Braggahverfin og fráveitan

6. KAFLI

Braggahverfin og fráveitan

Við hernám Íslands vorið 1940 fjölgaði íbúum í höfuðborginni óvænt og skyndilega úr hófi fram. Herskálahverfi risu út um öll holt og inni í bænum hvar sem autt rými fannst. Árið 1941 voru 17.800 breskir hermenn í Reykjavík og nágrenni. Meginliðstyrkur breska hersins hélt á brott 1942 en þá var bandarískur her kominn í staðinn. Árið 1943 náðu hernaðarumsvif Bandaríkjanna á landinu hámarki. Þá voru á landinu öllu um 50 þúsund bandarískir hermenn, þar af mikill fjöldi í Reykjavík og nágrenni.

Fækka tók í herliðinu á síðari hluta árs 1943 en bæjarsjóður hóf þá að kaupa yfirgefna bragga og leigja fólki í húsnæðisneyð. Skólpleiðslur frá bröggunum voru ýmist engar eða mjög frumstæðar en bæjaryfirvöld vildu lítið gera í þeim málum því litið var á braggana

Braggar í Skólavörðuholti í stríðslok. Austurbæjarskóli til hægri. Reykvíkingar tóku að setjast að í bröggunum í stórum stíl eftir því sem erlendir hermenn hurfu á brott og var litið á braggana sem bráðabirgðahúsnæði enda þótt búseta í fjölmörgum þeirra teygðist mjög á langinn. Lýsingar á sóðaskapnum í braggahverfum, ekki síst vegna skólpfráveitu, ófullnægjandi vatnsveitu og óþrifalegra útikamra, minna helst á lýsingar á Reykjavík fyrir daga vatnsveitu og holræsa. Líklega eru skúrarnir sem sjást yfir braggaþakið lengst til hægri náðhús og þvottahús.

sem bráðabirgðahúsnæði eins og áður sagði. Búseta Reykvíkinga í braggahverfum átti þó eftir að vera mikil næstu tvo áratugi og aðbúnaðurinn sem fólk þurfti að búa við í þeim oft gagnrýndur. Lýsingar á sóðaskapnum í braggahverfunum, ekki síst vegna skólpfráveitu frá þeim, ófullnægjandi vatnsveitu og óþrifalegra útikamra, minna helst á lýsingar á Reykjavík fyrir daga vatnsveitu og holræsa.

Skólp flóir yfir umhverfið

Strax í mars 1944 var ástand í einu af braggahverfum bæjarins milli Sölvhólsgötu og Skúlagötu gert að umtalsefni í Þjóðviljanum. Því hafði verið úthlutað fólki af svokallaðri húsaleigunefnd bæjarins sem hafði með slík mál að gera. Blaðamaðurinn sem heimsótti braggana skrifaði: „Íbúar skálanna þarna verða allir að taka neysluvatn á sama stað í skúr sem stendur yst í hverfinu. Í þessum sama skúr er niðurfall, en það er stíflað og svo mun hafa verið lengi. En fátt er svo með öllu illt að ekki fylgi nokkuð gott – gat er á veggnum og rennur skólpið þar út og síðan undan hallanum meðfram skálunum. Fyrir utan fyrrnefndan skúr var sorpþró, en lítið sést fyrir henni nú því hún er full af skólpi sem flóir yfir umhverfið svo þarna hefur myndast skólptjörn sem hefur afrennsli meðfram skálunum.“

Blaðamaðurinn fann fleira athugavert en bætti svo við: „Íbúar sumra skálanna fá stundum meira vatn en þeir óska, enda þótt þeir séu allir um neysluvatn úr sama krana, en það vatn sem íbúarnir kæra sig ekki um kemur inn um – dyrnar! Sumir skálanna standa það lágt að ef vatn safnast fyrir utan í rigningum þá rennur það inn um dyrnar.“1

Sveinn Þormóðsson blaðaljósmyndari bjó í bragga við Einarsstaði um 1950. Hann segir í endurminningum sínum: „Einn morguninn er ég vaknaði eftir mikla rigningarnótt og skutlaði mér fram úr rúminu fann ég mér til skelfingar að ég var í vatni upp í miðja kálfa. Það lá við að flæddi upp í rúmin og skór og annað lauslegt flaut um braggann. Það tók marga daga að losna við vatnið og fá gólfið þurrt aftur.“2

Frá bröggunum við Sölvhólsgötu streymdi skólpið niður í húsaport við Nýborg við Skúlagötu og sat þar kyrrt en þar voru

Áfengisverslun ríkisins og Lyfjaverslun ríkisins til húsa. Þetta varð til þess að Kristinn Stefánsson læknir hjá lyfjaversluninni skrifaði einnig kvörtunarbréf til heilbrigðisfulltrúa bæjarins sem framsendi það síðan til húsaleigunefndar.3 Hún svaraði skriflega og kvaðst hafa farið fram á það við bæjarverkfræðing að ástandið, sem væri auðvitað algerlega óþolandi, yrði bætt sem fyrst. Í bréfinu var reyndar reynt að varpa ábyrgðinni á sóðaskapnum á braggabúa sjálfa. Í því sagði: „Þá vill nefndin vekja athygli yðar á því herra heilbrigðisfulltrúi að henni er ekki grunlaust um að sá vísir til frárennslis sem kann að vera þarna á staðnum (í sama litla skúrnum, sem vatnshanarnir eru í) mun sífellt vera stíflaður af mannavöldum, þ.e.a.s. einhverra af íbúum hverfisins sennilega, sem þangað munu bera allan þann úrgang, sem fyrir fellur á heimilum þeirra, jafnt á nóttu sem degi. Væri mjög æskilegt ef hægt væri að koma í veg fyrir þann ósóma og áminna til dæmis íbúana í skála nr. 14 þarna í hverfinu um það, hvað gæti af slíkum örnagöngum hlotist, kynni þeim að fljúga í huga að gjöra eitthvað slíkt. – Það skal tekið fram að engar sannanir eru fyrir hendi um það, að nefndir íbúar eigi sök á stíflu frárennslisins, en allur er varinn góður.“

Í Harrowgate Camp við Sundlaugaveg bjuggu 15 íslenskar fjölskyldur sumarið 1944. Einn íbúinn sendi heilbrigðisfulltrúanum í Reykjavík harðort bréf þetta sumar og sagði að hann og aðrir íbúar hefðu kvartað hvað eftir annað, bæði munnlega og skriflega, til yfirvalda yfir slæmu ástandi í bröggunum þar en hvorki hefði þeim kvörtunum verið svarað né neitt gert til úrbóta. Hann sagði að íbú-

Laugarneskampur. Vafalaust hefur fráveita frá bröggunum farið til sjávar um þennan skurð til hægri.

arnir yrðu að hella öllu skólpi í tvær opnar þrær, 90x70 sentímetra að stærð: „Má öllum ljóst vera hvernig loftið verður kringum þessar þrær og aðra þá staði sem sorp fellur á og hvílíkur háski slíkt er fyrir smábörn. Vatn, salernahreinsun og sorpílát eru líka í mesta ólagi.“4

Skólavörðuholtið

Bæjaryfirvöldum var auðvitað ljóst hversu bágborið ástand vatnsveitu og fráveitu var í braggahverfunum. Í apríl 1945 fól t.d. borgarstjóri Ágústi Jósefssyni að koma með tillögur til úrbóta í hinu stóra braggahverfi á Skólavörðuholti. Um frárennslismálin sagði hann: „Skólpleiðslur hafa frá upphafi verið mjög lítilfjörlegar, en dugðu þó hermönnunum með góðri umgengni og daglegu eftirliti og hreinsun á leðjuþróm jafnóðum og nokkur teppa kom í ljós. Alls munu vera þarna þrjár leðjuþrær og þrír ræsabrunnar, sem eru í sambandi við skólpleiðslur á austanverðu braggasvæðinu. Íbúar verða að bera allt skólp í þessar þrær og brunna. Með skólpinu fylgja oft ýmiss konar óhreinindi, tuskur og matarleifar o.fl., og teppist því frárennslið iðulega, og verður af þessu hinn mesti óþrifnaður, og smám saman myndast þarna mjög daunillar forarvilpur. Nú eru allar skólpleiðslurnar stíflaðar, og sumar e.t.v. brotnar.“

Og Ágúst heldur áfram: „Allar gömlu leiðslurnar þyrfti að taka upp, og gera góða leiðslubrunna á hentugum stöðum með steyptum þróm í kringum þá, sem skólpinu væri hellt í. Tveim af leiðslubrunnunum hefur verið breytt þannig, en með því ekkert eftirlit er með þeim hafa þeir stíflast, og kringum þá safnast alls konar óþverri, því haldið hefur verið áfram að hella í brunnana, þótt sýnilegt ætti að vera, að leiðslurnar væru stíflaðar. Í braggahverfinu fyrir sunnan Eiríksgötu er engin skólpleiðsla, en skólpinu hellt í vilpur, sem myndast hafa í suðurhluta hverfisins. Þarna þyrfti að leggja eina skólpleiðslu úr miðju hverfinu austur í Mímisveg með tveimur leiðslubrunnum, sem íbúarnir gætu hellt í skólpi sínu, og myndu þá hætta að hella í götuniðurföllin við Mímisveg, en það hefur átt sér stað að undanförnu.“5

Stærsti kampurinn

Stærsta braggahverfið var Camp Knox við Kaplaskjólsveg í Vesturbænum. Í það fluttu fyrstu íslensku fjölskyldurnar í ársbyrjun 1947 en fimm árum síðar var búið þar í 133 bröggum og íbúarnir orðnir yfir 600 talsins. Heilbrigðisfulltrúi bæjarins skrifaði harðort bréf um ástandið í Camp Knox til lögreglustjórans í Reykjavík vorið 1947. Það hljóðaði svo:

Börnin í Camp Knox, fjölmennasta braggahverfinu. Allt skólp fór í opna skurði sem voru fullir af for. Úr því var þó bætt sumarið 1947.

„Undanfarið hafa borist margar kvartanir frá íbúum við Kaplaskjólsveg um óþrifnað í sambandi við umgengni og frárennsli frá Camp Knox. Heilbrigðislögreglan hefur athugað ástandið á staðnum og komist að raun um að kvartanirnar eru á rökum reistar … Skólpleiðsla sú er setuliðið lagði frá hverfinu á sínum tíma er nú ónýt eða að minnsta kosti svo léleg að hún flytur ekki skólpið. Eru því allir skurðir fullir af for og er það mjög bagalegt fyrir þá sem eiga lóðir þarna að, t.d. barnaheimilið [Grund]. Einn aðalskurðurinn liggur fram með veginum heim að barnaheimilinu, er þetta ástand því hættulegt umferð barnanna. Dýpt forarinnar er yfir hálfan metra í skurðinum, svo er þetta hinn mesti viðbjóður og sóðaskapur sem heilbrigðislögreglunni er nú kunnugt um hér í bæ. Það skal tekið fram að heilbrigðislögreglan hefur þráfaldlega farið fram á lagfæringar á þessu ástandi við verkstjóra bæjarins sem þessi mál heyra undir, svo og skrifstofu bæjarverkfræðings, en þessir aðilar hafa ekki treyst sér að bæta úr ástandinu. Þar sem ekki má dragast að úr þessu sé bætt, tilkynnist yður hér með herra lögreglustjóri.“6

Barnavinafélagið Sumargjöf sem rak barnaheimilið Grund sendi bæjarverkfræðingi einnig harðort bréf yfir ástandinu sem varð til þess að seinna þetta sama sumar var ráðist í að leggja nýtt skólpræsi frá Camp Knox.7

„Skólpi er hellt á víð og dreif í holtið“ Í lok árs 1947 var samþykkt í bæjarstjórn Reykjavíkur að fela borgarstjóra að hlutast til um að braggahverfunum væri séð fyrir nauðsynlegum tækjum til þrifnaðar, meðal annars að skólpræsi væru þar í lagi. Borgarstjóri vísaði málinu áfram til heilbrigðisnefndar sem ákvað að rannsaka ástandið í herskálahverfunum á grundvelli fyrrgreindrar tillögu. Ágúst Jósefsson heilbrigðisfulltrúi framkvæmdi rannsóknina á útmánuðum 1948 með því að heimsækja allar íbúðir í bröggum, samtals 380 að tölu. Af þeim höfðu 189 vatnsleiðslu inn í íbúðina, 207 höfðu skólpleiðslu en vatnssalerni voru í 117 braggaíbúðum. Í öðrum kafla hefur verið greint frá útikömrum bragganna sem voru víðast hvar frumstæðir og mjög óþrifalegir en Ágúst sagði einnig að vatns- og skólpleiðslukerfum í herskálahverfum væri svo ábótavant að brýn nauðsyn

væri á að koma þeim í betra horf. Lýsti hann hverju braggahverfi fyrir sig, alls 14 hverfum, og var ástandið slæmt í þeim flestum en þó ekki öllum. Um Selbykamp, sem var í Sogamýri ofan Sogavegar en austan Réttarholtsvegar, þar sem bjuggu 15 fjölskyldur, sagði til dæmis: „Vatnsleiðsla er í steinskúr utarlega í hverfinu og er þangað sótt vatn frá þeim íbúðum sem enga vatnsleiðslu hafa. Skólpi er hellt á víð og dreif í holtið kringum íbúðarskálana. Í hverfinu er opinn skáli, mjög lélegur, og hafa níu salernisklefar verið byggðir meðfram veggjum hans. Salernisklefarnir eru afar óvandaðir að efni og smíði. Hurðir og saurkyrnur vantar í þrjá klefa og flestir hinna eru læsingarlausir. Allir eru klefarnir mjög óþrifalegir og alveg ónothæfir.“8

Íbúarnir í sumum bragganna lagfærðu þá sjálfir með ærnum tilkostnaði og máttu þeir þá teljast sæmilegir sem bráðabirgðahúsnæði. Árið 1950 voru hins vegar tveir af hverjum þremur bröggum sem búið var í taldir vera lélegir, mjög lélegir eða óhæfir til íbúðar.9

Smáhýsahverfi utan skipulags

Eins og áður sagði reyndu borgaryfirvöld að gera sem minnst til úrbóta í braggahverfunum annað en það að reynt var að ýta sem mest undir byggingu varanlegs og mannsæmandi húsnæðis sem átti að leysa braggana af hólmi. Sú skoðun var viðruð í Morgunblaðinu að það væri heimskulegt að sóa fjármunum fram yfir það

Múlakampur eftir stríð. Innan um braggana reisti fólk sér lítil hús eða jafnvel skúra í leyfisleysi. Múlahverfi var svo lýst árið 1953 að þar væru engar götur, ekkert frárennsli og lítið vatn.

allra nauðsynlegasta til slíkra bráðabirgðaíbúða.10 En á árunum 1947–1953 var þó samdráttur í byggingu nýrra íbúða vegna gjaldeyrishafta og skömmtunar enda náði búseta í bröggum hámarki 1952 en þá bjuggu 4% bæjarbúa í þeim eins og áður sagði.11 Þar að auki bjó fjöldi manns í fátæklegum byggingum eða skúrum, sem reist höfðu verið í leyfisleysi hér og þar um bæjarlandið, svo sem innan um braggana í Múlahverfi og í Blesugróf og Smálöndum. Var ástandið lítið skárra þar í fráveitu- eða vatnsmálum en í braggahverfunum. Talið var að alls byggju um þrjú þúsund manns í slíku húsnæði eða bröggum árið 1950.12

Múlahverfi var svo lýst árið 1953 að það væri illa upplýst, þar væru engar götur, ekkert frárennsli og lítið vatn. Íbúarnir yrðu að hafa safnþrær við húsin sem oft fylltust og yllu hinum mestu óþægindum og vítaverðum óþrifnaði þar sem allt væri látið síast út í jarðveginn. Sagt var að forarlækir rynnu milli húsanna og gæfu frá sér slæman þef á sumrin.13

Úr þessu fóru ný íbúðarhverfi að rísa hratt og smám saman fækkaði bröggum og lélegu húsnæði sem reist hafði verið í óleyfi.