CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE | UITGAVE VAN VCCN | JAARGANG 31 | EDITIE 4-2018

C

2

MGZN

BETROUWBAARHEID De betrouwbaarheid van het reinigingsproces voor precisieproductie FIJNSTOF EN GEZONDHEID Fijnstof richt schade aan zelfs tot in de cleanroom TERUGBLIK ISCC'18 Terugblik op een geslaagd internationaal symposium

WE SHARE THE KNOWLEDGE Vereniging Contamination Control Nederland

® SCIENTIFIC CREDIBILITY

Quality has its color

is a brand of STAXS®

Discover the DOTCH® cleanroom disposables

www.staxs.eu

IT COULD BE FOR VIPs, BUT IT’S FOR CLEANROOM ONLY

Flexi mat - De plakmat voor uw cleanroom De Cleanroom Flexi mat houdt deeltjes vast en is na uw reguliere schoonmaak weer als nieuw. Periodiek komen wij de Flexi mat voor u vervangen. Dit maakt de Flexi mat uniek: Makkelijk schoon te houden Houdt deeltjes vast en doodt micro-organismen Behoudt optimale plakkracht Eenvoudig te vervangen

Berendsen | Koopman Heeresweg 10 | 8701 PR Bolsward | 0515 570 820 | berendsen.nl/cleanroom

V O O R W O O R D

Beste lezer, Voor u ligt alweer de laatste editie van C2MGZN 2018. Zoals u van ons gewend bent, vindt er in dit laatste nummer een terugblik plaats, maar deze keer gaat het wel om een bijzondere terugblik. In september zijn wij allemaal getuige geweest van het fantastische internationale symposium rondom contamination control, namelijk het ISCC‘18 in Den Haag. Ik heb echt genoten van alle kennis en kunde, een groot compliment voor de organisatie van dit event. Ik weet hoeveel er op je af komt bij de organisatie van een groot symposium, het is niet niks om dit allemaal in goede banen te leiden. Chapeau voor alle betrokkenen die dit mogelijk hebben gemaakt! Blader snel naar pagina 20 om hier meer over te lezen. In het eerste artikel van Cees van Duijn kunt u lezen over de betrouwbaarheid van het reinigingsproces bij precisie productie. Reinheid van onderdelen gaat een steeds belangrijkere plek innemen, de kwaliteit en kosten van deze reinigingsprocessen zijn maar gedeeltelijk onder controle. Men streeft natuurlijk altijd naar maximale controle en in dit artikel wordt blootgelegd wat hier nog te halen valt. Ultra fijnstof en fijnstof en gezondheid door gecontroleerde depositie van nano gestructureerde deeltjes in cleanrooms en andere technologie wordt verder uitgediept in het tweede artikel door Bob Ursem. Op bladzijde24 wordt de cursus Cleanroom Product Reiniging in detail beschreven door in te gaan op welke leerdoelen te behalen zijn en welke modules u kunt verwachten.

DE BETROUWBAARHEID VAN HET REINIGINSPROCES VOOR PRECISIEPRODUCTIE: ER VALT NOG HEEL WAT TE HALEN! Reinheid van onderdelen gaat een steeds belangrijkere plaats innemen binnen de precisie productie. Dit artikel gaat in op de ontwikkeling van reinigingsprocessen en laat zien dat er nog heel wat te halen valt. Zowel kwaliteit als kosten zijn maar gedeeltelijk onder controle. Aan de hand van praktijksituaties wordt aangegeven wat er beter kan.

Cees van Duijn

06

Op het moment dat ik dit schrijf zit ik midden in de voorbereiding voor Sinterklaas. Mijn kleine nichtje gelooft nog in de goedheiligman en zingt iedere avond uit volle borst voor een kartonnen schoorsteen met de hoop op mooie cadeautjes. Voor mij betekent het even met de gehele familie samenzijn, terugblikken op het jaar, gedichten maken en deze huilend van de lach voorlezen. Ik wens u allen ook een prachtige laatste maand van het jaar toe met veel gezelligheid en lekker eten en drinken. We zijn hier toch tenslotte op deze aardkloot om, naast al onze serieuze bezigheden zoals contamination control, te genieten en het leuk te hebben met elkaar. Maak gebruik van de gelegenheid zodat we zingend en vol goede moed het nieuwe jaar in gaan! Overigens schrijf ik dit namens de gehele redactie, maar dat zult u vast begrijpen. Hartelijke groet, Arthur Lettinga

Arthur Lettinga

ISCC'18 TERUGBLIK OP EEN GESLAAGD SYMPOSIUM Op de vroege maandagochtend 24 september zijn de voorbereidingen voor de openingsceremonie in volle gang terwijl de circa 400 nationale en internationale bezoekers binnen stromen. Dan komt het moment waar de VCCN voorbereidingscommissie naar toe heeft gewerkt, de officiĂŤle aftrap van het symposium met als centraal thema: The World Behind Contamination Control

Commitee ISCC'18

20

INHOUD 04

15

BETROUWBAARHEID REINIGINGSPROCES Er valt nog heel wat te vebeteren in het reinigingsproces voor precisieproductie IN MEMORIAM In memoriam Hans Schicht

15

CLEANRUMOURS STOFFY EN BEESY Stoffy & Beesy gaan op "surprise.me" vakantie

06

20

FIJNSTOF, ULTRAFIJNSTOF EN GEZONDHEID Fijnstof en utrafijnstof zijn enorm schadelijk voor de gezondheid en werken door in cleanrooms ISCC'18 EEN TERUGBLIK Het ISCC'18 ligt alweer achter ons, lees de review

24

CURSUS UITGELICHT Cleanroom Product Reiniging

26

GOOD BEHAVIOUR PRACTICE Goed opgeleid personeel is van essentieel belang om optimale kwaliteit te borgen

28

NIEUWE LEDEN Nieuwe bedrijfsleden

16 FIJNSTOF, ULTRAFIJNSTOF EN GEZONDHEID Ultra fijnstof en fijnstof in de lucht is afkomstig van natuurlijke en antropogene bronnen. Vooral de antropogene bronnen zijn zeer schadelijk voor de menselijke gezondheid en werken zelfs door in cleanrooms.

Bob Ursem

16

29

PROJECTLEDEN GEZOCHT Projectleden gezocht voor de projectgroep 'richtlijn cleanroomgebruik' PROJECTLEDEN GEZOCHT Projectleden gezocht voor de projectgroep 'snelle meetmethoden' AGENDA Data symposia en cursussen

30

COLOFON Redactieleden en contactgegevens

28 29

CLEANROOM PRODUCT REINIGING De cursus Cleanroom Product Reiniging is gericht op de specifieke reinigingsaspecten van producten in een cleanroom en hoe deze procedure vervolgens helder vast te leggen.

VOORWOORD Voorwoord door Arthur Lettinga

24 Contamination Control Magazine editie 4-2018

5

BETROUWBAARHEID De betrouwbaarheid van het reinigingsproces voor precisie productie.

Cees van Duijn

6

“

Reinheid van onderdelen gaat een steeds belangrijkere plaats innemen binnen de precisie productie. Dit artikel gaat in op de ontwikkeling van reinigingsprocessen en laat zien dat er nog heel wat te halen valt. Zowel kwaliteit als kosten zijn maar gedeeltelijk onder controle. Aan de hand van praktijksituaties wordt aangegeven wat er beter kan.

Bijna

niemand kan de vinger leggen

op de echte

Het belang van bekwaamheid rond reinheid Om precisie producten te kunnen maken is er binnen een bedrijf veel kennis nodig in alle lagen van het bedrijf. En niet alleen kennis over de processen binnen het bedrijf, maar ook over de processen bij de toeleveranciers. Er kan niets aan het toeval worden overgelaten. De materialen moeten voldoen aan specificaties, de gereedschappen moeten optimaal zijn, de bewerkingen worden precies voorgeschreven en dit zijn nog maar een paar van de vele zaken die onder controle moeten zijn. Een aantal van deze zaken gaat als vanzelf goed, omdat iedereen in het proces bekwaam is. Onbewust bekwaam zou je dat kunnen noemen. Iemand die van buiten af binnengehaald wordt om in dit proces een rol te gaan vervullen zal in eerste instantie onbewust onbekwaam zijn en zal volgens de bekende leercurve eerst bewust onbekwaam moeten worden om daarna bewust bekwaam te worden en tenslotte, net als de anderen, onbewust bekwaam (zie figuur 1).

oorzaken van verstoringen door

“

vervuiling in de

producten.

FiguurFigure 1 learning process 1 Leerproces

Reinheid van onderdelen en producten gaat een steeds grotere plaats innemen in de generatie van precisie producten. Reinheid is een eis die in de loop van de tijd in steeds grotere mate aan producten wordt gesteld, maar waarvan de gevolgen niet altijd goed zijn begrepen. Rond 1980 werden de eerste toeleveranciers op grotere schaal geconfronteerd met eisen rond schone producten.

FiguurFigure 2 The pyramid of Case 2 De Piramide van Case

Deze toeleveranciers werden daarbij begeleid door experts vanuit bedrijven die deze eisen stelden. Langzamerhand is een situatie ontstaan waarbij de toeleveranciers nauwelijks enige kennis hebben opgebouwd rond reinheidseisen, terwijl er meerdere bedrijven naar schone producten zijn gaan vragen. Tegelijkertijd is de expertise bij de vragende partijen vooral opgebouwd uit het kopiĂŤren van kennis vanuit vaak heel andere reinheidsregimes, waar nauwelijks vergelijkbare reinheidseisen gesteld worden aan producten. Gedacht moet worden aan bijvoorbeeld ruimtevaart en farmacie. In de praktijk blijkt er teveel een situatie te zijn ontstaan binnen de precisie productie waarin onbewuste onbekwaamheid een grote rol speelt. Het gevolg is dat er ondoordachte investeringen worden gedaan in cleanrooms, reinigingsinstallaties en testmiddelen, terwijl er te weinig aandacht is voor zaken die minstens zoveel invloed hebben op de uiteindelijke kwaliteit van de te produceren eindproducten. Regelmatig komen er situaties voor waarin de vragende partijen terecht, maar ook onterecht de toeleveranciers beschuldigen van het leveren van slechte producten. Vaak kan niemand de vinger leggen op de echte oorzaken van verstoringen door vervuiling in de eindproducten. Opbouw van de precisie productie Het productieproces van de precisie productie kan voor wat betreft reinheid van de onderdelen opgesplitst worden in zes condities die van invloed zijn op de uiteindelijke kwaliteit (zie figuur 2). Allereerst bepaalt het productdesign en het ontwerp van de diverse onderdelen in grote mate het gemak waarmee een product te reinigen is. Dan volgt de generatie van onderdelen en toelevering. Uitgangsmaterialen, verspaningmethoden, toegepaste koelvloeistoffen, de kwaliteit van de gereedschappen en nog vele andere zaken spelen hier een rol. Daarna volgt de precisie reiniging. Het type reiniging, de handling tijdens reiniging, de kwaliteit van de reinigingsmiddelen en dergelijke, bepalen tot op zekere hoogte de reinheidskwaliteit van de onderdelen die gereinigd worden. Vervolgens volgt de assemblage van de onderdelen tot een

De Piramide van Case geeft de zes condities die bijdragen aan de kwaliteit van de reinheid schematisch weer in de vorm van een piramide (Figuur 1). Er is een afstemming nodig tussen de verschillende lagen om de kwaliteit te kunnen garanderen, maar ook om onnodige kosten te kunnen voorkomen. Figuur 2 geeft een meer realistische impressie van hoe de verschillende lagen op elkaar zijn afgestemd. Figure 2 More realistic impression of Realistischere weergave van the pyramid of Case De Piramide van Case 7

BETROUW BAARHEID -vervolg-

Koos Agricola

Beide keren was de verontreiniging in de vrijgegeven reingingsstraat 25x (!) hoger dan de eerder aangegeven specificaties.

8

eindproduct. Deze fase kan onderverdeeld worden in drie verschillende condities die samen de eindkwaliteit van het product bepalen voor zover het gaat om reinheid. Ten eerste is de ruimte waarin de assemblage wordt uitgevoerd van belang. Producten waaraan eisen voor wat betreft reinheid worden gesteld worden doorgaans samengesteld in een cleanroom. Deze cleanrooms kunnen in verschillende klassen worden ingedeeld. De meest gebruikelijke klasse indeling is de indeling volgens ISO 14644-1. De meest gebruikelijke cleanrooms voor precisie productie zijn de ISO-7 en de ISO-6 klassen. Vervolgens zijn de toegepaste kleding en gereedschappen binnen de cleanroom van invloed op de uiteindelijke kwaliteit. En ten slotte is het gedrag en de werkstijl van de medewerkers van invloed op de eindkwaliteit. In de praktijk zijn de verschillende condities meestal niet goed afgestemd. Hierdoor is de uiteindelijke kwaliteit niet altijd optimaal en worden er vaak onnodig veel kosten gemaakt. De ontwerpfase In de praktijk blijkt dat het ontwerp van een product veel invloed heeft op de reinigbaarheid van het product en dus ook op de eindkwaliteit voor wat betreft de reiniging. Zowel vorm, afmetingen, materiaal en bewerkingen hebben daar invloed op. Tijdens VCCN trainingen blijkt dikwijls dat door eenvoudige aanpassingen aan een ontwerp de kwaliteit van de reiniging sterk kan verbeteren. In bijna al die gevallen heeft dat ook nog eens een verlaging van de maakkosten tot gevolg. Op basis van de ervaring blijkt dat de kwaliteit van de ontwerpen veel te wensen overlaat. Tijdens de ontwerpfase is er te veel focus op de functionele eisen van een product. Pas in een veel te laat stadium wordt er aandacht gegeven aan de maak- en procesconsequenties. De toeleveringen De kwaliteit van toegeleverde producten is een groot grijs gebied. Er zijn nauwelijks complexe samenstellingen te vinden waarvan met zekerheid gezegd kan worden dat de hele keten van toeleveranciers in kaart is gebracht, waarbij er geen valse toeleveringen worden gedaan als er onverhoopt ergens in de keten leveringsproblemen zijn. Daarnaast worden er nogal eens wijzigingen in de keten doorgevoerd door inkopers die tegen lagere kosten materialen en producten willen verwerven. Tevens blijken de meeste toeleveranciers in de vrijgegeven keten niet genoeg kennis te hebben om de kwaliteit van de producten voor wat betreft reinigbaarheid te garanderen. Bij het vrijgeven van precisie reinigingsmethoden wordt meestal gefocusseerd op het verwijderen van de bewerkingsoliën. Dat er allerlei andere soorten vervuiling op de producten terecht kunnen komen die niet met de betreffende reinigingsmethode verwijderd kunnen worden is wel bekend, maar er wordt niet altijd naar gehandeld door de toeleveranciers. Verder kan de bewerking op zichzelf al invloed hebben op de uiteindelijke reinigbaarheid.

Een voorbeeld hiervan is de bewerkingstemperatuur. Als de producten tijdens de bewerking te warm worden, kan de bewerkingsvloeistof verbranden en niet te reinigen resten op de producten achterlaten. De lijst met mogelijke niet te reinigen vervuilingen is te groot om hier uit te werken. Samen met VCCN wordt een training opgezet voor toeleveranciers om zo basiskennis op het gebied van contaminatie beheersing over te dragen. De verwachting is dat dit voor toeleveranciers meer inzicht geeft, waardoor zij met meer vertrouwen een goede bijdrage kunnen leveren aan de reinheidskwaliteit van de eindproducten. De precisie reiniging Om tot een goede en betrouwbare reiniging te komen is de volgende analyse nodig. Eerst moet de vraag gesteld worden welke functies in het eindproduct door vervuiling beïnvloed worden. Vervolgens moet bepaald worden hoe die beïnvloeding kan worden waargenomen. Op basis hiervan kan dan een meetmethode worden gekozen om de reinheid te meten. Daarna kan een keuze gemaakt worden voor een reinigingsmethode. Het aantal meetmethoden om de reinheid van een oppervlak te bepalen is groot. Vaak wordt binnen een branche een keuze gemaakt voor één of twee meetmethoden. Vervolgens wordt er een basis reinigingsproces gekozen. En daarmee is dan het proces vastgelegd. De precisie productie kenmerkt zich voor wat betreft dit proces door een sterke vasthoudendheid aan het eenmaal gekozen proces. Met name bij de toeleveranciers is er een duidelijke angst waar te nemen om hiervan af te wijken. Binnen de precisie productie is gekozen voor een reiniging op waterbasis (zie figuur 3).

Figuur 3 Waterige reiniging Dat daar ruim dertig jaar geleden voor is gekozen is niet zo verwonderlijk. Het reinigen met oplosmiddelen was indertijd een probleem omdat de eisen rond milieu, brandveiligheid en toxiciteit veel onzekerheid gaven rond de toepasbaarheid. Uiteraard hebben de ontwikkelingen op dit gebied de afgelopen jaren niet stilgestaan. Naast de ontwikkeling van verbeteringen in de chemie zijn ook de systemen voor het reinigen met oplosmiddelen sterk verbeterd. Het resultaat is, dat zeker als het gaat om algemene toepasbaarheid, het reinigen met oplosmiddelen veel voordelen heeft

“

ten opzichte van de waterige reiniging (zie figuur 4).

Ondoordachte investeringen in kostbare

cleanrooms, reinigingsinstallaties

Figuur 4 Oplosmiddelen reiniging Globaal kan gezegd worden dat voor een reiniging toegespitst op heel specifieke reinigingsproblemen een waterige reiniging meer mogelijkheden heeft dan reiniging met oplosmiddelen, maar een waterige reiniging is veel complexer en heeft een veel grotere kans op fouten (zie figuur 5). Regelmatig zijn mensen uit de precisie productie er volledig van overtuigd dat zij voor wat betreft reiniging alles onder controle hebben. ‘Onbewust onbekwaam’ zou je dit kunnen noemen. Waarschijnlijk wordt er bedoeld dat men ervan overtuigd is dat de processen, voor zover ze zijn vastgelegd, zo goed mogelijk worden gevolgd en wellicht de resultaten opleveren, die voldoen aan de bijbehorende metingen. Ik weet inmiddels vrij zeker dat de procedures verre van compleet zijn, dat ze vrijwel nauwelijks worden gevolgd en dat de metingen over het algemeen veel te wensen overlaten. Verder worden er voor minstens 90% van de producten te hoge eisen gesteld aan de reinheid, waardoor extreem hoge

kosten worden gemaakt voor een groot deel van de producten. Het verklaart in ieder geval waarom er relatief weinig problemen zijn. Die vallen namelijk onder de 10% producten waar wel hoge eisen aan gesteld moeten worden en daarvan zal een redelijk hoog percentage ook wel schoon genoeg worden. Het is wel opvallend, dat er onder de producten waar wel hoge eisen aan gesteld moeten worden vaak hardnekkige problemen voorkomen waar pas na veel inspanning de vinger achter gekregen kan worden. Het oplossen van deze problemen blijkt dus, naast de al veel te hoge kosten voor het gros van de producten, ook nog eens extreem hoge kosten met zich mee te brengen. Interessant! Wat ik mis binnen de reiniging voor precisie reiniging zijn de proces-control metingen. Bij metingen die ik voor een aantal bedrijven uitvoer ontdek ik behoorlijke problemen in de diverse reinigingsproces stappen. Dat daar uiteindelijk in het eindproduct meestal niet zoveel van is terug te vinden komt doordat de betreffende vervuilingen worden uitgesmeerd over schone producten die tegelijkertijd worden gemeten. Dat betekent dat er op korte termijn geen vervuiling is waar te nemen. Omdat er echter onderdelen zijn die een continue bron van vervuiling zijn, omdat ze niet goed schoon zijn, zullen deze na verloop van tijd wel de kwaliteit van het eindproduct beïnvloeden. Uit een flinke reeks van dubieuze resultaten een voorbeeld, waarbij een reinigingsstraat van een toeleverancier van kleine onderdelen is vrijgegeven door een toonaangevende afnemer. De kwaliteit werd bepaald met behulp van een restgasmeting (RGA). Omdat de onderdelen erg klein zijn werden ze gemeten samen met andere producten. Er werd geen vervuiling geconstateerd. Aansluitend werd een meting gedaan met een testblokje in een RGA systeem dat geoptimaliseerd is om het betreffende

en onnodige

“

testmiddelen.

9

BETROUW BAARHEID -vervolg-

Figuur 6 RGA systeem voor proces control m.b.v. testblokjes

Figuur 7 Deeltjesneerslagmetingen in ISO 7 cleanroom

10

testblokje optimaal te kunnen meten (zie figuur 6). De verontreiniging is twee maal gemeten, omdat er ongeloof was over de enorme vervuiling. Beide keren was de verontreiniging in de vrijgegeven reinigingsstraat meer dan 25x hoger dan de specificaties. De cleanroom Als het om precisie reiniging gaat, wordt eigenlijk altijd direct aan een cleanroom gedacht. Meestal weet men in het achterhoofd wel dat een cleanroom een product niet schoonmaakt. Toch krijg ik de indruk dat men ervan uitgaat, dat hoe beter de cleanroom is, hoe beter de reinheid van de producten zal zijn. In de praktijk blijken de meeste cleanrooms echter enorm overgedimensioneerd te zijn. Als er gemeten wordt hoeveel deeltjes er op een product vallen in een ISO7 cleanroom in rust, dan blijkt dat aantal minder dan 1 deeltje (> 30 Âľm) per dm2 per uur te zijn. In een goed gereinigde cleanroom en met gebruikmaking van de juiste kleding blijkt het erg lastig te zijn om een vervuiling van minder dan 500 deeltjes (> 30 Âľm) per dm2 per uur te halen (zie figuur 7). Deze metingen zijn gebaseerd op werkelijke aantallen deeltjes en niet op de zogenaamde UV oplichtende deeltjes. Een cleanroom is uiteindelijk alleen maar een hulpmiddel om op een eenvoudige manier redelijk schoon te kunnen werken. De manier van werken bepaalt uiteindelijk de productkwaliteit. Mijn overtuiging is dat de gewenste reinheid op basis van deeltjes, ook in een ISO-8 ruimte vrij eenvoudig te realiseren zou zijn, mits de reinheid van de cleanroom en de gebruikte kleding in orde is. Het belangrijkste is dat de manier van werken onder controle is. Daarnaast is er niet alleen sprake van vervuiling door deeltjes. Vervuiling door aanraking van vuile oppervlakken en gereedschappen is minstens zo desastreus. Focus hierop is minstens zo belangrijk. Om deze vervuiling te minimaliseren is helemaal geen cleanroom nodig. Alleen de discipline die normaal gesproken in een cleanroom gewenst is, is daarbij van belang. Een goed opgeleide medewerker kan de vereiste reinheid in een kantoorruimte realiseren. Een cleanroom maakt het alleen een heel stuk eenvoudiger om de gewenste graad van reinheid te realiseren. Gereedschap en kleding De juiste kleding is bij werkzaamheden waarbij reinheid een rol speelt van groot belang. In een niet al te hoog gekwalificeerde ruimte is het met de juiste kleding niet al te lastig om een schoon product af te leveren. De omgeving tijdens de productie is redelijk goed te reinigen en door goed te letten op het uitvoeren van de handelingen kan de deeltjes contaminatie redelijk in de hand gehouden worden. Maar in een hoog gekwalificeerde ruimte is het met onjuiste kleding zeer lastig om een schoon product af te leveren. De warmtestromen rond het

lichaam zorgen voor een vrij grote stroming, vanaf het lichaam. Tijdens de werkzaamheden zal een groot gedeelte van deze stroming in de buurt van het product uitkomen. Deze stroming draagt zowel huiddeeltjes als stofdeeltjes van de kleding mee, die gemakkelijk op het product kunnen neervallen. Metingen tonen aan, dat er een groot verschil is tussen kleding die het gehele lichaam goed afsluit en kleding die slechts gedeeltelijk het lichaam en de kleding afsluit. Tussen de laatste slecht afsluitende kleding en helemaal geen cleanroom kleding is het verschil beduidend minder. Vervuiling door aanraking van vervuilde gereedschappen is een belangrijk aandachtsgebied. Binnen een cleanroom is het schoonhouden van gereedschappen redelijk in de hand te houden. Discipline in het schoonhouden van gereedschappen blijkt wel lastig te zijn. Een veel groter probleem is dat er af en toe gereedschappen nodig zijn die helemaal niet in de cleanroom aanwezig zijn. Soms kunnen ze binnen worden gebracht, waarbij een reinigingsstap niet altijd even zorgvuldig wordt uitgevoerd. Al met al blijkt de werkvoorbereiding voor schone productie zeer belangrijk te zijn. Jammer genoeg zijn er veel voorbeelden te noemen waar dit niet voldoende werd onderkend. Vervuiling door aanraking van vuile oppervlakken blijkt in de praktijk ook niet altijd voorkomen te kunnen worden. Een heel bekend en zeer vaak voorkomende situatie is het wrijven over een kriebelende neus met een handschoen die vervolgens gewoon gebruikt wordt om een product aan te raken. Een ander veel te vaak onderschatte situatie is het aanraken van verpakkingsmaterialen gedurende soms lange perioden, die misschien op het eerste gezicht aardig schoon leken, maar achteraf meer vervuiling veroorzaken dan voorzien. Gedrag en ervaring Ten slotte blijken vooral gedrag en ervaring de meest relevante invloed te hebben op het uiteindelijke resultaat. Medewerkers die een goed inzicht hebben in welke verontreinigingen er plaats hebben kunnen vinden zijn niet alleen alert, maar zijn ook in staat om veel zaken deskundig terug te koppelen. Daarbij speelt een niet te hoge werkdruk ook een belangrijke rol. Aanbeveling Op basis van mijn ervaringen zijn de volgende aanbevelingen van belang om de betrouwbaarheid van het reinigingsproces voor precisie reiniging te verbeteren. Vanuit het management van met name toeleveranciers moet er meer initiatief komen om de competentie reinheid binnen het eigen bedrijf te laten toenemen. Daarnaast zal het management zich beter moeten afvragen of investeringen die gedaan worden rond reinheid ook goed afgestemd zijn ten opzichte van andere condities die een rol spelen bij de uiteindelijke reinheidskwaliteit. t

Contamination Control Magazine editie 4-2018

11

Het VCCN bestuur en verenigingsbureau wensen u een hele fijne kerst en een schoon 2019! 12

www.dcr

info@dcr

0412 451

Meerstra Heeswijk

info@dcrf.nl | 0412 451579 | Meerstraat 22, Heeswijk-Dinther

Meer weten? www.dcrf.nl

DCRF Advertentie 2017 DEF (191 x 126).indd 1

26-06-17 17:35

M E E T I N S T R U M E N T A T I E

Instelbare verschildruk sensoren

Turfschipper 114 | 2292 JB Wateringen | Tel. 0174 272330 | info@catec.nl | www.catec.nl

EE 600 verschildruk sensoren voor HVAC toepassingen De EE600 serie verschildruk opnemers zijn met name ontwikkeld voor HVAC toepassingen. Ideaal voor luchtbehandelingssystemen en filter metingen. Meetbereiken

EE600 : 0-250/500/750/1000 Pa EE600HR : 0-2500/5000/7500/10000 Pa Nauwkeurigheid 0...1000Pa ± 2% FS / 0...10000Pa ± 1% FS Responstijd 50 ms / 500 ms / 2 s / 4s Uitgangen 0-5/10V en 0/4-20mA Voeding 15-35 V DC of 24 V AC ±20 %

Features: •Instelbare meetbereiken •Diverse analoge uitgangen •Zero en Span te justeren •Eenvoudige installatie •Scherp geprijsd

Toepassingsgebieden: •HVAC toepassingen •Filter controle •Luchtbehandeling •Flowmetingen •Operatie kamers

info@catec.nl - www.catec.nl

Optioneel display met backlight!

De enige leverancier van totaaloplossingen voor Contaminatie Monitoring

D

A

T A

M A N A G E M E

N

T

Contamination Monitors

STERILITY ASSURANCE

Services

Environmental Monitoring Systems

Voor meer informatie contacteer: pmeasuring.com T: +32 10 23 71 56 E: pmsbenelux@pmeasuring.com

Training and Education

D

14

A

T

A

M M A N A G E

E

N

T

IN MEMORIAM Na een langer ziekbed is Dr. sc. techn. Hans Schicht op 12 november 2018 op 81 jarige leeftijd overleden. Wij herinneren ons Hans als een van de grondleggers van de cleanroom techniek. Dr. Hans H. Schicht studeerde werktuigbouwkunde aan de Zwitserse Federale Technische Universiteit en behaalde een doctoraat in de techniek. Vanaf dag één van zijn werkzame carrière, die in 1970 begon, werd hij geconfronteerd met cleanroom technologie, wat het centrale thema van zijn carrière werd. Na 20 jaar industriële activiteit (met inbegrip van zeven jaar in Brazilië), werkte hij sinds 1991 als consultant op het gebied van schone technologie en contamination control. Hij heeft bijgedragen aan vele georganiseerde conferenties en cursussen over de hele wereld, onder andere als spreker en moderator, ook is hij de auteur van talrijke artikelen. Tot een paar jaar geleden was hij nog actief binnen ISO TC209 en CEN/TC 243 - norm commissies. In de periode van 1987-1994 diende Hans de Zwitserse cleanroom vereniging als voorzitter. Hij was erelid van de Braziliaanse en Egyptische vereniging voor cleanroom technologie, evenals fellow van de American Institute of Environmental Sciences and Technology (IEST). Daarnaast was hij actief lid van de ISPE (International Society for Pharmaceutical Engineering), PDA (Parenteral drug Association), PHSS (Pharmaceutical & Healthcare Sciences Society) en VDI (Verein Deutscher Ingenieure). Vele jaren diende hij als vertegenwoordiger van Zwitserland in de cleanroomtechnologie van de commissie TGA/VDI. Naast al deze bijdragen hebben velen van ons hem meegemaakt op het VCCN symposium in Veldhoven en het ICCCS symposium in 1996 in Den Haag. Hans Schicht was tot op hoge leeftijd geïnteresseerd in nieuwe ontwikkelingen in het vakgebied en stimuleerde de jongere generatie in het verder ontwikkelen van de cleanroom technologie. We zullen hem ons herinneren als een inspirerende en toegewijde vakgenoot en een aimabel persoon.

LEVENSLANGE GARANTIE OP UW CLEANROOM SENSOR nSens-sensor met ruilprogramma: • nauwkeurig meetsysteem voor luchtvochtigheid en temperatuur • unieke verwisselbare sensor • kalibratie zonder meetonderbreking met het ruilprogramma

Dé cleanroom- en OK-sensor zonder zorgen over kalibratie en onderhoud. Vraag naar de mogelijkheden en voorwaarden.

www.peda k.nl | + 31 (0 )475

497 424

Cleanrumours “Ik ben toch wel erg blij dat die ISCC ’18 afgelopen is. Het programma zat boordevol goede sprekers en goede onderwerpen en dat deed me van te voren behoorlijk rillen, omdat ik niet wist wat ik kon verwachten”, zegt Stoffy. ‘’Ach, je moet je nooit druk maken op dit soort bijeenkomsten. Het is toch echt altijd puur genot. Je kunt wat eten, wat drinken, de temperatuur is lekker aangenaam en er is zuurstof. Daarnaast had je nu gewoon twee volle dagen de tijd om te delen en ervoor te zorgen dat de groep steeds groter wordt”, antwoordt Beesy. Stoffy kijkt verslagen neer en zegt: ‘’Ja, jij kunt makkelijk delen omdat je een enorm grote familie, vrienden- en kennissenkring hebt die op jou lijken, maar dat heb ik niet.’’ Opgewonden roept Beesy: ‘’Maar je hebt mij toch?!’’ Met een lach zegt Beesy: ‘’Bovendien ben ik eigenlijk niets zonder jou, want anders zou ik altijd maar op dezelfde plek zitten. Jij hebt tenminste een vliegbrevet.’’ ‘’Ja, dat is ook zo”, zegt Stoffy. Stoffy veert op. ‘’Trouwens, ik ben wel een extreem duurzame jongen hè? Ik vervoer ons gewoon waar de luchtstroom ons naartoe voert. Eigenlijk hebben wij dat hele surprise.me uitgevonden.’’ ‘’Wat is suprise.me?’’, vraagt Beesy. Verwondert kijkt Stoffy naar Beesy. ‘’Ken je dat dan niet?”, vraagt Stoffy. ‘’Op het laatste moment hoor je naar welke bestemming je reist en dat zou je dan samen kunnen doen. Je krijgt alleen te horen of je luchtige of warme kleding mee moet nemen’’, legt Stoffy rustig uit. ‘’Wij weten immers ook nooit waar we terecht komen en dat maakt het voor ons ook zo avontuurlijk’’, roept Beesy. “Jazeker, Beesy. En de dagen met harde wind komen er ook weer aan dus ik ben benieuwd waar de wind ons straks weer naartoe voert’’, vult Stoffy aan.

&

Stoffy Beesy Contamination Control Magazine editie 4-2018

15

FIJNSTOF&GEZONDHEID Ultra fijnstof en fijnstof en gezondheid door gecontroleerde depositie van nano gestructureerde deeltjes in cleanrooms en andere technologie.

Bob Ursem

16

“

Ultra fijnstof en fijnstof in de lucht is afkomstig van natuurlijke en antropogene bronnen. Vooral de antropogene bronnen zijn zeer schadelijk voor de menselijke gezondheid en werken zelfs door in cleanrooms.

Smog is

Antropogene bronnen Verbrandingssystemen uit de automobielindustrie zijn het meest bekend en de aard van de brandstof bepaalt ook de schadelijkheid van de emissie. Diesel geeft, bij een normale verbranding van een motor van zo’n 80 graden Celsius, een uitlaatgas uitstoot van deeltjes ter grootte van één micrometer tot vele tientallen micrometers. Indien een motorvoertuig is uitgerust met een katalysator, dan zullen de uitlaatgasdeeltjes vele malen kleiner zijn en in orde grootte van 300 tot 500 nanometer, echter veelal deels geclusterd in druiventrosachtige structuren en in kwantiteit meer dan tien keer zo veel zijn. In plaats van diesel kan men ook benzine als brandstof kiezen en daarbij is de uitstoot van deeltjes in orde grootte van 0,1 tot 1 micrometer in doorsnede. Echter, uiteraard in een motor uitgerust met een katalysator geeft dat ook veel kleinere deeltjes. De uitlaatgassen bevatten dan deeltjes in de grootte van 200 tot 300 micrometer en dan in kwantiteit vier keer zo veel in aantal. Verbranding in andere motoren geeft een geheel ander beeld. Vliegtuigen verbranden kerosine en de uitlaatgassen zijn dan gemiddeld 1 nanometer in diameter, maar in kwantiteit een concentratie van 2 X 108 deeltjes per kubieke centimeter lucht (Haverkamp en anderen, 2004). In scheepvaart wordt gemiddeld zware stookolie gebruikt. Dit geeft een uitlaatgasverdeling van deeltjes met 66% in een zeer grote diameter van 1.000 micrometer, 24% in de deeltjesdoorsnede van 10 tot 100 micrometer en met 10% deeltjes van 100 nanometer doorsnede. In kwantiteit uitgedrukt is het aantal deeltjes indrukwekkend, namelijk 1,3 X 1016 deeltjes per kilo verbrande stookolie (Murphy en anderen, 2009). Een laatste grote bron zijn de energiecentrales met emissies tussen 1 tot 10.000 nanometer. Een olie gestookte verbrandingsbron geeft een uitstoot van 50 tot 10.000 nanometer in zo’n centrale. Daarentegen is bij een hout gestookte centrale een deeltjes uitstoot tussen de 10 en 20 nanometer en 40 tot 50 nanometer, naast vele tientallen deeltjes in de grote klasse van één micrometer.

een

samenstelling

van deeltjes 'smoke' met aangehecht

“

water; 'fog.'

Luchtverontreiniging en gezondheid Al deze genoemde bronnen dragen bij aan een urbane vervuiling. Een gemiddelde stedelijke omgeving, zoals in westelijk Nederland, heeft een concentratie van grote deeltjes, ‘coarse mode’ of grofweg één micrometer en grotere diameter, van 5,4 deeltjes per kubieke centimeter lucht. In de accumulerende mode, grofweg 0,1 tot 1 micrometer diameter, 32.000 deeltjes per kubieke centimeter lucht. Accumulerende deeltjes zijn ook de deeltjes die in staat zijn om water te binden en daardoor smog te vormen. Smog is een samenstelling van deeltjes ‘smoke’ met aangehecht water ‘fog’. De allerkleinste deeltjes, de zogenaamde

nucleatie mode, kleiner dan 0,1 micrometer of 100 nanometer diameter, zijn in stedelijk gebied gemiddeld met een concentratie van 106.000 deeltjes per kubieke centimeter lucht aanwezig. Al deze waarden kunnen oplopen naar mate het verkeer toeneemt, of indien de temperatuur daalt en daardoor de deeltjes zich in lagere luchtlagen gaan ophopen. In alle gevallen neemt de schade aan de gezondheid aanzienlijk toe. Als we naast aantallen en concentraties ook de factor elektriciteit in beschouwing nemen, nemen de gevolgen voor de gezondheid verder toe. Deeltjes van 0,3 micrometer tot 1 micrometer kunnen bij ladingen van 50 tot 100 elektronen al 15 tot 30% in hogere aantallen in de luchtwegen neerslaan. Immers al bij 30 elementaire ladingen op deeltjes kon al een verhoogde depositie worden vastgesteld (Yu, 1985 en Prodi & Melandri, 1985).

Waar komen de deeltjes in de luchtwegen dan terecht? Deeltjes groter dan 1 micrometer belanden in je neus en keelgedeelte, ofwel het nasalpharynx gebied. Deze zijn dan uit te niezen of op te hoesten en bereiken daardoor nooit de luchtpijp en de longen. Deeltjes tussen de 0,1 en 1 nanometer deponeren in de luchtpijp of bronchus en luchtpijpvertakkingen in de longen of brochioles. Al deze genoemde deeltjes zijn onderdeel van respiratie of ademhaling en het proces daarachter is mechanische beweging aangestuurd door longspieren. Deeltjes kleiner dan 0,1 micrometer of 100 nanometer bereiken door respiratie de longzakjes of aveoli. Het proces van deponeren in de aveoli is diffusie. Deeltjes worden daar in de waterige laag van een longzakje aangevallen en geïncorporeerd door macrofagen, organismen met schijnvoetjes die vreemde stoffen kunnen omsluiten en daarna insluiten in de macrofaag-cel. Deze macrofagen worden dan door diffusie van longmembranen naar de bloedbaan verder opgenomen in de bloedsomloop en afgebroken of, indien lichaamsvreemd, opgeslagen in de lever of nieren. Sommige deeltjes zijn zo klein dat het ongewis is waar ze in het lichaam worden gedeponeerd en indien radicaal reagerend of lichaamsvreemd daar levenslang zullen verblijven. Het zal duidelijk zijn dat de allerkleinste deeltjes onze gezondheid schaden en kunnen leiden tot verdere ongewenste complicaties. Contamination Control Magazine editie 4-2018

17

FIJNSTOF

&GEZONDHEID -vervolg-

Koos Agricola

Geheel boven: ultrafijnstof en fijnstof in een vervuilde cleanroom. Boven: aerodynamische deeltjesmeting in cleanroom met ultra fine dustsysteem. Midden: APS (Aerodynamic Particle Sizer) meting in aantallen en deeltjesgroote van vervuilde testruimte. Onder: APS meting van aantallen en deeltjesgrootte in dezelfde testruimte na inschakeling van ultra fijnstof reductiesysteem.

18

Uit onderzoek van collega Karen Schuëpp, afdeling Pediatrische Medisch Longonderzoek van het Kinderziekenhuis in Bern, Zwitserland, toont aan dat kinderen in stedelijke omgeving meer respiratie activiteit moesten doen om een voldoende luchtuitwisseling in de longen te verkrijgen dan op het platteland met schone lucht. Ook de verhouding van lichaamsgewicht versus levergrootte blijkt significant groter te zijn bij kinderen dan dezelfde ratio bij volwassenen. Verder hebben stedelijk wonende kinderen een geringe longcapaciteit en een hogere deeltjes depositie in de luchtwegen en vertonen een diepe penetratie van gedeponeerde vervuiling in de longen (Henrich en anderen, 2007). Kinderen in stedelijk gebied vertonen vaker verkoudheden, bronchitis en zelfs COPD (Chronic Obstructive Pulmonary Disease) dan kinderen wonend in schone lucht buitengebied (Heinrich en anderen, 2000). Processen van vervuiling aan luchtwegen verlopen sluipend omdat een menselijke long zo’n 2.300 kilometer luchtwegen en zo’n 500 miljoen longblaasjes bevat (Stone en anderen, 1992). Het is van groot belang dat blootstelling van extra luchtverontreiniging door verkeer aan kinderen in steden zo gering mogelijk moet zijn, zodat het bijvoorbeeld beter is om uw kind bij een oversteekplaats verkeerslicht of zebrapad iets verder van de weg te houden dan dicht aan de stoeprand. Uitlaatgassen van auto’s, bussen en vrachtverkeer treden met een temperatuur van zo’n 60 graden Celsius uit de uitlaat en expanderen, zodat de wolk deeltjes zich laag over de weg verspreidt en dus direct op de hoogte van kinderneuzen optimaal geïnhaleerd zal worden. Op zoek naar oplossingen van luchtverontreiniging Beplanting in steden, mits goed geplaatst, biedt oplossingen. Een grote boom vangt 500 milligram deeltjes per jaar en een kleine boom evenzo zo’n 100 milligram aan deeltjes. Daarnaast is er door de auteur een vinding gedaan uit de natuur om ultra fijnstof en fijnstof effectief af te vangen. Na observatie van deeltjesgedrag in zonnestralen bleek dat deze boven struiken van duindoorns (Hippophae rhamnoides) in de duinen van Voorne zich tegen de zwaartekracht omhoog bewegen. Deze lift van deeltjes boven de struiken werd veroorzaakt door elektrostatische afstoting, immers de deeltjes zijn door wrijving negatief geladen en stoten af op de per definitie negatief geladen scherpe bladpunten en doorns van deze in een elektrische negatief geladen bodem gewortelde duindoorns. Elektrisch gestuurde ultra fijnstof en fijnstof filtering Deze observatie werd in het laboratorium bestudeerd en verder uitgewerkt tot het ontwikkelde technische afvangst systeem. Door hoge nagenoeg statische lading, gevoed door positieve kilovolts potentiaal en zeer geringe stroomsterkte (microampère), stromen elektronen van de bron en bombarderen de ultra

fijnstof en fijnstof in de lucht. Hierdoor verliezen deze deeltjes in de lucht elektronen, zodat deze zelf ook positief geladen worden en letterlijk afstromen van de hoogspanningsbron en de elektrische veldlijnen volgend de receptor bereiken. Bij de geaarde en geleidende receptor wordt dit elektronen tekort aangevuld en via een chemische hechtingsbinding de ultra fijnstof en fijnstof gebonden. Hierdoor ontstaat naar zeer lange tijd een zichtbare zwarte en gefixeerde neerslag die, afhankelijk van de mate van vervuiling, een of twee keer per jaar gereinigd moet worden. Met het systeem kon in open lucht, met gebruik van 35 kilovolt positieve lading en slechts enkele tientallen micro ampère stroomsterkte, een verlaging gerealiseerd worden van 60% op alle achtergrond deeltjes, ofwel van gemiddeld 22.000 deeltjes vervuiling per kubieke centimeter lucht gereduceerd worden tot gemiddeld zo’n 8.000 deeltjes per kubieke centimeter lucht. Een aanzienlijk effect op de luchtverontreiniging in de buitenlucht. De af te vangen deeltjes kunnen alle deeltjes zijn die groter en gelijk zijn aan 1 nanometer diameter, zoals ultra fijnstof, fijnstof, pollen, bacteriën, virussen, sporen, schimmels, roet, kwarts en steenstof, asbest, metaal deeltjes, elementair koolstof, mistdruppels en meer. Elektrische filtering van ultra fijnstof in cleanrooms Het systeem is ook geschikt gemaakt voor binnenruimten en in het bijzonder getest in de cleanrooms van de TU Delft. Het ‘ultra fine duster’ systeem is tijdens het testen bemeten met een aerodynamische deeltjesmeter van TSI en resulteerde in 99,0 % reductie op alle deeltjes groter en gelijk aan 523 nanometer, ofwel de minimum meetresolutie van een TSI APS (Aerodynamic Particle Sizer). Het systeem kan perfect benut worden om de levensduur van een HEPA filter aanzienlijk te verlengen, omdat een HEPA filter een papier filter is dat tweejaarlijks of eerder vervangen moet worden om aan de hoge standaard van filtering te kunnen voldoen. Cleanrooms worden altijd voorzien van een HEPA filter bij de luchtinlaat en/of interne circulatie. Het HEPA filter is een papierfilter waarbij deeltjes door interceptie aan de vezelstructuur, of door impactie door gestuurde deponering op een vezel, of door diffusie aan een vezelstructuur blijven hangen en daardoor het filtermedium verzadigen van deeltjes. Het systeem kan ook bij uitstek ingezet worden in het interne circuit van een cleanroom, om daarmee de retentietijd te verkorten tot een minimum. Retentietijd is essentieel in cleanrooms, omdat bij binnentreden via een deur altijd deeltjes aan kleding of door luchtbeweging worden toegevoegd aan een cleanroom, welke zo snel mogelijk verwijderd dienen te worden. In beide gevallen, prefilter voor een HEPA systeem of retentietijd verkorting, is actieve sturing van deeltjes van groot belang.

Elektrische sturing van nanodeeltjes Lerend uit veldexperimenten blijkt dat wij deeltjessturing kunnen beïnvloeden door het slim aanleggen van elektrische velden van hoogspanningsbron tot afvangende receptor. Deeltjes van tien nanometer grootte en omvangrijkere diameters worden door elektrische lading gestuurd, echter deeltjes onder de tien nanometer diameter zijn in massa te klein of in omvang te klein om elektrische ladingen vast te houden. Bovendien is de lading door het aangelegde veld op zo’n deeltje daarnaast ook instabiel door Browniaanse beweging, de eigen trilling van het deeltjes door botsing aan moleculen. In 1827 beschreef de Schotse botanicus Robert Brown deze dronkenmanswandeling beweging bij onderzoek van stuifmeelkorrels in water als vloeistof onder een microscoop. Deeltjes van 0,01 micrometer, 100 nanometer, geven een beweging van 2,36 micron op de Browniaanse schaal, welke gepaard gaat met een gravitatie depositie van 0,005. Ter vergelijking resulteren deeltjes van 0,25 micrometer diameter in een Browniaanse beweging van 1,49 micron en een gravitatie deponering van 0,0346; en deeltjes van 0,50 micrometer diameter een Browniaanse waarde van 1,052 met een gravitatie hechting van 0,1384 (Hinds, 1999).

Koos Agricola

Boven: depositie van 1 nano naast een nanodeeltje. Midden: elektrostatisch opbreken van een druppel in microdruppels. Onder: elektrostatische coating van nanostructuren op ondergrond.

Het probleem van Browniaanse beweging is onvermijdelijk, tenzij er ook gestuurd wordt door andere fysisch gerichte krachten. Juist de combinatie van diverse fysische krachten met gericht gestuurd elektrische kracht heeft er toe geleid dat deeltjes kleiner dan 10 nanometer gecontroleerd gestuurd konden worden en daarmee een aanzienlijke verbetering kon opleveren in het afvangen van ultra fijnstof. Het ontwikkelde nieuwe systeem kan daardoor deeltjes van 1 nanometer en grotere diameter stuurbaar laten deponeren op een receptor. Bemeten met de TSI APS apparatuur kon een reductie van 99,9999 % vastgelegd worden, en metingen met TSI CPC 3772 en TSI Nano Enhancer 3777 gaf een resultaat van 99,99175 % reductie op alle deeltjes groter en gelijk aan 1 nanometer. Veiligheidshalve kunnen we dus stellen dat het nieuwe systeem mimimaal 99,99 % van alle deeltjes groter en gelijk aan één nanometer zal afvangen. Dit systeem bevat geen mechanische delen en wordt louter en alleen gedreven door hoge lading en zeer geringe stroomsterkte en is ook volkomen geruisloos. Verder is het energieverbruik daardoor maximaal 3 Wattuur. De elektrische krachten kunnen bovendien gevarieerd worden, zodat momentaan en arbitrair het aangepast kan worden op de mate van luchtverontreiniging van deeltjes. Door het gebruik van positieve hoogspanning is er tevens een zeer geringe ozonproductie. Nadat sturing van deeltjes volledig onder controle kon worden gebracht, volgt er een nieuwe uitdaging. Deeltjes kun je vormen door elektrostatisch opbreken van vloeistoffen in microdruppels, maar ook vaste stoffen, mits geleidend uiteraard, kunnen elektrisch worden gesplitst in zeer kleine structuren en op dezelfde streaming wijze gestuurd worden afgezet op

allerlei oppervlakten. Zo kon ook een 1 nano dikte laag coating worden gemaakt op een oppervlak. Het meest ultieme was de sturing van slechts één nanodeeltje op één locatie. Hierdoor kon het volgende nanodeeltje er naast worden geplaatst of desgewenst boven op het andere nanodeeltje. We kunnen bijvoorbeeld hierdoor nano chips maken of driedimensionale nieuwe nano structuren. Een nieuwe wereld van technologisch ontwikkelingen… Uitdagingen tot slot… Maar wat betreft cleanrooms, uitdaging blijft nog steeds de innovatieve toepassing op de pre-cleaning van HEPA filters, limitatie van de retentietijd en verdere optimalisatie van cleanroom technologie met aanvullende mogelijkheden op het bestaande HEPA filter. De bijdrage van de hier genoemde nieuwe, op elektriciteit gebaseerde, technologie kan daarbij een interessante toekomst bieden. t In 2018 startten VCCN en TVVL met een driejarig praktijkonderzoek, waarmee we nieuwe inzichten opdoen om de hoeveelheid fijnstof in en om gebouwen te reduceren. In dit onderzoek nemen we vijf gebouwen op zeer belaste locaties met uiteenlopende gebruikersfuncties onder de loep. Deze gebruiken we als testcase voor het verder terugdringen van fijnstof in Nederland. Doel van dit onderzoek is inzichtelijk te maken met welke maatregelen de verhouding tussen fijnstof in binnen- en buitenlucht positief is te beïnvloeden door toepassing van (een pakket aan) fijnstof werende maatregelen. Meer informatie? Bezoek vccn.nl. Literatuur 1. Haverkamp, H, Sorokin, WA, Arnold, F. Positive and negative ion measurements in Jet aircraft engine exhaust: concentrations, sizes and implications for aerosol formation. Journal of Atmospheric Environment, Volume 38: pag 2879 – 2884, 2004. 2.

Heinrich J, Hoelscher B, Wichmann HE. Decline of ambient air pollution and respiratory symptoms in children. American Journal of Respiratory Critical Care Medicine, Volume 161, Issue 6: pag 1930 – 1936, 2000.

3.

Hinds, WC. Aerosol Technology: properties, behaviour, and measurements of airborne particles, New York: pag 304 – 315, 1999.

4.

Murphy, SM, Agrawal h, Sorooshian A, Padro LT, Gates H, Hersey S, Welch WA, Jung H, Miller JW, Cocker DRNnes A, Jonsson HH, Flagan RC, Seinfeld JH. Comprehensive simultaneous shipboard and airborne characterization of exhaust from a modern container ship at sea. Environmental Science and Technology, Volume 43, Issue 13: pag 4626 – 4640, 2009.

5.

Schüepp KG. The Potential Harmful and Beneficial Effects of Nanoparticles in Children. In Nanoparticles in Medicine and Environment, Edited by Marijnissen JCM and Gradón L, Dordrecht Heidelberg London NewYork:pag 211 – 226,2010.

6.

Stone KC et all. Allometric relationships of cell numbers and size in the mammalian lung, American Journal Respiratory Cell Molecular Biology, Volume 6, Issue2: pag 235-243, 1992.

Contamination Control Magazine editie 4-2018

19

ISCC'18 SYMPOSIUM Van 23 t/m 26 september ‘18 organiseerde VCCN het International Symposium on Contamination Control in het World Forum in Den Haag. Het centrale thema voor dit tweejaarlijkse symposium: “The world behind contamination control.”

20

Op de koudste 23 september ooit gemeten in De Bilt, begint in congrescentrum World Forum in Den Haag de 24ste editie van het tweejaarlijkse International Symposium on Contamination Control 2018 met een feestelijke welkomstborrel met Hollandse hapjes en muzikale omlijsting. Op de vroege maandagochtend 24 september is van de regen niet veel meer te bekennen. De voorbereidingen voor de openingsceremonie zijn in volle gang terwijl de circa 400 nationale en internationale bezoekers binnen stromen. Dan komt het moment waar de VCCN voorbereidingscommissie naar toe heeft gewerkt, de officiële aftrap van het symposium. In de hoofdzaal begeleidt een spectaculaire groep zingend en dansend de opening. Een swingend begin van een verder met techniek gevulde paar dagen. Eén ding is zeker, iedereen is wakker. Frans Saurwalt heet als voorzitter namens International Confederation of Contamination Control Societies (ICCCS) alle aanwezigen hartelijk welkom. VCCN voorzitter Eric Stuiver benadrukt in zijn openingswoord het belang van netwerken en contact leggen, buiten het presenteren van nieuwe technieken en het delen van kennis als doel van dit symposium. Nanotechnologie Aansluitend aan de opening trapt keynote spreker Dave Blank (Universiteit Twente) het inhoudelijke programma van de komende dagen af met zijn boeiende presentatie over het belang van nanotechnologie. Het uitdagende van nanotechnologie is dat het verschillende disciplines bij elkaar brengt. Zo wordt gebruik gemaakt van fysische effecten die op atomaire schaal kunnen worden opgeroepen voor nieuwe elektronische of biomedische toepassingen. Dat biedt ongekende mogelijkheden voor bijvoorbeeld het ontwikkelen van nieuwe materialen. Voor de hand liggend zijn snellere computers en betere dataverwerking. Ook maakt nanotechnologie het mogelijk dat oppervlakten van materialen kunnen worden behandeld zodat ze vuil- of waterafstotend worden. Een ander belangrijk gebied is de nano-medicine. Een voorbeeld dat Dave Blank aanhaalde is portable medische meetinstrumentjes “lab op een chip” die een fractie van een druppel bloed kunnen ontleden en de samenstelling kunnen meten. Er wordt gewerkt

aan multifunctionele nanodeeltjes, die in het lichaam naar tumoren op zoek gaan. Via nanotechnologie zou je bovendien iemands individuele DNA-structuur kunnen aflezen. Nanotechnologie zal unieke, nieuwe applicaties opleveren die ons leven gaan veranderen. Deze technologische ontwikkelingen hebben ook een keerzijde die vragen oproept: welk effect hebben nanodeeltjes op je lichaam en welk impact hebben nieuwe ontwikkelingen? In Nederland is veel geïnvesteerd in nanotechnologie, zoals NanoNextNL, het nationale programma op gebied van nanotechnologie. Nederland kent ook een nationale infrastructuur op gebied van nanotechnologie: NanoLabNL. Hierbij werken laboratoria uit Delft, Amsterdam, Groningen, Eindhoven en Twente nauw samen en vormen een unieke combinatie. Aanbod Na de pauze vinden vier verschillende parallelle sessies plaats met lezingen, workshops, tutorials, demonstrators, en een hands-on workshop over “lab on a chip”. Er is een groots programma met veel aanbod. Genoeg keuze voor iedereen, bijna te veel! Fransman Michel Thibaudon start de lezingensessie ‘Outdoor airborne contamination in hospitals and cleanrooms’ met zijn presentatie ‘Cleanroom airborne contamination in relation to outdoor airborne contamination’. Onderzoek heeft uitgewezen dat veel beweging van binnen naar buiten en omgekeerd voor veel verontreiniging zorgt. De oorzaak van deze verontreiniging is voornamelijk niet kweekbare schimmel. Aan de hand van monitoring werd duidelijk dat het implementeren van intensievere schoonmaaktechnieken, de contaminatie liet dalen. Ongeacht het soort cleanroom, het blijft belangrijk om de verontreiniging buiten de cleanroom te monitoren, waarbij het seizoen ook een rol speelt. Alleen dan kan contaminatie binnen cleanrooms succesvol worden beperkt. VCCN Richtlijn 10 Harm van den Oever komt als tweede spreker in

deze ochtendsessie aan bod met ‘Development of the guideline for classification and testing of air permeability of the cleanroom envelope and similar controlled environments’. Voorjaar 2018 kwam de nieuwe VCCN RL10 ‘Richtlijn voor het classificeren en testen van luchtdoorlatendheid van de schil van schone ruimten en gelijksoortige gecontroleerde omgevingen’ uit. Deze richtlijn beschrijft de classificatie voor luchtdoorlatendheid van de schil van schone ruimten en gelijksoortige gecontroleerde omgevingen en de methodiek voor het testen hiervan. Deze classificatie maakt het mogelijk om op een uniforme wijze afspraken te maken over de luchtdoorlatendheid van een ruimte. De klassen variëren van L0 tot en met L5 waarvan L0 het meest luchtdoorlatend en L5 het minst luchtdoorlatend is. De gewenste klasse dient bepaald te worden op basis van een risico assessment waarbij men zich dient af te vragen wat de mogelijke gevolgen van een ongecontroleerde luchtstroming zijn. Daarnaast heeft de luchtdoorlatendheid impact op het energieverbruik en op de selectie van regelkleppen. Tijdens het ontwerpproces is het belangrijk de detaillering op een dusdanige wijze uit te werken dat de gewenste klasse in de praktijk behaald wordt. Dit wordt alleen bereikt door intensieve samenwerking tussen de diverse contractors. Fijnstof Op gedreven wijze sluit Bob Ursem (TU Delft) de sessie af, met een presentatie over fijnstof. Fijnstof, afkomstig van onder andere verkeer, industrie en energiecentrales, is schadelijk voor onze gezondheid en werkt zelfs door in cleanrooms. Al naar gelang de grootte van de deeltjes, komen zij via de inademing op verschillende plaatsen in het lichaam terecht, oppervlakkig zoals in neus en keel, tot diep in het lichaam waar ze veel schade aanrichten. Lees verder over fijnstof in het artikel ‘Ultrafijnstof en fijnstof’. Workshop Cleaning Een groep gemotiveerde deelnemers weet de weg

ISCC’18 INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON CONTAMINATION CONTROL

THE NETHERLANDS | THE HAGUE

ICCCS

Contamination Control Magazine editie 4-2018

21

ISCC'18

SYMPOSIUM -vervolg-

Koos Agricola

22

naar de Everest zaal te vinden waar Chris Delaney en Cees van Duijn de workshop ‘Cleaning in the cleanroom setting’ geven. De deelnemers stellen zich voor en vertellen over hun achtergrond, zoals elektronica, schoonmaak en kleding, en activiteiten in relatie tot de cleanroom. De kwaliteit van de productreiniging wordt voor een deel bepaald door de mate waarin de gebruikte snijoliën die tijdens het draaien en frasen worden toegepast, verwijderd kunnen worden met precisie reiniging. Dit deel van de reiniging is nog relatief eenvoudig te beoordelen. Veel lastiger is het om andere soorten vervuiling die op de producten terechtkomen te verwijderen. En dat zijn er nogal wat. Er kunnen bijvoorbeeld vervuilingen in de snijolie terecht zijn gekomen. Er kan verbranding plaatsvinden tijdens het bewerken. Er kan vervuiling zijn aangebracht door het aanraken met blote handen van oppervlakken direct na het bewerken. En dat is nog maar het topje van de ijsberg. Een goede stelregel is om tijdens het gehele proces, geen onnodige vervuiling van het product te laten plaatsvinden. “Wat je er niet opbrengt hoef je er ook niet weer af te halen”. Het is belangrijk dat de hele keten zich hiervan bewust wordt, VCCN levert hier een bijdrage aan door middel van workshops en training. Inmiddels is er ook een werkgroep opgestart die onder andere hier aandacht aan besteedt. Meer weten over precisieproductie? Lees dan het artikel ‘De betrouwbaarheid van het reinigingsproces voor precisieproductie’. Het symposium zou niet compleet zijn zonder standhouders. Het ruime World Forum biedt de circa 60 standhouders de ideale gelegenheid zich te presenteren. Zij nemen veelal deel aan het symposium vanwege het internationale karakter en komen niet alleen om zich te laten zien maar ook om kennis te nemen van nieuwe technieken en om te netwerken. Microbiologie Als afsluiter van de symposium dag op maandag spreekt keynote Bas Zaat van Amsterdam Medisch Centrum, Principal Investigator of the research line “Biomaterial-associated infection and novel antimicrobial strategies”. Zijn presentatie is gebaseerd op zijn onderzoek naar pathogenese, preventie en behandeling van biomateriaalgeassocieerde infecties, zowel in zacht weefsel (katheters, chirurgische mazen) als bot (implantaten, fixatieapparatuur). Gebaseerd op grondig begrip van de gebeurtenissen die leiden tot een infectie, worden nieuwe strategieën ontwikkelend, waaronder snelle microbiële diagnose, anti-infectieuze coatings die niet onderhevig zijn aan ontwikkeling van bacteriële resistentie, preventie van biofilm vorming en versterking van het doden van bacteriën die zich verbergen in weefsel rondom geïmplanteerde medische apparaten. Deze benaderingen zijn gericht op het maximaal verminderen van het risico van infectie voor patiënten die afhankelijk zijn van dergelijke medische apparaten.

Banquet dinner Op maandagavond is er een banquet dinner in het Louwman Museum. Naast het heerlijke eten vindt het diner plaats op een prachtige locatie. Het Louwman Museum herbergt ’s werelds oudste privécollectie automobielen, verzameld door twee generaties van de Louwman familie. Tijdens het diner heerst een gemoedelijke sfeer, onder muzikale begeleiding van een jazz combo. Daarnaast wordt er traditiegetrouw een aantal speeches gehouden door afgevaardigden van ICCCS. Een enerverende avond waarbij het netwerken en contact leggen, waar Eric Stuiver in zijn openingsspeech de nadruk op legde, alle ruimte krijgt. EUVL-technologie Dinsdag opent het symposium met een keynote presentatie van Vadim Banine, Director Defectivity Department bij ASML. De natuurkundige is afkomstig uit Moskou en deed twee jaar onderzoek aan de Technische Universiteit Eindhoven, waar hij ook promoveerde en parttime professor is. Met Extreme Ultraviolet Lithographic (EUVL) systemen moeten schoonmaak eisen zelfs nog strikter zijn en hebben ze een nieuwe betekenis gekregen. Voor EUVL worden zowel moleculair en deeltjescontaminatie overwogen. Poster presentaties Na de presentatie van Vadim Banine over EUVtechnologie begint voor de tweede dag het brede en gevarieerde programma aan lezingen, tutorials, workshops en demonstrators. Gedurende het hele symposium staat er een tiental posters die door de deelnemers vrij te bezichtigen zijn tussen hun eigen programma door. Voor iedereen die meer wil weten over een of meerdere posters, is er dinsdag in de middag de mogelijkheid om de poster presentaties van de auteurs bij te wonen. De presentaties bieden onderling een grote verscheidenheid aan kennis van jonge, talentvolle studenten tot ervaren experts in hun vakgebied. Toekomstvisie Peter Ros mag de tweede symposium dag afsluiten met zijn toekomstvisie over alle ontwikkelingen, versnellingen en veranderingen binnen maar ook zeker buiten het vakgebied: ‘It’s a digital world, act human’. Een alomvattend verhaal dat alle thema’s raakt. Na de presentatie van Peter Ros stapt Eric Stuiver het podium op met een afsluitende speech om iedereen te bedanken die dit symposium tot een succes heeft gemaakt. Ook vraagt Eric Stuiver Hasim Solmaz, de voorzitter van de Turkse cleanroom vereniging, het podium op. Namens de gehele organisatiecommissie wordt het stokje symbolisch overgedragen aan Turkije. De ISCC’18 herinneringen zijn niet alleen in ons geheugen gegrift, maar nu ook in een rondreizend, glazen bokaal. Opdat deze aangevuld mag worden met vele nieuwe, internationale herinneringen, gevuld met kennisoverdracht. t Tot 2020 in Turkije.

STANDHOUDERS

Clean Air and Containment Review The journal to enhance your knowledge of cleanroom, contamination control and containment technology www.cleanairandcontainment.com

CLEANROOM TECHNOLOGIES SOCIETY OF TURKEY

CLEANROOM TECHNOLOGIES SOCIETY OF TURKEY

YOUR PARTNER IN STAINLESS STEEL FASTENERS

Desinfectie Robots

Contamination Control Magazine editie 4-2018

23

CURSUSUITGELICHT CLEANROOM PRODUCT REINIGING De cursus Cleanroom Product Reiniging is gericht op de specifieke reinigingsaspecten van producten in een cleanroom en hoe deze procedure vervolgens helder vast te leggen.

34 24

“

VCCN organiseert al een ruim aantal jaren cursussen en opleidingen op het gebied van het ontwerp, beheer en gebruik van cleanrooms. Met de nieuwe cursus Product Reiniging wordt een belangrijke toevoeging aan het cursusen opleidingsprogramma gerealiseerd. Het betreft cursussen gericht op de specifieke reinigingsaspecten van producten in een cleanroom.

Vind een

Productreiniging De reiniging van producten kan plaatsvinden voorafgaand aan het binnenbrengen in de cleanroom of voorafgaand aan het inpakken van het eindproduct etc. Specifiek voor het onderwerp Productreiniging heeft VCCN een cursus ontwikkeld die met drie aparte modulen is te volgen, namelijk: 1. basistheorie (CPRb) 2. praktijk (CPRp) 3. ontwerpen voor reiniging (CPRo) De modulen kunnen afzonderlijk worden gevolgd.

passende

reinigings techniek,

Module 3 CPRo Nadat een product tijdens de ontwerpfase is vastgelegd in een concept ontstaat er inzicht in productiekosten en kan het productieproces worden beoordeeld. Dit is de fase waar normaal gesproken een DFMA (Design for Manufactury and Assembly) wordt opgestart en bij hightech producten naar reinigingsaspecten wordt gekeken.

pas deze toe en

Voor producten toegepast in vacuümsystemen kan in deze fase ook een beoordeling op vacuümaspecten starten. In deze cursus worden de DFMA technieken uitgebreid met reinigings- en vacuümaspecten (Design for Cleaning). Tijdens iedere stap worden zowel productie als reinigings- en vacuümaspecten meegenomen in de analyse, zoals de invloed op de kwaliteit van de reiniging, reiniginskosten, doorlooptijden bij reiniging, reinheidstest mogelijkheden en invloed op het eindproduct. Voorbeelden van de invloed op het eindproduct zijn deeltjesgeneratie en luchtinsluitels.

leg het

“

duidelijk

Bij iedere analyse dienen ook service- en onderhoudsaspecten te worden meegenomen. Het resultaat van de analyse is een optimalisatievoorstel van het ontwerp met betrekking tot functionaliteit,

kostprijs, productiedoorlooptijd en kwaliteit. Doelgroep De cursus is bedoeld voor leveranciers, product-/ procesontwikkelaars en product engineers, kwaliteitsverantwoordelijken en anderen die te maken hebben met productie in een cleanroom. Leerdoel Leveranciers van schone producten leren een passende reinigingstechniek te vinden, deze toe te passen en te borgen en over het begrip oppervlaktereinheid en reinheidseisen te communiceren. Cursusprogramma • design for cleaning • materiaalkeuzes • analyse voor productcontaminatie • kiezen van passende reinigingsmethode • borgen van gekozen reinigingsmethode Leermiddelen Cursisten ontvangen vooraf, ter voorbereiding, een syllabus. De hand-out van de presentaties ontvangt de cursist tijdens de cursus. Kosten De kosten voor deze eendaagse cursus bedragen € 450,- voor VCCN leden en € 650,- voor niet leden. Genoemde cursusprijzen zijn exclusief 21% BTW en inclusief leermiddelen, koffie/thee en lunch. Algemene informatie • Dag met presentaties en oefeningen (2 docenten) • Geen specifieke vooropleiding noodzakelijk • Locatie Eindhoven

vast.

Contamination Control Magazine editie 4-2018

35 25

GOODBEHAVIOUR

PRACTICES Geschoold personeel is van essentieel belang voor een optimale productiekwaliteit van de in de cleanroon gefabriceerde producten.

34 26

“

Geschoold personeel is van essentieel belang voor een optimale productiekwaliteit van de in de cleanroon gefabriceerde producten. Specifieke vaardigheden zijn noodzakelijk bij zowel het ontwerp, de realisatie, het beheer, het gebruik en de reiniging van stofarme ruimten. VCCN biedt met een indrukwekkend aantal cursussen bijscholingsmogelijkheden aan voor diverse medewerkers. Hieronder worden drie cursussen nader toegelicht.

Ondeskundig gedrag

Cleanroom Gedrag Cursus (CGC) Door onoordeelkundig gedrag in cleanrooms kan de gewenste productiekwaliteit niet worden gehaald. Dit kan grote financiële, maatschappelijke en gezondheidsproblemen tot gevolg hebben. De Cleanroom Gedrag Cursus (CGC) maakt personen bewust van hun invloed op de luchtkwaliteit in een cleanroom. Cursisten maken hierbij kennis met de strenge eisen die gesteld worden aan het betreden van cleanrooms. De Cleanroom Gedrag Cursus is een voorwaarde voor iedereen die incidenteel of intensief te maken heeft of gaat krijgen met het verblijven of werken in een cleanroom. De cursusdag wordt beëindigd met een toets. Een positief resultaat geeft recht op een certificaat en de CleanroomPas® in de vorm van een badge.

heeft

grote gevolgen voor de

Cleanroom Techniek Cursus (CTC) De Cleanroom Techniek Cursus is een tweedaagse cursus bedoeld voor eenieder die een cleanroom gaat opzetten: ontwerpers, bouwers en toekomstige gebruikers. Het unieke van deze technische VCCN cleanroom  cursus is dat deze aan alle genoemde doelgroepen tegelijk wordt gegeven. Dit betekent dat men tijdens de cursus al kennis kan maken met de verschillende partijen, die ook bij de realisatie van een cleanroom project een rol spelen.

kwaliteit van

Operatiekamer Gedrag Cursus (OGC) Een belangrijk risico bij een operatie vormen de Post Operatieve Wond Infecties (POWI’s) als gevolg van luchtgedragen contaminaties. De oorzaken van luchtgedragen contaminaties zijn divers en zijn vanwege hun onzichtbaarheid moeilijk te beheersen. Twee belangrijke aspecten bij het beheersen zijn gedrag en discipline op de afdeling. Zowel gedrag als discipline verbeteren met behulp van een doelmatige opleiding. Deze VCCN cursus is ontwikkeld voor medewerkers van operatieafdelingen in ziekenhuizen en richt zich op het gedrag en de discipline van de medewerker ter preventie van luchtgedragen contaminaties. VCCN organiseert de cursus ‘in-house’. Daarnaast zijn er diverse specifieke cursussen zoals: Cleanroom Reiniging Cursus (CRC) Cleanroom Schoonmaak Cursus (CSC) Cleanroom Testen en Certificeren Opleiding (OCT) Cleanroom Deeltjes Depostie Cursus (DDM) Alle cursussen en opleidingen worden zowel centraal als inhouse gegeven. Zie voor data de cursusagenda op pagina 29 van dit magazine. Meer informatie over de cursussen is te vinden op de website: www.vccn.nl.

het

“

eindresultaat.

Contamination Control Magazine editie 4-2018

35 27

WELKOM BEDRIJFSLEDEN Altop International Matjeskolk 23 7037 DZ BEEK GEM MONTFERLAND www.altop-international.nl Aspen Oss BV Kloosterstraat 6 5349 AB OSS www.aspenoss.com CIL Management Consultants 30 King Street EC2V 8EH London UK www.cilconsultants.com CRDB Kongostraat 20 B 8520 KUURNE BELGIUM www.crdb.be Eurofins PROXY Laboratories B.V. Archimedesweg 23 2333 CM LEIDEN www.eurofins.nl

NIEUWE LEDEN

Ilt Fineworks BV Tinsteden 30 7547 TG ENSCHEDE www.ilt.nl Mogema BV Industrieweg 9 8084 GS ’T HARDE www.mogema.nl Induct Industrial Contracting Nijverheidstraat 1 2222 AV KATWIJK www.induct.nl Farmacleaning & Services B.V. Putselaan 108 3074 JE ROTTERDAM www..farmacleaning.nl Sanquin Reagents BV Plesmanlaan 125 1066 CS AMSTERDAM www.sanquin.org/reagents

GEZOCHT: NIEUWE PROJECTLEDEN RICHTLIJN CLEANROOMGEBRUIK VCCN leden die geïnteresseerd zijn in deelname aan een nieuwe projectgroep RICHTLIJN CLEANROOM GEBRUIK (kleding, gedragsregels, reiniging en andere belangrijke aspecten, die niet in de normen staan) opgelet. Doelstelling Opstellen van een nieuwe VCCN-richtlijn voor cleanroom gebruik. Van belang is de beheersing van het contaminatierisico tijdens cleanroom gebruik. Tot nu toe waren richtlijnen additioneel op ISO 14644-5, maar deze is inmiddels verouderd en daardoor kan een nieuwe richtlijn zelfs richting gevend zijn. Door het opstellen van deze richtlijn zullen richtlijn 4 en 6 ingetrokken worden. Toelichting De Commissie Normen en Richtlijnen heeft het voorstel gedaan een nieuwe richtlijn “Cleanroom gebruik” op te stellen. Hierin dienen bovenstaande richtlijnen 4, 6.2, 6.3 en de gebruikersaspecten van richtlijn 5 beknopt verwerkt te worden. Cleanroomgebruik gaat vooral om het opstellen en uitvoeren van gebruiksprocedures. Deze procedures omvatten: • Betreden en verlaten cleanrooms • Cleanroom kleding, selectie en onderhoud • Cleanroom reiniging • Cleanroom gedrag • Comfort • Naar binnen brengen van goederen • Onderhoud installaties • Monitoren tijdens gebruik. Het resultaat kan later gebruikt worden bij de revisie van ISO 14644-5: Operations. De projectgroep dient de onderwerpen te bepalen en de inhoud per onderwerp uit te werken. Daarbij dient rekening te worden gehouden met bestaande en verwachte ISO-normen. Voor deze projectgroep worden gebruikers en leverancier uit de verschillende toepassingsgebieden gezocht. Deelnemers krijgen toegang tot beschikbare richtlijnen en normen op het gebied van cleanroom gebruik. In overleg met de deelnemers zal een coördinator benoemd worden. Interesse? Meld je dan aan bij ons verenigingsbureau via Paul van Rij, p.vanrij@vccn.nl of 088 401 06 02

NIEUW BEDRIJFSLID: HYGIËNEPLAN In de wereld van food, farma en elektrotechnische industrie zijn productie en hygiëne onlosmakelijk met elkaar verbonden. Goed nieuws dus, dat er nu een nieuwe, maar toch zeer ervaren industrial cleaner in de markt is: Hygiëneplan. Een partij bovendien, die zich op een aantal punten direct al positief onderscheidt: afspraak is afspraak en een zero tolerance beleid! Er is geen cleanroom gelijk en er zijn geen standaard schoonmaakprogramma’s en reinigingsmiddelen die overal kunnen worden toegepast. Er zijn wel een aantal principes. In een cleanroom zijn de mens en het product het meest belangrijk. Er moet worden schoongemaakt, zodat het product/de productie zo schoon en optimaal mogelijk kan blijven verlopen. Daarom is het schoonmaken een proces waar altijd aandacht aan moet worden besteed, dus voor, tijdens en na de productie. Onze cleanroom specialisten zijn allen VCCN opgeleid en zijn volledig up to date als het gaat om de steeds strengere regelgeving rondom cleanroom reiniging. Zo zijn wij klanten in de voedsel-, pharmaceutische- en elektro­technische industrie goed van dienst.

www.hygiëneplan.nl

28

De ontwikkeling van gevoelige, betere en vooral snellere analyses op het gebied van productveiligheid of voor een snellere diagnose staan niet stil. De productielijnen die we vandaag de dag in cleanrooms zien staan, worden steeds geavanceerder en mensenhanden komen nauwelijks meer aan bod. Hoe zit het eigenlijk met de productie-omgeving? Is de beoordeling van de deze productieruimten ook meegegroeid of vinden metingen hier nog plaats zoals dat 20 tot 30 jaar geleden werden uitgevoerd? De normen voor ons vakgebied zijn tot op heden nog gebaseerd op traditionele meetmethoden. Dit heeft gevolgen voor de manier waarop door de jaren de cleanroom klasses en limieten zijn weergegeven. Passen de traditionele meetmethoden en limieten nog wel bij de risico’s en de logistiek van de huidige productieprocessen in de cleanrooms van nu? VCCN heeft het signaal ontvangen dat de huidige wereld om een andere manier van meten en beoordelen vraagt. Maar ook dat de huidige traditionele methoden veel sneller tot resultaat dienen te lijden. Vanuit de markt en op beurzen merken we dat andere sensoren, meetmethoden, analyses en diagnostische methoden voor handen zijn of in ontwikkeling. Ook is er een duidelijke behoefte aan kennisdeling en begeleiding in de beoordeling van dergelijke testen/sensoring voor cleanrooms. Vandaar het voornemen om een werkgroep op te richten met betrekking tot: snelle meetmethoden. De leden van deze werkgroep zullen na een oriënterende fase tot een projectdoel en projectomschrijving komen, waarna er gewerkt kan gaan worden aan realisatie & presentatie van de uitgekozen doelstelling naar de VCCN leden. Om deze werkgroep tot een succes te maken zoeken we leden vanuit een diversiteit aan achtergronden: analytisch/diagnostisch, microbiologisch, biochemisch of optisch/fysisch/chemisch, meet- en regeltechnisch of werktuigbouwkundig. Om zo breed mogelijk naar de cleanroom wereld te kijken is het fijn als de diversiteit aan cleanroomproducties ook in deze werkgroep tot uiting komt. De synergie tussen food, healthcare, life-science pharm/medical devices, electronics, optica en fijnmechanische industrie zien we als een positieve drive voor deze werkgroep. Of je nu heel veel jaren ervaring hebt of met een nieuwe frisse blik de cleanroom wereld net bent binnengestapt, we denken dat dit geen rol hoeft te spelen in deze werkgroep. Kortom we zijn op zoek naar al onze leden met een beetje ruimte in de agenda, maar heel veel interesse voor het meten en beoordelen van cleanroomomgevingen en de bijbehorende processen. Lijkt je dit een mooi plan? Meld je dan aan bij ons verenigingsbureau via Paul van Rij, p.vanrij@vccn.nl of 088 401 06 02 Op vrijdag 25 januari 2019 houden we van 09.30 - 12.30 uur de eerste oriënterende bijeenkomst, op ons verenigingsbureau aan de Korenmolenlaan 4 in Woerden. Tot dan!

BIJEENKOMSTEN

15

NATIONAAL SYMPOSIUM CONTAMINATION CONTROL (MET BEDRIJVENMARKT) (Voorheen Cleanroom Symposium) 1931 Congrescentrum Den Bosch

09

NATIONALE CLEANROOM DAG (MET BEDRIJVENMARKT) 't Spant Bussum

MEI

OKTOBER

AGENDA CURSUSSEN EN CONGRESSEN 2019

GEZOCHT: NIEUWE PROJECTLEDEN SNELLE MEETMETHODEN

10

CONTAMINATION CONTROL CURSUS VCCN Woerden Doelstelling: u doet kennis op over meettechnieken, cleanrooms, stof op oppervlakken en reiniging om contaminatie efficient tegen te kunnen gaan.

24

CLEANROOM TECHNOLOGY EDUCATION (CTE) VCCN Woerden Doelstelling: cleanroom technologie combineren met de beroepsopleiding, en die toepassen op verschillende aspecten van de cleanroom. .

07

CLEANROOM REINIGING CURSUS VCCN Woerden Doelstelling: Na het volgen van de 1-daagse cursus bent u in staat een reinigingsprogramma op maat te maken en metingen uit te voeren en te beoordelen.

05

CLEANROOM GEDRAG CURSUS VCCN Woerden Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in een cleanroom.

19

CLEANROOM GEDRAG CURSUS MET GOWNING Leiden Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in een cleanroom.

21

WORKSHOP DDM VCCN Woerden

JANUARI

JANUARI

FEBRUARI

MAART

MAART

MAART

CLEANROOM 04 APRIL OPLEIDING TESTEN & CERTIFICEREN VCCN Woerden 1,5 dag: 04 en 10 april 10 APRIL Belangstellenden Associate 2 dagen: 04 en 10 april 11 APRIL Professional 2,5 dagen: 04, 10 en 11 april

14

OPFRIS CLEANROOM GEDRAG CURSUS VCCN Woerden Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in een cleanroom.

21

CLEANROOM SCHOONMAAKCURSUS (CSC) VCCN Woerden Doelstelling: u bent in staat te beoordelen of een product te reinigen is en of er verbetermogelijkheden zijn ten aanzien van de reinigingskwaliteit.

21 MEI 22 MEI

CLEANROOM TECHIEK CURSUS (CTC) VCCN Woerden Doelstelling: kennis over alle facetten die een rol spelen bij de realisatie van een cleanroom. Van programma van eisen tot ingebruikname.

MEI

MEI

(data en locaties onder voorbehoud) Bezoek voor meer informatie www.vccn.nl

CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE | UITGAVE VAN VCCN | JAARGANG 31 | EDITIE 4-2018

COLOFON

C

2

MGZN

BETROUWBAARHEID De betrouwbaarheid van het reinigingsproces voor precisieproductie FIJNSTOF EN GEZONDHEID Fijnstof richt schade aan zelfs tot in de cleanroom ISCC'18 TERUGBLIK Terugblik op een geslaagd internationaal symposium

WE SHARE THE KNOWLEDGE Vereniging Contamination Control Nederland

Een uitgave van VCCN, Vereniging Contamination Control Nederland Jaargang 31 editie 4-2018 REDACTIE Philip van Beek Arthur Lettinga REDACTIE COÖRDINATIE Verenigingsbureau VCCN Korenmolenlaan 4 | 3447 GG Woerden T 088-401 06 50 v.vangent@vccn.nl ADVERTENTIEVERKOOP Bel voor de tarieven naar 088-401 06 50 of bezoek www.vccn.nl LIDMAATSCHAP Persoonlijk lidmaatschap € 50.- per jaar (incl. btw) Bedrijfslidmaatschap € 225.- per jaar (excl. btw) FOTOVERANTWOORDING Archief VCCN VORMGEVING Bareminded www.bareminded.nl VERANTWOORDING De realisatie van C2MGZN is zorgvuldig voorbereid, gepland en uitgevoerd. Desondanks kan VCCN geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor eventuele onjuistheden.

We hebben de kennis, de ideeën, de materialen... Cleanroom Combination Group droeg zorg voor de bouwkundige realisatie van de radiofarmaca apotheek van GE Healthcare te Eindhoven.

www.cleanroomcg.com

30 38

COPYRIGHTS Behoudens uitzondering door de Wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, microfilm, of in enige digitale, elektronische of optische of andere vorm, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking.

Initial Cleanrooms Alles goed geregeld!

P

Totaalconcepten afgestemd op uw industrie en cleanroomklasse

P

Professionele reiniging en sterilisatie van uw cleanroomkleding, moppen, clogs en goggles

P

Uitgebreid assortiment cleanroom disposables, uitgiftekasten, reinigingssystemen en toebehoren

P P P P P P P

In-house stoomsterilisatie Gevalideerde service en processen Naleving van de hoogste kwaliteitseisen Maximale traceerbaarheid en controle Volledig geĂŻmplementeerd contingency plan Proactieve monitoring middels custom-made managementrapportages Eigen logistiek netwerk in de BeNeLux

Wij geven u graag advies tel. +31 (0)40 2621692! www.initial-cleanrooms.com

nze Ontdek o O7 nieuwe IS cleanroom

Flow Bench De nieuwe standaard in Crossflow-techniek: Maximale productbescherming Maatwerkoplossing Vervaardigd uit hoogwaardig RVS Standaard uitvoerbaar met H13, H14 of U15 filter

Laminair Downflow Techniek

Geen belemmeringen, maximale bewegingsvrijheid Perfecte monitoring van de procesparameters Volledig gedocumenteerd: QP, QMP, DQ, FAT, SAT, IQ & OQ

REAL-TIME MONITORING VOOR OPTIMALE VEILIGHEID Real-time monitoring biedt middels een interactief dashboard een perfect overzicht over de actuele condities en meetdata. Parameters kunnen individueel worden bepaald en ook de layout van het controlepaneel kan worden aangepast aan de wensen en bevoegdheden van de gebruiker. Het iMeasure monitoring systeem controleert door continue inventarisatie waarbij de veiligheid van de gebruiker, de omgeving en het product centraal staat

Het adequaat omgaan met de veiligheid van de gebruiker, de omgeving en het product, is van cruciaal belang voor ons milieu, uw medewerkers, organisatie ĂŠn uiteraard uw afnemers. Bovendien draagt het bij aan een leefbare maatschappij voor toekomstige generaties. Door een integrale samenwerking met haar klanten biedt DENIOS al 30 jaar - voor iedere specifieke situatie - de meest duurzame oplossing. Daarbij zoeken we continue naar nieuwe innovaties om onze klanten te helpen verantwoorder en efficiĂŤnter te ondernemen. Ga voor meer informatie naar: www.denios.com of bel ons: 0172 - 50 64 66 03 312 00 87