TeleScoop 1 voorbeeldhoofdstuk

tele scoop 1

tele

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER 2 HET LAAT ZIJN SPOREN NA 3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG

© nok_happiness / Shutterstock.com

4 HET TIJ KEREN

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 1

20/01/20 13:50

en feesten onder de drie dagen dansen Na n. da je sta ar Da e tentpalen jker om de buigzam ili oe m te s de t he is loden zon n nog eens dubbel. vorm te vouwen en da ht ac n ee in l aa m ee tw e zakje? En aal in dat veel te klein em all ht ec n da t da En moet g helemaal richting ndige, ronde zak no ha on e di je t oe m n da s het feesten euro, denk je. Dat wa g fti vij h, Ac . en ur uitgang sle toch waard? jaarlijks honderden een reden waarom lijk jn hi sc ar wa is t He bij laten gaan. iwerk aan zich voor oo pl t he rs ge an festivalg at. Op de Belgische is er niet bij geba rg lbe va af de r aa M op 10 bezoekers ar schatting bijna 1 na t laa s ng pi am festivalc ends Tomorrowland t plezier. Twee week he na er ht ac t ten de op.

40 ‘wegwerptenten’ levert in dat geval 6.8

Wat wil ik te weten komen over dit thema?

5/2019

Naar: De Morgen, 15/0

Ontdek deze en nog andere opties via het onlinelesmateriaal.

2

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 2

20/01/20 13:50

1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER Veel festivalgangers kopen voor hun festivalbezoek een goedkope tent aan in een sportwinkel.

Waarom eindigt de festivalcamping als een vuilnisbelt?

1

In mei 2019 riepen verschillende festivals in het Verenigd Koninkrijk op om te stoppen met het verkopen van goedkope festivaltenten. Belgische festivals steunen dat initiatief. a Bekijk opnieuw de Wow-pagina. Waarom moet de verkoop van goedkope tenten stoppen?

b Een tent wordt gemaakt uit verschillende materialen. Bekijk de onderstaande tabel.

materiaalsoort

massa in kilogram (kg) per tent

tentzeil en -bodem uit polyester (kunststof)

2

tentstokken uit polyetheen (kunststof) en glasvezel

1

tentharingen uit staal

0,5

c

Bereken hoeveel kilogram van die materialen er als vuilnis achterblijft op de camping van Tomorrowland.

Herleid nadien de hoeveelheden naar ton.

2 Stel je voor dat je met enkele vrienden een festival bezoekt. Aan het einde van het festival hangt je tent vol modder. Je wilt niets liever dan snel naar huis en je hebt ook nog een zware rugzak te dragen. a Laat jij jouw tent staan tussen de andere achtergelaten tenten? Waarom (niet)?

b Bespreek je keuze met je buur. c

Onderzoek met je klasgroep hoeveel leerlingen ja of nee geantwoord hebben.

Luister naar elkaar. Waarom hebben je klasgenoten ja of nee geantwoord?

Ja:

leerlingen

Nee:

leerlingen 1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER  

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 3

3

20/01/20 13:50

Waarom laten festivalbezoekers massaal hun afval achter op de campings?

Lees het artikel en beantwoord de vragen die eronder staan.

De beelden van de puinhoop op festivalcampings zijn niet nieuw. Al jaren laten heel wat festivalgangers maar al te graag hun afval achter op de campings.

Tomorrowland sprak in 2018 over zo’n 75 ton, Werchter houdt het op een voorzichtige 40 tot 50 ton.

Wetenschapper Bert Smits verklaart: "Een festival is een speciaal gebeuren, waarbij veel mensen in een figuur 1.1: achtergelaten afval op festivalcamping tijdelijk dorp verblijven. Na vier dagen feesten zijn de meesten moe. Voor hen telt op dat moment maar één ding: zo snel mogelijk thuis geraken. Vergis je niet, jongeren zijn zeker milieubewust. Het is een generatie die van kinds af aan heeft leren sorteren en die het niet normaal vindt om een papiertje op de grond te gooien. Anderzijds zijn ze ook groot geworden in een consumptiemaatschappij. Ze voelen zich een consument en vinden dat de organisatie het maar moet opruimen, want ze betalen al genoeg voor het festival."

© UNIT 80/ Shutterstock.com

3

Psycholoog Bert Van Puyenbroeck vult aan:"We passen ons gedrag heel makkelijk aan anderen aan.

Als je rondom jou veel afval ziet, dan lijkt het alsof het de verwachting is dat je jouw afval ook op de grond gooit of je tent achterlaat. Er zijn nog voorbeelden waarbij mensen weten dat het niet goed is, maar het toch doen. Iedereen weet dat roken ongezond is en toch gebeurt het nog steeds."

Naar: VRT a

Waarom laten mensen afval achter op de camping van een festival? Markeer in het artikel alle redenen die wetenschappers geven.

b

Leg uit wat de volgende begrippen betekenen: milieubewust, consument, consumptiemaatschappij.

Overleg met je buur en noteer de antwoorden in de eerste kolom. betekenis volgens jou en je buur

aanvulling en verbetering na klasbespreking

milieubewust:

consument:

consumptiemaatschappij:

c

4

Bespreek de antwoorden met de klasgroep. Schrijf aanvullingen of verbeteringen in de tweede kolom.

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 4

20/01/20 13:50

Welke grondstoffen zijn nodig om de onderdelen van jouw tent te maken?

1

Alle producten die je gebruikt in het dagelijks leven zijn gemaakt uit grondstoffen.

Vaak worden producten verder verwerkt tot andere producten. a

Bestudeer het voorbeeld van jouw festivalticket als afgewerkt product.

Welke grondstof en half afgewerkt product worden gebruikt? grondstof

half afgewerkt product

afgewerkt Product

FESTIVAL

PRE-ORDER: START 01-01-2020 CONTACT US: INFO@ZOMERROCK.BE

ZOMERROCK

ZOMERROCK

PRE-ORDER: START 01-01-2020 CONTACT US: INFO@ZOMERROCK.BE

FESTIVAL

festivalticket b

Voor jouw tent worden andere grondstoffen gebruikt. Markeer in elke tekst de grondstoffen met geel, de half afgewerkte producten met groen en de afgewerkte producten met blauw.

Het polyester in het tentzeil en het polyetheen in de tentstokken zijn voorbeelden van kunststoffen.

Kunststoffen maak je uit ruwe aardolie. Men noemt ze ook plastics. Ruwe aardolie is een veel gebruikte grondstof in onze samenleving. Een olieraffinaderij zet die ruwe aardolie om in nieuwe producten. figuur 1.2: een olieraffinaderij

Glasvezel is een haarfijne vezel van glas. Door kwartszand te smelten op heel hoge temperatuur maak je glas. Door hete glasklonters uit te rekken, maak je glasvezel. Men voegt glasvezels vaak toe aan kunststoffen om ze te verstevigen. Dat gebeurt bijvoorbeeld om er tentstokken van te maken. figuur 1.3: een glasfabriek

IJzererts wordt gesmolten in een hoogoven. Van het ruwijzer dat uit de hoogoven komt, maakt men staal.

Staal is een heel stuk sterker dan ijzer. Je kunt het verwerken tot draad, platen of in een gewenste vorm plooien of gieten. Zo maak je bijvoorbeeld een tentharing. figuur 1.4: een staalfabriek

Grondstoffen worden in de industrie bewerkt tot half afgewerkte producten. Van die half afgewerkte producten maken andere bedrijven afgewerkte producten die klaar zijn om te consumeren.

Test jezelf: oefening 1

1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 5

5

20/01/20 13:51

Kun je grondstoffen bijmaken?

1

2

3

Bij een bezoek aan de slager krijgen kinderen vaak een plakje hespenworst.

Bekijk het videofragment over de weg die hespenworst aflegt via het onlinelesmateriaal en los de vragen op. a

Welke grondstoffen worden gebruikt om hespenworst te maken?

b

Wie produceert het grootste deel van die grondstoffen?

Een festivaltent maak je uit andere grondstoffen. a

Wat zijn de grondstoffen voor staal, kunststof en glasvezel?

b

Waar kun je de grondstoffen voor staal, kunststof en glasvezel vinden?

Sommige grondstoffen zijn hernieuwbaar, andere niet. Zoek uit hoe dat zit. a

Welke grondstoffen zijn hernieuwbaar? Plaats een kruisje in de juiste kolom. hernieuwbaar

niet hernieuwbaar

aardolie kwartszand varkensvlees ijzererts b

4

Waarom zijn sommige grondstoffen hernieuwbaar en andere niet?

De grondstofvoorraden op aarde zijn eindig.

Een groot deel van de energie die gezinnen en bedrijven gebruiken voor elektrische stroom, verwarming en vervoer is afkomstig uit fossiele brandstoffen.

Fossiele brandstoffen bevatten koolstof die miljoenen jaren geleden door planten uit de lucht werd opgenomen. Nadat de planten afstierven, werden ze bedekt met nieuwe aardlagen. Zo kwam de koolstof in de aardkorst terecht. Als je fossiele brandstoffen verbrandt, komen er gassen zoals het koolstofrijke CO2 vrij. Een grotere hoeveelheid CO2 in de atmosfeer verandert het klimaat.

6

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 6

20/01/20 13:51

a

Welke grondstoffen uit de grafiek (figuur XX) zullen tijdens jouw leven uitgeput geraken?

b

Is de keuze voor fossiele brandstoffen als energieleverancier een goede oplossing? Leg uit.

c

Kijk opnieuw naar de grafiek. Waar kunnen we misschien een oplossing vinden voor de energieproductie?

2010

2020

2030

2040

2050

2060

2070

2080

2090

2100

aardolie (fossiele brandstof) ENERGIE

kolen (fossiele brandstof)

2136

aardgas (fossiele brandstof) uranium (kernenergie) lithium (batterijen)

METALEN VOOR HERNIEUWBARE ENERGIE

2110

lood (elektrische auto’s) indium (zonnecellen) zeldzame aardmetalen (hernieuwbare energie)

2856

Resterende jaren als productie blijft groeien aan huidig tempo.

Resterende jaren als productie stabiel blijft.

Cijfers zijn gebaseerd op gekende reserves, niet inbegrepen: onontdekte grondstoffen en voorraden die te veel energie vragen om te ontginnen. figuur 1.5: grafiek beschikbare grondstoffen

MAG HET IETS MEER ZIJN? 1

In een kerncentrale wordt elektriciteit opgewekt uit uranium. Daarbij komt tien tot honderd keer minder CO2 vrij dan bij het gebruik van fossiele brandstoffen. Dat is ongeveer evenveel als bij elektriciteitsproductie uit wind, water en zon. Beide keuzes hebben voor- en nadelen.

Wat kies jij? a

Lees aandachtig de informatie over kernenergie en hernieuwbare energie. Stel in de tabel op p. xx een overzicht op van de voor- en tegenargumenten om voor kernenergie of hernieuwbare energie te kiezen.

b

Moeten we massaal kiezen voor kernenergie of voor hernieuwbare energie?

Neem een besluit met de klasgroep.

1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 7

7

20/01/20 13:51

Š Peter Braakmann / Shutterstock.com

Kernenergie

De bouw van een kerncentrale en de ontginning en het transport van uranium zorgen voor een beperkte CO2uitstoot. Uranium is bovendien een goedkope grondstof die over de hele wereld voorkomt. Het radioactieve kernafval van een kerncentrale is echter nog tienduizenden jaren heel gevaarlijk voor levende wezens. Veilige en langdurige opslag van het afval is noodzakelijk maar heel duur. figuur 1.6: kercentrale Hier bestaat op dit moment nog geen goede, definitieve aanpak voor. Ons kernafval is dus ook een probleem voor de volgende duizenden generaties.

De productie van elektriciteit in de bestaande kerncentrales is goedkoop en stoot geen CO2 uit.

Maar de bouw van nieuwe kerncentrales kost miljarden euro’s. Ook de toekomstige afbraak van de huidige centrales kost heel veel geld. Het risico op een ongeval in een kerncentrale is klein, maar als er iets fout gaat, zijn de gevolgen door de langdurige radioactieve straling enorm groot.

voor

tegen

Hernieuwbare energie uit wind, water en zon

Energie uit wind, water en zon is onuitputtelijk.

Elk land kan op een of andere manier hernieuwbare energie opwekken. Je hoeft er geen grondstoffen voor te ontginnen of transporteren.

figuur 1.7: windmolenpark

Windturbines nemen wel veel plaats in. Ze zijn heel zichtbaar en zorgen voor schaduw. Men spreekt van landschapsvervuiling. Ook een stuwdam en waterkrachtcentrale hebben een grote invloed op de omgeving. De productie van zonnepanelen of de bouw van een windturbine is heel duur en vraagt veel energie (uitstoot CO2). Het duurt een hele tijd voor je die kosten hebt terugverdiend.Iedereen kan voor eigen gebruik windenergie- en zonne-energie opwekken. De energieproductie is echter niet altijd even zeker. De zon schijnt niet altijd en ook de wind is niet altijd even krachtig.

voor

8

tegen

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 8

20/01/20 13:51

Sommige grondstoffen zijn hernieuwbaar, andere zijn dat niet. Grondstoffen kunnen ook uitgeput geraken. Het is belangrijk om zuinig om te springen met grondstoffen en te zoeken naar alternatieven voor de toekomst.

Test jezelf: oefening 2

Waar kun je grondstoffen vinden?

1

Sommige grondstoffen kun je ontginnen, andere moet je kweken. Bekijk de voorbeelden.

figuur 1.8: ijzererts

figuur 1.9: varkens

figuur 1.10: kwartszand

figuur 1.11: aardolie

a

Noteer onder elke landschapsfoto de grondstof die er ontgonnen of gekweekt wordt.

Kies uit de bovenstaande voorbeelden.

b

Beschrijf het uitzicht van het landschap door enkele opvallende elementen in het landschap op te sommen.

Groeve Grondstof: Opvallende elementen in het landschap:

Mijn Grondstof: Opvallende elementen in het landschap:

1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 9

9

20/01/20 13:51

Landbouwbedrijf Grondstof: Opvallende elementen in het landschap:

Boorplatform Grondstof: Opvallende elementen in het landschap:

Interessant om weten Een groeve is een bovengrondse ontginningsplaats van gesteenten. Aardrijkskundigen spreken bij deze ontginning in grote open kuilen ook van dagbouw.

Een ondergrondse ontginningsplaats noem je een mijn.

Men delft echter steeds minder gesteenten ondergronds.

Het is duur en moeilijk werken. Het begrip is wel gebleven.

Voor het opgraven van gesteenten met waardevolle mineralen in dagbouw gebruik je dus ook het begrip mijn.

2

10

figuur 1.12: ondergrondse steenkoolmijn

Kwartszand wordt ontgonnen uit de ondergrond in een groeve. In een fabriek naast de ontginningsplaats wast en zuivert men het kwartszand. a

Tussen welke twee landschapsvormende lagen kun je een relatie ontdekken?

b

Leg uit waarom er een relatie bestaat tussen die twee landschapsvormende lagen.

c

Welke relatie kun je ontdekken binnen de laag landgebruik?

d

Hebben de elementen in die laag landgebruik elkaar nodig of hinderen ze elkaar? Verklaar je keuze.

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 10

20/01/20 13:51

V6 V6

3

Onderzoek of de grondstoffen voor hespenworst en tenten terug te vinden zijn in België of enkel elders in Europa. a

Zoek in je atlas de kaarten van België die je de juiste informatie geven.

b

Heb je de grondstof op een atlaskaart gevonden?

- Ja? Vul dan de tabel voor België aan met de juiste bladzijde, eventuele kaartletter en de titel van de kaart.

- Nee? Doorstreep dan de naam in de linkerkolom van de tabel.

figuur 2.4: referentiekaart van België 0

50 km

België atlaskaart bladzijde

kaartletter

titel

varkens ijzererts aardolie kwartszand V6

c

Zoek in je atlas de kaarten van Europa die je de juiste informatie geven.

b

Heb je de grondstof op een atlaskaart gevonden?

- Ja? Vul dan de tabel voor Europa aan met de juiste bladzijde, eventuele kaartletter en de titel van de kaart.

- Nee? Doorstreep dan de naam in de linkerkolom van de tabel.

Europa atlaskaart bladzijde

kaartletter

titel

varkens ijzererts aardolie kwartszand e

Welke grondstoffen kun je in België vinden? Situeer telkens ook de belangrijkste vindplaatsen.

-

f

Welke grondstoffen kun je enkel elders in Europa vinden? Situeer telkens ook enkele vindplaatsen.

-

1 WIE EEN PUT GRAAFT VOOR EEN ANDER

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 11

11

20/01/20 13:51

4 Aardolie is een belangrijke grondstof voor de chemische industrie. De chemische industrie is in België sterk aanwezig. De volgende uitspraken zijn fout. Noteer op de lijn eronder telkens een juiste uitspraak. Gebruik daarvoor de thematische kaart ‘Industrie van België’. a De meeste chemische bedrijven liggen in het zuiden van België.

b De chemische industrie wordt in de atlas aangeduid met een blauw vierkant.

c

De grootte van dat symbool in de atlas duidt op het aantal fabrieken in de chemische sector in deze gemeente.

5 Zoek naar een verklaring voor de aanwezigheid van grote chemische bedrijven in de haven van Antwerpen en Gent.

6 Olieraffinaderijen in Antwerpen zijn gevestigd in de haven met toegang tot de Schelde. Tussen of binnen welke landschapsvormende lagen kun je hier een relatie ontdekken? Is die relatie versterkend, verzwakkend of een conflict?

Duid die relaties met een pijl aan op figuur xx aan het einde van het thema (p. xx). Bekijk de foto. Noteer of het om een horizontale of een verticale relatie gaat tussen landschapsvormende lagen.

figuur 1.13: chemische industrie in de Antwerpse haven

12

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 12

20/01/20 13:51

2 HET LAAT ZIJN SPOREN NA Een dagje festival met de nodige selfies, whatsappjes, Instagram-posts, filmpjes van je favoriete groep … Het is een ware aanslag op de batterij van je smartphone. Gelukkig zit die powerbank in je tas om ‘s avonds aan je tent de batterij weer op te laden!

Waar vind je de juiste grondstoffen voor een powerbank?

Lithium is het nieuwe goud!

Een externe batterij, bij iedereen bekend als een powerbank, bestaat uit verschillende onderdelen.

In de behuizing uit kunststof vind je een aantal oplaadbare lithium-ionbatterijen. Lithiumbatterijen worden gebruikt in elektrische auto’s en in heel wat elektronische apparaten zoals laptops, smartphones, oplaadbare tandenborstels enz.

De batterijen zijn duurder dan andere soorten maar hebben als voordeel dat ze een langere levensduur hebben.

Lithium (Li) komt niet als zuivere stof voor in de natuur.

Het heeft een zilverwitte kleur en kan met speciale technieken uit gesteenten gehaald worden. Iets meer dan de helft van het geproduceerde lithium in de wereld komt in batterijen terecht.

figuur 2.1: lithium-ionbatterij

figuur 2.2: lithiumhoudend zout in de Atacamawoestijn (Chili)

Op 9 oktober 2019 ontvingen John B. Goodenough, M. Stanley Whittingham en Akira Yoshino de Nobelprijs voor scheikunde voor hun werk aan de lithium-ionbatterij.

Hun ontdekkingen dragen miljoenen mensen in hun smartphone of powerbank met zich mee.

De drie scheikundigen hebben zo gezorgd voor een ʻopnieuw oplaadbare wereldʼ.

© BELGA/AFP

Interessant om weten

figuur 2.3: van links naar rechts: Goodenough, Whittingham en Yoshino

2 HET LAAT ZIJN SPOREN NA

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 13

13

20/01/20 13:51

1

V6

Lithium is een belangrijke grondstof voor oplaadbare batterijen. We onderzoeken waar ergens het kostbare lithium geproduceerd wordt. Bestudeer daarvoor eerst de manier waarop cijfergegevens op een kaart voorgesteld worden. a

Blader door je atlas. Je ontdekt verschillende mogelijkheden om cijfergegevens weer te geven op een kaart. Som enkele mogelijkheden op in de onderstaande tabel.

b

Illustreer elk antwoord met een eenvoudige tekening in de rechtse kolom.

Hoe staan cijfergegevens in een atlas?

2

tekening

c

Hoe maakt men verschillen in de waarde (grootte) van de cijfers in de atlas duidelijk?

d

Welke methode lijkt jou het meest eenvoudig om zelf toe te passen?

Ontwerp zelf een kaart waarop je de cijfergegevens overzichtelijk voorstelt. a

Bekijk de grafiek.

Australië

51 000

Chili

16 000

China

8 000

Argentinië

6 200

Zimbabwe

1 600

Portugal

800

Brazilië

600

Namibië

500 0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000 productie in ton

figuur 2.4: productie van lithium in 2018 Bron: USGS.gov

14

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 14

20/01/20 13:51

b Stel een duidelijke legende op voor de gegevens uit de grafiek.

Denk goed na over het kleurgebruik en de schaalverdeling!

c Breng de gegevens van de grafiek bij vraag 2a over op de wereldkaart. d Geef de kaart een duidelijke, volledige en juiste titel.

noordpoolcirkel

kreeftskeerkring

evenaar

steenbokskeerkring

0

3000 km op de evenaar zuidpoolcirkel

2 HET LAAT ZIJN SPOREN NA  

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 15

15

20/01/20 13:51

Welke weg volgt het lithium tot in de powerbank bij je thuis?

1

Lithium wordt samen met andere grondstoffen verwerkt tot een half afgewerkt product.

Samen met andere half afgewerkte producten maak je daarvan een afgewerkt product. a

Bekijk de afbeeldingen.

lithium-ionbatterij

lithium

Š Art of Life / Shutterstock.com

kunststof behuizing

lithiumhoudend gesteente

16

powerbank

printplaat met usb-poorten

aardolie

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 16

20/01/20 13:51

b

Van de steengroeve tot in de winkel: bekijk hoe een powerbank gemaakt wordt. Noteer de woorden uit vraag a bij de juiste fasen van het productieproces. Noteer ook per fase wat je ziet op de foto's.

ONTGINNING

BASISINDUSTRIE

© Hung Chung Chih / Shutterstock.com

© Peteri / Shutterstock.com

VERWERKENDE INDUSTRIE

DISTRIBUTIE

Afgewerkte producten die je in de winkel koopt, hebben al een lange weg afgelegd.

Er zijn vaak verschillende grondstoffen nodig om een product te maken. De ontginning en verwerking van grondstoffen is duidelijk zichtbaar in het landschap. De grondstoffen worden geleverd aan de basisindustrie die de half afgewerkte producten verkoopt aan de verwerkende industrie.

Via de distributiekanalen komt het afgewerkt product bij de consument terecht.

2 HET LAAT ZIJN SPOREN NA

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 17

17

20/01/20 13:51

3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG Welke gesteenten uit de Belgische ondergrond zijn bruikbare grondstoffen?

1

Ook een schoolgebouw is gemaakt uit gesteenten uit de ondergrond. a

Kalksteen is natuursteen en beton is kunststeen. Wat is het verschil tussen natuursteen en kunststeen? De onderstaande tekst helpt je op weg.

In 1756 maakte de Britse John Smeaton gebruik van beton bij de bouw van een vuurtoren.

Dat was een grote stap voorwaarts voor de bouwkunde. Hoewel ‌ Het was eerder een stap naar het verleden, want in heel wat Romeinse gebouwen, bruggen en havens was al beton gebruikt! Door het mengen van kalksteen, zeewater en vulkanische as uit ItaliÍ maakten de Romeinen een soort brokkenpap. Het mengsel werd nadien alsmaar harder en sterker. Uit onderzoek blijkt dat het Romeinse beton na lange tijd zelfs veel sterker is dan het moderne beton. figuur 3.1: markten van Trajanus, Romeinse overblijfselen (Rome, tweede eeuw na Christus)

Uit: De Standaard, 14/01/2015

b

Zijn de bouwmaterialen in de tabel natuursteen of kunststeen?

Markeer telkens het juiste antwoord onder de afbeelding.

c

Ga in je klaslokaal en schoolgebouw op speurtocht naar de gesteenten in de tabel.

Noteer hoe ze gebruikt werden in het schoolgebouw.

kalksteen of blauwe hardsteen

18

beton

graniet

natuursteen / kunststeen

natuursteen / kunststeen

natuursteen / kunststeen

Gebruik:

Gebruik:

Gebruik:

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 18

20/01/20 13:51

mortel

dakpan

leisteen

natuursteen / kunststeen

natuursteen / kunststeen

natuursteen / kunststeen

Gebruik:

Gebruik:

Gebruik:

baksteen

keramische vloertegels

marmer

natuursteen / kunststeen

natuursteen / kunststeen

natuursteen / kunststeen

Gebruik:

Gebruik:

Gebruik:

pleisterwerk

vensterglas

natuursteen / kunststeen

kassei natuursteen / kunststeen

Gebruik:

Gebruik:

Gebruik:

3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG  

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 19

19

20/01/20 13:51

2 Onderzoek welke grondstoffen uit de Belgische ondergrond gebruikt worden als bouwmateriaal. a Welke bouwmaterialen herken je op de foto’s? Noteer de namen erbij.

figuur 3.2: constructie van een huis

20

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 20

20/01/20 13:51

b

V6

c

Welk gesteente is de grondstof voor deze bouwmaterialen?

Noteer de naam van elk bouwmateriaal onder het juiste gesteente. klei

zand

kwartszand

grind

krijt

blauwe hardsteen

Zoek op de juiste atlaskaart voor elk gesteente uit vraag 2b een ontginningsplaats in BelgiĂŤ.

Noteer de naam van elk gesteente op de juiste plek op de onderstaande kaart.

0

50 km

figuur 3.3: gesteenten in BelgiĂŤ

3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 21

21

20/01/20 13:51

Hoe herken je de verschillende gesteenten uit de Belgische ondergrond?

1

Leg de gesteenten uit BelgiĂŤ bij elkaar op een tafel. Je herkent ze aan hun kenmerken.

Noteer tijdens het onderzoek de kenmerken in het onderstaande overzicht.

Zand

Klei

Leem

Grind

Leisteen

Krijt

Kalksteen

Zandsteen

(blauwe hardsteen, arduin)

a

b

22

Verdeel de gesteenten in twee groepen: los en vast gesteente. soort gesteente

kenmerk

los gesteente

losse korrels (diameter kleiner dan 2 cm)

vast gesteente

geen losse korrels

Vergelijk en orden het los gesteente.

Leg voor elke eigenschap de gesteenten in twee groepen: een groep met de gesteenten die de eigenschap bezitten en een andere groep voor de gesteenten die de eigenschap niet bezitten.

eigenschap

onderzoek

De korrels zijn voelbaar.

De korrels schuren tussen de vingertoppen.

De korrels zijn grijpbaar.

Neem een korrel tussen de vingers vast en verplaats ze.

De korrels zijn niet zichtbaar.

Je ziet enkel stof, er zijn geen korrels te herkennen met het blote oog.

Het gesteente is boetseerbaar.

Boetseer met een rolletje vochtig gesteente de vorm van een hoefijzer zonder scheuren te maken.

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 22

20/01/20 13:51

c

Vergelijk en orden het breukvlak van het vast gesteente.

Leg voor elke eigenschap de gesteenten in twee groepen: een groep met de gesteenten die de eigenschap bezitten en een andere groep voor de gesteenten die de eigenschap niet bezitten. eigenschap

onderzoek

Op het oppervlak zijn de korrels voelbaar.

De korrels voelen aan als schuurpapier.

Het gesteente is krasbaar met de vingernagel.

Maak een groefje in het gesteente met je vingernagel.

Het gesteente is kalkhoudend.

Het gesteente bruist als het in contact komt met zuur.

2 Gesteenten kun je determineren met een determineertabel.

Noteer de namen van de gesteenten uit oefening 1 in de onderstaande determineertabel.

Gebruik jouw overzicht als hulpmiddel.

los gesteente korrels zichtbaar

korrels niet zichtbaar

korrels grijpbaar

korrels voelbaar

boetseerbaar

niet boetseerbaar

vast gesteente kalkoudend

niet kalkhoudend

krasbaar met vingernagel

niet krasbaar met vingernagel

korrels voelbaar

korrels niet voelbaar

figuur 3.4: determineertabel Belgische gesteenten

3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG  

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 23

23

20/01/20 13:51

Interessant om weten Er zijn gesteenten die je zowel bij kalksteen als bij zandsteen kunt onderbrengen. Dat komt omdat er kalk tussen de versteende zandkorrels zit.

In de Belgische ondergrond vind je losse en vaste gesteenten. Elk gesteente heeft een of meer kenmerken waaraan je het kunt herkennen.

Losse gesteenten: Klei: boetseerbaar, geen korrels voelbaar Leem: niet boetseerbaar, geen korrels voelbaar Zand: korrels voelbaar Grind: korrels grijpbaar Vaste gesteenten Kalksteen: kalhoudend, hard Krijt: kalkhoudend, zacht Zandsteen: korrels voelbaar Leisteen: geen korrels voelbaar

figuur 3.5: gesteenten onderzoeken

Test jezelf: oefeningen 4 en 5

Welke invloed heeft de ontginning van gesteenten op het landschap?

SPOOR 1: KLEIONTGINNING IN DE RUPELSTREEK 1

De klei in de ondergrond van de Rupelstreek is al miljoenen jaren oud. a

Lees aandachtig in de tekst hoe de klei in de Rupelstreek terechtkwam.

De kleilaag in de ondergrond van de Rupelstreek ontstond ongeveer 30 miljoen jaar geleden.

De aardkorst en de zeespiegel hebben niet altijd op de hoogte gestaan waarop ze vandaag staan.

Ook het klimaat veranderde voortdurend. In de geologische periode die we het rupeliaan noemen, steeg de zeespiegel. Bijna heel BelgiĂŤ werd overspoeld. In die zee zetten zich zand en klei af. Het zand kwam in de ondiepe delen en de klei op plaatsen waar de zee diep en rustig was.

Dat was het geval op de plaats waar nu de Boomse klei ligt. Bovenop die kleilaag kwam later nog een zandlaag terecht.

24

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 24

20/01/20 13:51

b

Benoem de gesteenten op de foto van de kleiontginning in Rumst (Rupelstreek).

Schrap wat niet past.

klei / zand

klei / zand

figuur 3.6: kleinontginning in Rumst (Rupelstreek)

2

De Rupelstreek is een landschap in verandering. a

Lees aandachtig in de tekst hoe de kleiontginning in de Rupelstreek verliep.

Door de eeuwen heen heeft kleiontginning het landschap op een ingrijpende manier veranderd.

De zone ten noorden van de Rupel en ten zuiden van de hoofdstraat werd het eerst ontgonnen en bestaat nu vooral uit bedrijventerreinen en woongebieden. Tussen dat gebied en de huidige ontginningsplaats bleven diepe putten achter in het landschap. In het verleden werden enkele van die putten gebruikt als stortplaats voor huisvuil en industrieel afval. Nu krijgen ze een nieuwe invulling, met een bestemming als natuur- of recreatiegebied.

De kleiontginning in Rumst is de enige die vandaag nog plaatsvindt in deze streek.

Het landbouwgebied ten noorden van het huidige ontginningsgebied zal op korte tot lange termijn uitgegraven worden. Na een eventuele ontginning zal men daar overgaan tot natuurontwikkeling.

Naar: Toerisme Rupelstreek

b

Kleur het huidige ontginningsgebied op de verticale luchtfoto op de volgende pagina.

c

Arceer het toekomstig ontginningsgebied met dezelfde markeerstift.

d

Noteer de volgende termen in de juiste kaders: Rupel, steenbakkerij.

3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 25

25

20/01/20 13:51

e Welke nieuwe bestemming kregen de oude ontginningsgebieden?

Trek een pijl van de kaders naast de foto naar de juiste plaats. woongebied

natuurgebied

bedrijventerrein

figuur 3.7: kleiontginningsgebied Rupel (Rumst)

f

Waarvoor werden de oude kleiputten nog gebruikt in het verleden?

g De oude kleiputten van buurgemeente Boom hebben nu een bestemming als provinciaal recreatiedomein De Schorre.

Surf via onlinelesmateriaal naar de website van De Schorre. Aan welke activiteiten kun je in De Schorre deelnemen?

h Bekijk je antwoord op de vorige vraag nog eens. Wat is recreatie volgens jou?

26

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 26

20/01/20 13:51

i

Lees de tekst over de ontginning van klei in de Rupelstreek.

Al eeuwenlang ontgint men klei en maakt men baksteen in de Rupelstreek. Vanaf het midden van de negentiende eeuw nam de ontginning pas echt grote happen uit het landschap. Grote bouwwerken in en rond Antwerpen en de uitbreiding van alle steden in het land verhoogden de vraag. Zo steeg ook de productie van baksteen. Waar ooit 150 tot 180 steenbakkerijen actief waren in de Rupelstreek, blijft er vandaag slechts ĂŠĂŠn over: Wienerberger in Rumst. De totale productie is door het gebruik van machines niet in dezelfde mate gedaald. In de jaren 1960 verwerkten ongeveer 40 steenbakkerijen 1 764 000 ton klei per jaar. Nu verwerkt Wienerberger alleen jaarlijks bijna 240 000 ton. Zij kochten eind jaren 90 nog een nieuwe moderne bagger.

VX

j

Bereken aan de hand van de tools op de site van Geopunt de oppervlakte in vierkante meter van het kleiontginningsgebied in Rumst op de onderstaande foto.

k

De kleiput heeft een gemiddelde diepte van 20 meter. Hoeveel kubieke meter klei werd er in de voorbije eeuwen in Rumst ruw berekend ontgonnen?

l

Ga via het onlinelesmateriaal naar het digitaal hoogtemodel van Vlaanderen.

Zoom in op het ontginningsgebied in Rumst en duid de kleigroeves aan.

3 GEBOREN MET EEN BAKSTEEN IN DE MAAG

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 27

27

20/01/20 13:51

SPOOR 2: ONTGINNING IN DE EIGEN LEEFOMGEVING 1

Onderzoek aan de hand van de onderstaande vragen een ontginningsplaats van gesteenten in of nabij je eigen leefruimte. a Ga via het onlinelesmateriaal en/of je atlas op zoek naar een ontginningsplaats (groeve) in of nabij je eigen leefruimte. Welk plaats heb je gevonden?

b Welk gesteente wordt er ontgonnen?

c

Hoe is het gesteente op die plaats terechtgekomen? Raadpleeg hiervoor bronnenmateriaal.

d Bekijk aandachtig een of meerdere foto’s van de het ontginningsgebied. Zit het gesteente aan de oppervlakte?

e Welke gesteenten vind je er nog?

2 Bestudeer aan de hand van onderstaande vragen de veranderingen in het landschap door de ontginning van gesteenten. a Welke informatie vind je over de nieuwe bestemming van het oude ontginningsgebied?

VX

b Benoem die bestemmingen op een luchtfoto. c

Bereken aan de hand van de tools op de site van Geopunt de oppervlakte in vierkante meter van het ontginningsgebied dat je hebt onderzocht.

d Bereken aan de hand van de informatie die je van je leerkracht krijgt hoeveel kubieke meter grondstof er ruwweg verdwenen is in het ontginningsgebied.

e Ga via het onlinelesmateriaal naar het digitaal hoogtemodel van Vlaanderen. Duid het bestudeerde ontginningsgebied aan.

Gesteenten uit de ondergrond zijn vaak de grondstof voor bouwmaterialen. De ontginning van het landschap laat duidelijk sporen na. De natuurlijke plantengroei verdwijnt en diepe kuilen of storthopen (terrils) blijven als littekens achter in het landschap. Na de ontginningsactiviteiten krijgen de oude groeves een nieuwe bestemming voor menselijke activiteiten of natuur.

Test jezelf: oefening 3

28

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 28

20/01/20 13:51

4 HET TIJ KEREN Hoeveel afval produceren we en waar komt het terecht?

1

In november 2018 onderzochten wetenschappers een gestrande walvis in Indonesië.

Een dode walvis die in Wakatobi National Park in Oost-Indonesië aanspoelde, had een grote brok plastic afval in zijn maag. Onderzoekers vonden ongeveer 5,9 kilo plastic afval in de maag van het dier: 115 plastic bekers, 4 plastic flessen, 25 plastic zakken, 2 teenslippers en meer dan 1 000 andere stukjes plastic.

Naar: The Guardian, 20/11/2018

© BELGA/AFP

Hoe komt plastic afval volgens jou in de maag van een walvis terecht?

2

Een warme zomerdag op het strand van Oostende. Je geniet van de zon en de zee.

Je koopt wat om te eten en drinken. Weet je ook hoe het strand er na die fijne dag achterblijft?

Lees eerst de vragen. Bekijk daarna de video bij het onlinelesmateriaal en los de vragen op. a

Wat voor afval blijft er allemaal achter op het strand?

b

Welk afval vind je het meest terug op het strand?

c

Wat gebeurt er met het plastic op het strand dat niet opgeruimd wordt?

d

Hoeveel plastic komt er jaarlijks in de oceanen terecht?

e

Het afval verzamelt zich in de vijf ringvormige zeestromen in de oceanen.

© AGEFOTOSTOCK

Hoe noem je die afvalverzamelingen in de oceanen? f

In welke oceaan is die afvalverzameling het grootst?

g

Wat zijn de gevolgen van de plasticvervuiling in de natuur voor mens en dier?

-

h

Wat zijn microplastics?

4 HET TIJ KEREN

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 29

29

20/01/20 13:52

3

Elke Vlaming gooit jaarlijks heel wat afval in de vuilnisbak.

Bestudeer de grafiek en los de vragen op.

600 522

510

500

kg per inwoner

400

363

354

484

488

469

333

338

324

151

150

146

300 200

159

155

totaal huishoudelijk afval gesorteerd afval restafval

100 0 2013

2014

2015

2016

2017

figuur 4.1: grafiek kg afval per inwoner in Vlaanderen (2013 - 2017)

a

Hoeveel huisvuil gooide elke Vlaming in 2017 in de vuilnisbak?

b

Was de hoeveelheid huishoudelijk afval per inwoner in 2017 meer of minder dan in 2013?

Hoeveel meer of minder?

c

Kun je zeggen dat de Vlaming steeds beter sorteert? Verklaar je antwoord.

d

Geven de cijfers volgens jou een zicht op de totale hoeveelheid afval die een Vlaming elk jaar produceert? Verklaar je antwoord.

Waarom is afval niet altijd afval?

1

Heel wat festivals en evenementen maken gebruik van plastic wergwerpbekers en -flesjes.

Ze worden maar ĂŠĂŠn keer gebruikt en dan weggegooid.

Lees de tekst over plastic op festivals en beantwoord de vragen.

DE WEI MOET PLASTICVRIJ

Vanaf 2020 is het gebruik van plastic wegwerpbekers op festivals niet langer toegelaten. Enkel wie minstens 90 procent van zijn plastic afval laat recycleren, mag toch nog wegwerpproducten gebruiken.

Werchter, Pukkelpop en Tomorrowland doen nog aan recyclage.

Werchter gokt dat 90 procent van hun afval gerecycleerd wordt, Pukkelpop 70 procent, Tomorrowland 50 procent. Of ze vanaf 2020 de norm van 90 procent proberen te halen of een andere oplossing zoeken, is nog niet beslist.

Naar: De Morgen, 15/06/2019

30

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 30

20/01/20 13:52

2

3

a

Festivals moeten plastic afval beperken. Bedenk enkele oplossingen die festivalorganisatoren kunnen helpen.

b

Onder welke voorwaarden mogen wegwerpbekers nog gebruikt worden?

c

Waarom is recycleren beter dan afval weggooien en vernietigen?

Door te recycleren krijgen producten een tweede leven. Je maakt er nieuwe of andere producten van. a

Welke invloed heeft recyclage op de ontginning van grondstoffen?

b

Wat kun je besluiten over de uitputting van grondstoffen op aarde wanneer we inzetten op recyclage?

Recyclage van afval heeft niet altijd hetzelfde resultaat. Enkele Belgische bedrijven zijn expert in recyclage. a

b

Lees aandachtig de verklaring van de volgende begrippen. upcycling

Na recyclage is het resultaat minstens evenveel waard als het product dat gerecycleerd werd. Je kunt er hetzelfde of een nog waardevoller product mee maken.

downcycling

Na recyclage is het resultaat minder waard dan het product dat gerecycleerd werd.

Lees de onderstaande beschrijving van twee Belgische bedrijven. Wat recycleren de bedrijven Bioquest Alliance en Umicore?

- Bioquest Alliance: - Umicore:

GROOTSTE ROTZOOI WORDT IN GENTSE HAVEN PROPERE BRANDSTOF

Niet alle opgehaalde plastics zijn recycleerbaar. Ook de plastics uit de landbouw en de bouwsector zijn dat niet. Het bedrijf Bioquest Alliance in de Gentse haven heeft daarvoor de oplossing. Een gloednieuwe fabriek maakt er diesel van. De brandstof zal worden gebruikt door schepen, maar kan in theorie ook auto’s laten rijden.

Het afvalprobleem is daarmee niet van de baan. Het bedrijf kan dagelijks veertig ton niet recycleerbaar plastic omzetten in diesel.

Dat is nog geen tien procent van wat in de omgeving aanwezig is.

Bioquest Alliance is heel welkom in Gent. In de nieuwe fabriek werken 25 mensen, maar dat kan nog oplopen tot 300 werknemers.

Naar: De Standaard, 11/10/2019

4 HET TIJ KEREN

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 31

31

20/01/20 13:52

IN HOBOKEN IS JE OUDE SMARTPHONE GOUD WAARD

Het Belgische Umicore behoort tot de wereldtop in de recyclage van metalen.

Het bedrijf is gespecialiseerd in het herwinnen van edelmetalen en non-ferrometalen uit oude elektronica, batterijen, auto-onderdelen enz.

De metalen worden opnieuw gebruikt bij de productie van juwelen, smartphones, laptops en (oplaadbare) batterijen.

Umicore zet volop in op de ontwikkeling van nieuwe technologie in recyclage. Het doel is metalen eeuwig herbruikbaar te maken.

De vier Belgische vestigingen tellen samen 2 846 werknemers.

Bron: www.umicore.be

c

Is de recyclage in deze bedrijven een voorbeeld van upcycling of downcycling? Schrap wat niet past.

- Bioquest Alliance doet aan upcycling / downcycling.

- Umicore doet aan upcycling / downcycling.

Wat kun je doen om afval te beperken?

Je kunt zelf heel wat doen om je afvalproductie per jaar tot 100 kg te verminderen. a Bespreek in de klas hoe je volgende problemen kunt aanpakken. b Noteer het besluit van jullie klasgesprek in de tweede kolom. afvalprobleem

oplossingen

Groenafval wordt weggegooid.

Er is veel verpakkingsafval.

Er is veel voedselverspilling.

32

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 32

20/01/20 13:52

Reclamedrukwerk is ongewenst en gaat rechtstreeks naar het oud papier.

De consumptie van flessenwater levert grote hoeveelheden plastic op.

Veel mensen kiezen ervoor om al hun producten nieuw aan te kopen.

Vroeger keek men naar de verwerking van afval.

Vandaag gaat de aandacht vooral naar het voorkomen van afval. De ladder van Lansink toont hoe je best omgaat met afval.

Voorkomen De beste manier om met afval om te gaan, is afval vermijden. Het is goedkoop en het enige middel om de afvalberg werkelijk te verkleinen. Denk na over hoe jij je steentje kunt bijdragen aan het verkleinen van de afvalberg, bijvoorbeeld door slim te kopen, alternatieven te zoeken, thuis te composteren …

figuur 4.2: de ladder van Lansink

Hergebruik Wanneer je afval niet kunt vermijden, kies je best voor producten die je kunt hergebruiken, zoals een herbruikbare drinkfles of producten die al door iemand gebruikt werden, zoals tweedhands spullen.

Recycleren Als producten niet hergebruikt kunnen worden, onderzoek dan of de afvalstoffen gerecycleerd kunnen worden. Door correct te sorteren, kan een deel van het afval herwerkt worden tot nieuwe grondstoffen.

Verbranden met terugwinning van energie Afval dat niet gerecycleerd kan worden (restafval), wordt verbrand in een afvalverbrandingsoven.

Daarbij komt warmte vrij die gebruikt kan worden om elektriciteit aan te maken.

Verbranden zonder terugwinning van energie en storten Helemaal onderaan de ladder staan het verbranden zonder energierecuperatie en het storten van afval.

Dit zijn de meest vervuilende oplossingen.

Test jezelf: oefening 6

4 HET TIJ KEREN

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 33

33

20/01/20 13:52

! a h A ! a h A

landschapsvormende lagen

Bekijk de figuur en vul vervolgens de tabel aan.

horizontale relaties in de laag landgebruik

tussen:

verklaring

en

en

verticale relaties tussen landschapsvormende lagen tussen:

verklaring

en

Duid de relaties uit de tabel aan op de figuur.

- - -

34

Markeer de lagen/kaarten die een rol spelen.

Duid de relaties aan met pijlen.

Duid volgende aspecten aan op de figuur: industrie, infrastructuur, ontginning.

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 34

20/01/20 13:52

kaart van het landgebruik

vegetatiekaart

klimaatkaart

reliĂŤfkaart

bodemkaart

kaart van de ondergrond

landschap

figuur 2.4: referentiekaart van BelgiĂŤ

AHA!

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 35

35

20/01/20 13:52

Synthese ONDERWERP: industrie maakt producten – ontginning van grondstoffen – soorten grondstoffen – gesteenten als grondstof KERNWOORDEN

KERNLEERSTOF

industrie

grondstof Æ half afgewerkt product Æ afgewerkt product (om te consumeren)

grondstoffen

- kweken of ontginnen - hernieuwbaar: kun je opnieuw produceren - niet hernieuwbaar: kunnen uitgeput geraken Æ zuinig zijn, alternatieven zoeken

van grondstof tot winkel

- ontginning Æ basisindustrie Æ verwerkende industrie Æ distributie - vaak verschillende grondstoffen voor 1 product

gesteenten als grondstof

- - -

gevolgen ontginning

- verandering van het landschap: ontginning laat sporen na - krijgt nadien andere bestemming voor menselijke activiteiten of natuur

afval door consumptie

Oplossingen om om te gaan met afval (van duurzaam naar minder duurzaam): - afval voorkomen: vermijden of afvalberg verkleinen door composteren - hergebruiken: producten opnieuw gebruiken - recycleren: verwerken tot grondstoffen voor nieuwe producten - verbranden met terugwinnen van energie: warmte door verbranding gebruiken om elektriciteit op te wekken - verbranden zonder terugwinnen van energie: storten en vernietigen

Belgische gesteenten in ondergrond = grondstof voor bouwmaterialen los en vast verschillende kenmerken: korrels voelbaar, boetseerbaar, kalkhoudend, zacht of hard

SAMENVATTING Grondstoffen kun je kweken of in de aardkorst ontginnen. Gesteenten zijn vaak grondstoffen. De ontginning verandert het landschap.

De basisindustrie verwerkt grondstoffen tot half afgewerkte producten. De verwerkende industrie maakt er afgewerkte producten van die klaar zijn om te consumeren.

De consumptie van producten zorgt voor heel wat afval. We moeten werk maken van het voorkomen van afval of duurzaam omgaan met het afval.

36

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 36

20/01/20 13:52

Checklist

Wat kan ik?

helemaal begrepen

Hier kan ik nog groeien.

p.

Ik kan aan de hand van een atlas plaatsen lokaliseren op een kaart.

Ik kan aan de hand van een waarneming gegevens verzamelen volgens een opgegeven werkwijze.

Ik kan de juiste grootheden gebruiken en herleiden.

Ik kan gegevens uit bronnenmateriaal volgens een stappenplan verwerken tot een bruikbare kaart.

Ik kan besluiten formuleren door gebruik te maken van kaarten, GIS-viewers, atlas, satellietbeelden, luchtfoto’s, schema’s, grafieken, tabellen, determineertabellen en diagrammen.

Ik kan voorbeelden geven van de samenwerking tussen verschillende STEM-disciplines bij het oplossen van maatschappelijke behoeften.

Ik kan duidelijke voorbeelden geven van een duurzame omgang met grondstoffen.

Ik kan voor een actuele duurzaamheidskwestie uit mediaberichten het belang afleiden en een standpunt innemen.

Ik kan de positieve en negatieve gevolgen van veranderend ruimtegebruik onderzoeken.

Ik kan de eigenschappen van gesteenten onderzoeken , beschrijven en onthouden.

Ik kan enkele veel voorkomende gesteenten in BelgiĂŤ situeren op een kaart.

Ik kan voorbeelden geven van grondstoffen die je in de aardkorst kunt vinden.

Ik kan het landgebruik voor ontginning en industrie aan de hand van voorbeelden herkennen en beschrijven.

Ik kan eenvoudige ruimtelijke relaties in een lokaal landschap onderzoeken.

Ik kan relaties tussen landschapsvormende lagen onderzoeken en verklaren.

Ik kan met voorbeelden bewijzen dat een landschap op korte en/of lange termijn evolueert door menselijke ingrepen, maatschappelijke evoluties en veranderingen in ruimtegebruik.

Ik kan het verband tussen de verbranding van fossiele brandstoffen en de broeikasgassen in de atmosfeer uitleggen.

Denk je dat je alles begrepen hebt in dit thema? Ga dan naar het onlinelesmateriaal en oefen verder.

AHA!

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 37

37

20/01/20 13:52

TEST JEZELF 1 Van grondstof tot afgewerkt product. a Zijn volgende producten grondstof, half afgewerkt product of afgewerkt product?

Plaats een kruisje in de juiste kolom. grondstof

38

half afgewerkt product

afgewerkt product

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 38

20/01/20 13:52

b Vul de ontbrekende gegevens in de tabel aan. grondstof

half afgewerkt product

afgewerkt brood

aardolie papier 2 Waarom mogen we niet enkel inzetten op aardolie als grondstof voor producten en als energieleverancier?

Denk bij je antwoord aan volgende kernbegrippen: hernieuwbaar, CO2, klimaat, plastic

3 Bij de ontginning van klei zijn er heel wat landschappelijke relaties te ontdekken. Vul de voorbeelden aan. landschappelijke relatie

voorbeeld

verticale relatie: verband tussen de laag ondergrond en het landgebruik

kleigroeve als element in het landschap en

horizontale relatie: twee vormen van landgebruik die elkaar nodig hebben of elkaar hinderen

Elkaar nodig hebben:

Een steenbakkerij Elkaar hinderen: De kleiontginning

4 Markeer de fouten in de volgende uitspraken en verbeter ze onder de zinnen.

Gebruik je atlas indien nodig.

-

Zandsteen is een vast gesteente dat een korrelig breukvlak heeft.

-

In de streek rond Roeselare ontgint men vooral zand.

-

Baksteen is gemaakt uit zand en is daarom een natuursteen.

-

In de het zuiden van BelgiĂŤ vind je vooral los gesteente in de ondergrond.

Test jezelf  

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 39

39

20/01/20 13:52

5 Geef telkens een kenmerk waarmee je het verschil tussen de twee gesteenten kunt herkennen. gesteenten

kenmerk

krijt en zandsteen

zand en klei

klei en leem

kalksteen (blauwe hardsteen) en krijt

6 Op welke plaats staan de volgende situaties op de ladder van Lansink? Vul de tabel aan.

1

sigarettenpeuken op het strand

voorkomen van afval

2

kringloopwinkel

hergebruik

3

onbruikbaar afval op de camping van Tomorrowland

recycleren

4

composteren van keukenafval

verbranden met energiewinning

5

verwarmen met korrels van

verbranden zonder energiewinning

6

een fleece gemaakt uit petflessen

storten

1

2

3

a b c d e f

4

5

6

7 Ken je de begrippen uit dit thema al? a Welke begrip past bij de volgende kernwoorden?

kernwoorden

40

begrip

niet uitgeput gerakend

met aandacht voor de natuur

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 40

20/01/20 13:52

b Noteer drie kernwoorden die het begrip kunnen verklaren.

begrip

c

kernwoorden

kweken

distributie

Bekijk de afbeeldingen.

Welk begrip zoeken we? Verklaar je keuze: waarom past de foto bij het begrip? begrip + verklaring

Test jezelf  

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 41

41

20/01/20 13:52

WOORDENLIJST Thema Met twee voeten op de grond hoofdstuk

term

definitie

1

afgewerkt product

product dat klaar is om te consumeren (bv. stalen zitbank)

3

bagger

machine om gesteenten op te graven

3

beton

mengsel van cement (krijt), zand, water en kiezel dat heel hard kan worden

1

consument

iemand die koopt en verbruikt

1

consumptiemaatschappij

samenleving waarin kopen en verbruiken (consumeren) het belangrijkste is

2

distributie

transport, verdeling en verkoop van afgewerkte producten

fossiele brandstof

energiebron die lang geleden uit plantenmateriaal is ontstaan en veel koolstof bevat (bv. aardgas, aardolie, kolen)

grondstof

onbewerkt materiaal dat de industrie verwerkt tot een product

half afgewerkt product

industrieel product dat je nog niet kunt consumeren (bv. staalplaat)

hernieuwbaar

iets dat je steeds opnieuw kunt maken, dat niet uitgeput geraakt

ijzererts

gesteente dat voor een belangrijk deel uit ijzerverbindingen bestaat

kwartszand

wit zand

kweken

zaaien van planten of houden van dieren voor de opbrengst

1

1

1

1

1

in je eigen woorden

1

1

42

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 42

20/01/20 13:52

3

kunststeen

1

milieubewust met aandacht voor de omgeving en de natuur en de gevaren die ons milieu bedreigen

3

natuursteen

gesteente dat na ontginning weinig of niet bewerkt wordt

1, 3

ondergrond

deel van de aardkorst onder de bodem

1

ontginnen

opgraven of bovenhalen van grondstoffen uit de aardkorst ook: delven

thematische kaart

kaart met een bepaald onderwerp

1

ton

1 000 kilogram

1

ruwe aardolie

energierijk mengsel van olie dat gewonnen wordt in de aardkorst ook: ruwe olie of petroleum

gesteente dat ontstaat na het bewerken of mengen van gesteenten (bv. beton)

WOORDENLIJST

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 43

43

20/01/20 13:52

44

MET TWEE VOETEN OP DE GROND

73437_TELESCOOP LWB 1_THEMA 5_V2.indd 44

20/01/20 13:52