TechnoScoop 1 - Inkijkexemplaar by VAN IN

jk ex

Anton Goossens Gertjie Franck Gregory De Lannoy Dave Van den Keybus Stijn Lafaille Marleen Chalmet

pl aa r

techno scoop

techno scoop 1

Leer zoals je bent Ontdek het onlineleerplatform: diddit. Vooraan in dit boek vind je de toegangscode, zodat je volop kunt oefenen op je tablet of computer. Activeer snel je account op www.diddit.be en maak er een geweldig schooljaar van!

ISBN 978-90-306-9418-2 592936

vanin.be

jk ex

pl aa r

techno scoop

pl aa r

Anton Goossens Gertjie Franck

Gregory De Lannoy

Dave Van den Keybus Stijn Lafaille

Marleen Chalmet

In pl aa r

Inhoud 4 7

pl aa r

Starten met Technoscoop diddit het onlineleerplatform bij Technoscoop

Make some noise 9 9

On the road

Wow! 10 Behoefte/Probleem 11 Ontwerpen/Mogelijke oplossingen 13 Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen 25 Vaktaal 27 29

Wow! 30 Behoefte/Probleem 31 Ontwerpen/Mogelijke oplossingen 33 Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen 42 Vaktaal 45

Under construction

Wow! 48 Behoefte/Probleem 49 Ontwerpen/Mogelijke oplossingen 51 Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen 64 Vaktaal 67 69

Let’s move

Scratch your game

Wow! 70 Behoefte/Probleem 71 Ontwerpen/Mogelijke oplossingen 73 Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen 86 Vaktaal 88

Wow! 90 Behoefte/Probleem 91 Ontwerpen/Mogelijke oplossingen 95 Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen 102 Vaktaal 107

INHOUD

STARTEN MET TECHNOSCOOP Welkom bij Technoscoop. We leggen graag even uit hoe je met dit leerwerkboek aan de slag gaat. 1

Op weg met Technoscoop Het leerwerkboek bestaat uit 5 projecten.

pl aa r

MAKE SOME NOISE

In Make some noise ga je onderzoeken hoe een luidspreker werkt. Je zult zelf een luidspreker ontwerpen en maken. Met behulp van een aantal onderzoeksopdrachten leer je enkele basisbegrippen kennen van geluid en elektriciteit. Deze moet je begrijpen voor je kunt starten met het maken van een luidspreker.

On the road

In ON THE ROAD maak je kennis met biotechniek. Hierin zul je al onderzoekend ontdekken hoe je voedsel zelf (duurzaam) kunt verpakken en met welke factoren je rekening moet houden. Aan het einde van het project ben je in staat om te kiezen voor de meest geschikte verpakking voor je lunchpakket. Om je lunchpakket te voorzien van de nodige informatie rond bewaring en houdbaarheid, leer je ook een eigen etiket ontwerpen.

Scratch your game

Under construction

In UNDER CONSTRUCTION maak je kennis met verschillende soorten materialen, waarbij je uiteindelijk zult focussen op hout. Doorheen dit project leer je hout kennen en krijg je een basis houtbewerking. Je zult een werkstuk maken vervaardigd uit hout.

In SCRATCH YOUR GAME kom je terecht in de wereld van het gamen. Je bekijkt zowel de positieve als de negatieve gevolgen die het met zich kan meebrengen. Je gaat je eigen (vang)spel programmeren. Dit project is opgebouwd uit verschillende en gevarieerde opdrachten. Als alle opdrachten goed doorlopen zijn, bekom je een eenvoudig vangspel als eindresultaat.

Letâ&#x20AC;&#x2122;s move

In LETâ&#x20AC;&#x2122;S MOVE ga je nadenken over hoe we bewuster kunnen omspringen met transport. Je zult zelf een elektrowagen realiseren en deze ook testen. In dit project is optimalisatie en bijsturen heel belangrijk om tot een goede elektrowagen te komen.

STARTEN MET TECHNOSCOOP

Een project is steeds op dezelfde manier opgebouwd. Elk project start met een Wow!-pagina en volgt daarna de verschillende fasen uit het technisch proces: – Behoefte/Probleem – Ontwerpen/Mogelijke oplossingen – Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

Op de Wow!-pagina is er de keuze tussen verschillende interessante items. Ze bieden een korte intro op het project. In de fase Behoefte/Probleem wordt het project gekaderd: er wordt een bepaalde situatie geschetst, die leidt naar een probleem dat zal opgelost worden in de loop van het project. Via opdrachten en vragen kom je tot de essentie van het probleem. Deze fase eindigt telkens met een probleemstelling. 3

Het grote gevaar van gamen is dat het verslavend kan zijn. Ga naar het onlinelesmateriaal en lees het artikel. opties via het onlinelesmateriaal. Welke gevaren kan een gameverslavingOntdek metdeze zich meebrengen op de volgende vlakken? 10

MAKE SOME NOISE WOW!

gevaren

pl aa r

a b

sociaal vlak

financieel vlak

maatschappelijk vlak fysiek vlak

gezondheid

Games zijn vaak een essentieel onderdeel van de dagelijkse bezigheden van jongeren. Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat er met mate gespeeld wordt. Op die manier komen de negatieve effecten van het spelen zo weinig mogelijk tot uiting en worden de positieve effecten benadrukt.

BEHOEFTE/PROBLEEM Games zijn niet meer weg te denken uit het dagelijks leven van jongeren. Wie weet speel jij meerdere keren per dag een ‘spelletje’. a

Wat is jouw (top)game op dit moment?

Duid in de onderstaande lijst de factoren aan die je aanzetten tot spelen (je mag meerdere antwoorden aanduiden). Als je ‘andere’ aanduidt, motiveer dan wat je nog meer verwacht van een spel.

Om een game te maken, hebben we goede gameontwikkelaars nodig. Voor velen is dat een droomjob. Lees bij het onlinelesmateriaal het artikel van een bekende Belgische gameontwikkelaar die vertelt over zijn droomjob. Heeft het artikel bij jou iets losgemaakt om zelf aan de slag te gaan voor het maken van een game? Dan hebben we goed nieuws, want met dit thema gaan we aan de slag om zelf een eenvoudig spel te ontwerpen.

sciencefiction-omgeving

sociale interactie

snelheid van het spel

vechtspelen

(on)beperkte mogelijkheden tot uitbreiding

realistische achtergronden

puzzels (raadsels, woordzoekers, sudoku …)

de roes om te winnen

In de fase Ontwerpen/Mogelijke oplossingen worden verschillende onderzoeksopdrachten opgenomen, die je helpen een oplossing te vinden voor de eerder gestelde probleemstelling.

strategie van het spel andere ONTWERPEN/ role-playing games ik hou niet van games MOGELIJKE OPLOSSINGEN

Om perfectekan opbergkoffer te maken, moeten we eerst heel wat informatie inwinnen en onderzoekswerk 2 een Gamen zowel voordelen als nadelen hebben. uitvoeren.

Som in de tabel hieronder een vijftal positieve en negatieve effecten op.

ONDERZOEK 1 Uit welk materiaal kun je een opbergkoffer maken?

De keuze van het juiste materiaal voor een opbergkoffer is heel belangrijk.

Welke materialen kunnen gebruikt worden? Geef een viertal voorbeelden.

–

Met enkele experimenten ga je de eigenschappen onderzoeken van de meest voorkomende materialen.

Hoe kun je zelf houtverbindingen maken? materialen gereedschappen Als je twee stukken hout met elkaar verbindt, kun je die op verschillende manieren ten opzichte karton plaatsen. juniorzaag of rugzaag (hout) van elkaar Ze kunnen naast elkaar gelegd worden. hout handboormachine (houtboor) Ze kunnen in een I-vorm verwerkt worden. kunststof schaar Ze kunnen in een T-vorm verwerkt worden. Ze kunnen in een L-vorm verwerkt worden. metaal schuurpapier of vijl (hout) Ze kunnen schuin liggen ten opzichte van elkaar.

bus water (5 liter) BEHOEFTE/PROBLEEM ScRaTcH yOuR gaME Welke van de bovenstaande houtverbindingen (onderzoek 4) worden gebruikt bij de vormen die in de tabel genoteerd staan? b Onderzoek de druk- en trekkracht van de materialen. Ga daarvoor als volgt te werk: - Maak de proefopstelling zoals op de figuur hieronder. T-vorm - Om deL-vorm drukkracht te testen, plaats je de bus water bovenop het materiaal. schuine ligging -

Om de trekkracht te meten, hang je de bus water onderaan het materiaal.

Maken, In gebruik nemen/Testen en Evalueren/Bijsturen zitten samen in één overkoepelende fase. Dat hebben we gedaan omdat de drie fasen door elkaar lopen: zo wordt er bijvoorbeeld na het maken een test uitgevoerd, waardoor je opnieuw iets moet maken enzovoort. drukkracht

UNDER cONSTRUcTION

Hoe maak je een halfhoutverbinding?

Om deze techniek goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar het stappenplan voor deze verbinding. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over.

Hoe kun je twee stukken hout met elkaar verbinden via een verstekverbinding?

Hoe realiseer je een deuvelverbinding? Om deze techniek goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar het stappenplan voor deze verbinding.

ONTwERpEN/MOGElIJKE OplOSSINGEN

UNDER cONSTRUcTION

Welke materialen heb je nodig om je luidspreker te maken?

MAKEN – IN GEBRUIK NEMEN/TESTEN – EVALUEREN/BIJSTUREN

MAKEN 1 Sluit de luidspreker aan op je smartphone en speel muziek af. 3 Neem je evaluatiefiche en evalueer jezelf bij het laatste onderdeel (Testen) bij vaardigheden. Werkt luidspreker? 1 Je gaat de zelf een luidspreker maken. Kijk even terug naar de onderzoeksopdrachten. Laat ditnu nadien controleren door je leerkracht. Som in de eerste kolom van de tabel de criteria op waaraan je luidspreker moet voldoen.

Om deze techniek goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar het stappenplan voor deze verbinding.

Deze stappen zijn gelinkt aan de evaluatiefiche die je krijgt van je leerkracht. Bovendien worden sociale Tip vaardigheden en vakattitudes Hou rekening met de het geëvalueerd gedurende opmerkingen overJeveiligheid volledige proces. vindt ze 4 Volg de stappenplannen bij het onlinelesmateriaal. en ergonomie. ook terug op de evaluatiefiche. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over. Sommige stappen moet je laten Na al onze onderzoeksopdrachten zijn we heel wat meer te weten gekomen over elektriciteit en geluid. 3 Bekijk de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal. Welke controleren door je leerkracht. Formuleer hieronder opnieuw de probleemstelling (zie p. 12). gereedschappen heb je nodig om je luidspreker te maken? Deze stappen zijn gelinkt aan In gebruik nemen/Testen de evaluatiefiche die je krijgt van je leerkracht. 1 Sluit de luidspreker aan op je smartphone en speel muziek af. Bovendien worden sociale Werkt de luidspreker? vaardigheden en vakattitudes Na al onze onderzoeksopdrachten zijn we heel wat meer te weten gekomen geëvalueerd over elektriciteit en geluid. gedurende het MAKEN Formuleer hieronder opnieuw de probleemstelling (zie p. 12). volledige proces. Je vindt ze 2 Duid innu dezelf tweede van de tabel op de even voorgaande pagina aan of je luidspreker voldoet aan 4 de stappenplannen bij het onlinelesmateriaal. 1 Volg Je gaat een kolom luidspreker maken. Kijk terug naar de onderzoeksopdrachten. ook terug op de evaluatiefiche. de vooropgestelde criteria. Voer elke grondig uit ende sla zeker stapop over. Som in destap eerste kolom van tabel degeen criteria waaraan je luidspreker moet voldoen. Als je antwoord ‘nee’ is, stel je dan de vraag wat je moet doen om het op te lossen en noteer de oplossing in de derde kolom. criteria ja/nee mogelijke oplossing In Eventueel gebruikkan nemen/Testen een medeleerling of je leerkracht je daarbij helpen. 2

MAKEN – IN GEBRUIK NEMEN/TESTEN – EVALUEREN/BIJSTUREN

trekkracht

ONTWERPEN/MOGELIJKE OPLOSSINGEN

Welke materialen heb je nodig om je luidspreker te maken?

gereedschappen heb je nodig om je luidspreker te maken?

Scratch your game Behoefte/ProBleem

Naast basisonderzoeken vind je ookTip Hou rekening met de opmerkingen over veiligheid uitbreidingsonderzoeken. Je leerkracht zal aangeven of en ergonomie. Sommige stappen moet je laten jullie ook met deze onderzoeken aan de slag zullen gaan. 3 Bekijk de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal. Welke controleren door je leerkracht.

MAG HET IETS MEER ZIJN? a Verzamel6de volgende benodigdheden. ONDERZOEK

2EVALUEREN/BIJSTUREN Duid in de tweede criteria kolom van de tabel op de voorgaande pagina aan of je luidspreker ja/nee mogelijke oplossing voldoet aan de vooropgestelde criteria. 1 Wat vond je medeleerling van jouw luidspreker en je werkmethode gedurende het ganse proces? Als je antwoord ‘nee’ is, stel je dan de vraag wat je moet doen om het op te lossen en noteer de oplossing in de derde kolom. Eventueel kan een medeleerling of je leerkracht je daarbij helpen. 2 Vond je dit een leuke opdracht? Waarom (niet)? 3 Neem je evaluatiefiche en evalueer jezelf bij het laatste onderdeel (Testen) bij vaardigheden. Laat dit nadien controleren door je leerkracht. 3

Waar moet je de volgende keer beter op letten tijdens het realiseren van werkstukken?

EVALUEREN/BIJSTUREN

STARTEN MET TECHNOSCOOP

1 4

Wat vond je medeleerling van jouw luidspreker en je werkmethode gedurende het ganse proces? Wat zou je als tip geven aan de leerlingen die dit volgend jaar moeten maken?

2 5

Vond je dit een leuke opdracht? Waarom (niet)? Neem je evaluatiefiche en evalueer je sociale vaardigheden en vakattitudes. Laat dit nadien controleren door je leerkracht.

Online gaat het project verder. Het maken van je werkstuk verloopt volgens een stappenplan dat je vindt op diddit. Daar vind je ook de evaluatiefiches. De evaluatie gaat niet alleen over je uitvoering van het stappenplan, maar ook over je vaardigheden en attitudes. Op diddit vind je eveneens een Vademecum over gereedschappen, materialen, veiligheid, werkhandelingen en attitudes. In dat vademecum zijn instructiefilmpjes, ontdekplaten, veiligheidsfiches enzovoort opgenomen.

Op de verpakking van kaas staat de houdbaarheidsdatum aangeduid met ‘ten minste houdbaar tot’. Vaak maakt men echter het onderscheid tussen ‘ten minste houdbaar tot’ en ‘te gebruiken tot’. a

pl aa r

Wat is het verschil tussen beide? Zoek de informatie op internet.

Handig voor onderweg

In de loop van elk project word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen.

b Zoek drie producten vermelding TGT staat en die je het best niet meeneemt je trektocht Hier en daar wordt er eenwaarop ‘Tip’deingeschakeld. Het zijn kleine itemsopdie je omdat ze maar kort houdbaar zijn. helpen om een opdracht goed uit te voeren of die je extra uitleg geven.

Tip De elektrische geleiders worden steeds met een lat getekend. We werken altijd met rechte hoeken.

symbool

Een ‘Goed om weten’ is een klein blokje informatie, dat je verder op weg helpt om de opdrachten goed te begrijpen.

Zoek drie producten waarop de vermelding THT staat en die je zonder problemen kunt meenemen op de trektocht.

Goed om weten

Bij kamertemperatuur (± 20 °C) verdubbelt het aantal bacteriën elke 20 minuten. Bij een lagere temperatuur verloopt die deling veel trager. Telkens als gekoelde voedingsmiddelen in een warmere omgeving terechtkomen, worden de bacteriën actief en verloopt de deling weer veel sneller.

VAKTAAL

verklaring

vakterm

OSSINgEN

Tijdens de trektocht zal de temperatuur voortdurend wijzigen en ook het voedsel in de rugzak zal daar onderhevig aan zijn.

jk 4

role-playing games

syntaxis

assenstelsel

coördinaten

kloon

microprocessor

Het beeldfragment dat hierbij hoort, vind je ook online terug.

actuator

ScrATch your gAme VAKTAAL

STARTEN MET TECHNOSCOOP

Bedenk een creatieve oplossing om de koelelementen te vervangen.

De volgende iconen helpen je ook nog een eind op weg:

sensor

Achteraan vind je een lijst met typische vaktaal die gebruikt wordt in de loop van het project. Het gaat om technische termen Wat is het nadeel daarvan? die niet verklaard werden in het project. Je zult daar in je eigen bewoordingen de vakterm omschrijven. Hoe kun je ervoor zorgen dat het voedsel in de rugzak langer koel blijft?

Als je dit icoon ziet, dan vind je op diddit een ontdekplaat terug.

On the rOad Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

Als je dit icoon ziet, vind je extra materiaal terug op diddit.

het onlineleerplatform bij Technoscoop

Leerstof kun je inoefenen op jouw niveau. Je kunt vrij oefenen en de leerkracht kan ook voor jou oefeningen klaarzetten.

pl aa r

Hier vind je de opdrachten terug die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Hier kan de leerkracht toetsen en taken voor jou klaarzetten.

Benieuwd hoe ver je al staat met oefenen en opdrachten? Hier vind je een helder overzicht van je resultaten.

Hier vind je het lesmateriaal per project (o.a. videobestanden, instructiefilmpjes en veiligheidsfiches). Alle stappenplannen en evaluatiefiches die je nodig hebt bij de projecten zijn hier verzameld. Ga hier ook aan de slag met de ontdekplaten!

DIDDIT

In pl aa r

pl aa r

MAKE SOME NOISE

pl aa r

Ontdek deze opties via het onlinelesmateriaal.

MAKE SOME NOISE wOw!

BEhOEftE/PrOBlEEM Muziek beluisteren is een beleving op zich en kan heel wat emoties losmaken: de haartjes op je armen kunnen rechtop gaan staan, je kunt spontaan beginnen te dansen of het kan zijn dat je een traantje moet wegpinken. Onderzoek heeft aangetoond dat onze hersenen veel sterker beĂŻnvloed worden door muziek dan we tot nu toe dachten.

Welke soort energie hebben we nodig om luidsprekers te laten werken?

Neem een luidspreker en verbind hem met de polen van een 4,5 V-batterij. Wat gebeurt er? Hoe kun je dat verklaren?

Ook elektriciteit is heel belangrijk in ons leven. We kunnen ons een leven zonder elektriciteit niet meer inbeelden. En toch kan het gebeuren dat plots de elektriciteit uitvalt.

Als iemand een instrument bespeelt of uit volle borst zingt, kun je dat rechtstreeks beluisteren, maar de meeste muziek horen we door luidsprekers. Om luidsprekers te laten werken, maken we gebruik van energie.

pl aa r

Mensen reageren onder andere motorisch op muziek. Zo kun je het bijna niet laten om mee te tikken, te dansen of om de maat aan te geven als er een leuk nummer speelt.

Noem een vijftal problemen waar je dan onmiddellijk mee te maken krijgt.

Vaak beluister je muziek via je smartphone. Ook je smartphone beschikt over een batterij die elektrische energie levert om je muziek te kunnen horen. Een leerling neemt zijn of haar smartphone en zet een favoriet liedje op. Het geluidsvolume wordt maximaal gezet. De overige leerlingen zijn eerst stil en beginnen daarna te praten terwijl het liedje verder speelt. a

Kun je het liedje goed beluisteren als iedereen stil is?

Is het geluidsvolume voldoende als iedereen praat?

Zijn de klanken vervormd?

BEhOEftE/PrOBlEEM MAKE SOME NOISE

4 Omdat de geluidssterkte en de klank van je smartphone eerder beperkt zijn, kun je hem aansluiten op een ander apparaat. Je leerkracht toont een aantal apparaten die het geluid van je smartphone kunnen verbeteren. Geef per apparaat één voordeel en één nadeel, en kijk ook hoe het geluidssignaal getransporteerd wordt van je smartphone naar het apparaat. apparaat

voordeel

Oortjes

Draadloze en draagbare luidspreker

Draagbare luidspreker

pl aa r

transport geluidssignaal

nadeel

De luidspreker van je smartphone is niet overal even goed te horen en de klank is niet altijd zuiver. Er zijn apparaten die je aan jouw smartphone kunt koppelen om het geluid te verbeteren. De werking van zo’n apparaat kennen we eigenlijk niet. Ook weten we niet uit welke onderdelen dat apparaat bestaat. Hoe kunnen we dat achterhalen?

MAKE SOME NOISE Behoefte/Probleem

ONtwErPEN/ MOgElIjKE OPlOSSINgEN Vooraleer je kunt starten met het maken van een luidspreker, moet je een aantal basisbegrippen van geluid en elektriciteit leren kennen en onderzoeken. ONDErZOEK 1 wat zijn de gevaren van langdurig luisteren naar harde muziek? ‘Harde’ muziek heeft een grote geluidssterkte. Geluidssterkte is een grootheid die we kunnen meten. In welke eenheid drukken we geluidssterkte uit?

Neem een decibelmeter of gebruik je smartphone en download een app om de geluidssterkte te meten (bv. geluidsmeter, decibelmeter …). a

pl aa r

Meet de geluidssterkte in het klaslokaal op het moment dat niemand praat.

Meet de geluidssterkte wanneer enkel de leerkracht praat. dB

Meet de geluidssterkte wanneer een aantal leerlingen rustig praten.

Meet de geluidssterkte wanneer heel de klas luid praat.

De figuur hieronder toont de geluidssterkte van enkele geluiden waarmee je dagelijks geconfronteerd wordt.

ruisende bladeren

ademen

ijskast

fluisteren

normaal gesprek zachte regen

stadsverkeer

truck

helikopter

haardroger

sirene

tuba

vuurwerk

straaljager

Met welk voorbeeld komt de geluidssterkte van situatie d uit vraag 2 overeen?

ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

MAKE SOME NOISE

Goed om weten Geluid vanaf 80 decibel kan al schadelijk zijn. Geluiden van 120 decibel kunnen je gehoor direct beschadigen. Hoe schadelijk geluiden tussen 80 en 120 decibel zijn, hangt af van hoe vaak en hoelang je ernaar luistert.

Hoelang mag je muziek beluisteren met een geluidssterkte van 83 dB?

Hoelang mag je luisteren als er een geluidssterkte is van 86 dB?

Muziek beluisteren met een geluidssterkte van 92,5 dB houdt altijd gevaren in. Hoelang zou je mogen luisteren?

pl aa r

EĂŠn mogelijke soort van gehoorschade is tinnitus. a

Weet jij wat tinnitus is? Zoek het online op.

Bekijk bij het onlinelesmateriaal het fragment in verband met tinnitus. Wat is de goede raad die op het einde van het fragment wordt meegegeven?

Test jouw risico op gehoorschade via het onlinelesmateriaal. Wat is momenteel voor jou de kans op

Bekijk grafiek 1 en beantwoord de volgende vragen.

Zoek nu de nodige informatie op de website van het departement Leefmilieu, Natuur en Energie via het onlinelesmateriaal. Geef drie tips om het risico op gehoorschade tijdens het luisteren van muziek te beperken.

gehoorschade?

Hoe kun je een luidspreker zo maken dat je het risico op gehoorschade kunt beperken?

MAKE SOME NOISE ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

ONDErZOEK 2 je maakt een elektrische stroomkring waarbij je geluid kunt produceren. welke materialen heb je hiervoor nodig en hoe verbind je ze met elkaar? 1

Je krijgt van je leerkracht verschillende materialen om een stroomkring te maken waarbij je geluid kunt horen via een zoemer. a

Welke materialen heb je nodig om de stroomkring te maken? Kies uit de tabel hieronder.

Tip

nodig voor je stroomkring?

materiaal

Een elektrische geleider bestaat altijd uit een mantel (gekleurde buitenkant) en een koperen binnenkant.

batterij

pl aa r

lamp motor draad/elektrische geleider krokodillenklem weerstand

schakelaar zoemer kroonsteentje

Tip

Maak de stroomkring. a

Werkt de zoemer?Â

Zet de schakelaar aan. Werkt de zoemer nu? Met welke component kun je de stroomkring op een veilige manier openen en sluiten?

Bekijk de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal. Welke gereedschappen heb je nodig om deze stroomkring te realiseren?

Welke component zorgt voor de elektrische stroom?

Welke component vervoert de elektrische stroom?

Waar wordt de elektrische stroom verbruikt?

Wat is de geluidssterkte van de zoemer?

Met welke energieomzetting heb je te maken?

De stroomkring moet volledig gesloten zijn opdat de zoemer zou werken. Indien de zoemer niet werkt, moet je de fout opsporen. Op welke plaats kan de stroomkring onderbroken zijn waardoor de zoemer niet werkt?

ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

MAKE SOME NOISE

pl aa r

3 Maak hieronder een schets van je stroomkring.

a Is deze schets voor iedereen van de klas even duidelijk? Waarom (niet)?

b Tegenwoordig ben je als eigenaar van een huis verplicht om een tekening te hebben van de elektrische huisinstallatie. Stel dat een elektricien hiervan een schets zou maken, zoals jij bij de eenvoudige stroomkring hebt getekend. De schets zal zeker niet voor iedereen leesbaar zijn. Hoe kun je dat oplossen?

4 Bekijk de volgende symbolen die worden gebruikt om een stroomkring schematisch te tekenen.

batterij

symbool

onderdeel stroomkring

draad/ elektrische geleider schakelaar zoemer lamp led

MAKE SOME NOISEâ&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

Tip De elektrische geleiders worden steeds met een lat getekend. We werken altijd met rechte hoeken.

pl aa r

a Teken hieronder het schema van je stroomkring met de symbolen. b Teken daarnaast opnieuw het schema, maar vervang de zoemer door een lamp.

5 Welk onderdeel moet een luidspreker hebben om de stroomkring op een veilige manier te openen of te sluiten?

Onderzoek 3 Hoe kunnen we zoemers met elkaar schakelen?

a b c

Er zijn twee manieren om twee zoemers met elkaar te schakelen. Teken hieronder (in potlood) het schema van de beide stroomkringen. Omcirkel de juiste benaming onder de beide stroomkringen. Maak de serie- en parallelschakeling met het materiaal dat je van je leerkracht gekregen hebt.

stroomkring 2

stroomkring 1

serieschakeling / parallelschakeling

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen â&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;MAKE SOME NOISE

2 Vergelijk de geluidssterkte in beide stroomkringen. a Hoe groot is de geluidssterkte in stroomkring 1? dB b Hoe groot is de geluidssterkte in stroomkring 2? dB c

Wat is het verschil in geluidssterkte tussen beide stroomkringen?

3 Koppel in beide stroomkringen één zoemer los. a

Wat gebeurt er met de andere zoemer in de serieschakeling?

pl aa r

Wat gebeurt er met de andere zoemer in de parallelschakeling?

4 Je hebt nu zowel een serie- als een parallelschakeling onderzocht. a

Wat kun je besluiten?

Voor welke schakeling kies je bij het maken van je luidspreker?

5 Welke soort schakeling komt in het dagelijks leven (en dus ook in een luidspreker) het meeste voor? Waarom?

MAKE SOME NOISE Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

Onderzoek 4 Welke materialen geleiden de elektrische stroom? 1

Maak de stroomkring zoals op de foto hieronder. We gaan onderzoeken welke materialen de elektrische stroom geleiden. a Plaats het materiaal tussen de krokodillenklemmen. Als de zoemer zoemt, is de stroomkring gesloten en geleidt het materiaal de elektrische stroom. b Noteer je resultaten in de tabel hieronder.

hout

staal

glas

plastiek

koper

rubber

aluminium

ring/oorbel/ketting

pl aa r

werking zoemer

materiaal

Welke materialen geleiden de elektriciteit goed?

d Bieden goede geleiders veel of weinig weerstand aan elektrische stroom?

2 Sommige stoffen geleiden de elektrische stroom zeer goed. We noemen ze geleiders. Andere stoffen geleiden de elektrische stroom minder goed. We noemen ze slechte geleiders of isolatoren.

a Uit welk materiaal zijn de handschoenen en laarzen gemaakt van mensen die elektrische defecten herstellen? Waarom?

Een elektricien maakt vaak gebruik van schroevendraaiers. Welke van de twee bovenstaande schroevendraaiers zou jij hem/haar aanraden en waarom?

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen â&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;MAKE SOME NOISE

Onderzoek 5 wat zijn de gevaren van elektriciteit? wAt IS jE hYPOthESE?

Bekijk de video over de gevaren van elektriciteit bij het onlinelesmateriaal. Zoek de nodige informatie over de gevaren van elektriciteit op de website van Engie Electrabel via het onlinelesmateriaal. Welke zijn de vijf grootste gevaren van elektriciteit?

Wat is het verschil tussen elektrocutie en elektrisering?

Wat kan kortsluiting veroorzaken waardoor werknemers die aan elektrische installaties werken zich kunnen verbranden?

Hoeveel procent van alle bedrijfsbranden in ons land wordt veroorzaakt door een elektrisch defect?

Wat is een mogelijk gevaar bij een luidspreker? Hoe kunnen we dat voorkomen?

pl aa r

MAKE SOME NOISE ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

Onderzoek 6 welke elektrische grootheden (en eenheden) worden vaak gebruikt? 1

Lees de onderstaande omschrijvingen aandachtig vooraleer je aan de opdrachten begint. Spanning is de oorzaak van de elektrische stroom. Ze wordt geleverd door een spanningsbron. Stroomsterkte is een maat voor de hoeveelheid elektriciteit die er door een geleider stroomt. Weerstand geeft aan hoe sterk de stroomdoorgang gehinderd wordt. Vermogen heeft te maken met de hoeveelheid energie die door een elektrisch toestel wordt opgenomen of afgegeven. Bekijk het kenplaatje van enkele elektrische toestellen in het technieklokaal. a

Noteer de grootheden (en eenheden) die op het kenplaatje staan. grootheid/eenheid

welk toestel?

pl aa r

Welke grootheden komen steeds terug?

Welke grootheid en eenheid moet zeker op het kenplaatje van een luidspreker vermeld worden?

Vul de onderstaande tabel in. grootheid

symbool

eenheid

symbool

spanning stroomsterkte vermogen weerstand

ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

MAKE SOME NOISE

ONDErZOEK 7 welke elektronica-onderdelen heb je nodig om je luidspreker te maken? Je bent bijna klaar om aan de slag te gaan, maar je moet nog weten welke elektronicaonderdelen je nodig hebt in de stroomkring om de luidspreker te laten werken. Weerstand: Deze component moet ervoor zorgen dat de doorgang van de elektrische stroom bemoeilijkt wordt, zodat de stroomsterkte geregeld kan worden.

Condensator: Die kan een elektrische stroom opslaan en daarna opnieuw vrijgeven.

Diode: Dit onderdeel laat de elektrische stroom slechts in ĂŠĂŠn zin door de stroomkring vloeien.

Printplaat: Dit is een plaat waarop de elektronische componenten gemonteerd kunnen worden. Normaal zou je deze componenten met elkaar verbinden door middel van draadjes. Op een printplaat zijn deze draadjes vervangen door sporen van koper die in de printplaat zijn gefreesd.

Potentiometer: De weerstanden die we tot nu toe bespraken, hebben een vaste waarde. Soms is het echter nodig om de waarde van een weerstand te veranderen, bijvoorbeeld om het geluidsvolume van de radio te regelen. Daarvoor gebruiken we een potentiometer. Dat is een regelbare weerstand waarmee we de grootte van de stroomsterkte kunnen aanpassen.

IC (Integrated Circuit): Dit is een elektronische schakeling waarbij de combinatie van alle elektronische componenten gefabriceerd is op een plakje silicium. Dit noemen we ook wel een chip. Die chip wordt op een printplaat bevestigd.

pl aa r

Met welk gereedschap bevestig je de elektronica-onderdelen op de printplaat?

Ga naar het onlinelesmateriaal en bekijk in de ontdekplaat hoe je hier correct en veilig mee werkt.

MAKE SOME NOISE ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

MAg hEt IEtS MEEr ZIjN? ONDErZOEK 8 wat doen we met oude elektronicatoestellen? Bekijk in het onlinelesmateriaal de reportage van Hernieuwbare wereld en beantwoord daarna de vragen. Wat doen bepaalde fabrikanten om te vermijden dat je zelf elektronicatoestellen zou herstellen?

Wat moeten we doen met het afval afkomstig van elektronicatoestellen?

Welke kostbare grondstof kunnen we uit oude gsmâ&#x20AC;&#x2122;s recycleren?

Hoeveel kilo van die kostbare grondstof zit er in de afvalberg van 2 000 ton die getoond wordt in de reportage?

Welke andere metalen kunnen ze nog uit het afval recycleren?

Wat kun je zelf doen om verspilling tegen te gaan?

pl aa r

Mag het iets meer zijn? Onderzoek 9 wat is geluid?

Trillingen kunnen geluid produceren dat je met je oren kunt waarnemen. Die trillingen hebben een welbepaalde frequentie die uitgedrukt wordt in hertz (Hz). Lees de extra informatie hieronder alvorens aan de slag te gaan.

Goed om weten

Het menselijk oor kan niet alle geluid waarnemen. De frequentie van de trillingen moet tussen bepaalde grenzen liggen: 20 Hz is de ondergrens en 20 kHz is de bovengrens van het menselijk gehoor. Een persoon jonger dan 20 jaar hoort alle frequenties van 20 Hz tot 20 kHz. De bovengrens daalt met de leeftijd: als 50-jarige zul je nog slechts horen tot (gemiddeld) 15 kHz. Vrouwen blijven op hogere leeftijd echter gemiddeld gezien beter horen dan mannen. Een luidspreker is een systeem dat elektrische energie omzet in geluid. De ideale luidspreker zet dit elektrische signaal om in geluid zonder vervorming. Hij is meestal omgeven door een klankkast. Dat is een behuizing die ervoor zorgt dat het geluid zonder vervormingen versterkt wordt.

ONtwErPEN/MOgElIjKE OPlOSSINgEN

MAKE SOME NOISE

2 Ontwerp zelf een klankkast a Neem één van de volgende materialen en bouw hiermee een klankkast: een doos chips, een conservenblik, een schoendoos, een papieren trechter of een ijsdoos.

pl aa r

b Zoek de plaats waar het geluid uit je smartphone komt. Dat deel van je smartphone moet juist in de klankkast geplaatst worden. Dit doe je door aan één zijde van het materiaal een opening te maken waar de smartphone in past. c Aan de tegenovergestelde zijde moet je nu een opening maken waar het geluid naar buiten kan komen. Begin eerst met een kleine opening. Nadien kun je ze groter maken. d Zorg ervoor dat er geen losse materialen aan of in de klankkast zitten, dat kan voor storende trillingen zorgen die het geluid vervormen. Maak de opening zo centraal mogelijk in de klankkast.

3 Meet de geluidssterkte bij de verschillende materialen en de verschillende openingen. Bij welk materiaal heb je de grootste geluidssterkte?

b Bij welke grootte van opening heb je de grootste geluidssterkte?

c Is er een verschil in geluidssterkte bij een grote en een kleine klankkast?

d Bij welk materiaal heb je de zuiverste klank (geen ruis of vervormingen)?

e Bij welke grootte van opening heb je de zuiverste klank (geen ruis of vervormingen)?

Aan welke criteria moet de klankkast van een luidspreker voldoen om een voldoende luide en zuivere klank te hebben?

MAKE SOME NOISE Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

MAKEN – IN GEBRUIK NEMEN/TESTEN – EVALUEREN/BIJSTUREN Na al onze onderzoeksopdrachten zijn we heel wat meer te weten gekomen over elektriciteit en geluid. Formuleer hieronder opnieuw de probleemstelling (zie p. 12).

pl aa r

MAKEN Je gaat nu zelf een luidspreker maken. Kijk even terug naar de onderzoeksopdrachten. Som in de eerste kolom van de tabel de criteria op waaraan je luidspreker moet voldoen. criteria

ja/nee

mogelijke oplossing

Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen MAKE SOME NOISE

2 Welke materialen heb je nodig om je luidspreker te maken?

Tip

3 Bekijk de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal. Welke gereedschappen heb je nodig om je luidspreker te maken?

pl aa r

4 Volg de stappenplannen bij het onlinelesmateriaal. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over.

In gebruik nemen/Testen 1

Hou rekening met de opmerkingen over veiligheid en ergonomie. Sommige stappen moet je laten controleren door je leerkracht. Deze stappen zijn gelinkt aan de evaluatiefiche die je krijgt van je leerkracht. Bovendien worden sociale vaardigheden en vakattitudes geëvalueerd gedurende het volledige proces. Je vindt ze ook terug op de evaluatiefiche.

Sluit de luidspreker aan op je smartphone en speel muziek af. Werkt de luidspreker?

2 Duid in de tweede kolom van de tabel op de voorgaande pagina aan of je luidspreker voldoet aan de vooropgestelde criteria. Als je antwoord ‘nee’ is, stel je dan de vraag wat je moet doen om het op te lossen en noteer de oplossing in de derde kolom. Eventueel kan een medeleerling of je leerkracht je daarbij helpen.

3 Neem je evaluatiefiche en evalueer jezelf bij het laatste onderdeel (Testen) bij vaardigheden. Laat dit nadien controleren door je leerkracht.

EVALUEREN/BIJSTUREN

Wat vond je medeleerling van jouw luidspreker en je werkmethode gedurende het ganse proces?

2 Vond je dit een leuke opdracht? Waarom (niet)?

3 Waar moet je de volgende keer beter op letten tijdens het realiseren van werkstukken?

4 Wat zou je als tip geven aan de leerlingen die dit volgend jaar moeten maken?

5 Neem je evaluatiefiche en evalueer je sociale vaardigheden en vakattitudes. Laat dit nadien controleren door je leerkracht.

MAKE SOME NOISE Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

VAKTAAL vakterm

energie

decibelmeter

pl aa r

stroomkring

serieschakeling

parallelschakeling

elektrische geleider

kroonsteentje

elektrocutie

verklaring

kenplaatje

recycleren

frequentie

klankkast

VAKTAALâ&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;MAKE SOME NOISE

vakterm

verklaring

pl aa r

MAKE SOME NOISE VAKTAAL

In pl aa r

On the road

pl aa r

Ontdek deze opties via het onlinelesmateriaal.

On the rOad wOw!

BehOeFte/prOBleeM

Voor de overnachtingen moet je van je leerkracht zorgen voor je eigen tent en slaapzak. Eten en drinken kan een probleem vormen. Je vindt namelijk niet zo snel een winkel als je in de bergen wandelt.

Hoe neem je je lunchpakket mee naar school?

Kun je op dezelfde manier voedsel meenemen voor vijf dagen?

Waarom is dat zo?

Met welk probleem word je dus geconfronteerd?

Voedsel bederft op vrij korte termijn. Daar zijn meerdere oorzaken voor.

Je krijgt de opdracht om ervoor te zorgen dat je alle nodige eten en drinken kunt meenemen.

Bekijk bij het onlinelesmateriaal het filmpje over voedselbederf.

Geef nu een antwoord op de volgende vragen.

pl aa r

Je wilt met de klas op vijfdaagse trektocht naar de PyreneeĂŤn. Je gaat samen bergen beklimmen, rivieren oversteken, grenzen verleggen â&#x20AC;Ś Een zalige tocht door een stukje (bijna) onbewoonde wereld.

- Welke organismen zijn verantwoordelijk voor het bederven van ons voedsel?

- Hoe kun je weten of het eten slecht geworden is?

- Waarom maken die micro-organismen je ziek?

- Zijn er alleen maar slechte micro-organismen?

- Geef twee voorbeelden van goede organismen.

BehOeFte/prOBleeM On the rOad

Goed om weten Bacteriën planten zich voort door zich in twee te delen. In optimale omstandigheden kunnen sommige bacteriën zich elke 20 minuten delen. Even rekenen? Na 1 uur zijn er dan al 8 bacteriën. Na 2 uur zijn er dat 64. Na 3 uur zijn er 512 bacteriën. … Na 6 uur is het aantal bacteriën toegenomen tot meer dan 250 000. Geen wonder dat ze ons zo snel ziek kunnen maken.

Om eten mee te nemen voor vijf dagen zullen we een aantal voorzorgen moeten nemen.

pl aa r

Aan welke criteria moet ons voedsel voldoen om het na vijf dagen nog te kunnen eten of drinken?

We zullen moeten uitzoeken hoe we ons voedsel zo goed mogelijk kunnen verpakken. Als onze drank op is, zullen we drinkbaar water moeten zoeken of het water drinkbaar maken. We moeten nagaan of het eten in de rugzak nog eetbaar is.

Er zijn dus heel wat problemen die we moeten oplossen vooraleer we kunnen vertrekken. Daar is maar één remedie voor: we gaan op onderzoek.

On the rOad BehOeFte/prOBleeM

Ontwerpen/ MOgelijke OplOssingen OnderZOek 1 het voedsel moet in zo goed mogelijke omstandigheden bewaard worden. welke onderzoeksvraag sluit het best aan bij dit probleem? o Hoe poets ik het best de keuken? o Hoe komen bacteriĂŤn en schimmels op ons voedsel terecht? o Welke kledij kun je het best dragen als je eten bereidt?

pl aa r

wat is je hYpOthese?

Verzamel de volgende zaken.

Ga nu als volgt te werk.

Nummer de bodem en het deksel van elke petrischaal van 1 tot 5 met de alcoholstift.

Zet petrischaal 1 aan de kant zonder er iets mee te doen. Die schaal houden we als vergelijkingsmateriaal.

Open petrischaal 2 en stel ze gedurende een tiental minuten bloot aan de lucht. Raak de voedingsbodem zeker niet aan. Daarna sluit je de petrischaal en plaats je ze naast de eerste petrischaal.

Bij petrischaal 3 druk je beide duimen stevig in de voedingsbodem, je sluit ze af en plaatst ze naast de andere petrischalen.

5 petrischalen met voedingsbodem (met deksel erop) alcoholstift zeep propere handdoek

Mensen die met voedsel werken, moeten zeer hygiĂŤnisch te werk gaan. Zo moeten ze regelmatig hun handen wassen of handschoenen dragen. Maar waarom is dat en moet je daar ook op letten als je je eten inpakt voor je trektocht?

Was je handen zeer zorgvuldig met veel zeep en water en droog ze af met de propere handdoek. Neem petrischaal 4 en druk beide duimen opnieuw stevig in de voedingsbodem. Sluit de petrischaal en zet ze in het rijtje.

Voor petrischaal 5 mag je zelf iets bedenken. Noteer hieronder wat je gaat doen.

Laat de petrischalen bij kamertemperatuur staan gedurende ongeveer twee dagen.

Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

On the rOad

VeiligheidsVOOrsChriFt

Na het experiment mogen de leerlingen de petrischalen NIET OPENEN. Dit moet door de leerkracht gebeuren, die daarvoor de nodige voorzorgsmaatregelen neemt.

Goed om weten BacteriĂŤn en schimmels maken gebruik van de voedingsstoffen die in de voedingsbodem voorkomen om te groeien en zich te vermenigvuldigen. Op die manier kan een bacterie uitgroeien tot een kolonie.

Twee dagen later gaan we de petrischalen grondig bestuderen. Wat merk je in petrischaal 1?

Wat zie je in petrischaal 2? Hoe komt dat?

Wat zie je in petrischaal 3? Hoe komt dat?

Wat zie je in petrischaal 4? Hoe komt dat?

pl aa r

Zoâ&#x20AC;&#x2122;n kolonie kun je zelfs met het blote oog zien; het ziet er namelijk uit als een gekleurd bultje op de voedingsbodem.

Wat zie je in petrischaal 5? Hoe komt dat?

Waar moet je heel goed op letten tijdens de trektocht?

On the rOad Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

OnderZOek 2 welke invloed heeft temperatuur op voedsel? EĂŠn van de eerste maatregelen die je kunt treffen om de groei van micro-organismen te vertragen, is het verse voedsel bij een zo laag mogelijke temperatuur bewaren. a

Hoe bewaar je thuis eten op de juiste temperatuur?

Kunnen die etenswaren dan niet bederven?

Waar kun je informatie vinden over hoelang je voedsel mag bewaren in de koelkast?

pl aa r

Goed om weten

Koelkasten werden pas vanaf het begin van de 20e eeuw op de markt gebracht. Voor die periode gebruikte men ijskelders om het voedsel te koelen.

Als je voorverpakt voedsel koopt in de winkel, staat er op het etiket heel wat informatie over de aanbevolen bewaartemperatuur en over de houdbaarheid.

Het ijs van meren, poelen en grote vijvers werd in tonvormige gemetste kelders opgestapeld. De ijskelders werden op een schaduwrijke plaats ingeplant en extra geĂŻsoleerd met een dikke laag aarde (1,5 m dik). De ingang bevond zich steeds aan de noordzijde.

De foto hierboven toont je het etiket van een stuk oude kaas. Waar moet je de kaas het best bewaren?

Bij welke temperatuur?

Wat moet je doen nadat de verpakking geopend werd?

Waarom moet dat?

Kun je ergens aflezen hoelang de kaas bewaard kan worden?

Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

On the rOad

3 Op de verpakking van kaas staat de houdbaarheidsdatum aangeduid met ‘ten minste houdbaar tot’. Vaak maakt men echter het onderscheid tussen ‘ten minste houdbaar tot’ en ‘te gebruiken tot’. a Wat is het verschil tussen beide? Zoek de informatie op internet.

pl aa r

b Zoek drie producten waarop de vermelding TGT staat en die je het best niet meeneemt op je trektocht omdat ze maar kort houdbaar zijn.

c Zoek drie producten waarop de vermelding THT staat en die je zonder problemen kunt meenemen op de trektocht.

Goed om weten

Bij kamertemperatuur (± 20 °C) verdubbelt het aantal bacteriën elke 20 minuten. Bij een lagere temperatuur verloopt die deling veel trager.

Telkens als gekoelde voedingsmiddelen in een warmere omgeving terechtkomen, worden de bacteriën actief en verloopt de deling weer veel sneller.

4 Tijdens de trektocht zal de temperatuur voortdurend wijzigen en ook het voedsel in de rugzak zal daar onderhevig aan zijn.

a Hoe kun je ervoor zorgen dat het voedsel in de rugzak langer koel blijft?

b Wat is het nadeel daarvan?

c Bedenk een creatieve oplossing om de koelelementen te vervangen.

On the road Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

5 Helpt het om een koelelement in de rugzak te stoppen? We onderzoeken dat met een experimentje. a Neem twee soortgelijke rugzakken (met ongeveer een even groot volume), waar een lunchpakket in zit. b In de ene rugzak steek je een flesje plat water dat uit de ijskast komt en in de andere een flesje water dat je uit de diepvries haalt. c Wacht een vijftiental minuten vooraleer je de metingen start. d Om de temperatuur in je rugzak te bepalen, plaats je de thermometer tussen de rits, zodat je hem gemakkelijk kunt aflezen. (Een staafthermometer is hiervoor heel handig.) e Noteer je waarnemingen in de tabel. flesje water uit diepvries

temperatuur na 30 minuten

temperatuur na 60 minuten

pl aa r

temperatuur bij start

flesje water uit koelkast

Loont het de moeite om een koelelement (of vervanger) mee te nemen?

6 Bij het inpakken van het voedsel voor de trektocht moet je, in een latere fase van dit project, een etiket ontwerpen met daarop een aantal noodzakelijke aanduidingen in verband met de houdbaarheid. Wat zul je na dit onderzoek alleszins vermelden?

ONDERZOEK 3 Wat is de beste verpakking om ons voedsel zo goed mogelijk te bewaren tijdens de trektocht?

Verpakkingen beschermen het voedsel en kunnen de houdbaarheid ervan verlengen. Er zijn verschillende materialen die kunnen gebruikt worden: papier, karton, aluminiumfolie, glas, plastiek, piepschuim enzovoort. Maar wat is het beste materiaal?

In een lunchpakket zitten meestal boterhammen. Ga via een onderzoek na wat het beste materiaal is om ze te verpakken. a Neem drie boterhammen en verpak elke boterham in een verschillend materiaal (papieren zak, plastieken zak, brooddoos). Om je trektocht met een rugzak na te bootsen, stop je ze in een gesloten draagzak. De volgende dagen draag je ze dan mee bij enkele wisselingen van lokaal.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen â&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;On the road

Na drie dagen controleer je de boterhammen op een aantal eigenschappen. Noteer je bevindingen (met + en –) in de tabel. papieren zak

plastieken zak

brooddoos

Is het brood nog stevig verpakt? Is de korst nog krokant? Is het brood uitgedroogd? Is er schimmelvorming zichtbaar? Neemt de verpakking veel plaats in?

Tegenwoordig kun je bij de slager of in je kaaswinkel het voedsel vacuüm laten verpakken. Wat is vacuüm verpakken? Zoek eventueel de nodige informatie op het internet door gericht te zoeken op de termen ‘vacuüm’ en ‘verpakking’.

Waarom doet men dat? (Denk daarbij aan onderzoek 1.)

In een grootwarenhuis kun je zowel vers verpakt voedsel kopen als vacuüm verpakt voedsel. Vergelijk het etiket van een vers stuk vlees dat vacuüm verpakt is met dat van een vers stuk vlees dat niet vacuüm verpakt is. Is er een verschil in de houdbaarheid?

Geef twee voordelen van vacuüm verpakken.

Welk materiaal verkies jij om je boterhammen mee te nemen?

pl aa r

Als je over een toestel beschikt dat vacuüm kan trekken, kun je dit zelf eens uittesten.

On the rOad Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

Goed om weten Het bewaren van voedingsmiddelen is een probleem dat de mens al eeuwenlang bezighoudt. Zo werden er in het verleden een hele reeks methoden uitgewerkt.

Welk materiaal lijkt jou het meest geschikt (op basis van het onderzoek dat je net hebt uitgevoerd) om het eten te verpakken dat je nodig hebt op je trektocht?

pl aa r

Enkele voorbeelden: - Duizenden jaren voor Christus werden er al ijskelders gemaakt onder de grond (zie ook p. 35). - In het Romeinse Rijk werden er grote pakhuizen (horreums) gemaakt voor de opslag van graan. - Eind jaren 1800 werd er in opdracht van Napoleon gezocht naar methoden om voedsel voor zijn soldaten te kunnen bewaren. EĂŠn van de oplossingen bestond erin om voedsel gedurende lange tijd te koken en het daarna in glazen potten te bewaren. - Die glazen potten kennen we nog steeds (weckpotten). Ze worden grotendeels vervangen door conservenblikken.

OnderZOek 4 kunnen we duurzaam en ecologisch verpakken?

Een belangrijk aspect van een verpakking is dat ze duurzaam moet zijn.

Lees het artikel over duurzaam verpakken dat je vindt bij het onlinelesmateriaal. Geef daarna een antwoord op de volgende vragen. Bij het gebruik van duurzame verpakkingen gaat de voorkeur naar herbruikbare verpakkingen. Geef een aantal voorbeelden daarvan.

Zijn die wel zo milieuvriendelijk?

Als herbruikbare verpakkingen niet mogelijk zijn, wat is dan een goed alternatief?

Wat is daarbij heel belangrijk?

Hergebruik kan ook betekenen dat een verpakking bij de consument een tweede leven krijgt zoals het mosterdpotje dat na consumptie als drinkglas kan gebruikt worden. Kun je zelf nog een voorbeeld geven?

Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

On the rOad

Er wordt steeds meer gestreefd om verpakkingen op de markt te brengen die gemaakt zijn uit gerecycleerde materialen. a

Zoek op het internet waaruit de volgende verpakkingen gemaakt zijn. Je kunt de naam van de verpakking als zoekterm gebruiken. verpakking

gebruikt materiaal

palmbladverpakking suikerrietverpakking PLA-verpakking

Aan welke criteria moet jouw gerecycleerde verpakking voldoen?

Uit welke (gerecycleerde) materialen zou jij zelf een duurzame verpakking kunnen maken om je voedsel in je rugzak in te bewaren?

Kunnen we zelf een duurzame, ecologische verpakking maken? Bekijk hiervoor de video via het onlinelesmateriaal en geef vervolgens antwoord op de onderstaande vragen. Welke ingrediĂŤnten worden er gebruikt?

pl aa r

paperwise verpakking

On the rOad Ontwerpen/MOgelijke OplOssingen

b Zijn dat duurzame producten?

c Waarom wordt het mengsel van bijenwas en jojoba-olie verwarmd?

d Waarvoor kan de foodwrap allemaal gebruikt worden?

e Waarvoor is de foodwrap een alternatief?

Hoe kun je de foodwrap schoonmaken?

pl aa r

g Hoelang is hij bruikbaar?

4 Je bent nu aan de hand van verschillende onderzoeken te weten gekomen wat belangrijk is wanneer je een lunchpakket meeneemt op trektocht. Welke factoren zijn belangrijk bij het verpakken van vers voedsel om de groei van micro-organismen af te remmen?

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen â&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;On the road

MAKEN – IN GEBRUIK NEMEN/TESTEN – EVALUEREN/BIJSTUREN Na de onderzoeksopdrachten weten we perfect hoe we ons voedsel moeten verpakken en transporteren tijdens onze trektocht. Het is dus de hoogste tijd om de handen uit de mouwen te steken en een verpakking en een etiket te ontwerpen voor een lunchpakket.

MAKEN We kiezen eerst de verpakking die we willen maken.

pl aa r

a Overloop nog eens alle onderzoekopdrachten en noteer in de eerste kolom van de tabel de criteria waaraan jouw verpakking moet voldoen. criteria

ja/nee

mogelijke oplossing

b Bij het onlinelesmateriaal vind je drie stappenplannen voor het maken van een verpakking. Voor welke verpakking kies jij? Je hebt de keuze uit: vacuümverpakking – gerecycleerde verpakking (foodwrap) – eigen verpakking.

c Nu je gekozen hebt welke verpakking je gaat maken, kun je in de derde kolom invullen welke oplossing je voorziet voor elk criterium. d Volg het stappenplan bij het onlinelesmateriaal dat aansluit bij de verpakking die jij gaat maken. Voer elke stap grondig uit en sla geen stap over.

On the road Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

Je hebt niet alleen de verpakking nodig. Het is even belangrijk dat je een goed etiket aanmaakt waarop je de belangrijkste aanduidingen in verband met de houdbaarheid zult vermelden. Open daarvoor een tekstverwerkingsprogramma op je pc. Wij hebben hiervoor Microsoft Word gebruikt. Eerst moet je het merk van het etiket selecteren. Volg daarvoor de volgende stappen. 1 Klik op ‘Nieuw’ om een leeg document te openen. 2 Bovenaan zie je verschillende tabbladen staan. Jij kiest voor het tabblad ‘Verzendlijsten’. 3 Klik in de groep ‘Maken’ op de knop ‘Etiketten’. Standaard staat als fabrikant ‘Microsoft, 30 per pagina’ geselecteerd. 4 Als jij etiketten van een andere fabrikant gebruikt, kun je die als volgt selecteren: klik op de knop ‘Opties’ die daaronder staat. 5 Selecteer in de keuzenlijst ‘Etiketproducent’ de producent waarvan jij etiketvellen gaat gebruiken.

pl aa r

Indien jouw type etiket niet in de lijst staat, kies je een beschikbaar etiket. Daarna ga je via de opdracht ‘Opties’ op ‘Nieuw’ klikken om aangepaste formaten op te geven die overeenstemmen met jouw etiket.

Tip

In het vak ‘Adres’ typ je de aanduidingen die zeker op het etiket van je verpakking moeten staan. Dat kunnen bijvoorbeeld de volgende gegevens zijn:

Nu kun je de gegevens op je etiket typen.

6 Selecteer onder ‘Productnummer’ het bijbehorende productnummer dat je vindt op de verpakking van je etiketten. 7 Klik vervolgens op ‘OK’.

- Ingrediënten - Minimale houdbaarheid en uiterste consumptiedatum - Bewaarvoorschriften

Maken – in geBrUik neMen/testen – eValUeren/BijstUren On the rOad

Ten slotte moet je het etiket ook afdrukken. 1 Klik in het vak ‘Afdrukken’ op ‘Volledige pagina met hetzelfde etiket’. 2 Klik op ‘Opties’ wanneer je het type etiket of de lade van de printer wilt veranderen. Vervolgens selecteer je de gewenste opties en klik je op ‘OK’. 3 Leg een vel etiketten in de printerlade. 4 Klik op de opdrachtknop afdrukken.

Tip

pl aa r

Indien je niet meteen over een printer beschikt, kun je de etiketten afdrukken naar pdf. Zo kun je jouw ontwerp opslaan en later nog afdrukken. Maak eerst een proefafdruk op een gewone A4. Zo kun je zien of het etiket op de juiste kant terechtkomt.

in gebruik nemen/testen

Stop een lunchpakket in de door jou gemaakte verpakking.

Duid in de middelste kolom van de tabel bij vraag 1a op p. 42 aan of je zelfgemaakte verpakking voldoet aan de vooropgestelde criteria. Neem je evaluatiefiche en evalueer jezelf. Laat dit nadien controleren door je leerkracht.

eValUeren/BijstUren

Wat kun je verbeteren aan je verpakking?

Ben je bereid om een duurzame verpakking te gebruiken als alternatief voor de verpakking waarin je vroeger je lunchpakket meenam?

Op welke manier ga jij in de toekomst meer aandacht hebben voor duurzame verpakkingen? Geef enkele voorbeelden van je aanpak.

On the rOad Maken – in geBrUik neMen/testen – eValUeren/BijstUren

VAKTAAL vakterm

micro-organisme

pl aa r

bacteriën

schimmels

kolonie

piepschuim

recycleren

petrischaal

duurzaam

verklaring

ecologisch

VAKTAAL On the road

vakterm

verklaring

pl aa r

On the road VAKTAAL

pl aa r

Under construction

pl aa r

Ontdek deze opties via het onlinelesmateriaal.

Under constrUction wow!

Behoefte/ProBleem

Ongetwijfeld hebben jij of je ouders al gebruik gemaakt van een pakjesdienst. Denk bijvoorbeeld aan de kledij die je online besteld hebt en die bij jou thuis, netjes ingepakt, zal afgeleverd worden. a

Noem nog een viertal specifieke voorwerpen die ingepakt moeten worden vooraleer zij getransporteerd kunnen worden.

pl aa r

Elke dag worden er wereldwijd goederen ingepakt en getransporteerd.

Waarom is het zo belangrijk dat die goederen goed ingepakt worden? Geef vier redenen.

Wanneer de goederen veilig zijn aangekomen, is het belangrijk dat we er nadien ook zorg voor blijven dragen. Daarom moeten we er goed over nadenken hoe we deze spulletjes zorgzaam en veilig kunnen opbergen.

Geef vijf voorbeelden van voorwerpen die je graag zorgvuldig wilt opbergen. -

Behoefte/ProBleem Under constrUction

3 De leerkracht verdeelt de klas in groepen. Elke groep moet een aantal voorwerpen verpakken met de materialen die klaarliggen. a Pak de voorwerpen goed in. Je krijgt hiervoor een beperkte tijd. b Noteer je bevindingen in de onderstaande tabel. -- Vul in de eerste kolom het materiaal in dat je gekregen hebt. -- Vul daarna de tabel verder in. materiaal

II III IV

nadelen

pl aa r

voordelen

Aan welke criteria zou een goede opbergkoffer voor jou moeten voldoen?

Opbergkoffers die je in de winkel kunt kopen, voldoen vaak niet aan al jouw criteria. Waarom is dat zo?

Wat kun je doen om over zo’n koffer te beschikken?

Under construction Behoefte/Probleem

ontwerPen/ mogelijKe oPlossingen Om een perfecte opbergkoffer te maken, moeten we eerst heel wat informatie inwinnen en onderzoekswerk uitvoeren. onderZoeK 1 Uit welk materiaal kun je een opbergkoffer maken? De keuze van het juiste materiaal voor een opbergkoffer is heel belangrijk. Welke materialen kunnen gebruikt worden? Geef een viertal voorbeelden.

Met enkele experimenten ga je de eigenschappen onderzoeken van de meest voorkomende materialen. a

pl aa r

Verzamel de volgende benodigdheden. materialen

hout kunststof

metaal

juniorzaag of rugzaag (hout)

karton

gereedschappen

handboormachine (houtboor) schaar schuurpapier of vijl (hout)

Onderzoek de druk- en trekkracht van de materialen. Ga daarvoor als volgt te werk: - Maak de proefopstelling zoals op de figuur hieronder. - Om de drukkracht te testen, plaats je de bus water bovenop het materiaal. - Om de trekkracht te meten, hang je de bus water onderaan het materiaal.

bus water (5 liter)

drukkracht

trekkracht

ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

Under constrUction

Noteer in de onderstaande tabel (met ja of nee) bij elk materiaal of het de druk- of trekkracht kan weerstaan. materiaal

drukkracht

trekkracht

karton hout kunststof metaal

pl aa r

Onderzoek de bewerkbaarheid van het materiaal. Hiermee komen we te weten hoe moeilijk of gemakkelijk het is om de materialen te verwerken. Ga daarvoor als volgt te werk. Probeer achtereenvolgens in elk materiaal te zagen, te boren, te knippen en te vijlen/schuren. Om die technieken goed uit te voeren, ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar de instructiefilmpjes in het vademecum. Noteer je bevindingen met + of â&#x20AC;&#x201C; in de tabel. â&#x20AC;&#x201C; niet of niet goed + goed ++ zeer goed

karton

zagen

boren

knippen

vijlen/schuren

hout

bewerkbaarheid

materiaal

kunststof

Het verwerken van materialen verloopt niet altijd op dezelfde manier.

metaal

Op welke manier kun je twee stukken karton aan elkaar bevestigen?

Er is een poot losgekomen van een houten stoel. Hoe kun je dat herstellen?

Kun je de stoel nog op een andere manier herstellen?

Als het onderstel van de stoel uit metaal zou bestaan, hoe kun je dan de poot opnieuw bevestigen?

Under constrUction ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

Goed om weten Lassen is de meest gebruikte techniek om twee stukken metaal of twee stukken kunststof aan elkaar te bevestigen. Hierbij wordt het materiaal op de verbindingsplaatsen gesmolten, terwijl al dan niet materiaal met dezelfde samenstelling wordt toegevoegd. Het is geen eenvoudige techniek. Je hebt er ook specifiek gereedschap voor nodig.

Vul de onderstaande tabel in. Noteer voor de vier materialen een tweetal voor- en nadelen. voordelen

nadelen

Vooraleer je een definitieve keuze maakt van het materiaal, moet je ook rekening houden met wat voor ons haalbaar is in de klas.

materiaal

pl aa r

Welk van de onderstaande voorbeelden kun je het eenvoudigste namaken?

iii

ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

Under constrUction

b Waarom heb je die keuze gemaakt?

ONDERZOEK 2 Uit welke houtsoort kunnen we het best een opbergkoffer maken? Je krijgt van je leerkracht drie stukken hout: een stukje eik, een stukje grenenhout en een stukje mdf.

pl aa r

a Test de hardheid door een nagel in het hout te slaan. Om die technieken goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar de instructiefilmpjes. b Rangschik daarna de soorten hout van zacht naar hard. hardheid

houtsoort

zacht Ò hard

2 Ga naar het onlinelesmateriaal en bekijk de ontdekplaat over de verschillende houtsoorten.

a Er zijn drie verschillende houtsoorten. Welke zijn dat?

b Welke houtsoorten halen we uit de natuur? Schrijf de naam van de houtsoort onder de juiste figuur en geef twee voorbeelden bij elk.

Goed om weten Oude bomen zijn vaak hol binnenin en het kernhout is verdwenen. Daarom is het nagenoeg onmogelijk om de ouderdom van de bomen te bepalen op basis van jaarringen. Om die reden weet men niet exact welke de oudste boom in België is. Het zou kunnen dat het de eik van Liernu is, waarvan de leeftijd geschat is op 600 tot 700 jaar. Maar ook de taxus van Hamme-Mille komt in aanmerking. Naar schatting is die 800 jaar oud.

Under construction Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

Als een boom oud genoeg is (kaprijp), kan deze geveld en verzaagd worden. Natuurlijk moet de boom zo voordelig mogelijk gezaagd worden in bruikbare planken of balken van een goede kwaliteit. Schrijf de correcte naam van manier van zagen onder de juiste figuur.

Samengesteld hout wordt machinaal gemaakt. Soms bestaat het uit verschillende lagen. Over welke twee soorten gaat het?

Wat is het verschil tussen de beide soorten?

Goed om weten

pl aa r

Je hebt de keuze uit: kwartier â&#x20AC;&#x201C; evenwijdig of dosse â&#x20AC;&#x201C; gevierschaald

Ander samengesteld hout bestaat uit houtdeeltjes vermengd met lijm, die onder hoge druk samengeperst worden. Over welke twee houtsoorten gaat het?

De verschillende lagen, die kruiselings gekleefd worden, zorgen ervoor dat het hout niet zal kromtrekken.

Wat is het verschil tussen de beide houtsoorten?

Wat is het voordeel van deze houtsoorten?

ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

Under constrUction

Regelmatig hoor je dat hout kan â&#x20AC;&#x2DC;rottenâ&#x20AC;&#x2122;. a

Wat denk je dat er zal gebeuren als je een stuk hout van om het even welke houtsoort, gedurende een lange tijd buiten legt?

Welke houtsoorten gaan volgens jou het snelste rotten: de zachte of de harde houtsoorten?

Hoe kunnen we voorkomen dat houten voorwerpen minder snel rotten?

Is het nodig om onze opbergkoffer te beschermen? Waarom wel/niet?

Indien nodig, op welke manier gaan we dat dan doen?

pl aa r

Goed om weten

Elke houtsoort heeft een duurzaamheidsklasse. Die duidt de hardheid van het hout aan en de tijd gedurende dewelke de houtsoort intact blijft bij gebruik buiten. Klasse 1: 25 jaar (bv. afzelia) Klasse 2: 15 tot 25 jaar (bv. Europese eik) Klasse 3: 10 tot 15 jaar (bv. douglas) Klasse 4: 5 tot 10 jaar (bv. grenen) Klasse 5: 5 jaar (bv. Europese beuk)

Under constrUction ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

7 Vul de onderstaande tabel in. Noteer voor de drie houtsoorten een tweetal voor- en nadelen. hout

voordelen

nadelen

loofhout

naaldhout

pl aa r

samengesteld hout

8 Maak op basis van de onderzoeken een gepaste keuze voor de houtsoort. a Welke houtsoort kies je? b Waarom kies je daarvoor?

c In overleg met je leerkracht kies je nu voor de houtsoort die je klassikaal zult gebruiken. Welke kies je?

d Waarom?

ONDERZOEK 3 Op welke manieren kunnen we twee houtsoorten aan elkaar bevestigen? Er zijn verschillende manieren om twee stukken hout aan elkaar te bevestigen.

Som drie manieren op om dat te doen.

Goed om weten

Een nagel (ook wel draadnagel genoemd) is een uit staaldraad vervaardigd object. Aan de ene zijde wordt er een punt aangebracht en aan de andere zijde meestal een kop. Een nagel dient om twee voorwerpen met elkaar te verbinden. In het dagelijkse taalgebruik wordt vaak over spijkers gesproken, terwijl draadnagels bedoeld worden, want een spijker is in feite een stukje smeedwerk.

2 Je krijgt van je leerkracht zes stukken hout. Bevestig ze per twee aan elkaar. Je gebruikt daarvoor de technieken die je opsomde bij vraag 1. Om die technieken goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar de instructiefilmpjes.

Tip Bevestig de stukken hout met één nagel of één schroef. Gebruik niet te veel of te weinig lijm. Let erop dat je niet te dicht bij de rand werkt, want anders kan het hout splijten. Probeer zo recht mogelijk te nagelen.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Under construction

Los nu de onderstaande vragen op aan de hand van je gemaakte realisaties.

Bij welke gebruikte techniek kun je de bevestiging zien?

Hoe kun je ervoor zorgen dat je de bevestiging niet meer ziet?

Ga na hoe sterk je bevestiging is. -

Probeer de twee aan elkaar gelijmde stukken hout uit elkaar te trekken. Lukt dat?

Probeer de twee aan elkaar genagelde stukken hout uit elkaar te trekken. Probeer dit ook met de twee aan elkaar geschroefde stukken hout. Wat merk je?

Ga na hoe moeilijk het is om de bevestiging te maken. -

Welke bevestiging kun je het snelst realiseren?

Welke bevestiging kun je het gemakkelijkste maken?

Noteer de besluiten in de tabel hieronder. bevestiging lijmen nagelen

zichtbaar? ja/nee

minder sterk/sterk/ zeer sterk

schroeven

eenvoudige werkwijze ja/nee

De keuze van de bevestiging hangt af van wat we juist willen maken. Bekijk in de kader op de volgende pagina enkele voorbeelden.

Goed om weten

pl aa r

Ga na hoe zichtbaar je bevestiging is.

Een dakwerker zal nagels gebruiken om tengellatten en panlatten te bevestigen omdat dit veel sneller en goedkoper is dan schroeven. Hij gebruikt hiervoor een nagelpistool. Bij schroeven zou hij bovendien telkens moeten voorboren. Een meubelmaker zal eerder lijm gebruiken om de bevestigingen onzichtbaar te houden. De meubels moeten ook meestal niet meer uit elkaar gehaald worden. Een schrijnwerker zal keukenkasten schroeven omdat die kasten stevig moeten zijn en heel wat gewicht moeten kunnen dragen.

Under constrUction ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

a Som bij elke bevestiging een aantal voor- en nadelen op. bevestiging

voordelen

nadelen

houtlijm

pl aa r

nagels

schroeven

b Welke van de bovenstaande bevestigingen zou jij kiezen bij het verwezenlijken van een opbergkoffer?

ONDERZOEK 4 Welke houtverbinding kun je het best gebruiken bij het maken van een opbergkoffer?

Goed om weten

Zoals jullie gezien hebben, kunnen we twee stukken hout aan elkaar bevestigen met materialen zoals lijm en metaal (nagels, schroeven en hoekprofielen). Daarnaast kunnen we stukken hout ook met elkaar verbinden via houtverbindingen.

Een opbergkoffer kun je vergelijken met een kastje of een klein meubel. De houten onderdelen daarvan worden met elkaar verbonden via houtverbindingen, gecombineerd met een bevestigingsmethode uit onderzoek 3. a Noteer in de tabel de correcte naam van de houtverbinding. Je hebt de keuze uit: slisverbinding – halfhoutverbinding – pengatverbinding – verstekverbinding – lamellenverbinding – deuvelverbinding b Zoek eventueel de nodige informatie op het internet.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Under construction

pl aa r

soort houtverbinding

Under constrUction ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

ONDERZOEK 5 Wat zijn technische tekeningen? 1

Naargelang het toepassingsgebied worden er in de wereld van techniek verschillende soorten technische tekeningen gebruikt. Plaats de naam van de tekening bij de correcte figuur en zijn omschrijving. Je hebt de keuze uit: explosie- of ploftekening – bouwplan – stroomschema – perspectief en aanzichten – elektrisch schema technische tekening

omschrijving

benaming

pl aa r

Het plan bevat verschillende deeltekeningen die gebruikt worden bij de opbouw van een woning.

Het schema toont op welke manier de elektrische installatie in een woning aangelegd wordt.

Op deze tekening kun je zien uit welke onderdelen een voorwerp bestaat en hoe het gemonteerd wordt. Het lijkt alsof de onderdelen uit elkaar getrokken zijn of geëxplodeerd. De figuur is de schematische voorstelling van het verloop van een proces.

De figuur toont duidelijk hoe een voorwerp eruitziet. Je kunt alle afmetingen correct aflezen.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Under construction

Bij het maken van onze opbergkoffer maken we gebruik van isometrisch perspectieftekeningen en van aanzichten. Ook die tekeningen moeten we dus leren lezen en begrijpen.

Goed om weten Op perspectieftekeningen zijn er verschillende soorten lijnen getekend. Elke lijnsoort heeft een specifieke betekenis: - Dikke lijnen zijn de zichtbare lijnen van de figuur. - De streepjeslijnen geven de onzichtbare lijnen van de figuur weer. - De dunne lijn (met of zonder pijlen) is een maatlijn en wordt dus gebruikt voor het aanduiden van afmetingen.

pl aa r

Hieronder zie je een technische werktekening van een bureau. Zoek de grootte van de gevraagde afmetingen van het isometrisch perspectief op het gegeven vooraanzicht, bovenaanzicht en linkerzijaanzicht. Noteer je antwoorden in de tabel.

gevraagde afmeting A

Under constrUction ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

D E F G H I J

grootte (in mm)

mAg het iets meer Zijn? onderZoeK 6 hoe kun je zelf houtverbindingen maken? 1

Als je twee stukken hout met elkaar verbindt, kun je die op verschillende manieren ten opzichte van elkaar plaatsen. Ze kunnen naast elkaar gelegd worden. Ze kunnen in een I-vorm verwerkt worden. Ze kunnen in een T-vorm verwerkt worden. Ze kunnen in een L-vorm verwerkt worden. Ze kunnen schuin liggen ten opzichte van elkaar.

pl aa r

Welke van de bovenstaande houtverbindingen (onderzoek 4) worden gebruikt bij de vormen die in de tabel genoteerd staan? T-vorm

schuine ligging

Hoe maak je een halfhoutverbinding?

L-vorm

Om deze techniek goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar het stappenplan voor deze verbinding. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over.

Hoe kun je twee stukken hout met elkaar verbinden via een verstekverbinding? Om deze techniek goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar het stappenplan voor deze verbinding.

Hoe realiseer je een deuvelverbinding? Om deze techniek goed uit te voeren ga je naar het onlinelesmateriaal. Volg daar het stappenplan voor deze verbinding.

ontwerPen/mogelijKe oPlossingen

Under constrUction

MAKEN – IN GEBRUIK NEMEN/TESTEN – EVALUEREN/BIJSTUREN MAKEN 1

Je wilt een opbergkoffer maken die aan al jouw verwachtingen voldoet. Som in de eerste kolom van de tabel de criteria op waaraan jouw opbergkoffer moet voldoen. ja/nee

mogelijke oplossing

pl aa r

criteria

2 Uit welke houtsoort ga je jouw koffer maken?

Under construction Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

Duid samen met je leerkracht aan voor welk ontwerp je zult kiezen. SPOOR 2a / 2b

pl aa r

SPOOR 1

SPOOR 4

SPOOR 3

Welke bevestigingsmiddelen ga je gebruiken?

Voor welke houtverbinding kies je? (Let op: deze vraag kun je enkel beantwoorden als je gebruik maakt van een houtverbinding)

Welke materialen heb je nodig om je opbergkoffer te maken?

Bekijk de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal. Welke gereedschappen heb je nodig om je opbergkoffer te maken?

mAKen â&#x20AC;&#x201C; in geBrUiK nemen/testen â&#x20AC;&#x201C; eVAlUeren/BijstUren Under constrUction

8 Volg de stappenplannen bij het onlinelesmateriaal. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over.

Tip Hou rekening met de opmerkingen over veiligheid en ergonomie. Sommige stappen moet je laten controleren door je leerkracht. Deze stappen zijn gelinkt aan de evaluatieformulieren die je krijgt van je leerkracht. Bovendien worden sociale vaardigheden en vakattitudes geëvalueerd gedurende het volledige proces. Je vindt ze ook terug op het evaluatieformulier.

pl aa r

In gebruik nemen/Testen Duid in de middelste kolom van de tabel bij vraag 1 op p. 64 aan of je opbergkoffer voldoet aan de vooropgestelde criteria.

EVALUEREN/BIJSTUREN 1

Als je antwoord ‘nee’ is, stel je dan de vraag wat je kunt doen om het op te lossen en noteer de oplossing in de rechterkolom. Eventueel kan een medeleerling of je leerkracht je hierbij helpen.

Vraag aan een medeleerling wat hij/zij vindt van de afwerking van jouw opbergkoffer?

2 Vond je dit zelf een leuke opdracht? Waarom (niet)?

3 Waar moet je de volgende keer beter op letten tijdens het realiseren van werkstukken?

4 Wat zou je als tip geven aan de leerlingen die dit volgend jaar moeten maken?

5 Vul de evaluatiefiche verder aan.

Under construction Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

VAKTAAL vakterm

verklaring

materiaal

gereedschap

pl aa r

drukkracht

bewerkbaarheid

trekkracht

hardheid

vernissen

kernhout

beitsen

deuvelverbinding

lamellenverbinding

perspectieftekening

VAKTAALâ&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;Under construction

vakterm

pl aa r

verklaring

Under construction VAKTAAL

pl aa r

Scratch your game

pl aa r

Ontdek deze opties via het onlinelesmateriaal.

Scratch your game wow!

Behoefte/ProBleem Games zijn niet meer weg te denken uit het dagelijks leven van jongeren. Wie weet speel jij meerdere keren per dag een ‘spelletje’. a

Wat is jouw (top)game op dit moment?

Duid in de onderstaande lijst de factoren aan die je aanzetten tot spelen (je mag meerdere antwoorden aanduiden). Als je ‘andere’ aanduidt, motiveer dan wat je nog meer verwacht van een spel. sciencefiction-omgeving

sociale interactie

snelheid van het spel

vechtspelen

realistische achtergronden

(on)beperkte mogelijkheden tot uitbreiding puzzels (raadsels, woordzoekers, sudoku …)

de roes om te winnen

strategie van het spel

andere

ik hou niet van games

role-playing games

pl aa r

Gamen kan zowel voordelen als nadelen hebben. Som in de tabel hieronder een vijftal positieve en negatieve effecten op. –

Behoefte/ProBleem Scratch your game

3 Het grote gevaar van gamen is dat het verslavend kan zijn. a Ga naar het onlinelesmateriaal en lees het artikel. b Welke gevaren kan een gameverslaving met zich meebrengen op de volgende vlakken?

sociaal vlak

financieel vlak

maatschappelijk vlak

fysiek vlak

gezondheid

pl aa r

gevaren

Heeft het artikel bij jou iets losgemaakt om zelf aan de slag te gaan voor het maken van een game? Dan hebben we goed nieuws, want met dit thema gaan we aan de slag om zelf een eenvoudig spel te ontwerpen.

Scratch your gameâ&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;Behoefte/Probleem

ontwerPen/ mogelijke oPloSSingen Je bent het gewoon dat de leerkracht instructies geeft. Je gaat de rollen nu eens omdraaien. Jij geeft de instructies. Laat je leerkracht de volgende instructies uitvoeren zonder enige verandering aan te brengen.

Zet de computer aan door de bovenste knop in te drukken. Voer de logincode en het correcte wachtwoord in. Ga met de muis naar het symbool van Word en klik op de rechtermuisknop. Druk op de letter T, vervolgens op de letter E, C, H, N, I, E, K. Lees wat er op het scherm staat.

Heeft de leerkracht het woord ‘TECHNIEK’ kunnen lezen op het scherm?

Wat liep er mis? Had je dit kunnen voorkomen?

pl aa r

Om een game te maken, moet je coderen (= instructies schrijven) door gebruik te maken van een computercodetaal. Je gaat een programma schrijven (= instructies aan de computer geven) dat door jouw computer kan gelezen worden.

Goed om weten

Elektronische toestellen communiceren anders met elkaar dan dat wij dat doen; ze communiceren met een code van nullen en enen. Dat noemen we de binaire code. Achter elke combinatie van nullen en enen zit een specifieke betekenis of opdracht.

Een programmeertaal werkt eveneens op basis van deze binaire code. - Bij de eerste programmeertaal (machinetaal genoemd) moest men rechtstreeks de binaire code ingeven om iets te programmeren. - Daarna werd de assembleertaal op de markt gebracht. Hier gaat men te werk met instructies in de vorm van tekst. Deze tekst is op voorhand geprogrammeerd met de binaire code. - Nu (vanaf de jaren 1980) werkt men met wat men noemt de ‘hogere programmeertaal’. De laatste jaren heeft men de hogere programmeertaal weer wat bijgewerkt. Deze programmeertaal noemen we de ‘jongere programmeertaal’. Beide werken met een eigen syntaxis (wat je schrijft = taal) en grammatica (hoe je het schrijft). Ook deze syntaxis en grammatica zijn eerst geprogrammeerd volgens de binaire code. Het voordeel van de nieuwe programmeertalen is dat het ook voor de niet-professionele computergebruiker mogelijk wordt om op een eenvoudige manier te programmeren.

ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

Scratch your game

Drie belangrijke hogere programmeertalen zijn C++ , Python en Java. Vul de tabel hieronder in. - Noteer de naam van de programmeertaal. - Noem enkele belangrijke toepassingen.

icoon

pl aa r

programmeertaal

Om je eigen game te maken, moet je eerst het computerprogramma Scratch leren kennen. Je gaat dit spelenderwijs doen. Voor we van start gaan, bekijk je het filmpje dat je vindt bij het onlinelesmateriaal. Je ziet daar het eindresultaat van het programmeren. Zodra je iets wilt programmeren, is het handig om de personages (objecten) en de interacties ertussen kort te omschrijven.

Welke objecten heb je nodig voor het maken van een vangspel?

Voor het maken van onze game maken we gebruik van de visuele programmeertaal Scratch, die werkt met instructieblokken in plaats van tekst. De vaardigheden die je leert, kun je toepassen in programmeertalen zoals Python en Java.

toepassingen

Wat moeten deze objecten kunnen?

Welke interactie tussen de objecten is er mogelijk?

Scratch your game ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

Als je je programma wilt schrijven, moet je een stappenplan volgen. Stel hieronder je stappenplan op. stappenplan vangobject

stap 1 stap 2 stap 1

vallend object

stap 2 stap 3 stap 1 stap 2

pl aa r

interactie

Goed om weten

Alle objecten die in Scratch voorkomen, noemen we een sprite.

Nu we een eenvoudig stappenplan gemaakt hebben, kunnen we aan de slag.

Gebruik het gratis programmeerprogramma Scratch (in het Nederlands).

Het is belangrijk om goed te weten welke velden aanwezig zijn binnen Scratch. Ga naar de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal. Bestudeer de verschillende velden en de specifieke benamingen, die later ook nog aan bod zullen komen binnen dit thema. Hoe noemen we een personage of een afbeelding die we gebruiken om bewegingen uit te voeren?

In welk veld plaatsen we de sprites? Waar plaatsen we instructieblokken? c

Ook bij problemen tijdens het programmeren kun je op elk moment uitleg vinden op de achterliggende ontdekplaat.

ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

Scratch your game

VangoBject oPDracht 1 we zoeken een leuk vangobject (vangsprite). SCRATCH

Zoek een leuke vangsprite.

Tip

Plaats het vangobject in het spriteveld. Je ziet de vangsprite nu staan op het speelveld.

oPDracht 2 we laten ons object bewegen

Een sprite beweegt volgens coördinaten. De bewegingen kunnen worden voorgesteld op een assenstelsel. Bij een coördinaat zal het eerste getal de plaats op de X-as weergeven, het tweede getal de plaats op de Y-as. Duid het volgende aan op het assenstelsel: - X-as en Y-as - Het nulpunt (0,0) - Een punt P met coördinaten (2,4) - Een punt H met coördinaten (2,–3) - Een punt H’ met tegengestelde coördinaten in vergelijking met H

5 4 3

Hoe kun je een sprite doen bewegen van beneden naar boven?

SCRATCH

pl aa r

Als je de sprites in de bibliotheek van Scratch niet leuk vindt, kun je een kijkje nemen op de website die je vindt via het onlinelesmateriaal. Deze afbeeldingen moet je dan uploaden naar Scratch.

2 1 -5

-4

-3

-2

-1

Hoe kun je een sprite doen bewegen van rechts naar links?

Wat zijn de uiterste X- en Y-waarden die we bij Scratch kunnen gebruiken?

Scratch your game ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

-1 -2 -3 -4 -5

SCRATCH

2 Nu moet je aangeven wanneer jouw game mag starten. a Hiervoor ga je naar de instructieblokken ‘gebeurtenis’. b Plaats het instructieblok in het scriptveld.

SCRATCH

3 Verplaats de vangsprite naar de onderkant, in het midden van het speelveld. Zorg ervoor dat de sprite ‘gaat naar X = … en Y = …’ (de waarden veranderen terwijl je de sprite op de correcte plaats brengt.) Zoek dit instructieblok bij ‘beweging’.

pl aa r

Goed om weten

De X- en Y-waarden die je bij opdracht 1d genoteerd hebt, zijn de uiterste waarden. Dat kan echter verschillen per sprite. De regel is dat je bij het intikken van de waarden ervoor moet zorgen dat de volledige sprite nog te zien is op het scherm. Anders kan dit later voor problemen zorgen tijdens het programmeren.

4 Test dit uit door op het groene vlagje te klikken. Daarna klik je op het rode vlakje.

5 Toepassen van een algoritme a Zoek op wat een algoritme is.

SCRATCH

b Zoek een ander woord voor terugkeren.

c Zoek tussen de instructieblokken naar het balkje waarmee je een herhaling kunt uitvoeren en plaats het in je scriptveld. Kijk goed naar de volgende herhaling en zeg wat er geprogrammeerd staat.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Scratch your game

SCRATCH

Maak deze herhaling voor jouw vangsprite en plaats deze onder de voorgaande instructieblokken. Test uit hoe jouw sprite zich voortbeweegt. Is dit soepel?

SCRATCH

Controleer of jouw sprite verschillende uiterlijken heeft door bovenaan het blokkenpallet (zie ontdekplaat) op het tweede luik ‘uiterlijken’ te klikken. Hoeveel uiterlijken heeft de kat?

Goed om weten

pl aa r

Sommige sprites bestaan uit verschillende uiterlijken. Zo heeft onze kat twee uiterlijken. Indien een sprite meerdere uiterlijken heeft, kun je de sprite op een veel leukere en meer verfijnde manier laten voortbewegen. f

Keer terug naar het eerste luik ‘code’ van het blokkenpallet. Zoek het volgende instructieblok en plaats het onder de instructie ‘verander x met 10’ en onder de instructie ‘verander x met -10’.

SCRATCH

Test uit. Sla het resultaat op.

Nu heb je het programma voor je vangsprite geschreven.

SCRATCH

Dit verliep vlot / moeizaam omdat

VallenD oBject

In opdracht 1 heb je een eerste sprite gekozen. Nu kun je zelf een sprite kiezen die als vallend object gaat dienen (= valsprite). Die verschijnt als een tweede sprite op het speelveld. Op het moment dat die geactiveerd wordt, is het scriptveld opnieuw leeg. Vanaf nu begin je een nieuw programma te schrijven voor deze sprite.

SCRATCH

oPDracht 3 we zoeken een vallend object.

oPDracht 4 De valsprite moet met een bepaalde snelheid naar beneden vallen.

SCRATCH

Zorg ervoor dat je valsprite op het scherm verschijnt als je op het groene vlagje klikt. Let wel op dat je bovenaan op je speelveld moet beginnen.

SCRATCH

Maak daarna een algoritme waarbij de valsprite een willekeurige plaats krijgt op de X-as. Dat wil zeggen dat de X-waarde een willekeurig getal moet zijn tussen –240 en 240. a

Test de opstelling even uit. Wat gebeurt er?

Scratch your game ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

b Wat moet er nog gebeuren? c Welke as van het assenstelsel moet je gebruiken om een neerwaartse beweging te realiseren.

Goed om weten Bij de volgende opdrachten moeten we verschillende instructieblokken aanmaken, zonder dat we die vastklikken aan de voorgaande. Dat kun je eenvoudig doen door de nieuwe instructieblokken niet in de buurt te slepen van wat je al ‘geschreven’ hebt. Ze staan dan wel al in het scriptveld. Zodra je bepaalde instructieblokken moet verbinden met elkaar, moet je ze gewoon verslepen naar de gewenste plaats.

3 Als we een figuur van boven naar beneden willen laten vallen, moeten we ervoor zorgen dat we voor de y-waarde een negatieve waarde instellen.

pl aa r

SCRATCH

a Zoek het instructieblok en verander de y-waarde naar –20. b Plaats het instructieblok ergens op het scriptveld, zonder het vast te zetten aan reeds geschreven instructieblokken.

4 Als de valsprite beneden is, moet hij verdwijnen. Dat wil zeggen dat hij zodra hij het verste punt van de Y-as bereikt heeft, moet verdwijnen (instructieblok ‘uiterlijken’).

SCRATCH

Probeer dit nu zelf te programmeren. Je moet het niet uittesten want er moeten nog een aantal stappen toegevoegd worden vooraleer het uittesten goed kan gebeuren.

5 Er moet nu een nieuwe valsprite verschijnen.

SCRATCH

6 Wanneer we die instructiebalk toegevoegd hebben, beslist het programma zelf wanneer het de nieuwe kloon aanmaakt. Dat kan bijvoorbeeld op hetzelfde moment zijn of 10 minuten later …

SCRATCH

Eerst maken we een kloon van onze zelfgekozen valsprite. Neem daarvoor het instructieblok dat je kunt terugvinden bij ‘besturen’.

a Dat is uiteraard niet wat wij willen en daarom moeten we aangeven tussen welke twee getallen (aantal seconden) de kloon mag gemaakt worden. b Om te voorkomen dat de kloon altijd na hetzelfde aantal seconden zou verschijnen (te voorspelbaar) kiezen we een willekeurig getal tussen 2 en 5 seconden.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Scratch your game

SCRATCH

7 Nu moeten we van de losse instructieblokken één geheel maken. Daarbij ga je niet alle blokken nodig hebben en er zullen enkele instructieblokken moeten losgemaakt worden. Voer de instructies uit zoals op het schema hiernaast.

Goed om weten Om het overzichtelijk te houden kun je op het scriptveld meerdere programma’s naast elkaar schrijven (die gelijktijdig kunnen afspelen). Zodra er niet in eenzelfde algoritme iets moet geschreven worden, kun je het best een nieuw programma beginnen.

8 Ten slotte moeten we nog een nieuw programma schrijven voor onze kloon.

pl aa r

SCRATCH

a Maak het volgende programma na. b Gebruik hiervoor ook de instructieblokken die je al gemaakt hebt, maar nog niet hebt kunnen plaatsen. c Schrijf daarna op wat dit programma wil zeggen.

9 Test het programma uit. Sla het resultaat op.

SCRATCH

10 Je hebt nu het volledige programma voor de valsprite geschreven. Dit verliep vlot / moeizaam omdat

INTERACTIES

Goed om weten Zodra je een interactie wilt toevoegen, is het belangrijk om eerst te kijken welke sprite de actie het best kan uitvoeren. Dat vraagt wat denkwerk op voorhand.

Scratch your game Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

oPDracht 5 als het valobject gevangen wordt, dan verhoogt het aantal punten met 1. 1

Welke sprite kunnen we het best gebruiken om de punten te programmeren?

SCRATCH

Activeer je valsprite zodat je het programma van de valsprite op het scriptveld ziet.

SCRATCH

Een instructieblok waar je ‘punten’ op terugvindt, bestaat niet. Daarom moet je zelf een instructie toevoegen.

b c

Probeer het instructieblok (zoals hiernaast getoond) na te maken. a

Je ziet in de linkerbovenhoek op het speelveld een balkje staan.

SCRATCH

Ga naar de instructieblokken ‘variabele’ en klik op ‘maak een variabele’. Kies als nieuwe variabelenaam: ‘punten’. Duid aan ‘voor alle sprites’ zoals op de afbeelding hiernaast getoond wordt.

pl aa r

Hoeveel punten heb je momenteel?

Bouw de volgende schakeling in je scriptveld.

SCRATCH

Het instructieblok is op dit moment nog niet toegevoegd aan het scriptveld. Om te weten waar je het moet plaatsen moet je je afvragen wanneer er ‘0 punten’ op het speelveld moet verschijnen.

Als je deze opstelling nu uittest, gebeurt er niets met het aantal punten. Hoe komt dat?

SCRATCH

Maak een algoritme waarin je het volgende herhaalt. Plaats dit onder een nieuw programma dat start bij ‘wanneer ik als kloon start’. a b c

SCRATCH

Als de kloon van de zelfgekozen vangsprite jouw vangsprite (sprite 1) raakt, dan moeten de punten met 1 verhogen. Dit werkt enkel als je de instructie geeft dat de vangsprite (de kloon) moet verdwijnen nadat de punten met 1 verhoogd zijn. Controleer de opstelling met de blokken hiernaast. Dit ging gemakkelijk / moeizaam / niet zonder te kijken naar de uitkomst.

Test uit.

ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

Scratch your game

OPDRACHT 6 Geluid toevoegen als de vangsprite een valsprite opgevangen heeft. 1

Geluid invoeren verloopt volgens het gegevensverwerkend proces. Dat bestaat uit drie fasen: invoer – verwerking – uitvoer. Via sensoren worden de gegevens ingevoerd. Die gegevens worden verwerkt in de microprocessor van de computer, die het ingevoerde elektrische signaal omzet in een binaire code. Daarna wordt de binaire code doorgegeven aan de toestellen die de actie moeten uitvoeren. Dat noemen we de actuatoren.

Invoer

pl aa r

a Plaats de volgende woorden op de correcte plaats in het gegevensverwerkend proces: actuatoren – ingevoerde gegevens – uit te voeren actie – elektrisch signaal – sensoren – microprocessor – binaire code Verwerking

Uitvoer

b Hoe gebeurt dat in het programma Scratch?

c Je moet ervoor zorgen dat er geluid hoorbaar is zodra de vangsprite een vangobject raakt. Bij de instructieblokken ‘geluid’ kun je kiezen uit enkele geluiden. Je kiest voor ‘miauw’. Bij welke sprite moet je dit instructieblok plaatsen? d Wanneer moet er geluid weerklinken?

Goed om weten

Om dat te realiseren moet er een bericht gestuurd worden van de valsprite (de kloon) naar de vangsprite.

Als er geen bericht zou gestuurd worden, zou de processor twee verschillende (willekeurige) signalen te verwerken krijgen. Een processor kan echter maar één signaal verwerken. (Je kunt het vergelijken met een situatie waarin twee mensen tegelijk tegen je praten. Je kunt dan kiezen om te luisteren naar één persoon – terwijl je de andere negeert – ofwel luister je afwisselend naar de ene en de andere. Met andere woorden: je krijgt geen vat op het gesprek.) Bij het programmeren gaan we er daarom voor zorgen dat eerst het ene gebeurt en daarna het andere.

2 Omdat we geen twee signalen op hetzelfde moment willen verzenden, laten we vanuit één van de sprites de twee verschillende opdrachten vertrekken. Op die manier kan de processor weten welke volgorde hij moet hanteren. SCRATCH

3 Keer nu terug naar het programma voor de valsprite.

Scratch your game Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

SCRATCH

4 Zoek de instructiebalk die het signaal ‘bericht 1’ verzendt. a Bij welke instructieblokken vind je dat? b Wanneer moet het geluid hoorbaar zijn?

SCRATCH

5 Plaats het juiste instructieblok op de correcte plaats.

SCRATCH

6 Controleer de opstelling met de blokken hiernaast.

pl aa r

Dit ging gemakkelijk / moeizaam / niet zonder te kijken naar de uitkomst.

SCRATCH

7 Ga nu terug naar het programma van de vangsprite.

SCRATCH

8 Bouw het volgende nieuwe programma en noteer wat er gebeurt.

OPDRACHT 7 Het spel vertrekt met drie levens.

Maak een nieuwe variabele met als naam ‘levens’. Zorg er ook voor dat je vertrekt van 3 levens. Je moet daarvoor de 0 vervangen door 3.

SCRATCH

2 Voor je het nieuwe instructieblok plaatst, moet je je afvragen waar deze moet geplaatst worden.

SCRATCH

Zodra we op het groene vlagje klikken, starten we met drie levens.

OPDRACHT 8 Je verliest een leven als een valsprite de grond raakt. 1

Welke sprite moet je hier activeren?

2 Noteer kort wat er moet gebeuren. Probeer je antwoord al op voorhand te formuleren zodat je de instructieblokken sneller terugvindt.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Scratch your game

SCRATCH

3 Zoek het correcte instructieblok bij ‘variabele’. a Verander de waarde zodat je een leven zult verliezen. b Plaats het blok daarna op de juiste plaats in het programma. c Vergeet niet om het instructieblok ‘verwijder deze kloon’ hieronder te plaatsen.

4 Controleer de opstelling met de blokken hiernaast. Dit ging gemakkelijk / moeizaam / niet zonder te kijken naar de uitkomst.

OPDRACHT 9 Als je op 0 levens komt, stopt het spel. 1

pl aa r

SCRATCH

Formuleer in programmeertaal wat er nu allemaal moet gebeuren.

2 Om ‘levens = 0’ te programmeren heb je een instructieblok nodig dat een bepaalde functie weergeeft. Zonder te weten heb je dit al gebruikt. In dit geval is de functie x = 0.

3 Programmeer het volgende blok en plaats het daarna op de juiste plaats in het scriptveld.

SCRATCH

a Omcirkel de instructieblokken van de functie die je al gebruikt hebt. b Welke functie zul je moeten gebruiken om de functie x = 0 te kunnen schrijven? Trek een pijl naar het juiste instructieblok. c Wat zal in dit geval ‘x’ voorstellen?

SCRATCH

4 En spelen maar: test je spel. Het werkt goed / niet goed.

5 Optimaliseer jouw programma door de afbeeldingen op de volgende pagina grondig te bestuderen. Verander indien jij een ander programma hebt.

Scratch your game Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

pl aa r em ex jk ki In ontwerPen/mogelijke oPloSSingen

Scratch your game

maken – in geBruik nemen/teSten – eValueren/BijSturen Dankzij de voorgaande opdrachten hebben we geleerd hoe we kunnen programmeren in Scratch. Op die manier heb je een eerste spel ontworpen. Wil je nog een stap verdergaan, dan is het nu de tijd om zelf de handen uit de mouwen te steken.

maken Bij ‘Ontwerpen/mogelijke oplossingen’ heb je een eerste game gemaakt met Scratch. Nu ga je helemaal zelf aan de slag om je eigen game te maken.

Je gaat een nieuw opvangspel maken met de ruimte als thema. Je kunt kiezen uit drie sporen. Lees aandachtig wat per spoor van jou verwacht wordt en maak dan een keuze.

pl aa r

SCRATCH

SPOOR 1

1 zelfgekozen vangobject (vangsprite) dat zich van links naar rechts kan bewegen. 1 vallend obstakel (valsprite) dat vanaf een willekeurige plek van boven naar beneden valt. Zodra een vallend obstakel gevangen is, moet er een nieuw op een willekeurige plaats (bovenaan) verschijnen.

Er moet geluid zijn als je valsprite gevangen wordt.

Het vangobject vertrekt met 3 levens en verliest telkens een leven als het vallend object de grond raakt. Als je geen levens meer hebt, stopt het spel.

SCRATCH

Als een obstakel gevangen wordt, zal de score vermeerderen met 1.

SPOOR 2

Alle items van spoor 1.

Een extra vallend object dat van boven naar beneden valt. Je extra vallend object moet een tekstballonnetje laten verschijnen als het gevangen wordt. Per 10 punten moet 1 van je valobjecten met een hogere snelheid vallen. Als de drie levens op zijn, moet er een achtergrond verschijnen met de tekst: ‘Game over’.

SCRATCH

SPOOR 3 Alle items van sporen 1 en 2, maar met het verschil dat de valsprites niet van boven naar beneden vallen, maar van links en rechts komen. De vangsprite beweegt dan van boven naar beneden. Zelfgekozen extra’s.

Scratch your game maken – in geBruik nemen/teSten – eValueren/BijSturen

In gebruik nemen/Testen Let’s play your scratchgame. Laat een andere leerling uit je klas jouw game spelen en laat hem/haar opschrijven wat de positieve punten zijn en de punten waar je nog aan moet werken (werkpunten).

Werkpunten:

EVALUEREN/BIJSTUREN

pl aa r

Positieve punten:

Ja / min of meer / neen:

Eigen beoordeling. Ben je zelf tevreden over jouw game? Verklaar.

Wat zou je eventueel nog willen veranderen?

Wat heb ik geleerd?

Wat zijn mijn werkpunten?

Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen Scratch your game

VAKTAAL vakterm

verklaring

role-playing games

assenstelsel

coördinaten

microprocessor

actuator

sensor

kloon

pl aa r

syntaxis

Scratch your game VAKTAAL

In pl aa r

letâ&#x20AC;&#x2122;s move

pl aa r

Ontdek deze opties via het onlinelesmateriaal.

letâ&#x20AC;&#x2122;s move WoW!

Behoefte/ProBleem We staan met zijn allen steeds langer in de file. Vandaar dat meer mensen proberen om zich op een andere manier te verplaatsen. a

Hoe komen jullie naar school?

Hoe groot is de afstand tussen jouw huis en de school? Hoelang duurt het om de verplaatsing te maken?

Op welke manier verplaatsen je ouders zich naar het werk?

Als jullie op vakantie gaan, welke vervoermiddelen gebruiken jullie dan?

Was er ook al zoveel file toen jullie ouders in het begin met de auto reden?

pl aa r

Goed om weten

De eerste auto werd reeds uitgevonden in 1885 door Carl Benz.

De gebroeders Wright deden een eerste gemotoriseerde vlucht in 1903.

In 1909 bouwde men een schip voor maar liefst 1 500 passagiers: de Titanic!

Niet alleen mensen, maar ook goederen worden wereldwijd getransporteerd. Vooral havens spelen hierbij een belangrijke rol.

In de haven van Antwerpen werken ongeveer 150 000 mensen (rechtstreeks en onrechtstreeks) voor het transporteren van goederen. Het merendeel daarvan werkt in de technische sector. Bekijk via het onlinelesmateriaal het filmpje over de werking van een haven. Welke beroepen komen er aan bod? -

Zoek op de etiketten van verschillende producten (speelgoed, verlichting, kledij, elektrische apparaten enzovoort) de plaats waar die spullen gemaakt zijn. Waar worden veel zaken geproduceerd?

Behoefte/ProBleem letâ&#x20AC;&#x2122;s move

Een Belgisch bedrijf is gespecialiseerd in machines en gereedschappen. De meeste daarvan worden in China (Shanghai) gefabriceerd. Zo wordt een grote lading boormachines overgebracht via de haven van Antwerpen. De weg die goederen afleggen van grondstof tot consument noemen we een logistieke keten. Vul de logistieke keten voor de boormachines in op de onderstaande figuur. Je kunt kiezen uit de volgende begrippen: bewerkte grondstof – winkel – transport – verbruiker – grondstof – fabricage

pl aa r

LOGISTIEKE KETEN

Zoek via Google hoe groot de afstand is (in vogelvlucht) die de boormachines afgelegd hebben. Gebruik hiervoor de zoekterm ‘afstand Shanghai – Antwerpen’.

Waarom worden die goederen van zo ver getransporteerd?

Denken jullie hierover na bij de aankoop van een product? Waarom wel/niet?

Wat is de keerzijde van de wereldwijde goederenstroom voor het milieu?

let’s move Behoefte/ProBleem

Goed om weten Als fossiele brandstoffen (diesel, benzine, aardgas) verbranden in een verbrandingsmotor, dan worden er verschillende verbrandingsgassen gevormd. Eén daarvan is CO2 (koolstofdioxide). Men spreekt daarom over de CO2-uitstoot van het verkeer. 3 De roep om meer zorg te dragen voor onze planeet wordt steeds groter. a Ga naar het onlinelesmateriaal en bekijk daar het artikel over de klimaatverandering. Geef daarna antwoord op de volgende vragen. --

Waarover gaat dit artikel?

Is het milieu ook voor jou belangrijk?

pl aa r

Hoe kun jij ervoor zorgen dat de klimaatverandering beperkt blijft?

b Om de impact op het milieu goed te kunnen inschatten wordt vaak het begrip ‘ecologische voetafdruk’ gebruikt. Ga via het onlinelesmateriaal naar de website van het Wereld Natuur Fonds (WNF) en bepaal daar jouw ecologische voetafdruk. Hoe groot is je ecologische voetafdruk?

Goed om weten

De ecologische voetafdruk is het getal dat aangeeft hoeveel hectare in werkelijkheid nodig is om je levensstijl te kunnen behouden.

Als alle bruikbare oppervlakte op aarde verdeeld zou worden over alle mensen, dan zou er per inwoner 1,8 hectare beschikbaar zijn. Dat is iets meer dan twee voetbalvelden.

c Welke factor is heel belangrijk bij het bepalen van de ecologische voetafdruk? Waarom?

d Hoe kun je het gebruik van de fossiele brandstoffen terugdringen?

e Toch moeten we de auto niet helemaal links laten liggen. Hoe kan techniek je daarbij helpen?

Goed om weten Een tussenoplossing kan het gebruik van een hybride-auto zijn die zowel op elektrische energie rijdt als op energie die hij uit fossiele brandstoffen haalt. Hij verbruikt daardoor minder brandstof dan een gewone diesel- of benzinewagen.

Behoefte/Probleem Let’s move

Elektrisch rijden heeft heel wat voordelen, maar er zijn ook nadelen aan verbonden. Noteer een aantal voor- en nadelen in de tabel hieronder. Zoek de nodige informatie hiervoor op het internet. nadelen

Elektrisch rijden zal vermoedelijk de toekomst worden. We willen daarom de technologie van een elektrische auto leren kennen.

pl aa r

voordelen

We zoeken antwoorden op de volgende vragen: – Hoe komt een (elektrische) auto in beweging? – Hoe wordt de energie geleverd? – Kunnen we voldoende elektrische energie opslaan om voldoende ver te kunnen rijden? – Wat is het verschil tussen een elektrische fiets en een elektrische auto?

We gaan zelf een elektrisch wagentje maken om dat te achterhalen.

let’s move Behoefte/ProBleem

ONTWERPEN/ MOGELIJKE OPLOSSINGEN

Technici zorgen voor de correcte uitvoering van het model.

Ingenieurs ontwikkelen een gestroomlijnd model zodat het verbruik zo klein mogelijk is.

Chemici moeten op zoek naar de meest ideale batterij om een zo groot mogelijke afstand te kunnen rijden.

pl aa r

Om de ideale wagen te ontwikkelen zullen wetenschappers en technici samen aan de slag moeten.

Wiskundigen ondersteunen het volledige project door de juiste berekeningen uit te voeren.

Om een elektrische wagen te laten rijden, heb je elektrische energie nodig.

ONDERZOEK 1 Hoe zorgt elektrische energie voor beweging?

a Zoek op het internet minstens drie manieren om elektrische energie op te wekken.

b Waar slaat men die elektrische energie op in een elektrische auto?

c Wat doet men hiermee nadat ze ontladen is?

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Let’s move

Elektrische energie ontstaat uit een andere energievorm. a

Ga naar het onlinelesmateriaal en bekijk het onderstaande filmpje om meer te ontdekken over energieomzettingen.

Welke energievorm wordt omgezet in een oplaadbare batterij of accu. Welke energievorm ontstaat eruit?

Geef de energieomzetting weer in een zonnecel.

pl aa r

Zonnecellen of een accu zorgen voor de nodige elektrische energie om een elektrische auto te laten rijden. a

In een elektrische auto wordt de elektrische energie op haar beurt omgezet in een andere energievorm.

Welke energievorm is dat?

Noteer de volledige energieomzetting zowel voor een accu als voor een zonnecel. accu:

zonnecel:

oNDerZoeK 2 Welk onderdeel zorgt voor de beweging van een elektrische wagen? De figuur toont het schema van een elektrische auto. Noteer de onderdelen op de juiste plaats. Je hebt de keuze uit: elektromotor, laadkabel, accu, laadstation, oplader

let’s move oNtWerPeN/moGelIJKe oPlossINGeN

b Wat is de functie van de accu?

c Wat doet de elektromotor met de elektrische energie?

d Waarvoor gebruik je de laadkabel?

e Hoe kan de wagen uitgeschakeld worden?

pl aa r

Goed om weten

Bij een ongeval met een elektrische wagen moeten er heel wat veiligheidsvoorzorgen genomen worden. De auto staat onder een spanning van 500 tot 1 000 V. Daarom moet eerst en vooral de kabel doorgesneden worden zodat de spanning verdwijnt. Dat vereist een grondige kennis. Brandweermannen en mensen van de takeldienst moeten daarom een specifieke opleiding volgen om die problemen het hoofd te kunnen bieden.

Bovendien kunnen elektrische auto’s snel beginnen te branden. Zelfs na het blussen kunnen ze opnieuw vlam vatten. Soms zelfs vijf dagen na het ongeval. Daarom wordt er geëxperimenteerd met een ‘blusbak’ waar de elektrische auto in wordt ondergedompeld. Het is dus zeker geen goed idee om te proberen om zelf de auto te herstellen.

2 Om te weten waarvoor een elektromotor gebruikt wordt, bekijk je het volgende filmpje via het onlinelesmateriaal.

a Michael Faraday is de uitvinder van de elektromotor. Geef enkele toepassingen van een elektromotor.

b Een van de voordelen van een elektrische auto is dat hij veel goedkoper rijdt dan een auto met een verbrandingsmotor. Vul de ontbrekende gegevens verder aan in de onderstaande tabel. Volkswagen Golf

Volkswagen e-golf

kostprijs auto

gemiddeld verbruik

7 liter/100 km

15 kWh/100 km

gemiddelde prijs

1,50 € per liter

0,25 € per kWh

kostprijs van de ‘brandstof’ per 100 km

c Voor welke wagen zou jij kiezen? Motiveer je keuze.

Ontwerpen/Mogelijke oplossingen Let’s move

3 Ook voor elektrische voertuigen gebruikt men een elektromotor. Die zet de elektrische energie uit de batterij rechtstreeks om in bewegingsenergie. Een elektromotor is opgebouwd uit een draaiend gedeelte (de rotor) en een statisch gedeelte (stator). In het statisch gedeelte zit een koperen spoel en in het draaiend gedeelte zitten magneten. Plaats de namen die cursief genoteerd staan, op de correcte plaats in de figuur hieronder.

pl aa r

4 Voor het maken van een elektrische auto moeten we eerst en vooral een correcte stroomkring tekenen. a Welke onderdelen heb je nodig om de stroomkring te maken? Plaats de naam van het onderdeel bij het correcte symbool.

b Teken het schema van de stroomkring.

Letâ&#x20AC;&#x2122;s moveâ&#x20AC;&#x201A;â&#x20AC;&#x201A;Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

Goed om weten Een elektrische wagen heeft in vergelijking met een auto met een verbrandingsmotor geen versnellingsbak. Een elektrische wagen heeft geen versnellingen nodig om tot een bepaalde snelheid te komen. Een auto met verbrandingsmotor moet verschillende keren schakelen om tot diezelfde snelheid te komen. Om een elektrische wagen achteruit te laten rijden, moet je de stroomzin omdraaien.

oNDerZoeK 3 Wat is het verschil tussen een elektrische auto en een elektrische fiets? Een elektrische fiets is een goed alternatief om niet in de file te staan. De fiets beschikt net zoals een elektrische auto over een elektromotor en een accu. De wielen worden echter niet rechtstreeks aangedreven, maar wel via een overbrenging. a

Welke overbrenging wordt vaak gebruikt bij een elektrische fiets?

Waarom maakt men gebruik van tandwielen met verschillende diameters?

Hoe kan men wisselen tussen de verschillende tandwielen?

pl aa r

Goed om weten

De plaats van de elektromotor is afhankelijk van fiets tot fiets. Vaak is deze in het midden geplaatst bij de trapas. Daardoor is het â&#x20AC;&#x2DC;gewichtâ&#x20AC;&#x2122; mooi verdeeld en is de fiets heel stabiel. Hij is ook gemakkelijker te hanteren.

Men kan de elektromotor ook vooraan plaatsen, maar dat heeft het nadeel dat je fiets zwaarder stuurt en er meer risico is tot slippen. Dat kan uiteraard leiden tot valpartijen. De voorband vervangen is een hele klus.

High-speed bikes gebruiken vaker een riem als overbrenging, die gestuurd wordt door een naafversnelling of automaat. Hierbij grijpen allemaal tandwielen in elkaar.

De elektromotor achteraan plaatsen is ook een optie, maar dan kun je enkel kiezen voor een derailleurversnelling en geen naafversnelling. Ook hier neemt de band vervangen heel wat tijd in beslag. De motor is stil en wordt minder belast waardoor hij veel langer meegaat. Je kunt remmen op de motor en zo energie terugwinnen. Toch is het rendement lager dan die van de middenmotor.

Wat is er anders aan deze naafversnelling in vergelijking met de vorige versnelling?

oNtWerPeN/moGelIJKe oPlossINGeN

letâ&#x20AC;&#x2122;s move

3 Elke overbrenging (dus ook de kettingoverbrenging) heeft een drijver en een volger. De drijver zorgt voor de aandrijving van de beweging en de volger komt in beweging nadat de drijver aangedreven is. a Noteer de termen op de correcte plaats in de figuur. Je hebt de keuze uit: trapper – achtertandwiel – drijver – ketting – volger – voortandwiel

volger

pl aa r

achtertandwielen

drijver

voortandwiel

trapper

ketting

b Vul vervolgens de tekst aan met de volgende termen: volger – ketting – achterwiel – drijver – tandwielen

Bij een kettingoverbrenging zijn drijver en volger . Die tandwielen hebben tandjes

waarin de vastgeklikt zit. Wanneer de begint te draaien, gaat ook de ketting in beweging komen. Op haar beurt brengt de ketting de aan het

draaien, zodat ook het ronddraait.

100

Let’s move Ontwerpen/Mogelijke oplossingen

Test het aantal omwentelingen van de volger bij de volgende opstellingen. Bestudeer de kracht op de volger en de snelheid volger ervan. Schrapdrijver in de tabel wat fout is. aantal omwentelingen

kracht op de volger

LAGER / HOGER

KLEINER / GROTER

snelheid

drijver volger

VERSNELLEN / VERTRAGEN

volger

pl aa r

drijver

LAGER / HOGER

2 drijver

KLEINER / GROTER

VERSNELLEN / VERTRAGEN

volger

Veronderstel dat je tegen de wind of bergop moet fietsen. Welke van de twee opstellingen zou je dan kiezen. Waarom?

Wanneer zou je opstelling 1 gebruiken?

oNtWerPeN/moGelIJKe oPlossINGeN

letâ&#x20AC;&#x2122;s move

101

MAKEN – IN GEBRUIK NEMEN/TESTEN – EVALUEREN/BIJSTUREN MAKEN Je bent helemaal klaar voor het realiseren van jouw elektrowagen. 1

Welke onderdelen heb je nodig voor de stroomkring?

2 Waarop monteer je die onderdelen?

3 Hoe ga je ze erop bevestigen?

pl aa r

4 Wat moet er nog bevestigd worden?

5 Hoe bevestig je die?

6 Welke gereedschappen hebben jullie nodig?

7 Volg de stappenplannen bij het onlinelesmateriaal. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over. Vul je evaluatiefiche verder aan (evaluatie onderstel).

In gebruik nemen/Testen

Vul de onderstaande tabel in. Stuur bij indien nodig. Vul je evaluatiefiche verder aan. (Evalueren of de stroomkring gesloten is, of de elektromotor werkt en of het wagentje soepel beweegt). criteria

ja/nee

Stroomkring gesloten? Werkt de elektromotor? Rijdt het wagentje soepel?

102

Let’s move Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

mogelijke oplossing

Baken een traject af op de grond met een start en een finish. Plaats jouw elektrowagen op de start en laat deze rijden van start tot finish.

Meet de lengte van het traject en de tijd die nodig is om het traject af te leggen. Noteer de afstand (symbool s) in meter (symbool m).

Meet de tijd met de stopwatch van je gsm. Noteer de tijd (symbool t) in seconden (symbool s)

pl aa r

Hoe kun je hieruit de snelheid (symbool v) van het autootje berekenen?

Hoe schrijf je dat in een formule? Bereken de snelheid.

We kunnen de snelheid in m/s omrekenen in km/h door de snelheid in m/s te vermenigvuldigen met 3,6.

Hoe groot is de snelheid in km/h?

evalueren/BIJstUreN

Autobouwers denken er voortdurend over na hoe ze auto’s nog sneller kunnen laten rijden, bij een zo laag mogelijk energieverbruik. Ze proberen bijvoorbeeld om de luchtweerstand zo klein mogelijk te krijgen. Dat onderzoekt men in een windtunnel.

BIJstUreN

Rangschik de auto’s van 1 tot 4. Bij 1 is de luchtweerstand het kleinst, 4 betekent dat de auto veel luchtweerstand ondervindt.

mAKeN – IN GeBrUIK NemeN/testeN – evAlUereN/BIJstUreN let’s move

103

Goed om weten

Wat zijn de nadelen van een hoge luchtweerstand?

pl aa r

De luchtweerstand wordt uitgedrukt in een weerstandscoëfficiënt (Cw). De meeste auto’s hebben een weerstandscoëfficiënt tussen 0,25 en 0,6. Hoe dichter bij 0, hoe kleiner de luchtweerstand. Bij het ontwerpen van het model van een auto wordt er geprobeerd om de lucht op een ideale manier langs de auto te laten stromen. Zo slaagt men erin om de weerstandscoëfficiënt bij een formule 1-wagen tot 0,08 terug te dringen, bij een Mercedes G-klasse is Cw = 0,50!

104

let’s move mAKeN – IN GeBrUIK NemeN/testeN – evAlUereN/BIJstUreN

Maak een schets of gebruik een tekenprogramma voor het ontwerp van het koetswerk van je auto. Wat zijn hierbij jouw criteria?

Maak het koetswerk voor je wagentje. Volg daarvoor de stappenplannen bij het onlinelesmateriaal. Voer elke stap grondig uit en sla zeker geen stap over.

Laat het wagentje van start tot finish rijden en bereken de snelheid.

pl aa r

Is er een verschil met het wagentje dat je eerst gemaakt hebt (zonder koetswerk)?

Schakel een derde batterij (1,5 V) in serie. Laat het wagentje van start tot finish rijden en bereken de snelheid.

Is er een verschil tussen de snelheid van de wagentjes? snelheid van het wagentje met 2 batterijen = snelheid van het wagentje met 3 batterijen = 6

Neem je evaluatiefiche en vul het onderdeel ‘Vaardigheden optimalisatie’ aan.

mAKeN – IN GeBrUIK NemeN/testeN – evAlUereN/BIJstUreN let’s move

105

EVALUEREN 1

Voldoet je elektrowagen aan je verwachtingen? Waarom wel/niet?

2 Wat vond je het moeilijkste/gemakkelijkste aan deze opdracht?

3 Als je opnieuw zou beginnen, wat zou je dan anders aanpakken?

pl aa r

4 Met welke wagen van één van je klasgenoten zou je willen ruilen? Waarom?

5 Vul ten slotte het onderdeel ‘Vakattitudes’ in je evaluatiefiche aan.

106

Let’s move Maken – In gebruik nemen/Testen – Evalueren/Bijsturen

VAKTAAL vakterm

verklaring

consument

pl aa r

fossiele brandstoffen

accu

koperen spoel

naafversnelling

derailleurversnelling

high-speed bike

windtunnel

VAKTAAL Let’s move

107

vakterm

108

pl aa r

verklaring

Let’s move VAKTAAL