C2MGZN maart 2022 by VCCN

CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE | UITGAVE VAN VCCN | JAARGANG 35 | EDITIE 1-2022

MGZN

RISICOGEBASEERDE AANPAK van microbiële contaminatie CIRCULAIR BOUWEN met biobased toepassingen en hergebruik materialen HEPAFILTERS Hoe weet je eigenlijk of ze wel voldoen aan de verwachtingen?

WE SHARE THE KNOWLEDGE Vereniging Contamination Control Nederland

® SCIENTIFIC CREDIBILITY

Quality has its color

is a brand of STAXS®

Discover the DOTCH® cleanroom disposables

www.staxs.eu

Performing Perfection CWS is de eerste Full-Service Cleanroom provider. Bij CWS Cleanrooms zijn onze klanten onze partners. Gezamenlijk streven we naar een optimale invulling van alle services op het vlak van contaminatiecontrole; kleding, cleaning en training. Voor een maximale ondersteuning en werking van uw productieproces. Ontdek de toegevoegde waarde van onze Passion for solutions.

CWS.COM/CLEANROOMS

Nu contact opnemen! Contact Nederland: +31 402621692 cleanrooms.nl@cws.com Contact België: +32 33554903 cleanrooms.be@cws.com

V O O R W O O R D

CONTAMINATION CONTROL ACTUELER DAN OOIT Voor je ligt de eerste uitgave van C2MGZN 2022. Het is wederom gelukt een blad met diverse interessante artikelen te maken. Mooie artikelen van verschillende sectoren waar cleanrooms worden gebruikt en ook een artikel over HEPA filters dat voor elke sector van de cleanroom techniek geldt. Doe er je voordeel mee. Contamination control is gedurende de pandemie een belangrijke sector gebleken. Er was veel te doen in ons vakgebied. Een vaccin ontwikkelen en produceren en ook gelijktijdig kijken naar het ontwikkelen van medicijnen voor het COVID-19 virus. Vooral ons vakgebied was hier erg druk mee, dit betekende goede business voor iedereen die in de contamination control branche werkzaam is.

RISICOGEBASEERD REINIGINGSPROGRAMMA Ontoereikende reinigingsen desinfectieprogramma’s hebben een financiële impact op het bedrijf en veroorzaken een aanzienlijk risico voor de patiëntveiligheid en terugroepacties van producten. Terugkerende microbiële besmetting is over het algemeen het gevolg van ontoereikende reinigingsen desinfectieprocedures die gepaard gaan met een ineffectief onderzoek naar de oorzaak. In dit artikel de verschillende wettelijke eisen en richtlijnen met betrekking tot de rotatie van desinfectiemiddelen.

Walid el Azab

Even leek het erop dat we een iets normalere tijd tegemoet zouden gaan toen we opgeschrikt werden door een oorlog aan de randen van het Europese grondgebied. De invasie van Rusland in Oekraïne zet de wereld in vlam. De reactie van Europese landen is een enorm investeringsplan op het gebied van defensie. Het lijkt op een bewapeningswedloop van ongekende snelheid. Europese landen gaan miljarden investeren in beveiliging en wapenindustrie. En wat denk je? Wie zullen hier in grote mate mee te maken krijgen? Wederom zijn dat de contamination control specialisten. Want zoals er geen internet zou zijn zonder dat er cleanrooms waren, zijn er ook geen precisiewapens zonder cleanrooms. Dit betekent dus weer een goede business voor onze industrietak van contamination control. Wederom zal de contamination control branche een groeimarkt met dubbele cijfers blijken te zijn De behoefte aan experts op het gebied van contamination control stijgt elke dag. Voor de nodige kennis kan je alleen terecht bij VCCN, kennisplatform en tevens opleidingsinstituut voor cleanroom technology. Bezoek daarom onze symposia om op de hoogte te blijven van wat er gebeurt in onze markt. En bezoek voor scholing en bijscholing en verdere verdieping van contamination control kennis de website www.vccn. nl . Of vraag advies bij onze kennismanager welke opleidingen voor jou beschikbaar zijn. Veel leesplezier.

Philip van Beek redactielid

HERGEBRUIK VAN MATERIALEN EN BIOBASED TOEPASSINGEN In de afgelopen jaren zetten organisaties vooral stappen in het terugdringen van hun energieverbruik. De cleanroomwereld staat met duurzaamheid aan de vooravond van een nieuwe fase. Hergebruik van materialen en biobased toepassingen zijn belangrijke nieuwe aandachtspunten bij de bouw van een cleanroom.

Renze Evenhuis

INHOUD 04 06 13 HEPA FILTERS; HOE WEET JE OF ZE GOED WERKEN? De functie van een HEPAfilter is het filteren van de toevoerlucht. Deze filters worden gebruikt daar waar de hoogste eisen aan de reinheid van de lucht worden gesteld. Zij dienen voor het afscheiden van vaste stofdeeltjes, aerosolen en micro-organismen. HEPAfilters leveren een wezenlijke en belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van de toevoerlucht naar de cleanroom. Je begrijpt dat dit belangrijke element voor een cleanroom goed moet functioneren. Maar hoe kun je dit waarborgen?

Philip van Beek

16 20 24 26

VOORWOORD Wendbaar het nieuwe jaar in, afscheid van een turbulent jaar. RISICO GEBASEERD REINIGEN De verschillende wettelijke eisen en richtlijnen voor rotatie desinfectiemiddelen EEN DAG UIT HET LEVEN VAN... Arthur Lettinga, Product Manager West Europa bij Elis Cleanroom CIRCULAIR BOUWEN Hergebruik en bio-based toepassingen bij nieuwbouw cleanroom HEPAFILTERS HEPAfilters worden veel toegepast. Maar hoe weet je eigenlijk of ze goed werken? CLEAN EVENT 2022 Presentatie VCCN richtlijn 12 tijdens het Clean Event 2022 op 17 mei in Veldhoven CURSUS UITGELICHT Cleanroom Techniek Cursus VOORSTELLEN NIEUWE LEDEN

28 Welkom bij VCCN! 29

AGENDA Data cursussen, symposia en congressen COLOFON

29 Redactieleden en contactgegevens 30

AANKONDIGING VCCN CONGRES VCCN Congres 10 mei 12:30 - 19:30 uur Congrescentrum 1931 Den Bosch

VCCN CONGRES, 10 MEI DEN BOSCH Op 10 mei organiseert VCCN het Nationaal Symposium Contamination Control in Den Bosch. Ervaren (internationale) experts delen de nieuwste inzichten en tevens presenteren twij de laatste know how uit het vakgebied. Aan de orde komen onder andere: desinfectie op basis van polariteits-wisselingen, automatische UV desinfectie, VCCN Richtlijn 12 in de praktijk, contamination control bij brand, risico assessment en de James Webb sateliet. Gelijktijdig organiseert VCCN de vakbeurs.

Contamination Control Magazine editie 01-2022

RISICOGEBASEERD Reinigings- en desinfectieprogramma onderdeel van de lifecycle-aanpak: een op risico gebaseerde aanpak om kruisbesmetting en microbiële besmetting te voorkomen.

Walid el Azab

“

Microbiële

besmetting is meestal het gevolg van reinigings-

procedures

“

die niet

volstaan.

Reiniging en beheersing van microbiële contaminatie zijn cruciale aandachtsgebieden in de (bio)farmaceutische en medische hulpmiddelenindustrie. Er zijn robuuste reinigingsen desinfectieprogramma’s nodig om kruisbesmetting en microbiële besmetting van producten te voorkomen. Bijgevolg moeten de selectie en het aantal gebruikte desinfectiemiddelen, de frequentie van gebruik en de rotatie van desinfectiemiddelen met een sporendodend middel wetenschappelijk worden onderbouwd door een formele microbiële risicoanalyse (MRA). De MRA en het gekozen reinigingsen desinfectieprogramma moeten worden ondersteund door een periodieke beoordeling van relevante milieumonitoringgegevens (EM) en regelmatige audits van de reinigingsen desinfectieprogramma’s. Ontoereikende reinigingsen desinfectieprogramma’s hebben een financieel impact op het bedrijf en veroorzaken een aanzienlijk risico voor de patiëntveiligheid en terugroepacties van producten (1-5). Terugkerende microbiële besmetting is over het algemeen het gevolg van ontoereikende reinigingsen desinfectieprocedures die gepaard gaan met een ineffectief onderzoek naar de oorzaak. Beheersing van microbiologische besmetting en onderzoek naar de oorzaak (zie CFR211.113 a en b, en CFR211.192) behoren tot de top 10 van meest waargenomen tekortkomingen door de FDA sinds 2012 (6). De situatie in Europa is niet anders, gezien recente tekortkomingen van de Britse MHRA (Medicines Healthcare products Regulation Agency) die zijn waargenomen en de noncompliance rapporten die zijn uitgedeeld door Europese inspecteurs (7-9). Het doel van dit artikel is om eerst de verschillende wettelijke eisen en richtlijnen met betrekking tot de rotatie van desinfectiemiddelen te presenteren. Ten tweede probeert het artikel de vraag te beantwoorden “Is de rotatie van meer dan één desinfectiemiddel samen met een sporendodend middel verplicht voor cGMP-conformiteit?”. Om de vraag volledig te kunnen beantwoorden, wordt het proces van het vaststellen van het aantal desinfectiemiddelen (één of meer) besproken. Ten slotte bevestigt het artikel opnieuw het belang van het periodiek herzien van microbiële gegevens en auditpraktijken om de effectiviteit van het reinigingsen desinfectieprogramma te bevestigen, inclusief de rotatie van het desinfecterende middel en frequentiekeuze. Wettelijke eisen en richtlijnen voor het roteren van desinfectiemiddelen De regelgevende aanbevelingen met betrekking tot het wisselen van desinfectiemiddelen zijn de volgende: 1. Japan (JP) Richtsnoer voor de vervaardiging van steriele farmaceutische producten door aseptische verwerking (2006): • “Het programma moet procedures bevatten voor het screenen en classificeren van bacteriële isolaten in elke productieomgeving.” • “Reinigingsmiddelen en desinfectie-

•

middelen moeten vóór gebruik worden gevalideerd op hun geschiktheid en betrouwbaarheid voor het verwijderen van verontreinigingen. De werkzaamheid van reiniging en desinfectie moet worden beoordeeld en bevestigd op basis van het type en aantal micro-organismen dat wordt gekenmerkt door periodieke milieumonitoring” “Als geselecteerde desinfectiemiddelen een inferieure werkzaamheid kunnen hebben tegen micro-organismen die uit de omgeving zijn geïsoleerd, moet de werkzaamheid opnieuw worden beoordeeld en moet de vervanging door of het afwisselende gebruik van verschillende desinfectiemiddelen worden overwogen en geïmplementeerd.” “Als milieumonitoringsgegevens de aanwezigheid van sporenvormende bacteriën of schimmels aangeven of suggereren, moeten geschikte sporiciden of fungiciden worden geselecteerd voor desinfectie.”

2. Richtlijnen van de Amerikaanse Food and Drug Administration (US FDA) over aseptische productie (2004): • “…. Routinematig gebruikte ontsmettingsmiddelen zouden effectief moeten zijn tegen de normale microbiële vegetatieve flora die in de faciliteit wordt teruggevonden.….” • “... Daarom omvat een degelijk desinfectieprogramma ook een sporendodend middel, gebruikt volgens een beschreven schema en wanneer milieugegevens wijzen op de aanwezigheid van sporenvormende organismen.” • “…. Indien geïndiceerd, kunnen microorganismen die geassocieerd zijn met nadelige trends worden onderzocht als andere gevoeligheid van de desinfectiemiddelen die worden gebruikt in de cleanroom waarin de organismen zijn geïsoleerd.” 3. Resolutie van de Braziliaanse National Health Surveillance Agency (ANVISA) - RDC n.17 (2010): • “Artikel 315. De reiniging van schone 

Contamination Control Magazine editie 01-2022

RISICO GEBASEERD -vervolg-

ruimtes is bijzonder belangrijk bij de vervaardiging van steriele producten. § 1 Deze ruimtes moeten regelmatig worden schoongemaakt en ontsmet volgens een specifiek programma dat is goedgekeurd door Quality Assurance. § 2 De gebieden moeten regelmatig worden gecontroleerd om de opkomst van resistente micro-organismen op te sporen.” 4. Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) EudraLex Bijlage 1 (2008): • “61. Vooral de reiniging van schone ruimtes is belangrijk. Ze dienen grondig te worden gereinigd volgens een schriftelijk vastgelegd programma. Waar desinfectiemiddelen worden gebruikt, moet meer dan één type worden gebruikt. Er moet regelmatig toezicht worden gehouden om de ontwikkeling van resistente stammen op te sporen. » De Farmaceutische Inspectieconventie Farmaceutische Inspectie Samenwerking (PIC/S) – PE 009-13 Bijlagen (2017) eisen met betrekking tot de rotatie van desinfectiemiddelen zijn vergelijkbaar met de EudraLex Bijlage 1 (2008). Begrijpelijk dat de lezer op basis van deze fragmenten in de war kan raken over de rotatiedefinitie. Wordt het één desinfectiemiddel, afgewisseld met het gebruik van een tweede desinfectiemiddel? Of gaat het om één of meer desinfectiemiddelen met een sporendodend middel? Er zijn al verschillende artikelen gepubliceerd over rotatie (10-13). Verschillende nietoverheidsorganisaties hebben aanbevelingen gepubliceerd over het ontwerp van reinigingsen desinfectieprogramma’s en de rotatie van desinfectiemiddelen (14-16). De rotatiedefinitie moet adequaat worden gedefinieerd in de reinigingsen desinfectieprocedures. Algemeen hoofdstuk uit de farmacopees of technische documenten van nietoverheidsorganisaties zijn geen vereisten. Deze informatie kan echter enkele aanbevelingen bevatten die bedrijven zouden moeten helpen om aan cGMP’s te voldoen:

Het is verstandig om het dagelijkse gebruik van een bacteriedodend ontsmettingsmiddel uit te breiden met wekelijks (of maandelijks) gebruik van een sporendodend middel.

1. Farmacopee van de Verenigde Staten (USP) <1072>: • “De rotatie van een effectief desinfectiemiddel met een sporicide wordt aangemoedigd. Het is verstandig om het dagelijkse gebruik van een bacteriedodend ontsmettingsmiddel uit te breiden met wekelijks (of maandelijks) gebruik van een sporendodend middel.” • “Andere desinfectierotatieschema’s kunnenworden ondersteund op basis van een beoordeling van de historische

•

milieumonitorings-gegevens.” “...de meest geïsoleerde microorganismen uit een milieumonitoringprogramma kunnen periodiek worden onderworpen aan gebruiks-verdunningstesten met de middelen die in het desinfectieprogramma worden gebruikt om hun gevoeligheid te bevestigen, aangezien er echte verschillen zijn tussen verschillende soorten met betrekking tot resistentie tegen de dodelijke effecten van verschillende ontsmettingsmiddelen.”

2. Technisch rapport van de Parenteral Drug Association (PDA) (TR) 70: • “Tegenwoordig gebruiken de meeste bedrijven een systeem waarbij een desinfectiemiddel wordt geroteerd met een sporicide om de bioburden-niveaus effectiever te verminderen.” • “Alle rotatiesystemen moeten worden geëvalueerd via het gebruik van gebiedsclassificatie, milieumonitoringsgegevens en/of risicobeoordeling.” De regelgevende richtlijnen zijn het eens over het idee dat een routinematig ontsmettingsmiddel actief moet zijn tegen de vegetatieve microbiële flora die wordt gevonden in de faciliteit of isolaten. De effectiviteit van de desinfectiemiddelen en de sporiciden moet worden aangetoond door middel van een validatie van desinfectiemiddelen (laboratoriumtests zoals suspensie- en coupontesten en insitu-testen) en worden bevestigd door middel van milieumonitoring en gegevenstrends in de loop van de tijd. Ten slotte moet het EM-programma worden ontworpen om de meest voorkomende geïsoleerde micro-organismen en de meest voorkomende micro-organismen (bijvoorbeeld sporen of schimmels) of “resistente” stammen/microorganismen te detecteren. De terminologie die wordt gebruikt door de USP “meest voorkomende isolaat” wordt als nauwkeuriger beschouwd voor (bio)farmaceutische en medische hulpmiddelenbedrijven dan de term “resistent micro-organisme”. De verwachting is dat waar EM-gegevens de aanwezigheid van sporenvormende organismen aantonen, een sporendodend middel zal worden gebruikt. Merk op dat deze laatste verklaring niet is gespecificeerd in de EU GMP Annex 1 herzien in 2008. Ten slotte vereist de concept EU GMP Annex 1 dat het reinigingsen desinfectieprogramma periodiek gebruik van een sporendodend middel moet omvatten. Ten slotte zijn de wettelijke richtlijnen niet op elkaar afgestemd wat betreft het aantal benodigde desinfectiemiddelen in combinatie met een sporendodend middel (rotatie van desinfectiemiddelen). De FDA- JP- en ANVISArichtlijnen van de VS verwachten echter dat de fabrikant het aantal desinfectiemiddelen en de rotatie rechtvaardigt op basis van EM-

“

Het

ontstaan van

microbiële resistentie voor desinfectiemiddelen

“

is niet

aannemelijk.

Contamination Control Magazine editie 01-2022

RISICO GEBASEERD -vervolg-

gegevensbeoordeling. De EU GMP vereist echter het gebruik van ten minste meer dan één type desinfectiemiddel, wanneer een desinfectiemiddel wordt gebruikt (15, 22). Bovendien stelt de ontwerpbijlage 1 die voor openbare raadpleging beschikbaar is, voor dat wanneer “meer dan één type desinfectiemiddel moet worden gebruikt, en het periodieke gebruik van een sporendodend middel moet omvatten.” Is dit niet paradoxaal met het principe van kwaliteitsrisicobeheer dat in de verschillende recente herzieningen van de EU-richtlijnen wordt gepromoot? Het reinigingsen desinfectieprogramma moet worden beschouwd als onderdeel van de levenscyclusbenadering van het EM-programma. Daarom moet het aantal desinfectiemiddelen dat samen met een sporendodend middel wordt gebruikt, worden gerechtvaardigd door een formele MRA, periodieke beoordeling van EM-gegevens en periodieke audits van de reinigingsen desinfectieprocedures, in plaats van willekeurig te worden ingevoerd. Levenscyclusbenadering om de rotatieprogramma’s van desinfectiemiddelen te bevestigen Het is onwaarschijnlijk dat het gebruik van desinfectiemiddelen leidt tot de ontwikkeling van microbiële resistentie (13). Sutton concludeert dat “het waarschijnlijke scenario voor de selectie van een ontwikkeling van een resistente variant de blootstelling van een extreem groot aantal cellen (meer dan 1.000.000 CFU) aan een laag niveau van de giftige chemische stof zou vereisen.” (13). Dergelijke omstandigheden mogen zich niet voordoen in een typische cleanroom. Sutton stelt ook dat “het niet is aangetoond dat selectie van mutanten die resistent zijn tegen gebruiksniveaus van ontsmettingsmiddelen plaatsvindt in cleanroom-omgevingen.

Het aantal desinfectiemiddelen, hun rotatie en programmafrequentie moeten worden toegepast op basis van de resultaten van de microbiële risicobeoordeling, de microbiële werkzaamheidsprofielen van desinfectiemiddelen en sporiciden, de gebiedsclassificatie en beoordeling van de historische EM-gegevens.

Literatuurrapporten over resistentie tegen gebruiksniveaus zijn beperkt tot beschrijvingen van overleving van specifieke microorganismen in besmette oplossingen”. Daarom moeten de verdunning, de filtratie en de opslag effectief worden uitgevoerd om microbiële contaminatie van de desinfecterende oplossing te voorkomen. Ten slotte moeten de stabiliteit van de open container, de biologische belasting of de steriliteit (indien gebruikt in klasse A/B of ISO 5) worden gecontroleerd tijdens een vooraf gedefinieerde gebruiksperiode om de afwezigheid van microbiële besmetting te bevestigen (15). Tot op heden zijn er geen sluitende gegevens waaruit blijkt dat micro-organismen resistentie tegen deze chemicaliën hebben (14). Het idee achter desinfectiemiddelrotatie is om het grootste microbiële spectrum te bestrijken. De rotatiefrequentie van de desinfectiemiddelen moet gebaseerd zijn

op de historische EM-gegevenstrends in de tijd en het werkzaamheidsprofiel van de desinfectiemiddelen. Op basis hiervan kan het enige routinematige gebruik van een sporicide met bewezen microbiële werkzaamheid tegen faciliteitsflora zonder rotatie worden uitgevoerd (14, 16). Omdat een sporendodend middel echter een inherent corrosief karakter heeft, wordt het doorgaans niet aanbevolen voor dagelijks gebruik (17). Daarom, als één breedspectrumdesinfectiemiddel samen met een periodiek gebruik van een sporendodend middel het grootste microbiële spectrum bestrijkt en effectief is om microbiële contaminatie onder controle te houden, kan het toevoegen van een ander breedspectrumdesinfectiemiddel geen waarde toevoegen. Het wisselen van twee desinfectiemiddelen met hetzelfde microbiële werkzaamheidsprofiel is praktijk zonder bewijsvoering. Rotatie van twee desinfectiemiddelen mag alleen plaatsvinden met twee verschillende soorten chemicaliën, of vergelijkbare chemicaliën met twee verschillende microbiële werkzaamheidsprofielen, vanwege andere aspecten van de formuleringen. De complementaire microbiële acties moeten ervoor zorgen dat het alarmniveau niet wordt bereikt. Een effectief rotatieprogramma voor desinfectiemiddelen moet rekening houden met de volgende stappen (14, 17, 21): 1. Routinematige desinfectiemiddelen moeten dagelijks worden gebruikt voor het reinigen en desinfecteren van apparatuur die niet in contact komt met het product om vegetatieve micro-organismen effectief te doden en vuil te verwijderen, terwijl het risico voor het personeel en de oppervlakken van cleanrooms tot een minimum wordt beperkt. Het gebruik van een detergens (voor de reinigingsstap) moet worden gedefinieerd op basis van de mate van vervuiling van de oppervlakken van cleanrooms, de samenstelling en effectiviteit van de desinfectiemiddelen, bijvoorbeeld een oppervlakteactieve stof in de samenstelling zal helpen bij het reinigen en desinfecteren. 2. Periodiek moet een sporendodend middel worden gebruikt om sporenvormende bacteriën (bijvoorbeeld Bacillus-soorten) te doden. De gebruiksfrequentie moet gebaseerd zijn op de MRA-resultaten, gebiedsclassificaties en historische EM-gegevens. Let op dat de gebruiksfrequentie van een sporendodend middel hoger kan zijn binnen een barrière met beperkte toegang of isolator (ISO 5 of klasse A-gebied) dan in een classificatie met de laagste klasse. Deze situatie is gerechtvaardigd op basis van de gebiedsclassificatie, microbiële specificatie en de reinheid van de nietproductcontactoppervlakken binnen een ISO 5 of klasse A/B-gebied. Dit rechtvaardigt een vermindering van het gebruik van routinematige desinfectiemiddelen. 

“

Je kunt beter een middel gebruiken dat zowel ontsmet als

een sporicide bevat dan diverse

“

ontsmettingsmiddelen.

Figuur 1: Bevestigde effectiviteit van het reinigingsen desinfectieprogramma aan de hand van feiten en gegevens Gebruikte bron: 14,16,19,20

3. Resten van ontsmettingsmiddelen en sporendodende middelen moeten periodiek worden gespoeld met 70% isopropanol (IPA) of water voor injectie (WFI) of gezuiverd water.  De spoelfrequentie moet worden ingesteld op basis van een visuele inspectie en waarnemingen van de oppervlakken in de cleanroom. Er zijn zeker gevallen waarin resten zo’n probleem worden dat een reiniger nodig is (bijvoorbeeld plakkerige, kleverige of gladde vloeren of deuren) en vervolgens worden de reinigingsresten gespoeld met gezuiverd water of WFI, bepaald door de gebiedsclassificatie. Houd er rekening mee dat de periodieke spoeling kan worden geïntegreerd in de reinigingsstap wanneer een reinigingsmiddel wordt gebruikt voorafgaand aan desinfectie. Het aantal desinfectiemiddelen, hun rotatie en programmafrequentie moeten worden gemotiveerd op basis van de resultaten van de microbiële risicobeoordeling, de microbiële werkzaamheidsprofielen van desinfectiemiddelen en sporiciden, de gebiedsclassificatie en beoordeling van de historische EM-gegevens. Voor een nieuwe of geheel vernieuwde faciliteit moet de rechtvaardiging echter gebaseerd zijn op de MRA-resultaten, de microbiële werkzaamheidsprofielen van ontsmettingsmiddelen en sporiciden en het classificatiegebied. Het milieubeheersingsprogramma, inclusief EM-programma, reinigingsen desinfectieprogramma, kwalificatie en periodieke hertesten van de desinfectiemiddelen moet worden gezien als een levenscyclusbenadering (feedbackloop). In feite is de historische EM-gegevensbeoordeling, figuur 1, een van de triggers om het reinigingsen desinfectieprogramma aan te passen of te

verbeteren en te bevestigen dat het profiel en spectrum van de desinfecterende en sporicide microbiële werkzaamheid adequaat is. Ten slotte moeten periodieke historische EM-gegevensbeoordeling en -analyse worden uitgevoerd om: •

• • •

Bevestig de afwezigheid van de toename van metingen uit de vorige historische EM-gegevensanalyse. - Identificeer het specifieke opnieuw optreden van trend of ongewenste voorvallen (bijvoorbeeld de terugkerende afwijking met hetzelfde micro-organisme of terugkerende meting op dezelfde bemonsteringspositie). Identificeer specifiek worse case microorganisme. Categoriseer de bron van isolaat en contaminatiefactoren. Bevestig de afwezigheid van een hoog voorkomend zorgwekkende microorganisme of micro-organismen die als schadelijk worden beschouwd of die onder officieel toezicht staan, bijvoorbeeld Burkholderia cepacia (18).

Op basis van figuur 1 kunnen geen conclusies worden getrokken en acties worden genomen, alleen op basis van historische EM-gegevensbeoordeling en -analyse. De conclusie en acties kunnen alleen worden bevestigd als ze worden ondersteund door een audit van de reinigingsen desinfectieprocedure. Het doel van de audit is om aan te tonen dat het personeel en de controlepraktijken voor microbiële contaminatie voldoen aan de gedefinieerde procedures. Bovendien is de audit bedoeld om de afwezigheid van ongepaste praktijken in het productiegebied te bevestigen, zoals het toepassen van ineffectieve chemie (bijvoorbeeld gebruik van alcohol tegen sporenvormende micro-organismen), suboptimale concentraties,  11

RISICO GEBASEERD -vervolg-

“

Het doel van het

reinigingsen

desinfectieprogramma moet verder gaan dan het simpelweg

“

naleven van de

regelgeving.

fouten in verdunning, natte contacttijden die niet in overeenstemming zijn met het kwalificatiegegevensrapport van het desinfectiemiddel of de aanwezigheid van zichtbare resten (bijvoorbeeld stof) die de werkzaamheid van het desinfectiemiddel beïnvloeden. Ten slotte kan het team op basis van de historische EM-gegevensanalyse en de auditresultaten bevestigen of het reinigingsen desinfectieprogramma moet worden aangepast of verbeterd, of een desinfectiemiddel of sporicide moet worden vervangen of toegevoegd of dat de contacttijd of frequentie moet worden herzien . De hierboven genoemde benadering komt meer overeen met een op levenscyclusrisico gebaseerde benadering dan met een willekeurige benadering. Conclusie Afhankelijk van de wettelijke richtlijnen wordt verwacht dat ten minste één desinfectiemiddel wordt gebruikt om routinematige vegetatieve microbiële flora te beheersen. Ook is periodiek gebruik van een sporendodend middel gerechtvaardigd als de historische milieumonitoringgegevens de aanwezigheid van sporenvormende micro-organismen bevestigen. Tegenwoordig gebruiken de meeste (bio) farmaceutische bedrijven een programma waarbij routinematig een ontsmettingsmiddel wordt gebruikt, zoals dagelijks, dat wordt aangevuld met het gebruik van een sporicide om de bioburden-niveaus efficiënter te verminderen (14). Ten slotte wordt het gebruik van een ontsmettingsmiddel met een sporicide als superieur beschouwd of aangemoedigd boven de rotatie van meerdere ontsmettingsmiddelen (14, 16). Effectieve principes voor risicobeheer moeten worden geïntegreerd in de levenscyclus van het product om microbiële contaminatie tot een minimum te beperken en de veiligheid, kwaliteit en werkzaamheid van het product te waarborgen. Bijgevolg moet de fabrikant het programma voor milieubewaking, inclusief het reinigingsen desinfectieprogramma, opnemen in de gebruikte risicobeheer strategie en de levenscyclus van het product om de veiligheid van het product en de patiënt te bevestigen. Daarom moet het doel van het reinigingsen desinfectieprogramma verder gaan dan de elementaire naleving van de regelgeving. De rotatie en rotatiefrequentie van het desinfectiemiddel moeten gebaseerd zijn op de resultaten van de microbiële risicobeoordeling, het microbiële werkzaamheidsprofiel van de chemische agentia, de periodieke audit en de historische milieumonitoringsgegevens. Ten slotte wordt voldaan aan de naleving als het reinigingsen desinfectieprogramma in staat is om het bioburden-niveau in de cleanrooms op een acceptabel niveau te brengen.

REFERENTIES: 1. 2.

3. 4. 5. 6. 7. 8.

9. 10. 11. 12.

13.

14. 15.

16.

17. 18.

19.

20.

21. 22.

Macher, J. Business Case for Quality. Pharmaceutical Quality Systems (ICH Q10) Conference. (2011) Sutton, S and L Jimenez., A Review of Reported Recalls Involving Microbiological Control 20042011 with Emphasis on FDA Considerations of “Objectionable Organisms”, American Pharmaceutical Review, 15, 42-57, (2012). Hayes, R.J. Cost of Quality (CoQ) – An Analysis of the Cost of Maintaining a State of Compliance. (2014) Int. Pharm. Ind. 6(1), 74-76. Cundell, T. Mold Monitoring and Control in Pharmaceutical Manufacturing Areas. (2016) Am. Pharm. Rev., 19(5). $18.2 million in settlement over mold at manufacturing facility, access on Jul 1, 2017 at: United States Food and Drug Administration (US FDA), Summary of Inspectional Observations by Fiscal Year, access on May 25, 2017 at: Medicines & Healthcare products Regulatory, MHRA GMP Inspection Deficiency Data Trend 2015, access on May 25, 2017 at: Medicines & Healthcare products Regulatory, MHRA GMP Inspection Deficiency Data Trend 2016, access on May 25, 2017 at: https://www. gov.uk/government/uploads/system/uploads/ attachment_data/file/6090 30/MHRA_GMP_ Inspection_Deficiency_Data_Trend_2016.pdf EudraGMDP Non-compliance Report observed by the European Inspectors from February 2015 to May 2017, access on Jul 1, 2017 at: Smith, J. “Rotational Cleaning-Is It Necessary?” Cleanroom Technology (January 2014) Martinez, JE “The Rotation of Disinfectant Principle True or False?” Pharmaceutical Technology (2009) Sutton, S. “Disinfectant Rotation in a Cleaning= Disinfection Program for Clean Rooms and Controlled Environments” CRC Press Taylor Francis (2007) edited by Gurusamy Manivannan Sutton, S. “Disinfectant Rotation a Microbiologists View” Cleanrooms, 2005, access on May 25, 2017 at: https://www.cemag.us/article/2005/07/ disinfectant-rotationmicrobiologists-view PDA Technical Report Number 70: Fundamentals of Cleaning and Disinfection Programs for Aseptic Manufacturing Facilities (2015) European Commission, Good Manufacturing Practice Medicinal Products for Human and Veterinary Use - Annex 1, Manufacture of Sterile Medicinal Products United States Pharmacopeia 38 (USP) – Disinfectants and Antiseptics. The United States Pharmacopeia Convention/National Formulary, Rockville, MD. Sartain K.E., Disinfectants rotation, access on Jul 1, 2017 at: FDA advises drug manufacturers that Burkholderia cepacia complex poses a contamination risk in non-sterile, water-based drug products, access on May 25, 2017 at: https://www.fda.gov/Drugs/DrugSafety/ ucm559508.htm?source=govdelivery&utm_ medium=email&utm_source=govdelivery United States Department of Health and Human Services Food and Drug Administration, Guidance for Industry Sterile Drug Products Produced by Aseptic Processing — Current Good Manufacturing Practice, 2004. Regulatory Science of Pharmaceuticals and Medical Devices from Ministry of Health, Labour and Welfare of Japan, Guidance on the Manufacture of Sterile Pharmaceutical Products by Aseptic Processing, 2006. Rogers M. and Polarine J., Rinsing Strategy, access on August 25, 2017 at: Sandle T., A guide to cleaning and disinfecting cleanrooms, 3rd edition, the CDC Handbook, 2012, p.173-180.

Contamination Control Magazine editie 01-2022

Bewaking systemen

MEETINSTRUMENTATIE

CPS 6000 en PresSura touch screen systeem voor het bewaken van over- en onderdruk in ruimten.

Instelbare verschildruk sensoren voor HVAC toepassingen

Applicaties • Operatie ruimten • Patiënten kamers • Cleanrooms • Server ruimten

Features: • Touch screen grafisch kleuren display • Interne en externe Modbus • Individuele alarmen • Eenvoudige installatie & configuratie • Meerdere display’s te combineren • Individuele vertragingstijden in te stellen • Beveiligd met pass-word • Meerdere opnemers via Modbus te koppelen.

6280 verschildruk transmitter • vrij instelbaar bereik • hoge nauwkeurigheid • auto-zero optioneel • analoge uitgangen • Modbus • optioneel display • volt en mA uitgangen

EE-600/610 serie verschildruk opnemers zijn met name ontwikkeld voor HVAC toepassingen. Ideaal voor luchtbehandelingssystemen en filter metingen. Features: •Instelbare meetbereiken •Diverse analoge uitgangen •Zero en Span te justeren •Eenvoudige installatie •Scherp geprijd

Romex, uw totaalleverancier voor de inrichting van Cleanrooms.

Zorg(t) voor het juiste cleanroom klimaat MEETAPPARATUUR | KALIBRATIE | ADVIES www.pedak.nl | 0475-497424

PDL, De Inspectielamp voor Particle Detection metingen

IDP ESD veilige cleanroom bakken

Cleanroom display Eenvoudig meetwaardes zien

Verschildruk Transmitter met autozero functie

RV/T transmitter Met levenslange garantie

Met onze kalibratieservice vertrouw je altijd op de juiste meetwaarden. Jouw onderhoud, onze zorg!

stofzuigers ULPA filter/ISO 4

Elektrisch verstelbare ESD/cleanroom tafels

+31 (0)317 - 398 787 • info@romex.nl • www.cleanroom.nl

Een dag in het leven van…

Arthur Lettinga Product Manager West Europa Elis Cleanroom

“Heel simplistisch gesteld zijn mijn taken innovaties doorvoeren, bestaande producten doorontwikkelen op basis van klantbehoeften en als laatste het geven van trainingen op het gebied van cleanrooms. Hierbij kun je denken aan fysieke trainingen of webinars over basis cleanroom kennis, cleanroom gedrag, cleanroom schoonmaak, cleanroom kleding en ook trainingen die direct raakvlak hebben met het productportfolio van Elis Cleanroom.

Onze vakmensen hebben de kennis en vaardigheden in huis Cleanroom Combination Group realiseert geclassificeerde ruimtes in de zorg, farma en biotech, als ook in laboratoria, nucleaire, hightech en overige hoogwaardige industrieën.

www.cleanroomcg.com

een oplossing op maat.

Naast mijn dagelijkse kerntaken staan er vaak interne meetings gepland, maar ook met klanten. Veel van mijn tijd gaat zitten in het testen van producten, data vergaren, rapporten maken, presentaties opstellen en bevindingen crosschecken met stakeholders. Passie voor het vak Het is voor mijn functie handig dat je veel weet van de producten, de industrie en cleanrooms. Vaak als iemand nieuw begint heeft hij/zij nog geen kennis van cleanroom. Het is dus ook handig als je leergierig bent. Ik denk wel, en dat zie ik ook bij vakbeurzen, dat er veel mensen zijn die al jaren in deze industrie werken en daar dus ook een passie voor hebben. Als jij passie voor iets hebt, dan gaat het vergaren kennis heel snel. Ik heb in mijn begin een zeer steile leercurve gehad en daar pluk ik nu nog de vruchten van. Belangrijke kennis Om mijn kennis op peil te houden praat ik veel met collega’s in Nederland en met al onze collega’s in het buitenland. Klantinzichten zijn heel belangrijk - waar ligt de behoefte, waar lopen zij tegenaan? Daarnaast volg ik soms webinars in de cleanroom industrie, bekijk vakbladen zoals BiotechNEWS & Life Sciences, Cleanroom Technology, Reinraum online en ook krijg ik regelmatig nieuwsbrieven. Tevreden klanten Als ik persoonlijk spreek, dan ben ik heel trots op onze nieuwe MVO ondersteunende Kangaroo lijn. Een cleanroom kledingstuk dat verpakt is in een textiele ‘’buidel’’ met rits. Dit als vervanging van het plastic zakje om ieder kledingstuk. Met slechts één operator bespaar je al bijna vier kilo op jaarbasis. Pak de touwtjes in handen Als ik een advies aan iedereen zou mogen geven dan zou dat zijn: wacht zelf nooit te lang. De reis naar een uitgerold product duurt vaak lang, maar pak de touwtjes zelf in handen en begin. Als je niet begint, dan ga je niet vooruit. Ik betrek het nu op een product, maar dit kan betrekking hebben op van alles. Misschien een ander advies, om je beroep leuk en uitdagend te houden: probeer het eens anders of probeer eens iets nieuws. Stel jezelf de vraag: hoe kan het nog beter? Het is belangrijk om inzet te tonen. Mijn vader zei altijd: van niks, komt niks. Ken je eigen taken Er zijn heel veel disciplines belangrijk binnen de cleanroom industrie. Realiseer je maar eens wat er allemaal komt kijken bij de opbouw van een cleanroom, maar ook het traject naar het in gebruik nemen van de cleanroom. Het zou mooi zijn als iedereen die zich bezighoudt met dit proces, precies weet wat hij/zij in welke fase moet gaan regelen. Het gaat nog te vaak fout in een of meerdere fases van een dergelijk project. Het tweede vind ik MVO. Als je ziet hoeveel plastic er wordt weggegooid binnen de cleanroom industrie; dat is gigantisch. Ik denk dat we met zijn allen hier kritisch naar moeten kijken en gezamenlijk naar oplossingen moeten zoeken.”

info@dcrf.nl | 0412 451579 | www.dcrf.nleava

Meerstraat 22, Heeswijk-Dinther

CIRCULAIRBOUWEN De cleanroomwereld staat met duurzaamheid aan de vooravond van een nieuwe fase. Hergebruik van materialen en biobased toepassingen zijn een belangrijk nieuw aandachtspunt bij de bouw van een cleanroom. Renze Evenhuis

ir. Renze Evenhuis, architect & associate partner Broekbakema

“

In het ontwerp van cleanrooms is circulariteit relatief een onontgonnen terrein. Volgens Renze Evenhuis van architectenbureau Broekbakema kunnen circulaire toepassingen vandaag al veel bijdragen aan de efficiency en flexibiliteit van cleanrooms. Voor bedrijven is daar nog een wereld te winnen, bijvoorbeeld met remontabiliteit. Vormverbindingen, magneten of zoiets eenvoudigs als klittenband maken al een wereld van verschil.

Hergebruik van

materialen is makkelijk, zolang je met tijdelijke

verbindingen van de

“

wanden werkt.

Transitie naar circulair In de afgelopen jaren zetten organisaties vooral stappen in het terugdringen van hun energieverbruik. Dat is logisch omdat hier de grootste financiële besparing te behalen is, én de discussie in de samenleving vooral over energie ging. “De cleanroom-wereld staat met duurzaamheid aan de vooravond van een nieuwe fase”, zo signaleert Renze Evenhuis. De klimaatdoelen spreken boekdelen, en de bouwsector zit midden in de transitie naar het circulaire bouwen. Inmiddels is ook de zogenoemde CB’23 voorhanden, de leidraad voor circulair bouwen van het gelijknamige Platform CB’23. In dit platform denken marktpartijen na over circulair bouwen voor weg-, water- en utiliteitsbouw. Zij werken samen aan de leidraden die uiteindelijk tot regelgeving zullen leiden voor de realisatie van klimaat-doelstellingen, waaronder 50% minder grondstoffen- en materiaalgebruik in 2030 en volledige circulariteit in 2050. Circulair materiaalgebruik Volgens Renze wordt het hergebruik van materialen en biobased toepassingen in de cleanroom sector een belangrijk aandachtspunt: “Het is belangrijk om plaatmateriaal als staal en aluminium zo puur mogelijk toe te passen. Onbewerkt materiaal kun je later op dezelfde manier nogmaals gebruiken of eenvoudig recyclen.” Hetzelfde principe van herbruikbaar- en hernieuwbaar materiaal geldt ook voor vloeren. Biobased harsen spelen in de toekomst een belangrijke rol, zeker als ze eenvoudig te verwijderen en hergebruiken zijn. “Ik zie kansen voor de toepassing van biobased kitten, afhankelijk van de ruimte die de regelgeving straks biedt. Dit naast de ontwikkeling van ander hernieuwbaar

materiaal, zoals plaatmaterialen met lignine.” Kleine stap naar de praktijk De stap naar hergebruik is in de praktijk vrij klein. Cleanroom systemen zijn volledig modulair van opzet. Meestal als bouwkundig hermetisch afgesloten doos, die zich in een nog grotere bouwkundige doos bevindt. Theoretisch is de demontage van dit ‘bouwpakket’ vrij eenvoudig. Dat maakt hergebruik van materiaal makkelijk, zolang je met tijdelijke verbindingen werkt. Daar zit volgens Renze precies de crux; “Vaak valt de keuze op verlijming, sandwichpanelen of andere permanente verbindingen, maar met zulke bewerkte elementen sluit je één-op-één hergebruik uit en recycling wordt veel lastiger.” Afschaffing permanente verbindingen Permanente verbindingen zijn tot nu toe de standaard voor het ontwerp en de bouw van cleanrooms. Vermoedelijk komt deze werkwijze uit de tijd van steenachtige- of metalstud achterwanden met een cleanroom bestendige afwerking. Ook al doet dat volgens Renze niets af aan de duurzame slag die is gemaakt met het energieverbruik, zoals efficiënte warmteterugwinning en het beperken van afmetingen voor cleanroom ruimten met de hoogste reinheidsklassen. Wellicht zijn de mogelijkheden van circulaire toepassingen, zoals tijdelijke verbindingen, ook relatief onbekend. Daaraan wordt niet meteen gedacht, zo maakt Renze in de praktijk vaak mee. “De aandacht richt zich uiteraard op stabiele- en optimale condities voor de contaminatie van deeltjes, het flush bouwen, en voorzieningen voor een hoge ventilatievoud, temperatuurregeling en de regeling van luchtvochtigheid en luchtdruk.” 

traditionele fasering

circulaire fasering

figuur 1: traditionele en circulaire fasering. Bron: Platform CB’23

STROMINGS

RICHTING -vervolg-

Magneet of klittenband werkt evengoed Als het aan Renze ligt nemen de markt en gebruikers gauw afscheid van toepassingen als verlijmde montage. Temeer omdat er nu al alternatieven bestaan die voor remontage evengoed werken, zoals vormverbindingen, magneten of zoiets eenvoudigs als klittenband. Ze maken de aanpassing van wanden en plafonds bij de plaatsing van nieuwe installaties bijvoorbeeld een stuk eenvoudiger. “Ik vind het verrassend dat zulke mogelijkheden nog weinig benut worden. Behalve een lagere ecologische ‘footprint’ leveren ze namelijk een optimalisatie van de bedrijfsvoering op.” Efficiënter en flexibeler Je slaat twee vliegen in één klap; “Tijdelijke verbindingen verbeteren op de eerste plaats de restwaarde van cleanrooms. Daarnaast is het efficiënter en onderhoudsvriendelijker, losse onderdelen zijn makkelijker te vervangen. Plafonds en wanden zijn in een handomdraai te verplaatsen.” De flexibiliteit neemt dus toe. De toevoeging van elektra en utiliteitspunten of het herstel van beschadigde elementen is gemakkelijker. Daarmee is circulair ontwerpen onderaan de streep niet alleen duurzaam, het levert ook winst op voor je bedrijfsvoering. Deze optimalisatie betaalt zich vooral uit als je op een andere manier naar het ontwerp van een cleanroom kijkt. Anders ontwerpen In de praktijk gebeurt het ontwerp van het gebouw en de cleanroom meestal los van elkaar. Terwijl het voor de functionaliteit en flexibiliteit van cleanrooms juist van doorslaggevend belang is om dit in afstemming te doen. Renze legt uit; “Je wilt toe naar een ontwerp waarbij de procesflow en gebouwconstructie goed op elkaar zijn afgestemd. Daarmee leg je het fundament voor een toekomstbestendige en duurzame cleanroom.” Het overkoepelende schaalniveau van installaties, constructies en logistiek is daarvoor een belangrijk uitgangspunt. Zo kan de overmaat in een gebouw al bepalend zijn voor de toekomstbestendigheid. Dat geldt ook voor de gebouwschil en structuur, de kolommen die je afstemt op de cleanroom of de afstanden en maatvoering. De toekomstbestendigheid verbetert door zo’n integraal ontwerp van het gebouw en de cleanroom. Er bestaan tools om circulariteit te meten, zoals ‘de Building Circularity Index van Alba Concepts voor de

Circulaire toepassingen kunnen veel bijdragen aan de efficiency en flexibiliteit van cleanrooms. Alleen al door de remontabiliteit. Ook de restwaarde verbetert daardoor. Vormverbindingen, magneten of zoiets eenvoudigs als klittenband maken al een wereld van verschil.

Figuur 2: Bron: BCI Gebouw - meetinstrument voor circulariteit van gebouwen

‘losmaakbaarheid’ van gebouwen binnen de verschillende schaalniveaus. Co-creatie van belang Bouwen op dit schaalniveau kun je vergelijken met de verduurzaming van een woonwijk. “Regel het eerst goed op wijkniveau, dan sluit je de energiezuinige huizen heel makkelijk en snel aan.” Dat vraagt om technische afstemming en je bereikt het als betrokken partijen alleen samen. Zo werkt dat ook met gebouwen en cleanrooms, het liefst al in de allereerste fase van het ontwerpproces. Renze merkt uit eigen ervaring hoe belangrijk co-creatie is in dat proces: “Je hebt iedereen aan tafel nodig, eindgebruikers, procesexperts en installatieen gebouwexperts. Dat maakt echt het verschil, zo merk ik ook de afgelopen jaren bij onze opdrachtgevers als Byondis en Wacker Biotech”.

Figuur 3: Cleanroom-omgeving Byondis

Samen de schouders eronder Hij hoopt dat cleanroom experts, leveranciers, gebruikers en andere spelers in de komende tijd de schouders onder de leidraad van Platform CB’23 gaan zetten. “Ik roep iedereen in de keten op om samen een lans te breken voor flexibele en circulaire toepassingen. We zijn allemaal aan het pionieren en we kunnen leren van elkaar. Daarmee creëren we samen een nieuwe standaard.” Veel begint met deze kennisuitwisseling, maar in de praktijk heb je ook aanjagers nodig voor de ontwikkeling van biobased- en remontabele toepassingen. Kruisbestuiving Er gebeurt al het nodige bij producenten. Het bedrijf Trespa biedt duurzame oplossingen binnen de TopLab® productlijn, en Dow ontwikkelt bijvoorbeeld biobased kitten. De markt kan het natuurlijk niet alleen. Ook de overheid en andere regelgevende instanties zijn aan zet om randvoorden te creëren. “De ruimte in de huidige regelgeving is beperkt om innovaties voor hernieuwbare en herbruikbare toepassingen snel op de markt te brengen.” Met de klimaatdoelstellingen is daar haast bij. Het is dus extra belangrijk om in de tussentijd aan kruisbestuiving te werken van bestaande en nieuwe initiatieven van experts, gebruikers en de markt. “Graag kom ik in contact met partijen die hierover hetzelfde denken en de snelheid erin willen houden omwille van circulariteit maar vooral ook flexibele en toekomstbestendige cleanrooms.” 

“

Tijdelijke

verbindingen zijn

makkelijker te vervangen én ze verbeteren de restwaarde

“

van de

cleanrooms.

HEPA FILTERS Een HEPA filter filtert de toevoerlucht en levert een wezenlijke bijdrage aan de kwaliteit van de toevoerlucht naar de cleanroom. Maar hoe weet u of het filter goed werkt?

Philip van Beek

“

Cleanrooms worden gebruikt bij productieprocessen waar eisen worden gesteld aan de reinheid van de lucht. Het werken in een cleanroom is een hulpmiddel voor contamination control die nodig is om schone producten te leveren. Voor de juiste contamination control strategy gebruiken we verschillende barrières. Een van deze barrières zijn de HEPA filters. De functie van een HEPA filter is het filteren van de toevoerlucht. Bij veel mensen staan deze filters ook bekend als absoluutfilter of eindfilters. Er wordt steeds hetzelfde bedoeld, deze filters worden gebruikt daar waar de hoogste eisen aan de reinheid van de lucht worden gesteld. Zij dienen voor het afscheiden van vaste stofdeeltjes, aerosolen en micro-organismen. HEPA filters zijn in alle cleanroom toepassingen te vinden; in operatiekamers en laboratoria maar ook in vele kritische industrie toepassingen, zoals de microelektronica, fijnmechanica en optische industrie, space, de farmaceutischeen voedselindustrie. Hieruit blijkt dat de HEPA filters een wezenlijke en belangrijke bijdrage leveren aan de kwaliteit van de toevoerlucht naar de cleanroom. Je begrijpt dat dit belangrijke element voor uw cleanroom goed moet functioneren. Hoe kun je dit waarborgen? Hoe weet je dat het HEPA filter naar behoren werkt?

HEPA filters op de

toevoer

Uitgangspunt In de praktijk blijken veel mensen hier licht over te denken. “Ik heb toch HEPA filters op de toevoer, dus mijn product is verzekerd van schone lucht. En ook de filters hebben een klasse H14 dat is toch ruim voldoende om de kwaliteit die ik nodig heb te garanderen?” Heel vaak worden dan echter twee dingen door elkaar gehaald. Inderdaad, u heeft een HEPA filter met H14 kwaliteit besteld. Maar of deze naar behoren werkt, daar zegt deze kwalificatie niets over. Eerst maar even wat theorie.

wil nog niet zeggen dat het product

per definitie verzekerd is

“

van schone

Kwaliteit van HEPA filters In de fabriek waar de HEPA filters worden geproduceerd vindt altijd een fabriekstest plaats. De test wordt uitgevoerd onder de norm EN 1822. De norm omschrijft het testen van de filtratie eigenschappen voor absoluutfilters in het filter productiebedrijf, te weten: • Efficient Particulate Air filter (EPA), • High Efficiency Particulate Air filter (HEPA) • Ultra Low Penetration Air filter (ULPA) Voor het in-situ testen van absoluutfilters in hun ingebouwde toestand blijft de NEN EN ISO 14644-3 onveranderd van kracht.

De norm bestaat uit vijf delen: 1. Classification, performance testing, marking 2. Aerosol production, measuring equipment, particle counting statistics 3. Testing flat sheet filter media 4. Determining leakage of filter elements (scan method) 5. Determining the efficiency of filter elements In deze norm met zijn hoofdstukken en annexes kun je alles terugvinden over methoden van het testen van de HEPA filters bij de fabrikant Onder andere de alternatieve methode om een lektest (scan methode) met een vaste aerosol, polystyreenlatex (PSL), door te voeren. Dit is vooral voor de micro-elektronica van belang waar in veel gevallen het gebruik van een olieachtige test aerosol wegens uitdamping ongewenst of zelfs uitgesloten is. De bepaling van het rendement en de classificatie dienen echter met een vloeibare, olieachtige test aerosol te worden uitgevoerd, zoals in deel 1 omschreven. In de praktijk zal dus bij een dwingende eis voor een vaste test aerosol alleen een scan test worden uitgevoerd 

Figuur 1: Classification of EPA, HEPA and ULPA filters

lucht.

Contamination Control Magazine editie 01-2022

ISO 29463 filter class and groups

Equivalent EN1822 filter group and class

Overall value Efficiency Penetration % %

Local Value Efficiency Penetration % %

ɶ ISO 15 E ISO 25 E ISO 35 H ISO 45 H ISO 55 U ISO 65 U ISO 75 U

E10 E11 E12 H13 H14 U15 U16 U17

≥85 ≥95 ≥99.5 ≥99.95 ≥99.995 ≥99.9995 ≥99.9995 ≥99.99995

ɶ ɶ ɶ ≥99.75 ≥99.975 ≥99.997.5 ≥99.999.75 ≥99.999.9

••15 ••5 ••0.5 ••0.05 ••0.005 ••0.0005 ••0.00005 ••0.000005

ɶ ɶ ɶ ••0.25 ••0.025 ••0.0025 ••0.00025 ••0.0001

Figuur 2: Naast de Europese norm is er ook een ISO standaard. Dat is de ISO 29463, in bovenstaande tabel de vergelijking met de EN 1822.

en de rendementsbepaling en classificatie (met statistische bewijsvoering) op separate filters als typetest moeten worden uitgevoerd. Tevens de uitvoerige omschrijving voor absoluutfilter (vervaardigd van microglasvezel) van de rendementbepaling in het MPPS (Most Penetrating Particle Size). In de inleiding wordt erop gewezen dat voor membraanfilters en filters met geladen synthetisch medium andere regels gelden. Membraanmedia vinden in toenemende mate hun toepassing vooral in de microelektronica waar gebruik van microglasvezel bij verschillende processen tot ongewenste afgifte van boron leidt. Membraanmedia hebben een MPPS onder 0.1 μm. PTFE membraanmedia heeft een MPPS van 0.07 μm of 70 nanometer. Beide normen worden gebruikt, waarbij je in Europa en Azië ziet dat de EN1822 daar leidend is. Tot zover de theorie achter de HEPAfilter kwalificaties. HEPA-filters geïnstalleerd En dan komt de praktijk. De HEPA -filters komen op uw bouwplaats binnen en dan kunnen er vele zaken fout gaan. Ten eerste kan natuurlijk al tijdens transport het filter beschadigd worden. Wordt daarna het filter op de juiste manier op de bouwplaats opgeslagen? Vervolgens komt het moment dat de filters gemonteerd kunnen worden. Wordt het filter op de juiste manier getransporteerd van de opslag naar de plaats van montage? Wordt het filter op de juiste manier gemonteerd? Is montage van het filter Op de bouwplaats, tijdens de opslag en bij het installeren kan er al van alles misgaan. Elke filter moet dus nog in situ getest worden.

Figuur 3: NEN-EN 1822 / NEN-EN-ISO 29463

in de filterbehuizing correct en wordt deze juist aangedrukt? Dit zijn allemaal punten waarop het fout kan gaan met uw HEPA filter en blijkt de bescherming van jouw product met schone lucht helemaal niet zo goed als u heeft gedacht. Op dat moment komt de filterlektest in beeld. Een HEPA filter wordt in de fabriek getest op zijn kwalificatie maar dat zegt niets over het feit dat uw HEPA filter goed zal functioneren. Dit betekent dat elk filter nog een keer in-situ getest dient te worden. Dit is geen kwalificatie test maar een in-situ test. De in-situ test is niets meer of minder dan een lektest. En hier komt de ISO standaard 146443 van pas. In het tekstblok hieronder ziet u de originele tekst zoals genoemd in de ISO 14644-3. De originele tekst: These tests are performed to confirm that installed filter systems with integral efficiency of 99,95% or higher at most penetrating particle size (MPPS) are properly installed by verifying the absence of bypass leakage in the installation, and the filters are free of defects (small holes and other damage in the filter medium, frame, seal, and leaks in the filter bank framework). Portions of the test methods given in B.7 have been adapted from IEST-RP-CC034.4 (21) These tests are not used to determine the efficiency of the filter medium. In deze tabel staat duidelijk aangegeven dat dit een lektest is om te verifiëren dat er geen lekkages zijn door installatie van het HEPA filter en ook niet van het filtermedium. NEN-EN-ISO 14644-3

“

Een HEPA

filter wordt getest op

kwalificatie, dat betekent niet meteen dat het

“

ook goed

functioneert.

Figuur 4: Meettechnici zijn een onmisbare schakel

in het op de juiste manier testen en valideren van de cleanroom. HEPA filter lektesten In de ISO standaard 14644-3 staat duidelijk omschreven op welke manier een HEPA filter in-situ onderworpen dient te worden aan een filterlektest. Het testen van cleanrooms heeft zich tot een dusdanig vakgebied ontwikkeld dat de mensen die zich hier mee bezig houden gecertificeerd moeten worden, ook om de bedrijven die deze testen laten uitvoeren de garantie te geven dat de uitkomst van het testen van de voor hen zo belangrijke cleanroom, ook betrouwbaar is. Meettechnici zijn een onmisbare schakel in het op de juiste manier testen en valideren van de cleanroom. Daarnaast hebben zij een belangrijke functie want zij keuren in wezen de cleanroom goed of controleren of hij technisch nog steeds voldoet aan de gestelde eisen. Geen enkele eindgebruiker wil dat de meettechnici fouten maken bij het meten van de ruimte. Dus EN 1822/ISO 29463 gevolgd door ISO 14644-3 uitgevoerd door een gecertificeerde meettechnicus geeft u de meeste garantie op een goede werking van uw HEPA filter. Waar vind ik meer informatie? VCCN biedt een cursus aan onder auspiciën van het CTCB-I (www.ctcb-i.net). Dit staat voor Cleanroom Testing and Certification Board - International. Deze opleiding is

internationaal gecertificeerd via ICCCS. Het cursusmateriaal is in het Nederlands, maar is voor belangstellenden ook in het Engels beschikbaar. Het is mogelijk om deze cursus te volgen op vier verschillende niveaus: Belangstellenden kunnen de theoriedag en een halve dag meetpracticum volgen. Daarnaast kunnen meettechnici met een korte ervaring het programma dat leidt tot Associate volgen. Dit houdt in het volgen van de theoriedag en de trainingsdag, gevolgd door het schriftelijke examen. Indien het examen met goed gevolg wordt afgelegd, wordt men gecertificeerd als Associate. Om als Professional gecertificeerd te worden dient het volledige programma gevolgd te worden. Naast het theorie examen wordt een praktijk examen afgenomen. Voor bedrijven die deze testen laten uitvoeren is dit een belangrijk controlepunt. Op het moment dat de testen uitgevoerd worden door gecertificeerde technici, kunnen zij ervan uitgaan dat de testen betrouwbaar zijn. REFERENTIES: 1. NEN-EN 1822 2. NEN-EN-ISO 29463 3. NEN-EN-ISO 14644-3 Test methods (2019) 4. VCCN symposium 8-10-2020 5. André van Tongeren – De filterlektest nader beschouwd.

Contamination Control Magazine editie 01-2022

VCCN RL12 TOELICHTING Tijdens het Clean Event 17 mei Conference Centre Koningshof in Veldhoven.

“

Het behalen van zeer hoge eisen aan oppervlaktereinheid is een van de kritische stappen in hightech productieprocessen zoals semicon, metaalbewerking en -verwerking, medische technologie, lucht- en ruimtevaart en automotive. Belangrijke aspecten hierbij zijn contamination control en industriële reinheid. De uitdagingen die dit proces met zich meebrengen staan centraal tijdens het Clean Event 2022 dat plaatsvindt op 17 mei in het Conference Centre Koningshof in Veldhoven.

reinheidseisen in de

medischeen hightech

De oppervlaktereinheid van producten staat steeds meer in de aandacht en de eisen aan het reinheidsniveau in de hightech industrie worden strenger. Zolang de chips kleiner worden, zullen de machineonderdelen schoner moeten zijn. Deze cirkel blijft, ook in andere sectoren zoals de medische industrie. De uitdagingen van steeds schonere producten De reinheidseisen liggen op een dusdanig hoog niveau, dat dit in de praktijk een stevige uitdaging is. Het behalen van het gewenste resultaat begint bij de definiëring van reinheid. Voor de specificatie, realisatie en verificatie van oppervlaktereinheid is het cruciaal om de functies en toepassing van het product te begrijpen. Dit motiveert de eisen voor productreinheid. De haalbaarheid van de vereiste oppervlakte reinheid hangt af van de gehele fabricageketen, van grondstof tot geleverd product. Afhankelijk van de gewenste reinheid van het productoppervlak moeten in de productie stringente methoden gebruikt worden om de specificaties te halen. Voor het behalen van de gestelde

industrie worden

WE SHARE THE

KNOWLEDGE

“

hoger.

Richtlijn

steeds

VCCN GUIDELINE 12 PRODUCT CLEANLINESS WITH RESPECT TO PARTICLES & CHEMICALS

reinheidseisen is het van belang bij het design te beginnen. Maar ook ligt er meer nadruk op kwaliteitsbewaking en procescontrole. Dit betekent dat er voor elke productiestap een passende en uiteindelijk gedefinieerde reiniging wordt geëist. Dit zorgt ervoor dat werkstukken tussentijds worden gereinigd en een tussentijdse monitoring van de reinheid van fijnmechanische onderdelen. Deze precisiereiniging vraagt om maatwerkoplossingen. Bovenstaande is van toepassing voor alle bedrijven in de hele toeleverketen. Daarom is Clean Event 2022 een niet te missen evenement. Als bezoeker ontmoet je leveranciers van industriële schoonmaakdiensten, -systemen en -producten gericht op: • Natte reinigingsprocessen • Thermische reinigingsprocessen • Speciale reinigingsprocessen en -toepassingen • Mechanische reinigingsprocessen • Cleanrooms en benodigdheden 

Als partner van het Clean Event presenteert VCCN onder andere de onlangs geïntroduceerde VCCN Richtlijn 12, Product Cleanliness. Richtlijn 12 beschrijft de oppervlaktereinheid van onderdelen en producten met betrekking tot deeltjes en chemische stoffen. Dit wordt via een lezing namens VCCN toegelicht. Ook zal in een door VCCN geleide forumdiscussie door deelnemers worden gediscussieerd over het gebruik van Richtlijn 12 in de praktijk.

CURSUSUITGELICHT CLEANROOM TECHNIEK CURSUS Wat zijn de belangrijkste aspecten bij het opzetten van een cleanroom? En hoe maak je de juiste afweging? Tijdens deze twee-daagse cursus vertellen we je alle ins en outs.

“

Maak

Tijdens de Cleanroom Techniek Cursus leer je een compleet ‘Programma van Eisen’ op te stellen voor een cleanroom. Je leert daarbij een goede afweging te maken van alle belangrijke facetten bij het opzetten van een cleanroom. Je dient na het afronden van de cursus een procesanalyse te kunnen maken, nodig voor het bepalen van de benodigde ruimten, classificatie en indeling. Het unieke van de VCCN Cleanroom Techniek Cursus is dat deze aan alle genoemde doelgroepen tegelijk wordt gegeven. Dit betekent dat men tijdens de cursus al kennis kan maken met de verschillende partijen, die bij de realisatie van een cleanroom project betrokken zijn.

tijdens

de cursus

meteen al kennis met alle partijen

Algemene informatie • Nederlandstalig • Geen specifieke vooropleiding gevraagd • Les van zeer ervaren docenten op het gebied van beheer, opzet, technische installaties en bouwkundige zaken • 2 aaneensluitende lesdagen, exclusief hotelovernachting • Locatie: VCCN, Woerden Doelgroepen Opdrachtgevers van cleanrooms, projectleiders technische adviesbureaus, projectleiders installatiebedrijven en leveranciers. De Cleanroom Techniek Cursus is bedoeld voor iedereen die een cleanroom gaat opzetten. Van ontwerper of bouwer tot toekomstig gebruiker. Technici en leidinggevenden Technici en leidinggevenden werkzaam bij opdrachtgevers leren beter te formuleren wat voor een toekomstige cleanroom van belang is. Een betere afweging tussen de verschillende aspecten en opties kan leiden

tot een economisch aantrekkelijker cleanroom. Cleanroom ontwerpers Voor diegene die voor een opdrachtgever een cleanroom ontwerpen stelt deze cursus vooral de aspecten aan de orde die in reguliere bouwprojecten niet of minder van belang zijn. De verkregen cleanroom kennis leidt tot ontwerpen die beter passen bij de wensen van de klant. Cleanroom bouwers Voor cleanroom bouwers is vooral de bijzondere aandacht die de keuze van materialen, componenten en bouwwijze voor de realisatie van een cleanroom vragen van belang. Het kunnen maken van de optimale keuzes in de realisatie van een cleanroom is in het voordeel van alle betrokkenen. Meer informatie Voor meer informatie over deze of andere VCCN cursussen bel 088 401 06 50 of mail naar cursus@vccn.nl

die straks

“

betrokken zijn bij de opzet.

Contamination Control Magazine editie 01-2022

NIEUWE BEDRIJFSLEDEN S.H.S. SCHOONMAAKSERVICE Maasdijk 244 4827 MA BREDA www.shsservice.nl MARTHON CLEANROOM SOLUTIONS De Hei 55 5738 RT MARIAHOUT www.marthoncleanrooms.nl

EVEN VOORSTELLEN... MAARTEN BRUINSMA Maarten Bruinsma is directeur bij Recupair Nederland B.V. en al geruime tijd actief in de HVAC, zowel bij (landelijk opererende) installatiebedrijven als bij toeleveranciers. Recupair vertegenwoordigt Tecnair LV op de Nederlandse markt, leverancier van Close Control Air Conditioners onder meer in hygiënische uitvoering en laminair flow plenums voor OKs. Daarnaast is Recupair leverancier van (koel-) batterijen voor de halfgeleiderindustrie.

NIEUWE LEDEN

Enkele referenties: Wandkoelers voor cleanroom ASML - Recupair - koelbatterij RVS304 en Nieuwe Fab voor Intel - Recupair - warmtewisselaar

HQ PRECISION CLEANING In 2012 is HQ Precision Cleaning gestart met het onderzoek om de eerste stappen in de cleanliness markt te zetten. Net voor ons 10-jarig bestaan zijn we in 2021 ook, naast al het andere reinigingswerk, vrijgegeven voor Grade 1 cleaning. Zodoende zijn wij inmiddels ook bedrijfslid geworden van de Vereniging Contamination Control Nederland (VCCN). HQ Precision Cleaning uw partner voor alle reiniging- en kwalificatievraagstukken, of met andere woorden: uw partner voor een totaaloplossing van Surface en Molecular Cleanliness. Het gehele proces van reiniging start in de cleanroom. Het reinigen gebeurt bij ons d.m.v. ultrasone toepassingen en kwalificeren doen wij o.a. met RGA, TOC, PMC en met verschillende type lampen. HQ Precision Cleaning is een onderdeel van de HQ Groep met HQ Pack als voornaamste zusterbedrijf.

APRIL

CLEANROOM GEDRAG CURSUS Leiden Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in de cleanroom.

MGZN

RISICO GEBASEERDE AANPAK van microbiële contaminatie CIRCULAIR BOUWEN met biobased toepassingen en hergebruik materialen HEPAFILTERS Hoe weet je eigenlijk of ze wel voldoen aan de verwachtingen?

CLEANROOM TECHIEK CURSUS Woerden Doelstelling: kennis over alle facetten die een rol spelen bij de realisatie van een cleanroom. Van programma van eisen tot ingebruikname.

26 12

WORKSHOP DEELTJESDEPOSITIEMETING Woerden

CLEANROOM CONTAMINATION CONTROL Woerden Doelstelling: meettechnieken, cleanrooms, stof op oppervlakken en reiniging om contaminatie efficient tegen te kunnen gaan.

CLEANROOM GEDRAG CURSUS GMP Woerden Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in de cleanroom.

WE SHARE THE KNOWLEDGE Vereniging Contamination Control Nederland

APRIL

MEI

JUNI

Jaargang 35 editie 1-2022 is een uitgave van VCCN Vereniging Contamination Control Nederland

CLEANROOM BEHAVIOUR COURSE Woerden Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit in de cleanroom.

VCCN CONGRES ICCS webinar (powered by VCCN

VCCN CONGRES Congrescentrum 1931 Den Bosch

REDACTIE Philip van Beek, Arthur Lettinga, Jos Bijman en Veerle van Gent REDACTIE COÖRDINATIE Verenigingsbureau VCCN Korenmolenlaan 4 3447 GG Woerden T 088-401 06 50 v.vangent@vccn.nl ADVERTENTIEVERKOOP Bel voor de tarieven naar 088-401 06 50 of bezoek www.vccn.nl LIDMAATSCHAP Persoonlijk lidmaatschap € 50.- per jaar (incl. btw) Bedrijfslidmaatschap € 225.- per jaar (excl. btw) FOTOVERANTWOORDING Archief VCCN

APRIL

VORMGEVING Bareminded www.bareminded.nl VERANTWOORDING De realisatie van C2MGZN is zorgvuldig voorbereid, gepland en uitgevoerd. Desondanks kan VCCN geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor eventuele onjuistheden.

MEI

(data onder voorbehoud) Bezoek voor meer informatie www.vccn.nl

COLOFON

AGENDA CURSUSSEN & CONGRESSEN

19 APR 20 APR

CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE | UITGAVE VAN VCCN | JAARGANG 35 | EDITIE 1-2022

06 08

CLEANROOM REINIGING CURSUS Woerden Doelstelling: u bent in staat een reinigingsprogramma op maat te maken en metingen uit te voeren en te beoordelen.

COPYRIGHTS Behoudens uitzondering door de Wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, microfilm, of in enige digitale, elektronische of optische of andere vorm, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking.

AANKONDIGING

VCCN CONGRES

10 MEI 12:30 - 19:30 UUR CONGRESCENTRUM 1931 DEN BOSCH

Tijdens het Nationaal Symposium Contamination Control komen actuele wetenschappelijke onderwerpen diepgaand aan de orde. Ervaren (internationale) experts delen de nieuwste inzichten en tevens presenteren wij de laatste know how uit het vakgebied. Onderwerpen zijn komen andere: desinfectie op basis van polariteits-wisselingen, automatische UV desinfectie, VCCN Richtlijn 12 in de praktijk, contamination control bij brand, risico assessment en de James Webb sateliet. Gelijktijdig organiseert VCCN de vakbeurs. Voorafgaand aan het congres is de Algemene Ledenvergadering.

Een greep uit de sprekers: • • • • • •

Natalia Shomovskaya Remko Noor Koos Agricola Marijke Vendrig Monique Aal Renze Evenhuis

Desinfectie op basis van polariteitswisselingen (Engelstalig) Automatische UV desinfectie RL 12 in de praktijk Risk assessment Contamination Control Strategy GMP faciliteit ontwerpen/ontwikkelen

Het Congres wordt afgesloten met een netwerkborrel en buffet. Een uitstekende gelegenheid om, naast een bezoek aan de stands van de vakbeurs, in contact te komen met (nieuwe) relaties in de branche.

WE SHARE THE KNOWLEDGE

Say yes to less plastic!

Kangoeroe Cleanroom Kleding Overstappen naar Kangoeroe Cleanroom Kleding kan tot 360 kilo* plastic per jaar besparen *gebaseerd op gemiddelde jaarlijkse werkweek van 100 operators

cleanroom.nl@elis.com https://nl.elis.com/nl Your contamination control partner

DENIOS – WIJ BESCHERMEN MENS EN MILIEU.

www.denios.nl/containment

CONTAINMENT SYSTEMEN VAN DENIOS. ENGINEERED SOLUTIONS.