SELECTIECRITERIA hoe kies je de juiste cleanroomkleding?
STERIELE GENEESMIDDELEN uitdagingen binnen de context van de vereisten
ELEKTRONICA PRODUCTIE de risico’s van productie in een cleanroom, zoals ESD gerelateerde schade
Inmiddels zitten we alweer op de helft van het jaar en het leek erop dat we corona wel achter ons konden laten. Toch zien we helaas weer een stijging van het aantal besmettingen. Op moment van schrijven is mij net ter ore gekomen dat ook Mick Jagger van de Rolling Stones positief getest is en dat hun enige concert in Nederland is uitgesteld. Dit terwijl iedereen min of meer al bij de Arena was. Er zijn uiteraard ergere dingen, maar het geeft wel aan dat het virus ons nog in de greep heeft (wellicht losjes) en dus ook nog bepaalt wat we wel of niet kunnen doen. Rare gedachte.
Gelukkig zijn de beperkingen in Nederland wel opgeheven en kunnen we elkaar weer treffen om samen de cleanroom industrie naar een (nog) hoger plan te tillen. Het VCCN symposium was weer een mooi voorbeeld van hoe dit zou moeten zijn; lezingen volgen, stands bezoeken en interactie met elkaar. Naast het persoonlijke aspect, biedt dit ook kennis, verdieping en handvatten.
Uiteraard gebeurt dit alles via meerdere kanalen, zo ook middels dit blad. We hebben weer erg ons best gedaan om interessante artikelen bijeen te krijgen en dat is naar mijn mening gelukt.
Ik wens je veel leesplezier en ook wens ik je alvast een fijne zomervakantie.
Onderzoek toont aan: operators vormen de grootste bron van besmttingen. Het is daarom passend om de criteria voor de kledingkeuze vast te leggen en toe te passen om besmettingsrisico’s te beheersen die voortvloeien uit zowel de kleding als de operator die deze kleding draagt.
Steve Marnach en Benedicte ValanceVóór de introductie van de 11e editie van de Europese Farmacopee werden de acceptatiecriteria binnen de context van het voldoen aan de Good Manufacturing Practices (GMP) in apotheken niet duidelijk gespecificeerd. De bestaande wettelijke voorschriften hebben de eisen voor infrastructuur in werkomgevingen zoals steriele geneesmiddelen laboratoria niet duidelijk gedefinieerd. Vandaar dat twee apotheken, die uiteindelijk dezelfde geneesmiddelen zouden moeten bereiden, enorm kunnen verschillen als het gaat om infrastructuur en materiaalspecificatie.
Patrycja Sitek
Selectiecriteria voor kleding in cleanrooms en andere gecontroleerde omgevingen.
De ontwerpherziening van GMP-bijlage 1 van december 2017 heeft speciale eisen gedefinieerd om de risico’s van microbiologische, deeltjes- en pyrogeenbesmetting tijdens de productie van steriele producten tot een minimum te beperken. Er moeten risicobeoordelingen worden uitgevoerd om elk risico op besmetting op te sporen, te evalueren en te elimineren of zoveel mogelijk te verminderen. Verschillende onderzoeken (zoals Akers, J. et al., 2004; Ramstorp M, 2000 of Whyte en Hejab, 2007) hebben aangetoond dat operators de grootste bron van verontreiniging in de cleanroom vormen, zowel voor stofdeeltjes als voor microbendragende deeltjes. Aangezien het tot op heden technisch noch economisch haalbaar is om de processen in de cleanrooms voor het vervaardigen van steriele producten zodanig te automatiseren dat er geen menselijke operators meer nodig zijn in cleanrooms, is het noodzakelijk om deze risico’s op besmetting te beoordelen en ze tot een strikt minimum te beperken.
Vanuit een risicobeheerproces is het logischer om het besmettingsrisico dat operators vertegenwoordigen bij de bron te elimineren of te verminderen in plaats van te vertrouwen op luchtfiltratie of reinigingsprocedures om besmetting van de cleanroom te elimineren. Het is daarom passend om kledingkeuze criteria te definiëren en toe te passen om besmettingsrisico’s te beheersen die voortvloeien uit zowel de kleding als de operator die deze kleding draagt.
De besmettingsrisico’s begrijpen De besmettingsrisico’s van operators die cleanroom kleding dragen, kunnen in drie categorieën worden onderverdeeld.
1. De menselijke besmetting: zelfs wanneer operators niet bewegen en de hoge normen van persoonlijke hygiëne respecteren, stoten ze elke minuut honderdduizenden niet-levensvatbare en microbedragende deeltjes af. Vandaar de GMP-eisen dat er geen huid mag worden blootgesteld in de cleanroom productie van steriele producten. Het cleanroom kledingsysteem speelt een cruciale rol om ervoor te zorgen dat deze menselijke besmetting in de cleanroom zo laag mogelijk is. Daarom is het belangrijk om de deeltjesretentie-eigenschappen van kledingstukken tijdens het validatieproces te begrijpen en te beoordelen.
besmettingsrisico’s van de cleanroom te beoordelen, maar ook de risico’s waarmee de operators worden geconfronteerd.
Aangezien elke cm2 van onze huid miljoenen micro-organismen herbergt en ons lichaam voortdurend huidschilfers afgeeft met een grootte tussen 0,5 µm en 10 µm, is het belangrijk dat de cleanroom kleding die wordt gedragen zoveel mogelijk van deze deeltjes vasthoudt. Verschillende onderzoeken (zoals Moschner C. 2011 of Ljungqvist B. & Reinmüller B. 2006) hebben aangetoond dat het type cleanroom kleding dat in de cleanroom wordt gedragen een directe invloed heeft op het besmettingsrisico. Terwijl sommige kledingsystemen goede deeltjesretentieeigenschappen hebben, hebben andere dat niet. De stof waaruit de kledingstukken zijn gemaakt, evenals het kledingontwerp (dat wil zeggen het type naden, naaigaren, ritssluiting, gezichtssluiting, enz.) en de fabricagekwaliteit hebben allemaal invloed op de filtratie-efficiëntie van de kledingstukken.
2. De cleanroom kleding zelf kan een bron van besmetting zijn door de stof die wordt gebruikt, de kledingproductie, het wasproces, de behandeling en de verpakking van cleanroom kleding kan besmetting in de cleanroom komen. Het is daarom van cruciaal belang de hele waardeketen van kledingproductie en -behandeling te begrijpen en te beoordelen, evenals hun prestaties in de loop van de tijd.
3. In hoog risicovolle processen kunnen cleanroom operators zelf het risico lopen blootgesteld te worden aan en/of besmet te raken met gevaarlijke stoffen. Het is daarom belangrijk om niet alleen de
Om de stoffen te beoordelen die worden gebruikt voor het maken van cleanroom kleding, is het essentieel om de filtratieefficiëntie van de gebruikte materialen te evalueren. De deeltjesfiltratie-efficiëntie (PFE) volgens EN 14683 en ASTM F2100 & F2299 en ISO 11155-1 en EN 143 evalueert de niet-levensvatbare deeltjesretentie of filtratie-efficiëntie van filtermedia en andere filtratieapparaten op submicronniveaus. Hoe hoger de filtratie-efficiëntie, hoe beter de barrière tegen stofdeeltjes en hoe beter de bescherming van het proces.
De ASTM F2299 werkt met monodisperse polystyreenlatexbolletjes met een deeltjesgrootte van 0,1 µm die worden verneveld, gedroogd en door het testmateriaal worden gehaald. De deeltjes die door het testmateriaal zijn gegaan, worden geteld met behulp van een laserdeeltjesteller. Deze test wordt meestal gebruikt voor maskers.
De ISO 11155-1 gebruikt kaliumchloride (KCl) met een deeltjesgrootte van 0,3-0,4 µm, 0,4-0,5 µm, 0,5-0,6 µm, 0,6- 1,0 µm, 1,0-2,0 µm, 2,0-3,0 µm en 3,0- 5,0 µm. Ze worden allemaal gebruikt met een vaste aanstroomsnelheid. De EN 143 werkt met natriumchloride (NaCl) met een deeltjesgrootte van 0,3 µm met een vast debiet. Al deze tests leveren interessante gegevens op over de deeltjesfiltratie-efficiëntie van de stoffen die worden gebruikt voor het maken van cleanroom kleding en zouden onderdeel moeten zijn van de risicobeoordeling.
Aangezien de PFE geen levensvatbare deeltjes kan meten, is het even belangrijk om de bacteriële filtratie-efficiëntie (BFE) te beoordelen volgens EN 14683, ASTM F2100 & F2101, omdat hiermee het percentage bacteriën dat door de stoffen gaat, kan worden gemeten.
De BFE-test wordt uitgevoerd om de filtratieefficiëntie te bepalen door de tellingen van de stroomopwaartse bacteriële controle te vergelijken met de tellingen van stroomafwaarts testmateriaal. Een suspensie van Staphylococcus aureus wordt verneveld met behulp van een vernevelaar en met een constante stroomsnelheid aan het testmateriaal afgegeven. De challenge delivery kolonievormende eenheden (KVE) worden gehandhaafd met een gemiddelde deeltjesgrootte van 3,0 µm ± 0,3 µm. Deze bacteriën maken deel uit van de normale flora van het menselijk lichaam. Ze worden vaak aangetroffen in de neus, luchtwegen en op de huid. Hoe hoger het percentage BFE, hoe beter de filtratie-efficiëntie van de stof. Een kledingstuk met een BFE van 90% zal bijvoorbeeld een betere barrière vormen tegen bacteriën en het proces beter beschermen tegen menselijke besmetting
dan een kledingstuk met een BFE van 50%. Dit maakt de BFE een belangrijk element in de risicobeoordeling van de prestaties van cleanroom kleding om het risico van menselijke cleanroom besmetting te verminderen.
Onze studies hebben aangetoond dat er in beide tests (dat wil zeggen BFE & PFE), zelfs voor gloednieuwe stoffen, aanzienlijke verschillen zijn tussen de verschillende materialen die worden gebruikt voor het maken van cleanroom kleding (grafiek 1). Er lijkt een directe correlatie te bestaan tussen de gemiddelde poriegrootte van het weefsel (meestal tussen 1 µ voor stoffen voor eenmalig gebruik en 5-6 µ voor niet-gecoate polyester stoffen) en PFE & BFE. Hoe kleiner de poriegrootte, hoe hoger de filtratie-efficiëntie lijkt te zijn.
Zowel PFE als BFE worden gemeten met alleen monsters van de gebruikte stof. Het materiaal is echter niet het enige element dat de deeltjesretentie-eigenschappen van de kleding beïnvloedt. De naden, het naaigaren, het kledingontwerp en de fabricagekwaliteit spelen een even belangrijke rol. De bodyboxtestmethode (volgens IEST-RP-CC003.3) kan helpen bij het beoordelen van de filtratieefficiëntie van complete kledingsystemen.
De bodybox-testmethode is door veel cleanroom gebruikers geaccepteerd om de relatieve reinheid van een kledingsysteem te kwalificeren. Door de deeltjesafscheiding en de insluiting van deeltjes van het hele kledingsysteem te testen, levert de bodybox gegevens over de algehele prestaties.
Tijdens de bodybox-test wordt een volledig geklede proefpersoon in een door HEPA gefilterde lucht “box” geplaatst en voert een reeks activiteiten uit gedurende een testperiode van tien minuten. De activiteiten omvatten een activiteit met een dubbele arm gedurende vijf
Studies hebben aangetoond dat er in beide tests zelfs voor gloednieuwe stoffen, aanzienlijke verschillen zijn tussen de verschillende materialen die worden gebruikt voor het maken van cleanroom kleding.
maken.
minuten, een beweging van marcheren en een klap op de borst gedurende vijf minuten en vijf diepe kniebuigingen in één minuut. Deze activiteiten worden gescheiden door een minuut stilstand. De lucht wordt bemonsterd en naar een deeltjesteller gestuurd. De gegevens worden gerapporteerd als het gemiddelde aantal deeltjes met een grootte van 0,3 µm en 0,5 µm en groter per minuut gedurende de testperiode van tien minuten.
Hoewel herhaalde onderzoeken hebben aangetoond dat de operator die de kleding draagt ook invloed heeft op de deeltjesverontreiniging, is het door herhaalde reeksen testen mogelijk om de algehele deeltjesretentieprestaties van verschillende kledingsystemen te evalueren (Moschner C. 2011).
Aangezien het noodzakelijk is om het besmettingsrisico te beoordelen telkens wanneer een cleanroom kledingstuk in de cleanroom wordt gedragen, wordt aanbevolen om de deeltjesretentie-eigenschappen van kledingstukken gedurende hun gehele levensduur te beoordelen. De onderzoeken van Ljungqvist B. en Reinmüller B. (2003, 2004 & 2006), van Whyte, W. en Hejab, M. (2007) en de studie van DuPont (2017) tonen allemaal aan dat de filtratie-efficiëntie van herbruikbare cleanroom kleding verslechtert na verloop van tijd als gevolg van slijtage, wassen en sterilisatie. Al deze onderzoeken hebben een verhoogde verontreiniging van cleanrooms aangetoond na 25 was- en sterilisatiecycli: deeltjes van 0,5 µm namen toe met 675%, deeltjes van 5 µm namen toe met 777% en KVE/seconde met 128% (Ljungqvist B. en Reinmüller B.2004). Bovendien heeft het in 2017 door DuPont gepubliceerde onderzoek aangetoond dat wassen en steriliseren ook de mechanische eigenschappen van polyester cleanroom weefsels vermindert. Deze prestaties bepalen niet alleen hoe vaak een cleanroom kledingstuk kan worden gedragen, maar ze bepalen ook het aantal operators dat in de cleanroom kan werken, op basis van de luchtfiltratiecapaciteit van de gebruikte HEPAfilters (Ljungqvist B. en Reinmüller B. 2004).
Er moet ook speciale aandacht worden besteed aan de reparatieprocedures van herbruikbare cleanroom kleding, aangezien reparaties ook een negatieve invloed kunnen hebben op de deeltjesretentieprestaties. Voor de risicobeoordeling is het daarom belangrijk om de filtratiecapaciteit van de kleding die wordt gedragen te beoordelen telkens wanneer operators in de cleanroom werken. Aangezien het onmogelijk is om te garanderen dat alle herbruikbare cleanroom kleding dezelfde filtratie-eigenschappen heeft, wordt aanbevolen om bij de risicobeoordeling rekening te houden met de slechtst denkbare prestaties.
Het cleanroomkledingstuk als bron van besmetting
De kledingstukken zelf kunnen leiden tot verontreiniging van de cleanroom. De stof kan deeltjes afgeven, het naaigaren kan pluizen, elastieken kunnen deeltjes afgeven wanneer ze worden uitgerekt, het kledingstuk is mogelijk niet steriel, enzovoort. Met al deze elementen moet rekening worden gehouden bij de risicobeoordeling.
De meest gebruikte testmethode voor het beoordelen van de reinheid van cleanroom kleding is de Helmke-Drum Test (IEST-RPCC003.4.). De te testen kledingstukken worden in een roterende trommel geplaatst en getuimeld om deeltjes uit het kledingstuk te verwijderen. Een automatische deeltjesteller wordt gebruikt om de lucht in de trommel te bemonsteren om het gemiddelde deeltjesaantal tijdens de testperiode van tien minuten te bepalen. Resultaten worden gerapporteerd per categorie. Een categorie I, die volgens deze testmethode het best mogelijke resultaat is, heeft minder dan 1200 deeltjes van >0,5 m/min en minder dan 2000 deeltjes van >0,3 m/min nodig.
Aanvullende testmethoden die aan de buitenen binnenkant van het kledingstuk worden uitgevoerd, kunnen informatie verschaffen over het afstoten van deeltjes terwijl het kledingstuk wordt gedragen (wat meestal gebeurt onder de oksels, in het kruis en bij de ellebogen). De bovengenoemde bodybox-test kan ook waardevolle informatie opleveren.
De reinheid van kledingstukken moet gedurende de gehele levensduur van de kleding worden beoordeeld. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat zowel slijtage als wassen en sterilisatie de deeltjesafscheiding van cleanroom kleding vergroten. Het is belangrijk om ook met deze factor rekening te houden bij de risicobeoordeling.
Een ander belangrijk aspect voor steriele productie is het garanderen van de steriliteit van elk cleanroom kledingstuk dat tijdens de productie wordt gebruikt. Het wordt daarom aanbevolen dat de geselecteerde kledingfabrikant en/of cleanroom wasserij een gevalideerd en gedocumenteerd sterilisatieproces heeft volgens ANSI/AAMI/ISO 11137-1 en dat ze een steriliteitsgarantieniveau (SAL) 10-6 kunnen garanderen. Een eenvoudig bestralings- of autoclaveerproces en een SAL 10-4 zijn mogelijk niet voldoende om de steriliteit van kledingstukken te garanderen en leiden zo tot beperking van afwijkingen. Ook is een bestraald of gesteriliseerd kledingstuk niet per se een schoon kledingstuk. De kledingfabrikanten en/of wasserijen moeten ook de reinheid van hun kleding meten met behulp van Helmke Drum- of bodybox-tests.
Een element dat vaak wordt verwaarloosd in het validatieproces, is de verpakking waarin de kledingstukken worden geleverd. Het wordt sterk aanbevolen om ervoor te zorgen dat de gebruikte verpakking een gevalideerde cleanroom verpakking is, omdat deze verontreiniging in de cleanroom kan introduceren wanneer de verpakkingen worden geopend.
Om het besmettingsrisico als gevolg van het kledingstuk te verminderen, wordt aanbevolen om de volledige waardeketen van de cleanroom kleding te evalueren, beoordelen, valideren en auditen: de gebruikte stoffen, de kledingconversieateliers, de cleanroom wasserij, het aseptisch vouwen en de verpakking. De kledingmaker en/of wasserij moet alle gevraagde documentatie verstrekken en de traceerbaarheid van hun kledingstukken door de hele waardeketen garanderen. Bij meerjarige contracten is het aan te raden deze elementen niet alleen te beoordelen bij de initiële kledingintroductie, maar ook bij de uitgevoerde reparaties en de geleverde vervangende kleding gedurende de volledige looptijd van het contract. Alle hierboven vermelde elementen moeten gedurende de volledige duur van het contract voldoen aan de gevalideerde specificaties.
Besmettingsrisico’s tijdens productieprocessen met een hoog risico Cleanrooms die risicovolle medicijnen produceren, zoals cytotoxische bereiding van medicijnen of andere HPAPI-medicijnen, lopen een dubbel risico op besmetting. Niet alleen van de cleanroom vanwege de hierboven genoemde risico’s, maar ook het besmettingsrisico van de operators in geval van toevallige of onvermijdelijke blootstelling naar de HPAPI. Met beide moet rekening worden gehouden bij de risicobeoordeling.
gezondheids- en veiligheidseisen voor het gebruik door werknemers van persoonlijke beschermingsmiddelen op de werkplek). In dergelijke cleanrooms is het daarom verplicht om kleding te dragen die zowel gecertificeerd is als PBM categorie III en geschikt is voor gebruik in cleanrooms.
Voor steriele productie is het belangrijk om ervoor te zorgen dat de gebruikte cleanroom kleding na sterilisatie CE-gecertificeerd is als categorie III chemische en/of biologische beschermende kleding omdat de sterilisatie een negatieve invloed heeft op de stofeigenschappen. Ook maakt poststerilisatie van CE-gecertificeerde kledingstukken door een derde partij (zoals een distributeur of een wasserij) of door de kledingfabrikanten zelf na de fabricage van de kleding de CE-certificering ongeldig en moeten de kledingstukken opnieuw worden gecertificeerd ( zie PBMverordening 2016/425 van de Europese Unie).
Tijdens de bodybox-test wordt een volledig geklede proefpersoon in een door HEPA gefilterde lucht “box” geplaatst en voert een reeks activiteiten uit gedurende een testperiode van tien minuten.
Uit het recente rapport dat in 2018 is gepubliceerd door Carrero B. en Paris S. blijkt dat 38% van alle farmaceutische producten die in Europa worden vervaardigd, stoffen bevatten met een matige tot zeer hoge toxiciteit voor gebruikers, waarbij de aanvaardbare niveaus voor menselijke blootstelling variëren tussen 1 µg en 10 µg/dag. Door technische maatregelen en goede training kan het besmettingsrisico van operators aanzienlijk worden verminderd, maar als het risico niet voor 100% van de tijd tot 0 kan worden teruggebracht, zijn cleanroom werkgevers verplicht hun operators uit te rusten met persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) die bescherming bieden tegen de chemische en/of biologische gevaren die zich kunnen voordoen (Richtlijn van de Raad, 89/656/EEG betreffende de minimale
Voor herbruikbare kledingstukken is het belangrijk ervoor te zorgen dat categorie III behouden blijft en gegarandeerd blijft na elke was- en sterilisatiecyclus gedurende de gehele levensduur van de kledingstukken. Het is ook belangrijk om de procedures voor het omgaan met besmette kleding duidelijk te definiëren om besmetting van operators die verantwoordelijk zijn voor het verzamelen, sorteren, inspecteren en wassen of weggooien van versleten kledingstukken te voorkomen. In cleanrooms die risicovolle drugs produceren, moet een goede chemische en/of biologische risicobeoordeling de beschermende eigenschappen bepalen die vereist zijn voor cleanroom kleding die voldoet aan de reinheidseisen die zijn gedefinieerd door de cleanroom klasse waarin ze actief zijn. Kledingfabrikanten en/of wasserijen moeten alle informatie verstrekken die nodig is voor de dubbele aspecten van deze risicobeoordelingen.
Kleding voor cleanrooms speelt een cruciale rol bij het verminderen van het risico op contaminatie in cleanrooms. Het is daarom van het grootste belang om de voordelen te evalueren en de beperkingen te begrijpen van de verschillende cleanroom kledingsystemen die op de markt verkrijgbaar zijn om zo tot de juiste oplossing voor de verschillende soorten cleanroom-toepassingen (ongevaarlijk en gevaarlijk) te komen. Het is net zo belangrijk om de volledige waardeketen van kledingstukken te begrijpen, beoordelen, valideren en controleren: van de fabricage van de stof en de ombouw van de kleding tot het verpakken en steriliseren en, indien van toepassing, ook tot het wasproces.
REFERENTIES:
1. Akers, J. et al., Development of a Highly Automated PAT- Compatible Aseptic Processing System, paper presented at the A3P congress, Biarritz, France, Oct. 19–21, 2004
2. Carrero B. and Paris S., Implications of PDE calculation as exposure limit for risk analysis in shared facilities, GMP Publishing, Germany, 2018
3. Council Directive, 89/656/EEC on the minimum health and safety requirements for the use by workers of personal protective equipment at the workplace
4. DuPont de Nemours, A Life Cycle Assessment of Reusable Garment Properties, in Cleanroom technology, pp. 15-18, June 2017
5. European Commission, revision draft of Annex 1 “Manufacture of Sterile Medicinal Products”, 2017
6. IEST – Institute of Environmental Sciences and Technology, IEST-RP-CC003: Garment System
Considerations for Cleanrooms and Other Controlled Environments
7. IEST – Institute of Environmental Sciences and Technology, IEST-RP-CC004: Evaluating Wiping Materials Used in Cleanrooms and Other Controlled Environments
8. International Organization for Standardization, ISO 11137-1:2006 Sterilization of health care products -- Radiation -- Part 1: Requirements for development, validation and routine control of a sterilization process for medical devices
9. International Organization for Standardization, ISO/TS 11155-1: Air filters for passenger compartments -- Part 1: Test for particulate filtration devices
10. Ljungqvist B. and Reinmüller B., Cleanroom Clothing Systems: People as a Contamination Source, River Grove, IL, USA: PDA/DHI Publishing, LLC; 2004 ISBN 1-930114-60-5, 2006
Operatie ruimten
Patiënten kamers
Cleanrooms
Server ruimten
vrij instelbaar bereik
EE-600/610 serie verschildruk opnemers zijn met name ontwikkeld voor HVAC toepassingen. Ideaal voor luchtbehandelingssystemen en filter metingen.
Features:
•Instelbare meetbereiken •Diverse analoge uitgangen •Zero en Span te justeren •Eenvoudige installatie •Scherp geprijd
Onze vakmensen hebben de kennis en vaardigheden in huis
Cleanroom Combination Group realiseert geclassificeerde ruimtes in de zorg, farma en biotech, als ook in laboratoria, nucleaire, hightech en overige hoogwaardige industrieën.
www.cleanroomcg.com
Als directeur zet ik de grove lijnen uit voor de markten en segmenten die we als organisatie aangaan, zodanig dat mijn team zijn werk kan doen. Ook onderhoud en breid ik onze klantcontacten uit. Mijn gemiddelde werkdag bestaat uit intern en extern overleg over hoe de projecten verlopen op het gebied van sales, maar vooral ook technisch inhoudelijk. Veel vraagstukken hebben namelijk geen standaard oplossing.
Wij werken vooral vanuit het concept ‘project, repeat, product’ waaruit ook de PDM is voortgekomen. De PDM is ontstaan uit een project bij Canon om deeltjes op producten te meten waarop Koos Agricola met de vraag kwam of wij ook deeltjes neerslag op een plaat of op een ander oppervlak konden meten. Het resultaat hiervan is de PDM.
Kennis op peil houden Wat erg belangrijk is in dit vakgebied is het op peil houden van je marktkennis en in mijn functie ook het hebben van mensenkennis. Ik houd mijn kennis up to date door het bijwonen van lezingen en seminars. Daarnaast vind ik het belangrijk om te luisteren naar mensen en de juiste artikelen te lezen. Ik lees vooral vakbladen die betrekking hebben op machine Vision en industriële automatisering zoals Mechatronica & Machinebouw maar zeker ook onderwerpen met betrekking tot de cleanroom zoals Reinraum online. Dus heel divers en vooral dat wat actueel is.
Leerzame les Vanuit de techniek wordt men natuurlijk altijd nieuwsgierig en is men gedreven om een passende oplossing te bedenken als een klant een technische vraagstuk bij je neerlegt. Een les die ik graag mee geef is dat je ook de vraag moet stellen wat de klant ermee wil bereiken, en past jouw oplossing wel binnen het budget, oftewel heeft de klant wel genoeg budget. Techniek is heel mooi maar de oplossing moet zowel de klant als ook de leverancier iets opleveren.
Als ik iets binnen de cleanroom industrie zou mogen veranderen zou ik graag willen dat men het nut gaat inzien van het meten van deeltjes neerslag, zoals een boer weet dat hij enkel de neerslag op zijn grond telt en niet de neerslag die nog in de wolken hangt en op zijn land zou kunnen vallen. Het is niet aan mij om te vertellen waar de cleanroom industrie zich op zou moeten focussen, maar ik zie wel, en niet enkel in de cleanroom wereld, dat men veel tijd en geld besteedt aan het uitleveren van schone producten op diverse manieren maar dat men niet op een eenvoudige wijze middels deeltjes neerslag bepaalt waar de deeltjes nu echt neerslaan en waar het vandaan komt zo dat men het ook daadwerkelijk bij de bron kan aanpakken.
Vraag uit de markt Binnen mijn werk ben ik er trots op dat wij SAC op basis van de vraag uit de markt en de input van onder andere VCCN, ASML en Canon de PDM hebben ontwikkeld die later door onder andere Koos Agricola en Bill Whyte is gebruikt in onderzoeken voor het vastleggen van de nieuwe norm ISO 14644-17 :2021 We hopen volgend jaar een nieuw type PDM in de markt te zetten waarmee men op een eenvoudige en kostengunstige manier continue deeltjes neerslag kan meten in een cleanroom.
De uitdagingen rond steriele geneesmiddelen, enterale en parenterale voeding en cytostatische laboratoria binnen de context van GMP en Farmacopee-vereisten.
Patrycja Sitek
Ziekenhuisapotheken, met name laboratoria voor steriele geneesmiddelen, enterale en parenterale voeding en cytostatica, hebben in de afgelopen jaren een revolutionaire ontwikkeling doorgemaakt als het gaat om Farmacopeevereisten voor ruimtes en omgevingen waarin geneesmiddelen worden bereid. Vóór de introductie van de 11e editie van de Europese Farmacopee werden de acceptatiecriteria binnen de context van het voldoen aan de Good Manufacturing Practices (GMP) in apotheken niet duidelijk gespecificeerd. De bestaande wettelijke voorschriften hebben de eisen voor infrastructuur in werkomgevingen zoals steriele geneesmiddelen laboratoria niet duidelijk gedefinieerd.
In Polen bijvoorbeeld, heeft deze situatie geleid tot een sterke wanverhouding tussen apotheken in verschillende delen van het land – de modernste apotheken voldoen aan de strenge GMP- en ISO 14644-eisen, terwijl andere apotheken zich slechts baseren op de reglementering van de minister van volksgezondheid van 30 september 2002 betreft gedetailleerde eisen voor gebouwen en ruimtes voor apotheken.
Vandaar dat twee apotheken, die uiteindelijk dezelfde geneesmiddelen zouden moeten bereiden, enorm kunnen verschillen als het gaat om infrastructuur en materiaalspecificatie.
De nieuwe eisen van de farmacopee hebben ervoor gezorgd dat ziekenhuisapotheken nu beter voldoen aan de strenge GMP-eisen, niet alleen qua infrastructuur maar ook qua apparatuur en de acceptatiecriteria voor milieuparameters.
In het kader van een productieomgeving is het handhaven van bepaalde parameters voor deeltjes en microbiologische reinheid in de ruimtes in overeenstemming met GMP-eisen van het grootste belang. In dit artikel zullen we de verschillende reinigingstechnieken voor cleanrooms uiteenzetten die worden toegepast in reinigings- en desinfectieprocessen van een steriel laboratorium voor geneesmiddelen.
Bijlage 1 GMP beveelt de fabrikant van het geneesmiddel aan om een schema voor ontsmetting en desinfectie op te stellen gebaseerd op een gevalideerd reinigingsproces. Reinigingsprogramma’s moeten effectief zijn, niet slechts binnen de context van het verwijderen van deeltjes of microbiologische verontreiniging, maar ook ten aanzien van restanten van desinfectie- en schoonmaakmiddelen. Er moet regelmatig worden getest op effectiviteit en gecontroleerd op eventuele microbiologische verontreiniging. Bijlage 1 beveelt ook aan om het schoonmaakproces te valideren met inbegrip van het volgende:
• Verwijdering mogelijk maken van alle restanten die een barrière of biofilm zouden kunnen creëren.
• Voorkomen van het binnendringen van de actieve substantie van het desinfectiemiddel in het gedesinfecteerde oppervlak.
• Neutraliseren van microbiologische en deeltjesverontreiniging van het product tijdens het technologische proces en vóór het desinfectieproces.
• Bescherming van kritische oppervlakken, met name die welke direct contact hebben met het steriele geneesmiddel.
Tot nu toe hebben ziekenhuisapotheken in Polen budgettaire en economische oplossingen toegepast, met als gevolg dat deze slechts minimaal voldoen aan GMPeisen. De nieuwe reglementen van de Europese en Poolse Farmacopees, dwingen in toenemende mate acties af gericht op de unificatie door middel van standaardisatie van werktechnieken, met inbegrip van ontsmetting- en desinfectieprocessen in apotheek-cleanrooms. Dit zal resulteren in één algemene standaard die de veiligheid van het geneesmiddel en dientengevolge van de patiënt, mogelijk maakt.
Laten we eens kijken naar GMP-conforme technieken en producten die bedoeld zijn voor cleanrooms in ziekenhuisapotheken binnen de context van ontsmetting en desinfectie.
Handhaven van reinheid
Het juiste functioneren van een cleanroom in een ziekenhuisapotheek is afhankelijk van constante zorg en aandacht voor reinheid. De noodzakelijke voorwaarde om in te staan voor de juiste parameters binnen een gecontroleerde zone, is het handhaven van een hoge standaard voor medisch personeel en voor de kwaliteit van apparatuur gebruikt voor het garanderen van reinheid.
Elke ziekenhuisapotheek moet een protocol opstellen in overeenstemming met strikt gedefinieerde standaarden voor het reinigen en ontsmetten van cleanrooms. Op basis van de frequentie van het betreden van de cleanroom, wordt een gedetailleerd plan vastgelegd voor het schoonmaken en desinfecteren van de oppervlakken en apparatuur van de apotheek. Daarnaast bepaalt de hygiëneprocedure veel bijkomende factoren, zoals kleding, de volgorde van activiteiten tijdens het schoonmaken, de wijze van het zich verplaatsen binnen de cleanroom, en de structuur van het gebruiken van reinigingsproducten en desinfecteringsmiddelen.
Elke hygiëneprocedure van de cleanroom van een ziekenhuisapotheek is gebaseerd op drie factoren.
1. voorbereidende activiteiten De cleanroom zone wordt verdeeld in reinheidsklassen, gescheiden door individuele sluizen. Alle voorbereidingen voor schoonmaken en desinfectie, evenals doekjes, zwabbers, emmers of afvalbakken, moeten elke keer dat de reinheidsklasse wordt gewijzigd, worden gedesinfecteerd (of afgeveegd).
Als de preparaten en apparaten zijn verpakt in beschermende hoezen, moet elke hoes worden gedesinfecteerd totdat het preparaat of apparaat uit de verpakking is gehaald. Preparaten gebruikt voor het schoonmaken en desinfecteren van cleanrooms, moeten worden goedgekeurd op basis van lokale reglementen betreffende het gebruik in instellingen voor gezondheidszorg en moeten voldoen aan de eisen van de reinheidsklasse waarbinnen ze worden toegepast. Bovendien moeten de middelen worden klaargemaakt onmiddellijk vóór het gebruik in houders, die speciaal zijn ontworpen voor dit doel.
Het wordt aanbevolen om de houders op te bergen op strikt daarvoor aangewezen plekken, zodat ze niet worden verplaatst binnen de reinheidsklasse, om zowel werkzaamheden als potentiële kruisbesmetting te reduceren. Een uitzondering hierop vormen de ‘gebruiksklare’ preparaten – die meteen inzetbaar zijn en rechtstreeks naar de zone kunnen worden gebracht voorafgaand aan de hygiëneactiviteiten.
Een additioneel belangrijk punt is het gebruik van water. Aangezien het gebruiken van water (met inbegrip van afvoeren) in cleanroom A/B niet is toegestaan, wordt aanbevolen om steriel water te gebruiken voor het bereiden van was- en desinfectieoplossingen. Men moet niet vergeten dat de hoeveelheid water geminimaliseerd moet worden.
2. Volgorde van de activiteiten Schoonmaken van de gecontroleerde zone begint altijd met de ruimtes in de hoogste reinheidsklasse en verplaatstplaatst zich naar de ruimtes in de laagste reinheidsklasse. A ➝B➝C ➝D
was- en desinfectiemiddelen betreffende het “afwassen” van het middel van oppervlakken en apparaten, moeten strikt worden opgevolgd.
2. Desinfectie wordt uitgevoerd door het afvegen van het oppervlak met een doekje voorzien van een desinfecteringsmiddel of door het besproeien van het oppervlak met een middel dat wordt toegediend via uiteinden met sprinklers.
3. Apparatuur reiniging en desinfectie De selectie van de juiste gereedschappen om de reinheid van de cleanroom zone in stand te houden, vertaalt zich in veiligheid en hoge werkefficiency. Het is echter geen gemakkelijk proces. Dus, hoe kies je het beste product rekening houdend met één van de belangrijkste beperkingen van elke aankoop – zuinigheid? Schoonmaaksystemen moeten geselecteerd worden op een wijze die voldoet aan de aanbevolen praktijken, standaarden en eisen. Bij het kiezen van het optimale systeem, moet je rekening houden met:
• voldoen van het systeem aan toepasselijke regels en garantie van de werking ervan;
• of het voorgestelde systeem maximale bescherming garandeert tegen vervuiling – deeltjes van vaste stoffen, vloeistoffen en virussen / bacteriën;
• de noodzakelijke werklast en het zuinige gebruik van reinigings- en desinfecteringsmiddelen;
• Levensduur en herbruikbaarheid van schoonmaakgereedschappen –materiaalkwaliteit, sterilisatie mogelijk –bevestigd door testen;
• efficiency van water- en afvalbeheer; wassen en sterilisatie van gereedschappen in de omstandigheden van de gecontroleerde zone;
• bestand tegen chemicaliën, reinigingsen desinfecteringsmiddelen – bevestigde testen en toepasselijke certificaten;
• milieuvriendelijkheid – ergonomie;
• bewezen werkzaamheid (of effectiviteit) – certificaten van derden en bewezen historie van EM-dataprogramma;
• overall gebruiksgemak.
Aangezien het gebruik van water (met inbegrip van afvoeren) in cleanroom A/B niet is toegestaan, wordt aanbevolen om steriel water te gebruiken voor het bereiden van was- en desinfectieoplossingen.
1. Vóór de ontsmetting moeten afvalemmers worden geleegd zodat ze geen deeltjes vrijgeven na het schoonmaak- en desinfectieproces. Binnen het gebouw en de ruimtes moet de reiniging beginnen met het wassen en desinfecteren van verticale oppervlakken (plafonds, wanden), apparatuur en werkbladen in de werkruimte, en vervolgens het wassen van de vloeren. De aanbevelingen van de fabrikant van de reinigingsmiddelen of
Daarnaast moet binnen het proces van optimalisatie van de selectie van een ontsmettings- en desinfectiesysteem rekening worden gehouden met het type en de omvang van de verontreiniging binnen de context van het valideren van de ontsmetting van de cleanroom-zone.
Er zijn twee standaardtypes deeltjes: van 10 –50 micron en < 10 micron.
Deeltjes van 10 tot 50 micron Zwabbers in een 2-emmer- of 3-emmersysteem worden in de regel gebruikt voor het
verwijderen van deeltjes met een diameter van 10-50 micron. Wegwerpzwabbers en voorbehandelingssystemen worden minder vaak gebruikt, vooral vanwege de zeer hoge aanschafkosten.
Wegwerpzwabbers worden gebruikt in een ziekenhuisapotheek waar cytostatica worden bereid, vanwege de toxische aard van de actieve substantie van de cytostatica en de mogelijkheid van migratie naar de cleanroom omgeving.
De optimale en veiligste oplossing vanuit het standpunt van handhaving van klassen A/B en het minimaliseren van de hoeveelheid gebruikt water, is de voorbehandelingsmethode. Het moet worden opgemerkt dat deze methode, hoewel goed ingevoerd in de industriële farmacie, zelden wordt toegepast in de ziekenhuisfarmacie vanwege de relatief hoge initiële kosten.
Meestal worden verontreinigende stoffen van dit type verwijderd door vochtige doekjes te gebruiken of te besproeien met desinfecteringsmiddelen. Door het gebruik van wegwerpdoekjes gemaakt van vezels met een standaard diameter, komen de kleinste deeltjes echter weer terecht in het milieu.
Vandaar dat professionele reinigingsdoekjes gebruikt in een ziekenhuisapotheek, worden gekenmerkt door een structuur die veilig gebruik ervan mogelijk maakt zonder het risico van deeltjesverontreiniging. Deze producten worden geproduceerd op basis van microvezeltechnologie, die vergeleken met traditionele vezelgroottes, worden gekenmerkt door:
• betere reinigingseigenschappen
• capillaire actie (minder watergebruik)
• lager verbruik van schoonmaakmiddelen
• sterk bestand tegen temperatuur en chemicaliën, op lange termijn een gunstige financiële balans.
Gereedschappen op basis van microvezels worden gebruikt in de zogenaamde voorbehandelingssystemen voor zwabbers en de productie van herbruikbare doekjes. Het voorbehandelingssysteem betekent het doordrenken van de zwabber in speciale emmers met was- en desinfecteringsmiddelen. Dit elimineert de noodzaak om water, en dus emmers en rekken, naar de zone te brengen. Het capillaire systeem maakt optimaal doordrenken van de zwabber mogelijk zodat er geen waterfilm achterblijft op het gereinigde oppervlak (streeploos). Na gebruik wordt het product in een aparte afvalzak gedeponeerd. Deze “voorbehandelings/doordrenkings”methode elimineert het probleem van waterverontreiniging en uiteindelijk van
kruisbesmetting van oppervlakken, hetgeen veel voorkomt bij de emmermethode, bij het hergebruik van emmers en desinfecteringsoplossing met dezelfde zwabber.
Deze methode is goedgekeurd in de laatste aanbevolen “Cleanroom Reinigings- en Ontsmettings”-praktijk IEST-RP-CC018.5. Moderne materialen waar zwabbers van worden gemaakt, en doekjes voor gebruik in cleanrooms van ziekenhuisapotheken, minimaliseren het vrijkomen van deeltjes in het milieu. Het is uiterst belangrijk vanwege het handhaven van standaarden voor reinheidsklassen.
Het gebruik van microvezeltechnologie in de productie van doekjes zorgt voor een aanzienlijke verlenging van hun gebruikstermijn. Zelfs het sterilisatieproces is geen beperking voor het behouden van de antimicrobiële eigenschappen.
Wassen en steriliseren van materialen
Het aspect van het wassen en steriliseren wordt vaak, en ten onrechte, over het hoofd gezien in de planning van de aanschaf van systemen om cleanroom zones te onderhouden.
Ooit heerste de algemene opvatting dat het wassen van een zwabber of doekje in een wasmachine in het ziekenhuis of thuis, en deze vervolgens te steriliseren in een autoclaaf, een effectieve en goedkope oplossing was. Deze opvatting heeft plaats gemaakt voor een essentiële en economische benadering van het onderwerp van het handhaven van reinheid in een ziekenhuisapotheek. “Goedkope” thuis oplossingen werden echter al snel de bron van praktische problemen. Ze zijn er de oorzaak van dat de materialen hun eigenschappen heel snel verliezen en daardoor niet meer gebruikt kunnen worden in een gecontroleerde zone. Gespecialiseerde wasserijen opgezet in ruimtes met een gecontroleerde atmosfeer, zijn de enige plek waar een gespecialiseerd proces van het wassen van schoonmaakmiddelen en verpakkingen in cleanrooms kan plaatsvinden. Controle van milieuparameters, meten van vervuiling en microbiologische controle, garanderen de zuiverheid en de mogelijkheid van hergebruik van het product. Wasserijen werken in overeenstemming met GMP- en ISO 14644-standaarden.
De keuze van een systeem voor ontsmetting en desinfectering van cleanrooms in een ziekenhuisapotheek heeft een impact op het in stand houden van deeltjes- en microbiologische reinheid, en daardoor op het voldoen aan GMP- en farmacopee-eisen. Daarnaast zal een professioneel systeem, aangevuld met de toepasselijke certificaten, een stevige basis vormen voor een ontsmettingsvalidatieproces.
De factor wassen en steriliseren wordt vaak vergeten bij de aanschaf van schoonmaaksystemen.
Het produceren van elektronica in een cleanroom brengt risico’s met zich mee. Zoals ESD gerelateerde schade dat een belangrijke bron van defecten kan zijn.
Laurie Janssen
sporen kunnen beschadigen of smelten.
ESD gerelateerde schade is een belangrijke bron van defecten in elektronische productie. Mensen zijn goede geleiders van elektriciteit. De juiste werkkleding en schoenen, voorkomt dat producten worden beschadigd.
Wat is ESD?
ESD staat voor Electro Static Discharge, in het Nederlands ook wel elektrostatische ontlading. Elektronica is gevoelig voor statische ontladingen, waardoor in ESD gevoelige componenten sporen kunnen beschadigen of smelten. Deze sporen hebben een dikte van 1/1000 van een mensenhaar. Om beschadigingen te realiseren is dan ook maar weinig energie nodig.
Statische lading ontstaat door twee verschillende materialen over elkaar heen te wrijven of deze materialen van elkaar te scheiden. Het soort materiaal, de luchtvochtigheid en de snelheid van wrijven en/of scheiden van de materialen bepaalt de ladingsopbouw. Isolerende materialen zoals kunststoffen genereren juist meer oplading, deze kunnen oplopen tot 40 à 50 kV. Dit terwijl er elektronica componenten zijn die al door 20V defect raken. Optimale bescherming op dit gebied is cruciaal in bijvoorbeeld de micro-elektronische industrie, vanwege de schade van elektrostatische ontlading aan de producten. ESD is de belangrijkste oorzaak van het falen van halfgeleiders
Welke normen zijn van toepassing voor de cleanroom en ESD?
De cleanroom eisen zijn vastgelegd in de ISO 14644-1, terwijl de ESD eisen in de norm IEC 61340-5-1 zijn opgenomen. Deze twee normen hebben geen enkele relatie met elkaar en kunnen in de praktijk veel tegenstellingen oproepen. Voor een cleanroom worden bij voorkeur materialen toegepast die
geen deeltjes afgeven aan de omgeving, waardoor voor (hoogwaardige) kunststoffen wordt gekozen. Juist deze hoogwaardige kunststoffen zijn in de regel isolatie materialen, die hoge elektrostatische lading genereren.
EPA (Electrostatic Protected Area) en cleanroom
Cleanrooms worden vooral gebruikt bij de fabricage van halfgeleiders en geneesmiddelen. Voor de halfgeleiders dienen dan ook extra voorzorgsmaatregelen te worden getroffen om risico’s van ESD beschadiging te voorkomen. Door het aanbrengen van een geleidende vloer en het toepassen van geleidend schoeisel, stoelen, werkplekken, kleding etc. kan een volledige ESD veilige werkomgeving (EPA) gecreëerd worden.
ESD kleding moet veiligheid en comfort combineren
Het is vanzelfsprekend dat bijvoorbeeld de ESD kleding, die in een cleanroom wordt gedragen, extra eisen vraagt naast het niet afgeven van deeltjes en draagcomfort. Een extra eis is dan ook, dat de statische lading moet kunnen afvloeien via de kleding, medewerker, schoenen en vloer. De ESD kleding is een belangrijke schakel in de keten. De polyester kleding is in dit geval voorzien van geleidende manchetten en een rasterpatroon van carbondraden, daarnaast zijn de naden tevens voorzien van carbondraad. Deze carbondraden geleiden de statische elektriciteit. Bepalend hierin is tevens de grootte van het rasterpatroon waardoor de elektrische verbinding gewaarborgd blijft van mouw tot mouw.
De ESD kleding dient periodiek gewassen te worden, waarbij het wasproces de kwaliteit kan beïnvloeden. Indien een te agressief wasproces wordt toegepast, is de kans groot dat de carbondraden carbon verliezen. Hierdoor verliest de ESD kleding de geleidende eigenschappen, waardoor deze buiten de specificaties vallen. Om dit onder controle te houden dient de ESD kleding periodiek getest te worden, dit volgens de IEC-613404-9 norm. Het juist onderhouden en reinigen van de ESD kleding verlengt de levensduur aanzienlijk. Het speciale ESD wasproces zorgt ervoor dat de eigenschappen van de ESD kleding zo lang mogelijk aanwezig blijven. Het zorgt er echter niet voor dat kleding(weefsel) zonder ESD eigenschappen, deze dan alsnog verkrijgen.
De standaard is om ESD kleding na 50 wasbeurten af te keuren. In de praktijk blijkt echter dat wanneer de metingen nog voldoen aan de gestelde waarden de ESD kleding niet afgekeurd hoeft te worden. Hierdoor kan de kleding langer mee en bespaart men kosten. Door het toepassen van de testen volgens IEC61340-4-9 kan de ESD veiligheid van de ESD kleding gegarandeerd blijven.
De kleding kan worden gemeten met een oppervlakte weerstandsmeting of een doorgangsweerstand meting (sleeve to sleeve meting) met een minimale waarde van 106 tot 1012 Ohm. De doorgangsweerstand meting is een betrouwbare meting omdat hierbij gebruik gemaakt wordt van twee meetprobes die met hun voorgeschreven gewicht altijd dezelfde aandrukkracht uitoefenen op het onderliggende weefsel. Deze meetmethodiek geeft een goed beeld van de geleiding van het weefsel waarbij ook de wijze van confectie wordt beoordeeld. Deze meting voldoet aan de IEC 61340-5. Belangrijk bij kleding is dat de verschillende delen van het kledingstuk contact met elkaar maken. De naden tussen de manchet, mouw en overige delen van
het kledingstuk moeten geleidend gestikt zijn, anders is er geen juist pad gecreëerd waarlangs de statische lading kan wegvloeien.
ESD risico’s beheersen in een cleanroom Belangrijk bij ESD veilig werken is dat er contact moet zijn tussen alle ESD veilige oppervlakken om een goede geleiding te geven. Zo moet de kleding de huid raken en via de schoenen naar de vloer geleiden. Als deze keten onderbroken wordt zal er alsnog een ontlading plaatsvinden. ESD is een natuurkundige reactie die niet volledig kan worden vermeden. Maar het kan sterk worden beperkt door het minimaliseren van oplading en het veilig afleiden van oplading. Succesvolle ESD is dus altijd afhankelijk van een systeemoplossing, een combinatie van ESD preventie en ESD maatregelen. De hierboven beschreven ESD kleding is een belangrijke schakel om dit te realiseren.
In niet geclassificeerde cleanroom omgevingen gebruiken bedrijven in de praktijk katoen als ESD veilige kleding. Katoen is namelijk een natuurlijke geleider. Katoen geleidt omdat het vocht opneemt. Op een droge dag is de kleding echter minder veilig. Daarnaast wordt katoen dunner naarmate je het meer wast –dit betekent dat het minder vocht vasthoudt en dus minder geleidend is. Als er katoenen kleding wordt gedragen is het van groot belang een carbondraad in de kleding te verwerken om de ESD-veiligheid te waarborgen.
Mensen zijn goede geleiders van elektriciteit. Simpelweg door rond te lopen, kun je een statische lading van verschillende duizenden volts opbouwen. ESD gerelateerde schade is een belangrijke bron van defecten in elektronische productie. Met personeel in de juiste werkkleding en schoenen en het gebruik van ESD gecertificeerde apparatuur, zorg je ervoor dat producten niet worden beschadigd door ongecontroleerde ontlading van deze opgebouwde elektriciteit.
-vervolg-
De kleding moet de huid raken en via de schoenen naar de vloer geleiden. Als deze keten onderbroken wordt zal er alsnog een ontlading plaatsvinden.
De missie van VCCN is al enige jaren We share the knowledge. Inmiddels is deze missie verder uitgebreid naar de doelstelling van VCCN; het ontwikkelen, borgen en delen van kennis op het gebied van contamination control en cleanliness.
Jos Bijman
De uitgave “De wereld van Contamination Control” wordt rondgestuurd onder de leden van VCCN en verspreid op scholen, universiteiten en beurzen. De uitgave is ook aan te vragen door leden om uit te delen bij relaties. Neem hiervoor contact op met het verenigingsbureau via info@vccn.nl.
Agricola
tot erelid van VCCN.
Op 10 mei jl. kwamen deze kennisactiviteiten zeer duidelijk naar voren tijdens de Algemene Ledenvergadering en het hierop volgende Nationaal Symposium Contamination Control 2022. Met de overhandiging van het eerste exemplaar van de VCCN bewaarspecial Contamination Control, tot een interessant lezingenprogramma rond de vijf thema’s Micro/nano-elektronica, Healthcare, Food, Life Sciences en Space, een levendige bedrijvenmarkt en last but not least de waardering voor een VCCN lid dat op het gebied van contamination control een zeer belangrijke rol heeft gespeeld.
De dag begon met de ALV. Traditioneel wordt tijdens de ALV teruggekeken naar het achterliggende jaar en tevens worden de plannen voor het lopende jaar besproken. De belangrijkste documenten zoals het jaarverslag 2021 en het financiële verslag 2021 alsmede de begroting voor 2022 en 2023 werden door de leden goedgekeurd. Een hoogtepunt van deze bijeenkomst was de benoeming van Koos Agricola tot erelid van VCCN. Dit naar aanleiding van het afscheid van Koos als bestuurslid. Eric Stuiver, voorzitter VCCN, las de considerans voor die door de ledenvergadering unaniem werd aangenomen.
Stuiver: “Koos Agricola heeft zich meer dan 30 jaar op vele manieren ingezet voor VCCN. En mede door zijn bijzondere bijdragen is Koos ook VCCN Lid van Verdienste. Bij het vertrek van Koos als bestuurslid is het goed om stil te staan bij het feit dat Koos niet alleen veel voor VCCN heeft betekend maar ook voor het vakgebied contamination control en cleanroomtechnology. Hierin heeft Koos zich op vele en bijzondere manieren onderscheiden. Enerzijds door zijn inhoudelijkheid, maar ook in zijn visie en enthousiasme en zijn niet aflatende energie om het vakgebied samen met anderen te ontwikkelen en uit te dragen via presentaties, opleidingen, werkgroepen en commissies. (En jonge mensen te enthousiasmeren
voor het vakgebied). En daarbij mag niet onvermeld blijven dat de activiteiten van Koos zowel nationaal als internationaal hebben plaatsgevonden.
We zijn je als vereniging veel dank verschuldigd en daarom is besloten je te benoemen tot VCCN erelid.”
VCCN behartigt ook de belangen van contamination control en cleanroomtechnology. Hiertoe behoort ook personen buiten het vakgebied hiervoor te interesseren. Om dit te realiseren heeft VCCN een speciaal magazine uitgegeven, De wereld van Contamination Control. Met dit magazine beoogt VCCN mensen op een laagdrempelige wijze bekend te maken met de mogelijkheden van contamination control, hoe dit wordt gerealiseerd en waar het wordt toegepast. Want schoon werken wordt in steeds meer industrieën een voorwaarde. Naast de technische aspecten van contamination control komen in het magazine dan ook de vijf vakgebieden Micro/nano-elektronica, Healthcare, Food, Life sciences en Space aan bod.
Op de ALV werd door Philip van Beek, bestuurslid VCCN en initiator van dit magazine, het eerste exemplaar overhandigd aan Marcel Loomans, assistent professor TU/e. Van Beek: “Het magazine is met name bedoeld
voor studenten in het regulier onderwijs. Al langer voert VCCN activiteiten om het onderwijs te ondersteunen bij vakken of minoren waar contamination control een rol kan spelen.
Loomans: “Hartelijk bedankt voor dit magazine waarvan de timing zeer goed is, gezien de huidige brede aandacht voor luchtkwaliteit waartoe ook contamination control behoort. Het interesseren van meer mensen, waaronder studenten, is ook voor deze sector hard nodig. Daar zal deze uitgave zeker bij kunnen helpen.”
De ALV werd gevolgd door het Nationaal Symposium Contamination Control 2022 (NSCC ’22) bestaande uit een uitgebreid lezingenprogramma met bedrijvenmarkt. Het lezingenprogramma leverde met inhoudelijke bijdragen specifieke kennis en nieuwe inzichten binnen de eerder genoemde vijf aandachtsgebieden. De bedrijvenmarkt was het ontmoetingsplein waar bekenden en onbekenden elkaar troffen. De 23 aanwezige bedrijven lieten met trots hun diensten/ producten zien in relatie tot contamination control en cleanliness.
Binnen het thema Healthcare trapte Remko Noor (D2 Ontwikkeling) af met een lezing over reiniging en desinfectie van OK-ruimten. Na een korte inleiding over bacteriën, virussen en microorganismen vertelde Noor over de resultaten van het onderzoek van desinfectie met een UV-C robot in een OK. Hierbij zijn verschillende variabelen onderzocht zoals bacteriestammen, ondergrond, blootstellingstijd en afstand van lichtbron. Er is nog zeker vervolgonderzoek nodig maar duidelijk is wel dat desinfectie met UV-C licht effectief is mits er aandacht is voor de blootstellingstijd en de afstand van en opstelling van de lampen ten opzichte van het oppervlak.
Een andere lezing binnen dit thema was van Peter de Ruijter (AAF) en gaf een vergelijking van HEPA filters met het traditionele glasvezel media en filters met e-PTFE- en e-FRM membraanmedia. Belangrijkste conclusies waren een lagere drukval en betere Total Cost of Ownership (TCO), chemische bestendigheid en hogere robuustheid.
Met zijn lezing over de opmars van werken in een cleanroom binnen de voedselindustrie startte Wouter Burggraaf (Burggraaf & Partners) het themablok Food. Zijn lezing werd vormgegeven vanuit zijn activiteiten vanuit EHEDG (www. ehedg.org), de European Hygienic Engineering & Design Group. Deze club heeft als doel het bewustzijn van hygiënisch ontwerp en techniek te vergroten. Door ontwikkelingen in de voedselmarkt wordt het belang van schoon
werken steeds groter omdat een fout, bijvoorbeeld microbiologische nabesmetting en achterblijvende allergenen, grote gevolgen heeft. De EHEDG stimuleert de cleanroombenadering in food op het gebied van ontwerp, schoonmaak en gedrag.
Herman Bultsma (Clafis) ging in op het belang van zonering bij voedselbereiding. Met zonering wordt bedoeld een gebied of deel van een gebied waar aanvullende eisen worden gesteld, zoals een cleanroom, high-, low- of no care dan wel kantoor of magazijn. In deze zones gelden andere hygiënische eisen. Met gebruik van zones wordt de invasieroute van micro-organismen beperkt. Bultsma ging in op de bepaling en realisatie van zones aan de hand van toepassing in deze ruimte en bijbehorende eisen. Hierbij wordt zowel naar het bouwkundige deel als de inrichting en installaties gekeken.
Frans Saurwalt (Kropman) gaf, als vervolg op de vorige twee sprekers het belang van voedselveiligheid management aan in de voedselindustrie. Saurwalt ging vooral in op het hygiënisch ontwerp en -oplossingen voor voedselveiligheid en kwaliteit in relatie tot duurzaamheid en productiviteit. Dit heeft namelijk flinke impact op de hele keten binnen de voedselindustrie, of wel een risico gebaseerd ontwerp van boerderij tot vork. Hiertoe behoort ook het luchtkwaliteit management in de voedselindustrie zoals het voorkomen van condens- of ijsvorming. Hiervoor zijn, mede door EHEDG, ontwerprichtlijnen opgesteld.
De sprekers in dit blok gingen vooral in op deeltjesdepositie. Een onderwerp waarvoor de belangstelling toeneemt. Koos Agricola (Brookhuis Applied Data Intelligence) gaf een toelichting op VCCN Richtlijn 12 Product Cleanliness. Agricola deed dit aan de hand van een voorbeeld, de inkjet printhead filterhuis. Voor een goed eindresultaat is de gehele keten belangrijk, van ontwerp, eisen, toeleveranciers, assemblage en verpakking etc. De richtlijn geeft hiervoor de nodige informatie en hulpmiddelen.
Een ander voorbeeld werd behandeld door Michel Min (SRON) aan de hand van de onlangs gelanceerde James Webb telescoop. De voortschrijdende technologische ontwikkelingen binnen het vakgebied ruimtevaart zorgen voor steeds hogere reinheidseisen aan de halfproducten en assemblage.
Speciale aandacht was er voor een meer lean benadering van de productie in een cleanroom. Waar dit normaal op één verdieping wordt uitgevoerd is er nu ook onderzoek beschikbaar naar de
toepassing van verticaal transport tussen twee cleanrooms op verschillende niveaus. Door Francesco Romano, (Onderzoeker bij Politecnico di Milano), is onderzoek gedaan naar de toepassing van de schone lift voor verticaal transport. Zowel de lift als de schacht wordt hierbij als schone ruimte gedefinieerd met luchtbehandeling en drukhiërarchie. Resultaat van het onderzoek is een unieke, robuuste en redundante veiligheidsventilatie benadering voor de contamination control van verplaatsbare schone omgevingen. Brand in een cleanroom of laboratorium heeft een grote impact, zowel op de productieals ook in relatie tot mogelijk vrijkomen van gevaarlijke stoffen. Alex van Lith (Polygon) ging in op de uit te voeren acties bij een brand.
Een groot blok lezingen was ingebouwd voor de sector Life Sciences. Dat hier de GMP richtlijnen belangrijk zijn behoeft geen betoog. Maar de implementatie vraagt nog de nodige aandacht. Hierop gingen de sprekers in. Renze Evenhuis (Broekbakema) heeft ervaring om al in het ontwerpproces de GMP richtlijnen te visualiseren. Hierbij worden GMP eisen vertaald in concrete projecten en tijdens de ontwerpfases gecheckt. Tjitske Veenbaas (ziekenhuisapotheek Albert Schweitzer Ziekenhuis) ziet bij de verschillende bereidingsmethoden ook verschillende richtlijnen. Leidend is de GMP Ziekenhuizen maar een interpretatie van de richtlijnen is nodig. Deze andere interpretatie is gebaseerd op een risk-assessment. Zo is bijvoorbeeld tot een andere interpretatie van de limieten voor klasse A microbiologische monitoring gekomen dan Annex 1.
Over de herziening van deze GMP Annex 1, Sterile Manufacturing, is het nodige te doen. De versie van 2008 zal wellicht medio 2022 worden gepubliceerd. Met deze herziening wordt onder andere de structuur in lijn gebracht met de opzet van overige
regelgeving. Inhoudelijk zijn er vereisten uit andere richtlijnen opgenomen en eisen voor nieuwe beschikbare technische oplossingen zijn beschreven. Hoe groot de impact voor de industrie is werd behandeld door Marijke Vendrig (Vendrig Pharma Consultancy). De belangrijkste wijzigingen zijn:
• Introductie van nieuwe secties.
• Introductie van het Quality Risico Management (QRM) principe met onder meer de verplichte contaminatie controle strategie (CCS).
• Herstructurering naar meer logische flow.
• En er zijn details toegevoegd aan een aantal van de vorige secties om meer duidelijkheid te verschaffen.
Vendrig behandelde in haar lezing de verschillende secties uit de laatste draft.
De contaminatie controle strategie (CCS), op basis van een risico-assessment, dat verplicht door bedrijven moet worden uitgevoerd werd in de lezing van Monique Aal (Bilthoven Biologicals) behandeld. CCS staat voor een geplande reeks controles voor micro-organismen, pyrogenen en deeltjes, afgeleid van het huidige producten procesbegrip dat de procesprestaties en productkwaliteit garandeert. Deze controles kunnen parameters en kenmerken omvatten met betrekking tot werkzame stof, hulpstof en geneesmiddelen, bedrijfsomstandigheden van faciliteiten en apparatuur, in procescontroles, specificaties van eindproducten en de bijbehorende methoden en frequentie van monitoring en controle.
Aal liet zien hoe via een CCS beleid en risico en gap-analyse is gekomen tot een contamination control strategy, zie onderstaand figuur 1.
VCCN kijkt tevreden terug op dit symposium en bedankt de deelnemers, de sprekers en de bedrijven op de bedrijvenmarkt voor hun participatie.
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in de cleanroom.
ze nodig zijn.
Om personen werkzaam in een cleanroom bewust te maken van hun invloed op de luchtkwaliteit in een cleanroom, heeft VCCN de Cleanroom Gedrag Cursus opgezet. Je maakt tijdens deze cursus kennis met de strenge eisen die gesteld worden aan het betreden van een cleanroom. Door het volgen van deze basiscursus begrijp je waarom deze strenge eisen noodzakelijk zijn. De Cleanroom Gedrag Cursus is een voorwaarde voor iedereen die incidenteel of intensief te maken heeft of gaat krijgen met het verblijf of werk in een cleanroom.
Good Manufacturing Practices (GMP), goede manier van produceren, is een kwaliteitsborgingssysteem voor de humane en veterinaire farmaceutische industrie, de cosmetische industrie en de voedingsmiddelenindustrie en komt aan bod tijdens deze cursus. Dit systeem is belangrijk voor het tegengaan of beperken van vervuiling aan het productieproces of het (laboratorische) onderzoek.
Cursus met gowning qualificationoptioneel alleen in Leiden
De Cleanroom Gedrag Cursus – GMP wordt gegeven met én zonder gowning qualification. Kies je voor de cursus met gowning qualification? Dan volg je de basiscursus zoals hierboven beschreven en komen als extra onderdeel de kleedprocedures aan bod. Met de kleedprocedures leer je hoe te kleden volgens de richtlijnen. Dit wordt meteen in praktijk gebracht in de cleanrooms. Je leert de technieken die nodig zijn voor het steriel houden van je werkkleding voor het tegengaan van ziektekiemen in virus -en bacterie-gevoelige ruimtes. Je wordt ook microbiologisch gekwalificeerd voor het correct aankleden door het stempelen van de kleding met Rodac platen en de handschoenen met settle plates. De resultaten van deze test zullen op het gowning qualification certificaat, uitgegeven door Biotech Training Facility, worden vermeld.
Let op:
de Cleanroom Gedrag Cursus – GMP met gowning qualification is alleen mogelijk als de cursus wordt gegeven bij Biotech Training Facility (BTF) in Leiden. Op de locaties in Woerden en Amersfoort is gowning qualification niet mogelijk.
Algemene informatie
• Nederlandstalig
• Geen specifieke vooropleiding gevraagd
• Les van zeer ervaren docenten
• 1 lesdag van 09.30 tot circa 16.00 uur
• Locaties: Leiden, Woerden, Eindhoven of Amersfoort
• De cursus kan bij voldoende deelnemers inhouse worden gegeven (kosten op
aanvraag)
• Maximaal 22 deelnemers om een maximale interactie tussen docent en cursisten te kunnen bewerkstelligen. Maximaal zes deelnemers aan de gowning qualification.
• Bekijk de cursusagenda voor alle startdata.
• De volgende aspecten komen aan de orde:
• Product afbreukrisico’s
• Deeltjes: - Stof- en kiemontwikkeling - Gedrag - Stoftechniek
• De mens als bron van contaminatie - Kleding - Gedrag en discipline voor en tijdens aanwezigheid in een cleanroom - Procedures, werkplekbeheersing en communicatie
• Reinigingaspecten
Voor wie?
De Cleanroom Gedrag Cursus is bedoeld voor als je:
• voor het eerst in aanraking komt met het vakgebied cleanrooms;
• voor werkzaamheden in een cleanroom moet zijn en via een door VCCN afgegeven CleanroomPas® kenbaar wil maken dat je een cursus hierin met goed gevolg hebt doorlopen;
• jouw kennis op het gebied van oppervlakcontaminatie wil vergroten;
• je wil verdiepen in specifieke cleanroom kennis via vervolgcursussen van VCCN op diverse deelgebieden.
Deze cursus (of een vergelijkbare) al eens gevolgd en tijd voor een opfrisser? Kijk dan op onze website bij de Opfris Cleanroom Gedrag Cursus.
Meer informatie
Voor meer informatie over deze of andere VCCN cursussen bel 088 401 06 50 of mail naar cursus@vccn.nl
Leiden
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de lucht kwaliteit in de cleanroom.
Woerden
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de lucht kwaliteit in de cleanroom.
Veldhoven
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de lucht kwaliteit in de cleanroom.
Woerden
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de lucht kwaliteit in de cleanroom.
VCCN Woerden
Woerden
Doelstelling: je kunt beoordelen of een product te reinigen is en of er verbetermogelijkheden zijn ten aanzien van de reinigingskwaliteit.
WORKSHOP DEELTJESDEPOSITIEMETING
Woerden
CLEANROOM
Woerden
Doelstelling: kennis over alle facetten die een rol spelen bij de realisatie van een cleanroom. Van programma van eisen tot ingebruikname.
CLEANROOM CONTAMINATION CONTROL CONGRES ‘t Spant, Bussum
CLEANROOM REINIGING CURSUS
Woerden
Doelstelling: na het volgen van de 1-daagse cursus ben je in staat een reinigingsprogramma op maat te maken en metingen uit te voeren.
CLEANROOM GEDRAG CURSUS
Amersfoort
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de lucht kwaliteit in de cleanroom.
CLEANROOM CONTAMINATION CONTROL
Woerden
Doelstelling: kennis opdoen over meettechnieken, cleanrooms, stof op oppervlakken en reiniging om contaminatie tegen te kunnen gaan. data onder voorbehoud Bezoek voor meer informatie www.vccn.nl
MARTINI ZIEKENHUIS
Van Swietenplein 19728 NT GRONINGEN www.martiniziekenhuis.nl
JANSEN CLEANROOMS NV
Eikenenweg 58 1/2, B 3520 ZONHOVEN BELGIË www.jansencleanrooms.com
AVIATION GLASS TECHNOLOGY
Appelseweg 13, 3781 MD VOORTHUIZEN https://aviationglass.aero
REPLIGEN EUROPE B.V. Hoeksteen 13, 4815 PR BREDA www.repligen.com
BOND3D
Institutenweg 50, 7521 PK ENSCHEDE www.bond3d.com
CTC SOLUTIONS B.V.
Hart van Brabantlaan 500, 5038 JA TILBURG www.ctcsolutions.nl
Wechelsebaan 143 UnitB 2275 LILLE BELGIE www.advipro.be
LUXEXCEL
High Tech Campus 41, 5656 AE EINDHOVEN https://www.luxexcel.com
SCHOONMAAKBEDRIJF ROEFS
Contactpersoon: Demi Rutjens Mastbos 23, 5531 MX BLADEL https://schoonmaakbedrijfroefs.nl
Jansen Cleanrooms begeleidt uw project ‘turnkey’: vanaf design tot en met validatie. In de zorgsector en in bepaal de industriële sectoren (biologie, farmaceutica, chemie, micro-elektronica, etc...) is er nood aan cleanrooms, ruimtes waar, door de juiste luchtbehandeling, de hoeveelheid stof tot een minimum beperkt wordt. Samen kiezen we de juiste materialen en elementen (wand-, vloer-, en plafondsystemen, deuren, kasten, ramen...) en passende luchtbehandeling in functie van uw zorg- of productieproces.
Jansen Cleanrooms denkt een totaalconcept uit naar uw wensen waarin wij zowel het bouwkundige aspect als de technieken voor onze rekening nemen.
Jaargang 35 editie 2-2022 is een uitgave van VCCN Vereniging Contamination Control Nederland
REDACTIE
Philip van Beek, Arthur Lettinga, Jos Bijman en Veerle van Gent
REDACTIE COÖRDINATIE
Verenigingsbureau VCCN Korenmolenlaan 4 3447 GG Woerden T 088-401 06 50 v.vangent@vccn.nl
ADVERTENTIEVERKOOP
Bel voor de tarieven naar 088-401 06 50 of bezoek www.vccn.nl
LIDMAATSCHAP
Persoonlijk lidmaatschap € 50.- per jaar (incl. btw) Bedrijfslidmaatschap € 225.- per jaar (excl. btw)
FOTOVERANTWOORDING Archief VCCN
VORMGEVING Bareminded www.bareminded.nl
De realisatie van C2MGZN is zorgvuldig voorbereid, gepland en uitgevoerd. Desondanks kan VCCN geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor eventuele on juistheden.
Behoudens uitzondering door de Wet gesteld, mag zon der schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, microfilm, of in enige digitale, elektronische of optische of andere vorm, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking.
