Passion, fear & faith .09
We putten mensen uit, dat loopt een keer vast
tekst Bart Smout fotografie Ton Toemen
Psychische problemen zijn de grootste reden voor arbeidsongeschiktheid. Jac van der Klink, bijzonder hoogleraar gezondheid en arbeid, kijkt daar niet raar van op. “Ik maak me zorgen om de toekomst.”
“M
ijn kinderen studeren nog, maar makkelijk gaan ze het niet krijgen in hun werkzame leven,” vertelt Van der Klink. “Jonge mensen zullen zich steeds weer opnieuw moeten bewijzen in projecten of kortdurende contracten.” Dat baart hem weleens zorgen. “De vaste baan bestaat bijna niet meer. Dat geeft dynamiek, maar ook constante spanning.” Van der Klink kan het weten. Als bijzonder hoogleraar Psychische gezondheid en duurzame inzetbaarheid in arbeid bij Tranzo houdt hij zich dagelijks bezig met de toekomst van arbeid. Hoe zorgen we ervoor dat mensen gezond blijven werken? En hoe zorgen we ervoor dat werk überhaupt blijft bestaan? Het zijn vragen die bepalend zijn voor Van der Klinks werk, zeker nu door robots en computers steeds meer banen op de tocht staan. Vorig jaar konden 415.000 Nederlanders niet werken door een psychische aandoening. Daarmee zijn psychische problemen voor het eerst een grotere reden voor arbeidsongeschiktheid dan fysieke problemen. Dat verbaast u niet? “Nee. Al jarenlang neemt het aantal mensen met psychische klachten dat zich ziek meldt relatief toe. Dit zat eraan te komen.” Hoe komt dat? “Mensen werken tegenwoordig vooral in de dienstensector. Het werk in die sector is niet fysiek, maar mentaal belastend. Je bent als moderne werknemer vaak onderdeel van het product dat je levert. Kijk, als je vroeger koekjes inpakte achter de lopende band, merkte de klant niet of je vrolijk was of een beetje depressief of in de war. Als je in de zorg werkt, of in het onderwijs of in de horeca mensen bedient, is dat wel anders. Mensen ‘verkopen’ zichzelf met de dienst die ze leveren. Fouten worden je meteen persoonlijk aangerekend.” De werkdruk is daardoor hoger geworden? “Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders aangeven een steeds hogere werkdruk te ervaren. Vroeger werkte je om brood op de plank te krijgen. Nu willen mensen vooral ambities waarmaken. Dat is een stuk complexer. Vroeger sloot om vijf uur de fabrieksdeur en was je klaar. Een lopende band neem je niet mee naar huis. Nu is werk oneindig. Je kunt er altijd mee bezig zijn. Dat is vooral een probleem voor mensen die geen nee durven zeggen. Want te veel vervelende dingen kunnen je slopen. Maar het is ook een probleem voor enthousiaste ja-zeggers. Een teveel aan leuke dingen kan je evengoed slopen.” Er wordt ook veel geklaagd over flexcontracten. “Er is meer onzekerheid over werk. Toen ik begon met mijn carrière, kwam je een bedrijf binnen met de verwachting dat je daar veertig jaar bleef. Dat was misschien saai, maar het gaf zekerJac van der Klink (Rotterdam, 1953) is bijzonder hoogleraar Psychische gezondheid en duurzame inzetbaarheid in arbeid bij Tranzo. Hij studeerde geneeskunde en psychologie en specialiseerde zich als huisarts. Van 1982 tot 1983 werkte Van der Klink als arts in Ghana. Na zijn terugkeer in Nederland werkte hij als bedrijfsarts bij KPN en als wetenschappelijk
heid. Nu mogen mijn kinderen blij zijn als ze een jaarcontract krijgen. Het is bevrijdend, de moderne flexibiliteit, maar ook slopend.” Juist onder jongeren groeien psychische klachten het snelst. “Die onzekerheid speelt daar een grote rol in. Jongeren worden vergeleken met vroeger ook sneller in het diepe gegooid. Vroeger kreeg je de tijd om ervaring op te doen en een vak te leren beheersen. Nu wordt van jongeren verwacht dat ze meteen presteren. Het is niet vreemd dat burn-out steeds meer een jongerenziekte wordt.” Komt dat echt alleen door de veranderde arbeidsomstandig heden? “Ik denk dat jongeren ook hogere eisen aan zichzelf stellen dan wij vroeger deden. Toen ik net op mezelf woonde, was mijn eettafel een sinaasappelkistje. Dat vond ik best. Nu moet je toch op z’n minst een Ikea-inrichting hebben.” In uw oratie pleitte u voor radicale veranderingen op de werk vloer. “Ik maak me zorgen om de toekomst. Laagopgeleide arbeid wordt kwetsbaarder. Banen worden ingenomen door robots, of overgeplaatst naar lageloonlanden. Maar uiteindelijk zal robotisering ook de hogeropgeleide banen bedreigen. Computers en machines worden steeds slimmer. We gaan naar een situatie waarin grote groepen mensen zonder werk en inkomen komen te zitten. Aan de top zal er een ratrace ontstaan op interessante banen. Als we dat willen voorkomen, moet er een herwaardering van waarden tot stand komen. Werk moet in de toekomst niet langer alleen naar economische waarden worden afgemeten.” Daar zegt u nogal wat. Dan moet ook het politiek en ideologisch klimaat veranderen. “Ja. In die zin ben ik niet optimistisch. Het is vergelijkbaar met het klimaatprobleem. Mensen zien wel dat het fout gaat, maar het lukt niet om daar iets aan te doen.” U bent bang dat uw kinderen een zware toekomst tegemoet gaan? “Ik heb drie kinderen en een kleinkind. Hun toekomst gaat er anders uitzien dan de mijne toen ik jong was. Natuurlijk heb je mensen die zeggen: het komt goed, mensen vinden altijd oplossingen. Maar we bevinden ons nu echt op een gevaarlijk scharnierpunt. Kijk, het stenen tijdperk is niet afgelopen omdat de steen op was, maar omdat de mens nieuwe technieken ontwikkelde. Maar het olietijdperk is straks wel afgelopen omdat de olie op is. En we hebben daar nog geen antwoorden op. Hetzelfde geldt voor arbeid. We putten mensen uit en hebben nog geen idee hoe we anders kunnen werken. Dat loopt een keer vast.” Bereidt u uw kinderen voor op een moeilijke toekomst? directeur van de Netherlands School of Public and Occupational Health. Van 2006 tot 2014 was hij hoogleraar Sociale geneeskunde, arbeid en gezondheid aan het UMC in Groningen. Van der Klink woont in Radio Kootwijk. Hij is getrouwd en heeft drie kinderen en een kleinkind.
Univers 11 juni 2015