sa mastra at bidere a Gianni servinde in buttega de s’ortolanu non dia cherrere essere chie l’at botzau. Diat essere tottu un’atera cosa si li podiat narrere: - Puite non torras a iscola? T’appo approvau apposta po ti che torrare. Chene tene s’iscola non at resone de esistere.


Secunda media In secunda diminuint sos vetzos e sa mèdia de edade est prus bassa. Sa differessia chin sos pierinos e sos ateros est prus pacu. In sas elementares sos botzaos imbetzint sa classe ca b’at medas ripetentes. In sas medias sos mannos non be sont ca travallant. (...)

Unu compitu de battoro Cando sos mastros ant bistu custos numeros ant protestau narande ca fit una inzurza a issos, zuiches zustos. Sa prus nechidà chi no ischiat nedda de sas familias de sos pitzinnos at narau ca : - Si unu compitu est de battoro ieo li dao battoro. E non cumprendiat mischina ca fit propriu custa s’accusa. Ca non b’at cosa prus irballà de achere sa partes uguales tra disuguales. (...)

No est poveru solu ca no at dinare Calicunu de sos pitzinnos, forzis, no est venniu prus a iscola po bisonzu de inare. Ma b’at operaiso chi campant sos fitzos po 10 e prus annos in iscola. Ispendent cantu a su babbu de Pierino chi a cuss’edade ch’est zai diplomau.

Naschios diversos ? Tontos o chene gana ? Bois narais ca ais botzau sos tontos e chie no aiat gana. E cheris narrere chi Deus ata fattu sos tontos solu in sas familias poveras? Ma Deus non fachet dispettos sa os poveros. Forzis sas dispettosas si bois.

Difesa de sa ratza A difendere sa ratza in su parlamentu et istau unu fascista. At narau ca b’at pitzinnos chi non sont organicamente adatos a andare a iscola.

Fitzos anzenos Solu sos fitzos anzenos parent tontos. Sos nostros mai. A los connoschere ‘ene non parent mancu mandrones. Tando est menzus a narrere ca tottu sos fitzos naschint uguales e si apustis non lu sont prus est curpa nostra e depimus ponnere rimediu.

A che toddere sos impedimentos Est su chi narata sa Costituzione allegande de Gianni : “tottu sos omines sont uguales perante sa letze, chene diferessias de ratza, limba, o istare economicu e soziale. Est dovere de sa Repubblica a che toddere tottu sos impedimentos de ordine soziale, economicu che limitant sa libertade e sa paridade de so zittadinos e sa possibilidade de partezipare tottu cantos a sa vida politica, soziale e economica de sa nazione.


Tocat a bois ma est sempere curpa de atere Una mastra de sas medias ( una zovana isposa chi nd’at botzau deche in pittu de vinti otto, comunista, issa e su maridu, zente impegnà) nos at narau : “Ieo non che los appo irghelaos los appo solu botzaos. Si sos babbos non los ant prus mandaos a iscola est curpa issoro”. ...


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.