Sapiens 4 D (DO) - Leerboek (ed.2026)

1

Hoofdstuk

N

IN

De wereld voor en na 1492

e© VA

Illustratie toegeschreven aan Albrecht Dürer (1496). Een man vertoont gezwellen op verschillende plaatsen op zijn huid. Het zijn de uiterlijke symptomen van syfilis, een dodelijke geslachtsziekte. Aan het einde van de 15e eeuw raasde een epidemie door Europa. Syfilis is een ziekte die nu makkelijk behandelbaar is, maar die toen voor veel mensen dodelijk was. Historici en archeologen debatteren al jaren over de oorsprong van de epidemie. Werd de ziekte door Spaanse kolonisten meegebracht uit het pas ontdekte Amerika? En raakte ze nadien via bordelen verspreid over Europa?

Je frist in dit hoofdstuk je voorkennis over tijd en ruimte op en onderzoekt verschillende hypothesen.

pr oe

fv

er

si

↑ © Imageselect / Science Source Import RM / New York Public Library Science Source

1

De wereld in 1492

2

Ziektebeelden in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd

3

Het ontstaan van syfilis in Europa

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

11

I

Wat weet je al?

N

Miniatuur uit Doornik, 1360. De grote pestepidemie kostte vanaf 1347 het leven aan miljoenen Europeanen. Ook de volgende decennia keerde de epidemie regelmatig terug.

1400

1500

A

PESTEPIDEMIEËN

MIDDELEEUWEN

C

si

pr oe

fv

er

B

Standbeeld van Columbus in Barcelona, 1888. Christoffel Columbus kwam in 1492 met zijn bemanning aan op de Caraïben. Ze gaven de naam Hispaniola aan het eiland dat vandaag bestaat uit de Dominicaanse Republiek en Haïti.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

VROEGMODERNE TIJD

DEMOGRAFISCHE CATASTROFE

D

SPAANSE KOLONISATIE

C

© Imageselect / Granger Import / Granger

LATIJNS-AMERIKA

B

1600

E

EUROPA

12

IN

A

e© VA

© Imageselect / N/A / Album / Fine Art Images

Ca. 1500 is een scharniermoment in de geschiedenis: vanaf dan begint voor historici de vroegmoderne tijd. Dat is de periode waarover je in Sapiens 4 leert. Het is een periode die gekenmerkt werd door een steeds snellere mondialisering. Verspreid over alle continenten kwamen in die periode steeds meer mensen met elkaar in contact. De aankomst van Columbus op de Caraïben is een symbolische datum om de vroegmoderne tijd te laten starten.

Miniatuur uit Mexico, 16e eeuw. Europese ontdekkingsreizigers veroverden niet enkel het Amerikaanse continent, maar brachten ook ziektes mee, zoals de pokken en de mazelen.

De oorspronkelijke bevolking van Amerika was daar niet tegen bestand en stierf massaal. Uit een bevolkingstelling op Hispaniola bleek dat van de geschatte 800 000 inwoners in 1492 er in 1519 nog nauwelijks enkele duizenden overbleven.

Situeren in tijd

IN

D

e© VA

N

© Imageselect / N/A / Album / Metropolitan Museum of Art, NY

Gravure uit Antwerpen, 16e eeuw. Deze prent toont Amerigo Vespucci in het naar hem vernoemde continent Amerika.

Spanje koloniseerde in de loop van de 16e eeuw een groot deel van het Amerikaanse continent.

1700

1800

1900

WETENSCHAPPELIJKE GENEESKUNDE

F

pr oe

© Imageselect / Granger Import / Granger

fv

er

VAN LATIJNS-AMERIKA

E

F

si

MODERNE TIJD

© Alamy / Imageselect / The Picture Art Collection

II

Portret van Ulrich von Hutten, 1523. Vanaf het einde van de 15e eeuw dook de zogenaamde ‘bobbelziekte’ op in Europa. Vandaag kennen we die aandoening als syfilis, een ziekte die wordt overgedragen door seksueel contact.

Foto van Alexander Fleming, 1954. Fleming kreeg in 1945 de Nobelprijs voor de ontwikkeling van penicilline, een medicijn tegen besmettelijke ziektes zoals syfilis.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

13

III

Op onderzoek 1 De wereld in 1492

Amerika

N

1.1

IN

Voor we het ontstaan en de verspreiding van ziektes in de vroegmoderne tijd kunnen onderzoeken, moeten we stilstaan bij de wereld in 1492. In Sapiens 4 leer je dat de wereld in de vroegmoderne tijd veel intenser verbonden raakte dan voordien. Als gevolg van de Europese expansie werd de invloed van enkele Zuiden West-Europese staten op andere continenten snel groter. Vaak vergeten mensen dat er voor de grote zeereizen naar Amerika, Afrika en stukken van Azië al bloeiende samenlevingen aanwezig waren in die werelddelen.

e© VA

Het Amerikaanse continent kende voor 1492 verschillende bloeiende culturen. Tot dan hadden zij geen contact met de westerse samenleving. In het huidige Mexico bouwden de Mexicanen een machtig rijk uit.

Je kent het vandaag vooral onder de 19e-eeuwse naam ‘Aztekenrijk’. De Azteken hadden een natuurreligie met onder andere een god van de maan en de zon. Ze domineerden een territorium dat ongeveer zeven keer zo groot was als het huidige België. Azteekse legers veroverden hun naburige volkeren bij het uitbouwen van dat imperium. Het is onzeker hoeveel mensen er juist in hun rijk woonden, maar het gebied was ongetwijfeld dichtbevolkt dankzij de goed ontwikkelde landbouwtechnieken. De Azteken bouwden voort op de cultuur en techniek van oudere samenlevingen. De Maya’s, die tijdens de middeleeuwse warme periode tot verval kwamen, zijn daarvan de bekendste. In Zuid-Amerika heersten de Inca’s over een rijk dat zich uitstrekte langs het Andesgebergte.

1.2 Afrika

pr oe

fv

er

si

Na de ondergang van de Egyptische cultuur tijdens de klassieke oudheid vormden er zich ook op andere plaatsen in Afrika complexe samenlevingen. Afrika kende in de loop van de middeleeuwen verschillende grote rijken. Aan het einde van de 15e eeuw was het Songhai-rijk in West-Afrika een belangrijke speler in de goudhandel met Azië en Europa. Het centrum van het rijk, met als hoofdstad Timboektoe, lag in het huidige Mali. De Songhai-heersers waren islamitische heersers die heel wat wetenschappelijke kennis ontleenden aan de geschreven teksten uit het Arabische rijk. In Centraal-Afrika had het koninkrijk Kongo een grote invloed. Het was ongeveer vier keer zo groot als het huidige België, maar valt niet volledig samen met de huidige Democratische Republiek Congo. Vanaf de vroegmoderne tijd probeerden Portugese handelaars handel te drijven met het rijk.

1.3 Azië

Op heel wat momenten in de geschiedenis was China het machtigste rijk in Azië. Je leerde daar al over in Sapiens 3. Dat was zeker zo aan het einde van de middeleeuwen. De Ming-dynastie was er toen aan de macht. Dat bleef ze tot diep in de 17e eeuw. 1492 was dus zeker geen breukmoment voor de geschiedenis van China. In Constantinopel had er kort voordien wel een breuk plaatsgevonden. De stad was in 1453 ingenomen door de Turkse dynastie van de Ottomanen, waardoor er een einde kwam aan het Byzantijnse rijk. De Ottomanen veroverden een territorium op drie continenten: ook een groot stuk van Zuidoost-Europa, de Balkan, kwam onder hun invloed.

14

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

Opdrachten 1

Formuleer zelf een historische vraag waarop de lestekst een antwoord biedt.

2

Onderzoek aan de hand van kaart 1 de machtscentra in de wereld voor 1492. Gebruik daarbij de kijkstrategieën in je Histokit en de huidige namen van de landen om gebieden te benoemen.

3

Lees de lestekst en zoek extra informatie op via het internet. Hoe kun je de begrippen ‘monarchie’ en ‘levensbeschouwelijke organisatie’ toepassen op de centra van macht die je in de vorige vraag onderzocht? Maak klassikaal een kort schema van je onderzoek.

02

08b

IN

12

pr oe

fv

er

si

e© VA

N

Kaart 1: Centra van macht voor 1492

05

Zelfevaluatie •

Ik situeer de regionale centra van macht rond 1492 op verschillende continenten met behulp van een kaart.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

15

Ziektebeelden in de middeleeuwen

2 en de vroegmoderne tijd

2.1 Medische kennis van de oudheid tot de vroegmoderne tijd

IN

Vanaf de vroegmoderne tijd zorgden de interculturele contacten tussen Europa en de rest van de wereld onder andere voor de uitwisseling van ziektes. Je onderzoekt hier hoe mensen in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd dachten over het ontstaan en de behandeling van ziektes.

e© VA

N

Kennis over het menselijk lichaam ging eeuwenlang terug op het werk van de Griekse arts Hippocrates (ca. 460 - 370 v.C.) die als de ‘vader van de geneeskunde’ wordt beschouwd. Hij verklaarde het ontstaan van ziektes niet door bovennatuurlijke oorzaken (zoals bijvoorbeeld de wil van de goden), maar door natuurlijke oorzaken. Volgens hem ontstonden menselijke ziektes en gemoedstoestanden door een onevenwicht in lichaamssappen (bloed, slijm, gele gal en zwarte gal). Een ziekte kon worden bestreden door het overschot van een lichaamssap af te drijven, bijvoorbeeld met aderlatingen. De leer van Hippocrates werd verder uitgewerkt door de Romeinse arts Galenus (129 - 199). Zijn werk bleef tot de vroegmoderne tijd invloedrijk. Pas vanaf de 16e eeuw begonnen artsen zoals Andreas Vesalius (zie hoofdstuk 3) het menselijk lichaam empirisch te onderzoeken en op basis daarvan uitspraken te doen. Voor die tijd had men weinig betrouwbare kennis over het ontstaan en de behandeling van ziektes. Een ziekte die vandaag gemakkelijk behandeld kan worden, leidde toen vaak tot de dood.

2.2 Ziektebeelden in de middeleeuwen

pr oe

fv

er

si

In Sapiens 3 onderzocht je al de demografische processen tijdens de middeleeuwen waarbij de klimaatverandering en nieuwe landbouwtechnieken de bevolking in de hoge middeleeuwen beïnvloedden.

Middeleeuwse steden ontstonden en de internationale handel nam sterk toe. Later zorgde een tijdelijke klimaatverandering in de 13e en 14e eeuw voor lagere landbouwopbrengsten. En vanaf het begin van de 14e eeuw begon een lange periode van bevolkingsdaling. Er heerste hongersnood en de bevolking verzwakte. In die context kon de Zwarte Dood ontstaan, een pestepidemie die Europa trof in het midden van de 14e eeuw. Omdat grote delen van de wereld getroffen werden, gebruiken we de term pandemie. Besmette ratten reisden in 1347 mee met Italiaanse kooplui uit Azië. De dragers van de pestbacil waren niet de ratten zelf, maar de vlooien in hun vacht. Die sprongen makkelijk over op andere zoogdieren en op mensen, die zo besmet raakten. De pest maakte vreselijk veel slachtoffers. In sommige streken van Europa stierf de helft van de mensen. Sommige steden raakten ontvolkt. Een behandeling voor de ziekte kenden de mensen in de middeleeuwen niet.

2.3 Ziektebeelden in de vroegmoderne tijd In de decennia na de aankomst van Christoffel Columbus op de Caraïben in 1492 veroverde Spanje grote overzeese territoria in Midden- en Zuid-Amerika. De interculturele contacten tussen de Europese en de Amerikaanse samenlevingen staan bekend als de Columbiaanse uitwisseling. Een van de meest ingrijpende gevolgen was de uitwisseling van ziektekiemen tussen Europa en Amerika. Die uitwisseling had plotse en enorme demografische gevolgen, vooral in Amerika, waar de bewoners massaal stierven aan ziektes zoals de pokken, de mazelen en de griep, ziektes waarvoor zij geen immuniteit hadden. De pokken was een zeer besmettelijke virusziekte die hoge koorts en blaasjes op de huid veroorzaakte. De ziektes leidden, samen met andere factoren, tot een demografische catastrofe: de bevolking van CentraalAmerika nam snel af. In Europa waren de gevolgen veel minder ingrijpend. Toch kregen ook de Europese samenlevingen te maken met ziektes. In Europa sprak men vanaf het einde van de 15e eeuw over de

16

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

2.4 Hedendaagse ziektebeelden

IN

‘bobbelziekte’, een geslachtsziekte die we vandaag kennen als syfilis. De ziekte ontstaat door een bacterie die infecties in alle organen kan veroorzaken. De bacterie wordt overgedragen via seksueel contact. De ziekte veroorzaakt zweren in de intieme zones, koorts en haaruitval. Als de ziekte niet behandeld wordt, zorgt ze voor dodelijke complicaties in de hersenen en het hart. In de vroegmoderne tijd was er geen behandeling. Er is discussie over de vraag of de ziekte al eerder op het Europese continent aanwezig was of dat ze ontstond door seksueel contact tussen de bevolking van Zuid- en Midden-Amerika en de Spaanse veroveraars.

e© VA

N

Vandaag kan de uitbraak van ziektes beperkt worden dankzij de moderne wetenschap. Vanaf de vroegmoderne tijd (zie hoofdstuk 3) ontstond de wetenschappelijke revolutie. Daarbij werden mens en wereld in kaart gebracht op basis van empirische gegevens en rationele logica. In de daaropvolgende eeuwen werd de kennis over het menselijk lichaam en ziekteverwekkers steeds meer uitgebreid. De uitvinding van penicilline door Alexander Fleming (1881 - 1955) zorgde ervoor dat infectieziektes, zoals syfilis, meteen behandeld konden worden. Toch hebben we recent nog pandemieën gekend, zoals met de uitbraak van COVID-19, een virus dat de luchtwegen aantast. Wetenschappers waren toen in staat om snel een vaccin te ontwikkelen. Preventieve maatregelen zoals quarantaine en hygiënecampagnes zorgden er uiteindelijk voor dat de epidemie ingedamd werd.

Opdrachten

b

Welke oorzaak-gevolgrelaties kun je vinden in de tekst?

si

Welke domeinen staan met elkaar in verband?

Onderzoek de demografische patronen in verschillende gebieden. a

Bestudeer de tabel bij bron 6. Welke demografische evoluties kende West-Europa tussen de 14e en de 16e eeuw? Wat was de oorzaak volgens de lestekst?

b

Bestudeer de grafiek bij bron 7. Welke demografische evoluties kenden Spanje en Mexico tussen 1500 en 1750? Wat was de oorzaak volgens de lestekst?

Pas het begrip ‘interculturele contacten’ toe op de lestekst. Maak eventueel gebruik van het internet. a

12

Hoe droegen interculturele contacten bij tot de verspreiding van ziektes in de middeleeuwen, de vroegmoderne tijd en de hedendaagse tijd?

pr oe

3

a

er

2

Vat aan de hand van de lestekst samen wat er gebeurde rond 1492. Gebruik bron 1 en de tijdlijn aan het begin van dit hoofdstuk. Gebruik de term ‘Columbiaanse uitwisseling’ in je antwoord.

fv

1

b

Hoe verschilden het ontstaan en de behandeling van ziektes in de middeleeuwen, de vroegmoderne tijd en de hedendaagse tijd?

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

17

Bron 1 Er waren nog andere mensen die naar Amerika kwamen, zeker de Vikingen rond het jaar 1000, mogelijk ook Japanse vissers, enzovoort … Maar de tsunami van biologische uitwisseling begon pas vanaf 1492. In dat jaar begonnen contacten tussen de Europeanen en de gebieden over de Atlantische Oceaan. Die zijn sindsdien nooit meer gestopt. Hun motieven waren economisch, nationalistisch en religieus, niet biologisch.

IN

Hun bedoeling was om geld te verdienen, hun rijken uit te breiden en ongelovigen te bekeren, niet om DNA uit Europa te verspreiden. Maar als we de gevolgen op lange termijn bekijken, dan zien we dat juist dat het belangrijkste aspect van hun imperialisme was.

Zonder die bedoeling te hebben zorgden ze voor een enorme toename en een enorme vernietiging van

levende wezens op de continenten. Die waren zo enorm dat het moeilijk is om ons nog voor te stellen hoe

N

de wereld eruitzag voor Columbus. Een dik boek zou niet volstaan om op te lijsten welke planten, dieren en micro-organismen uitgewisseld werden, en duizend boeken zouden niet voldoende zijn om het effect daarvan te beschrijven.

e© VA

Uit: Crosby, A.W. (2001). The Columbian Exchange: Plants, Animals, and Disease between the Old and New Worlds. National Humanities Center.

Bron 2

Het heeft de heer behaagd om ons ongeziene beproevingen te zenden zoals de bobbelziekte. Die waren nooit voordien herkend of gezien in medische boeken. Deze ziekte dook op, en werd geobserveerd in Spanje in het jaar van onze heer 1493, in de stad Barcelona. Deze stad werd besmet. Bijgevolg werd ook heel Europa en de gehele bekende wereld dat. De ziekte kende haar oorsprong op het eiland dat nu gekend staat onder de naam

si

Hispaniola, zoals onmiskenbaar uit onderzoek is gebleken.

er

Uit: de Isla, R. (1539). Verhandeling over de bobbelziekte. Sevilla.

↑

fv

De ‘bobbelziekte’ is een oude naam voor wat je vandaag syfilis noemt. Hispaniola is de naam die toen gegeven werd aan het huidige Haiti en de Dominicaanse Republiek.

pr oe

© Imageselect / N/A / Album / Fine Art Images

Bron 3

18

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

← Miniatuur van Pierart Dou Tielt in Tractatus Quartus van Gilles li Muisit, Chronica (Doornik, 1360) (nu te zien in de Koninklijke Bibliotheek van België). In 1349 werd Doornik geteisterd door de pest. Op de afbeeldingen worden doodskisten aangesleept om de vele doden te begraven (boven). De pest kon zich razendsnel verspreiden door de verzwakte bevolking en de handelsroutes.

Besmette ratten droegen de pestbacil mee via de vlooien in hun vacht. Die sprongen over op mensen, die zo besmet raakten. De pest maakte vreselijk veel slachtoffers. In sommige streken van Europa stierf de helft van de mensen.

Bron 4

Ze hadden builen zo dik als eikels waar een vuil stinkend vocht uitkwam. Iemand die de geur daarvan rook, zou geloven dat hij zicht ervan alleen al is even schokkend als de pijn. Die voelde alsof de zieke in brand gestoken werd.

N

Uit: Riccomi, G. & Giuffra, V. (2018). First Portrait of a Syphilitic Patient: Ulrich Von Hutten. The American Journal of Medicine. https://doi.org/10.1016/j. amjmed.2017.12.047.

IN

de ziekte zelf had. De kleur was een soort donkergroen, en het

e© VA

↑

© Alamy / Imageselect / The Picture Art Collection

Wanneer het echt begon, was het verschrikkelijk om aan te zien.

Portret (1523) en getuigenis (1519) van Ulrich von Hutten. Hij zegt dat hij de symptomen van syfilis uit eigen ervaring beschrijft: hij was zelf besmet en zag ook heel wat tijdgenoten met dezelfde symptomen.

si er fv

pr oe

© Imageselect / Granger Import / Granger

Bron 5

↑

De Spaanse pater Bernardino de Sahagun beschreef in zijn boek Algemene geschiedenis van Nieuw-Spanje de uitbraak van de pokken. De illustratie toont het ziektebeeld van de pokken waarbij de slachtoffers hoge koorts krijgen en blaasjes op de huid hebben. De behandeling van de traditionele medicijnman linksboven kan niet baten. De oorspronkelijke bevolking stierf massaal aan de pokken.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

19

Bron 6 Bevolkingsaantal

Jaartal

Bevolkingsaantal

24 700 000

1300

41 500 000

200

27 600 000

1400

57 268 000

400

18 600 000

1500

73 776 000

600

20 400 000

1600

41 460 000

800

25 413 000

1700

81 460 000

1000

40 885 000

1820

132 888 000

1200

58 353 000

1998

388 399 000

N

0

Uit: Madison, A. (2006). The world economy. OECD. www.oecd.org

↑

e© VA

Deze tabel toont de West-Europese bevolkingsaantallen tussen 0 en 1998.

Bron 7 bevolkingsaantal 100 000 000

Mexico

Spanje

si

10 000 000

Uit: Madison, A. (2006). The world economy. OECD. www.oecd.org

↑

Deze grafiek toont de bevolkingsaantallen in Spanje en Mexico tussen 1500 en 1998.

Zelfevaluatie • •

20

Ik vergelijk de impact van ziektes in verschillende historische periodes.

Ik leg uit wat de ‘Columbiaanse uitwisseling’ was en verklaar hoe verschillende maatschappelijke domeinen elkaar daarbij beïnvloedden.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

2000

1950

1900

1850

1800

1750

1700

1650

1600

jaartal 1550

1500

pr oe

fv

er

1 000 000

100 000

IN

Jaartal

3 Het ontstaan van syfilis in Europa

IN

De interculturele contacten tussen Amerika en Europa hadden ook voor Europa zeer grote gevolgen.

Historici voeren al decennia lang het debat over welke invloed de Europese zeereizen van de 15e en 16e eeuw juist hadden op de Europese samenlevingen. Ze discussiëren bijvoorbeeld over de oorsprong van syfilis in Europa. Sommige historici zien argumenten voor de hypothese dat syfilis werd ingevoerd in Europa door terugkerende zeereizigers en avonturiers. Andere historici zien in sommige archeologische vondsten het bewijs dat syfilis al eerder bestond in Europa. In deze les gebruik je verschillende historische bronnen om de verschillende hypotheses te onderzoeken.

N

Historisch denken: bronnen gebruiken om een historische vraag te beantwoorden

e© VA

Je leerde vorige jaren om bronnen te onderzoeken. Historische bronnen en werken helpen je om historische vragen te beantwoorden. Door de juiste vragen te stellen wanneer je bronnen onderzoekt, leer je denken als een historicus: je leert redeneren met en over bron (zie de stappen van de bronnenstudie in de Histokit op p. XXX-XXX). In Sapiens 4 leer je stilaan zelf te beoordelen welke vragen je op welk moment moet stellen. De Histokit blijft net als vorige jaren een hulpmiddel daarvoor. In de Histokit op p. XXX en in het samenvattende schema van dit hoofdstuk op p. XXX zie je hoe historici geschiedenis schrijven met behulp van bronnen.

si

Opdrachten

Je ziet hieronder drie hypotheses die een mogelijk antwoord geven op de vraag of syfilis vanuit Amerika naar Europa kwam. Onderzoek welke hypothese volgens jou het meest aannemelijk is. Lees bron 1 tot en met 7. Die helpen je om een antwoord te vinden op de historische vraag.

2

Analyseer welke bronnen en werken bewijsmateriaal leveren voor of tegen een van de hypotheses.

Maak per hypothese een overzicht waarbij je schematisch samenvat welke argumenten je voor of tegen de hypothese vindt.

3

Voeg het bewijsmateriaal samen tot een logisch opgebouwde argumentatie. Gebruik het stappenplan.

pr oe

fv

er

1

Hypothese 1

Hypothese 2

Hypothese 3

Syfilis is een ziekte die afkomstig is uit Amerika. Ze werd door Spaanse zeelui naar Europa gebracht. Omdat niemand in Europa weerstand had tegen de nieuwe ziekte, ontstond er plots een epidemie van ziektegevallen.

Syfilis bestond ook al in de middeleeuwen in Europa.

Omdat de medische kennis in de middeleeuwen onvoldoende was, werden veel gevallen van de ziekte niet herkend of verward met andere ziektes zoals lepra.

Syfilis bestond ook al in de middeleeuwen in Europa. Uit Amerika werd een variant van de ziekte ingevoerd door de Europese zeelui. Die laatste was veel dodelijker dan de gevallen die voordien gekend waren.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

08

10

11b

21

Bron 1

Bron 2

Bekijk de afbeelding op de titelpagina van dit

Toen syfilis voor het eerst met zekerheid werd vastgesteld in Europa in 1495,

hoofdstuk (p. XXX).

bedekten de puisten ervan vaak het hele lichaam van hoofd tot knieën, het zorgde ervoor dat het vlees van mensen hun gezicht afviel, en leidde tot de dood

Uit: Diamond, J. (1997). Paarden, zwaarden en ziektekiemen. Londen.

↑

IN

binnen enkele maanden.

N

Jared Diamond is een wereldberoemd bioloog, archeoloog en geograaf. Hij werkt als professor aan de universiteit van California.

e© VA

Bron 3

Het jaar na 1494 regeerde Karel als christelijke koning van Frankrijk. Hij verzamelde een groot leger en viel Italië binnen. Toen hij het land binnenviel had hij in zijn leger heel wat Spanjaarden die besmet waren met deze ziekte en die eens ze in het kamp waren deze verder verspreidden. De Fransen, die niet wisten wat voor ziekte het was, dachten dat de ziekte van daar kwam, en noemde het de ziekte van Napels.

Uit: de Isla, R. (1539). Verhandeling over de bobbelziekte. Sevilla.

↑

De Isla was een Spaanse arts. De bobbelziekte die hij in zijn boek beschreef, is wellicht de ziekte die je vandaag syfilis noemt.

Bron 5

si

Bron 4

Een team van wetenschappers

tweeling vertonen bijna met

onderzocht de DNA-structuur

zekerheid de symptomen

van de verschillende botten uit

van syfilis. Als dat klopt, dan

archeologische vindplaatsen

zou dat het gangbare idee

op verschillende plaatsen in

ontkrachten dat de ziekte

Europa. De exacte datering

naar Europa werd gebracht

van de botten is erg moeilijk,

vanuit de nieuwe wereld door

maar zou rond de 15e eeuw

Christoffel Columbus en zijn

zijn. De wetenschappers concludeerden daaruit dat de ziekte al

matrozen in de 15e eeuw.

voor Columbus’ aanwezigheid in Europa moet geweest zijn. Toch

pr oe

fv

er

De twee skeletten van een

Naar: Beard, M. (14 december 2010).

Pompei skeletons reveal secrets of Roman family life. BBC News.

↑

Professor Mary Beard is professor aan de universiteit van Cambridge (Verenigd Koninkrijk). Ze is vooral bekend van de boeken en documentaires die ze maakte over de klassieke oudheid.

22

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

erkennen ook de onderzoekers dat ze nog niet volledig zeker zijn.

In Science Magazine verwoordde een van de onderzoekers het zo: “Het is nog niet het ultieme bewijs. De volgende stap is om verder bewijs te verzamelen van ouder materiaal uit de oude en de nieuwe wereld zodat we weten welke varianten van de ziekte er voor Columbus al bestonden in de oude en de nieuwe wereld.”

Afbeelding en tekst uit: Hartley, C. (2020). Medieval DNA suggests Columbus didn't trigger syphilis epidemic in Europe. Science Magazine.

Bron 6

Bron 7 Het is duidelijk dat syfilis aanwezig was

aandacht in het begin (…) aan syfilis besteedde

in de nieuwe wereld toen Columbus daar

omdat hij het een ongemakkelijke gedachte

aankwam. Syfilis is duidelijk vastgesteld op

vond dat zoveel ziekten in westelijke richting

de plek waar hij landde, de Dominicaanse

overgegaan waren, en geen enkele in de

Republiek. De typische symptomen zijn

oostelijke. Hij vond dat er een zekere symmetrie

vastgesteld in 6 tot 14 % van de skeletten in

moest zijn. Later besefte Crosby dat het een

El Soco (800 n.C.), Juan Dolio (1400 n.C.), La

vergissing was om sporen te bestuderen in de

Caleta (1200-1300 n.C.) (…). Zijn bemanning

hoop de weegschaal van de infecties in evenwicht

had de mogelijkheden en de middelen om de

te brengen. Ze wilden syfilis in Europa om zo een

geslachtsziekte die we nu syfilis noemen op

evenwicht te hebben voor de pokken in Mexico.

te doen en te verspreiden.

Uit: Mann, C. (2005). 1491, de ontdekking van precolumbiaans Amerika. Manteau.

Uit: Rothschild, B.M. (2005). History of syfilis. Clinical infectious diseases.

↑ Mann is een wetenschapsjournalist. Hij schreef dit boek in 1491 toen hij merkte dat hij niet kon antwoorden toen zijn kinderen hem vragen stelden over Amerika voor de komst van Columbus.

↑ Rothschild is arts. Hij werkt als professor aan de universiteit van New Jersey (Verenigde Staten). Hij is gespecialiseerd in het herkennen van ziektes op basis van menselijke botten.

pr oe

fv

er

si

e© VA

N

IN

Alfred Crosby heeft toegegeven dat hij zijn

Zelfevaluatie • • •

Ik leg aan de hand van het stroomschema in mijn eigen woorden uit hoe historici een beeld vormen van het verleden.

Ik vergelijk bewijsmateriaal uit verschillende bronnen om een historische vraag te beantwoorden.

Ik gebruik bij het beoordelen van beeldvorming in historische bronnen en werken de volgende structuurbegrippen: argument, hypothese, bewijs.

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

23

IV

Synthese

Samenvattend schema

stap 2: observeren

bronnenstudie

stap 3: interpreteren

stap 4: vraag beantwoorden

beeldvorming

05

bronnen identificeren

07

lees- en kijkstrategieën toepassen

08

bronnen evalueren

09a

redeneerwijzen toepassen

09b

bronnen contextualiseren

09c

N

stap 1: verzamelen

historische vragen

e© VA

historische vraag stellen

IN

verleden

historische vraag beantwoorden

10

← Je vindt dit stroomschema ook in de Histokit op p. XXX.

geschiedenis

Historisch denken

si

Historische begrippen Je leerde in de vorige jaren al volgende historische begrippen: handel, interculturele contacten, landbouw, macht, pandemie, republiek, territorium en wetenschappen.

pr oe

fv

er

In dit hoofdstuk leerde je de volgende historische begrippen: • politiek: Columbiaanse uitwisseling, empirisch, Europese expansie, hoofdstad, imperium, overzeese territoria • sociaal: demografische catastrofe, demografische processen Structuurbegrippen Je gebruikte in dit hoofdstuk ook de volgende structuurbegrippen: argument, hypothese en bewijs.

Zelfevaluatie

Gebruik bij het studeren van dit hoofdstuk de leerdoelen aan het einde van elke les of bekijk op iDiddit welke doelen je leerkracht voor jou heeft geselecteerd.

24

Hoofdstuk 1: De wereld voor en na 1492

Doorloper

IN

Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

e© VA

N

Stenen ntadi, ca. 40 cm hoog, Kongo. Deze ntadi was vermoedelijk een grafbeeldje. Dit soort beelden werd in de vroegmoderne tijd gemaakt in het Kongo-rijk. Met zijn gesloten ogen, het hoofd rustend op de schouder en zijn handen gevouwen op de knie drukt de figuur droefheid uit. Ntadi betekent ‘steen’ in het Kikongo, de taal van de Kongolezen, en verwijst naar het materiaal waarvan het beeldje is gemaakt.

In deze doorloper bestudeer je de geschiedenis van Kongo in de vroegmoderne tijd. Het was een van de roemrijkste rijken die Afrika ooit heeft gekend. Het bevond zich in Midden-Afrika, aan de Atlantische kust in de buurt van de monding van de Kongo-stroom, die de Kongolezen in het Kikongo Nzadi noemden. Hier kwamen de Portugezen in de 15e eeuw aan. Het Kongo-rijk blijft tot vandaag tot de verbeelding spreken van veel Congolezen en zelfs van veel Afrikanen overal ter wereld. De herinnering aan dat rijk staat immers symbool voor de successen van Afrika voor de eerste contacten met Europa.

fv

er

si

↑

pr oe

In deze doorloper ga je op zoek naar het antwoord op drie historische vragen:

1

Had het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd dezelfde ligging als het Congo van vandaag?

2

Wat waren de belangrijkste kenmerken van de Kongolese samenleving tijdens de vroegmoderne tijd?

3

Hoe verliepen de contacten tussen Kongolezen en Portugezen in de vroegmoderne tijd?

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

25

1

De oorsprong van het Kongo-rijk

2

IN

Over de begindagen van het Kongo-rijk weten historici weinig. Omdat kennisoverdracht in het oude Kongo alleen via mondelinge traditie gebeurde, zijn er geen primaire geschreven bronnen. Op basis van taalkundige studies weten wetenschappers dat de moedertaal van het Kikongo en haar zustertalen al sinds de vroege ijzertijd in de regio aanwezig was. Historici vermoeden op basis van mondelinge overleveringen dat het Kongo-rijk zich geleidelijk aan ontwikkelde in de late middeleeuwen. Het evolueerde van een los verbond van kleinere rijken tot een groter gecentraliseerd rijk. Net zoals bij de staatsvorming in Europa speelden oorlog, huwelijkspolitiek en bondgenootschappen daarbij een rol. Denk bijvoorbeeld aan wat je leerde over hoe de Bourgondische hertogen hun macht uitbreidden.

Bestuurlijke organisatie

Economisch systeem en sociale organisatie

si

3

e© VA

N

Kongo werd tijdens de vroegmoderne tijd bestuurd als een monarchie: het leiderschap was min of meer erfelijk via afstamming langs moeders zijde. Elke nieuwe opvolger moest echter door de elite van lokale heersers erkend worden. Politieke macht was gebaseerd op het verwerven van rijkdom, maar de vorst moest ook een andere kwaliteit bezitten. Hij moest in staat zijn controle uit te oefenen op de onzichtbare krachten of ‘geesten’, en zo de openbare orde en het welzijn in de gemeenschap garanderen. De Kongolese vorsten combineerden politiek aanzien dus met een religieuze functie. Op basis daarvan konden big men – soms ook vrouwen – volgelingen aantrekken. Toen de Portugezen in 1483 voet aan wal zetten, was Nzinga a Nkuwu aan de macht. Hij was de Mwene Kongo of vorst, die heerste vanuit de hoofdstad. De macht van de Mwene Kongo was dus sterk gecentraliseerd. Hij had veel titels, zoals Ntinu, Ntotila en Ngangula. Geen daarvan is gemakkelijk te vertalen. Pas na de komst van de Portugezen werd de vorst koning of rei (in het Portugees) genoemd omdat zij gelijkenissen zagen tussen Kongo en de koninkrijken in Europa. Toch waren er ook grote verschillen. Kongo had nooit een duidelijk afgebakend territorium, en evenmin een leger dat de grenzen bewaakte.

er

De Mwene Kongo speelde handig in op de komst van de Portugezen om zijn eigen macht verder uit te breiden. Hij controleerde de handel. Hij hief bijvoorbeeld belastingen op handelswaren die vanuit het binnenland naar de kust werden gebracht. De uitbouw van de trans-Atlantische driehoekshandel vanaf de 16e eeuw door de Europeanen gaf een enorme stimulans aan de lokale handelsnetwerken.

fv

Een bijzonder gegeerd handelswaar waren bijvoorbeeld raffiapalmen en de doeken en manden die ermee geweven werden. Kongolezen gebruikten ze om hun huizen te versieren. Maar omdat ze zo’n kostbaar goed waren, werden ze ook in de handel als munteenheid gebruikt.

pr oe

De Kongolese nijverheid geraakte afgestemd op de export naar de buitenlandse markt. Het vakmanschap van Kongo-wevers trok al snel de aandacht van de Europeanen. De dure raffiadoeken en manden kwamen terecht in de schatkisten en pronkkamers van Europese vorsten en edelen. Ook andere lokale luxegoederen, zoals ivoor en sandelhout, en later ook tot slaaf gemaakte mensen, vonden hun weg naar en over de Atlantische Oceaan.

De Kongo-samenleving was een gelaagde samenleving. De elite wou zich onderscheiden van het gewone volk. Ze gebruikte daarvoor bijvoorbeeld raffiaobjecten versierd met complexe patronen om te pronken met haar weelde en macht. Vanaf de komst van de Portugezen in de 16e eeuw werden ook typisch westerse objecten gebruikt. Boeken werden bijvoorbeeld echte statussymbolen in de Kongolese samenleving.

26

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

4

Levensbeschouwelijke organisatie

N

IN

Heel snel na hun eerste contacten met het christendom liet de Kongo-elite zich dopen. De Mwene Kongo werd gedoopt in mei 1491 en nam vanaf dan ook de Portugese katholieke doopnaam João I aan.

Zijn opvolgers droegen vanaf toen allemaal zowel een Kongo-naam als een christelijk-Portugese naam.

De omarming van het christendom, meer bepaald het katholicisme, verliep niet altijd in vrede. Zo brak na de dood van João I in 1509 een burgeroorlog los tussen zijn twee zonen. De ene was leider van een antichristelijke groepering, de andere van een prochristelijke groepering. De laatste trok aan het langste eind. Als Afonso I (1509 - 1542) gaf hij een stimulans aan de verspreiding van het christendom in Kongo. Hij gebruikte de religie om zijn koninklijke politieke macht te versterken. Hij zorgde voor een nieuwe collectieve identiteit. Dat betekent dat de godsdienst een bindmiddel werd in de Kongolese gemeenschap. De Mwene Kongo, de politieke leider, was nu ook een religieuze beschermer, wat hem toeliet om vanuit de hoofdstad een sterkere controle uit te oefenen op lokale machthebbers.

5

e© VA

Van alle rijken in Midden-Afrika was Kongo het langst blootgesteld aan het christendom. Gedurende de 16e en 17e eeuw werden in heel het rijk kerken gebouwd. Zelfs in de meest afgelegen dorpen verschenen grote kruisbeelden. Het gewone volk dat niet kon lezen, leerde katholieke gebeden, gezangen en misteksten uit het hoofd. Zij namen ook deel aan massale openbare optochten en ceremonies.

Kunst- en cultuuruitingen

er

si

Het oude Kongo mocht dan wel tot ver in Europa als een katholiek koninkrijk bekendstaan, het Kongolese christendom zag er zeker niet uit zoals het Europese. De Kongolezen hebben hun eigen versie van het christendom gemaakt. Ze vermengden het nieuwe geloof met elementen van hun tradities en gewoonten.

Of beter: ze verwerkten elementen van het christendom in hun eigen mens- en wereldbeeld. Op een originele manier verenigden de Kongolezen kenmerken van de Kongolese en christelijke cultuur. Hun zwaarden bijvoorbeeld werden van lokale ertsen én Europese metalen vervaardigd. Ze werden van motieven uit beide culturen voorzien.

Had het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

fv

1 dezelfde ligging als het Congo van vandaag?

pr oe

Congo is vandaag de naam van twee Afrikaanse staten, namelijk de Democratische Republiek Congo (DRC) met hoofdstad Kinshasa en de Republiek Congo met hoofdstad Brazzaville. Kongo is ook de naam van de op een na langste rivier van Afrika die deze twee staten en zelfs hun hoofdsteden van elkaar scheidt. Kinshasa en Brazzaville zijn de dichtst bij elkaar gelegen hoofdsteden ter wereld. Het Kongo-rijk strekte zich zeker 300 kilometer uit langs de Atlantische kust en de hoofdstad Mbanza Kongo bevond zich 200 kilometer landinwaarts.

Opdrachten 1

Onderzoek aan de hand van kaart 1 en 2 in hoeverre het grondgebied van het oude Kongo-rijk samenviel met het grondgebied van de twee hedendaagse Congo-staten.

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

27

pr oe

fv

er

si

Kaart 2: Congo vandaag

e© VA

N

IN

Kaart 1: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

28

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

2

Wat waren de belangrijkste kenmerken van de Kongolese samenleving tijdens de vroegmoderne tijd?

08a

IN

In de lestekst op p. XX ontdek je kenmerken van de Kongolese samenleving tijdens de vroegmoderne tijd.

Lees de tekst en gebruik de juiste leesstrategie.

N

Opdrachten

↑ Beluister het fragment.

Beluister bij het onlinelesmateriaal een interview waarin professor Koen Bostoen toelicht hoe wetenschappers te werk gaan wanneer ze de Afrikaanse culturen bestuderen.

2

Onderzoek aan de hand van de lestekst welke kenmerken typerend zijn voor de Kongolese samenleving in de vroegmoderne tijd. Zoek en noteer per domein van de samenleving minstens één kenmerk en beschrijf het in je eigen woorden.

3

Vergelijk de kenmerken die je noteerde met de kenmerken van de West-Europese samenleving op hetzelfde

e© VA

1

moment. Welke gelijkenissen en verschillen ontdek je?

pr oe

fv

er

si

door de verschuivingen is hier heel veel witruimte vrijgekomen, moet HV 3 nog opschuiven naar hier?

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

29

Hoe verliepen de contacten tussen Kongolezen

3 en Portugezen in de vroegmoderne tijd?

N

IN

Het einde van de 15e eeuw was een breukmoment voor de geschiedenis van Centraal-Afrika. Vanaf 1482, toen de vloot van de Portugese kapitein Diogo Cão de monding van de Kongo-stroom bereikte, kwam het oude Kongo-rijk in contact met de Europese geschiedenis. Europese historici zijn er lang van uitgegaan dat de Portugezen op allerlei vlakken superieur waren aan de samenleving die ze daar ontmoetten. Vandaag tonen primaire bronnen en werken van hedendaagse historici ons een veel genuanceerder beeld.

1

2

e© VA

Opdrachten

Onderzoek de aard van de contacten tussen Kongolezen en Portugezen aan de hand van bron 1 tot en met 6. a

Los de hulpvragen bij elke bron mondeling op.

b

Omschrijf de aard van de contacten (al dan niet gelijkwaardig, gewelddadig, wederkerig, dominant ...) voor elk domein van de samenleving.

Waarom kun je de periode van ca. 1500 voor Kongo en Centraal-Afrika als een breekpunt in de geschiedenis omschrijven? Geef een belangrijk argument. Gebruik het begrip ‘mondialisering’ in je argumentatie.

si

Bron 1

Op 15 augustus 1482 bereikte de vloot van de Portugese ontdekkingsreiziger Diogo Cão de monding van

er

de Congo-stroom. Weinige dagen later plantte de Portugese kapitein geheel volgens de imperialistische gewoonten van zijn tijd een padrão of stenen pilaar op het grondgebied van het Kongo-koninkrijk. Hiermee wou hij eventjes meegeven dat dit land officieel bezit was geworden van Portugal. Het idee dat de koning van Kongo en zijn edelen daar mogelijk anders over dachten kwam wellicht zelfs niet op bij Cão en zijn

fv

broodheren. Wat de Portugezen bedoeld hadden als een eenzijdige verklaring van inbezitneming was echter het begin van een lange geschiedenis van onderlinge uitwisseling tussen Kongo en Europa. Deze interactie verliep aanvankelijk op veel gelijkwaardiger manier dan de Portugezen hadden verhoopt en dan we ons

pr oe

vandaag in tijden van dekolonisatie kunnen voorstellen.

Uit: Bostoen, K. & Brinkman, I. (21 juni 2020). Kikongo leenwoorden die boekdelen spreken. www.stemmenvanafrika.be

↑

De auteurs zijn Afrika-specialisten aan de universiteit Gent.

30

1

Herhaal wat het begrip ‘imperialisme’ betekent. Zoek eventueel de betekenis op in je Histokit.

2

Was er een gelijke of ongelijke machtsverhouding?

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

Bron 2 ← Marmeren buste van Antonio Manuel Nsaku Ne Vunda,

e© VA

N

IN

ambassadeur van het Kongo-koninkrijk in Rome. Borstbeeld gemaakt door Francesco Caporale (actief ca. 1606 - 1630) en bewaard in het baptisterium van de Santa Maria Maggiore-basiliek te Rome. Deze Kongolese diplomaat werd in 1604 door de Kongovorst Alvaro II naar Rome gestuurd. Hij hoopte van het Vaticaan steun te krijgen in zijn strijd tegen de Portugezen die het buurland Angola bestuurden en de zelfstandigheid van Kongo bedreigden.

Niet alleen kwamen er Europeanen naar Kongo, maar Kongo stuurde ook Kongolezen uit naar Europa en Amerika. Zo slaagde Afonso I erin om zijn zoon Henrique naar het Vaticaan te sturen en hem daar tot bisschop te laten wijden met als doel de Kongolese Kerk onder een eigen Kongolese bisschop vrijer en onafhankelijker te maken.

Waren de politieke contacten wederkerig of was er uitbuiting in het contact?

Bron 3

Bron 4

“De heer van het land wiens haven we binnenvoeren op 29 maart 1491 is

een grote heer, de oom van de koning

en zijn onderdaan; hij wordt Manisoyo

si

genoemd, een man van vijftig jaar,

goedaardig en wijs. Hij was ongeveer twee leuga [ongeveer 13 km] van de over de aankomst van onze vloot en

verzocht werd de koning hierover in te

lichten. De Manisoyo gaf blijk van grote

fv

vreugde dat hij zich moest bezighouden met de zaken van de koning van

Portugal, en als teken van respect

pr oe

plaatste hij beide handen op de grond en legde ze vervolgens op zijn gezicht, wat het grootste teken van verering is dat ze maken voor hun koningen.”

↑

Fragment uit Relaas over het koninkrijk Congo, door de Portugese kroniekschrijver Rui de Pina (1492).

Waren de contacten vreedzaam of gewelddadig? Was er een gelijke of ongelijke machts­verhouding?

↑

© Alamy / Imageselect / The Picture Art Collection

er

haven verwijderd toen hij ingelicht werd

Ets uit Olfert Dapper’s Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaensche Gewesten (1668). Mwene Kongo Alvaro I ontvangt Nederlandse ambassadeurs in 1642. Op de afbeelding zie je op welke manier de Mwene Kongo, zittend op zijn troon, een aantal Nederlandse ambassadeurs ontving.

Waren de politieke contacten wederkerig of was er uitbuiting in het contact?

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

31

Bron 5

Bron 6a

Op het einde van de middeleeuwen groeit in Portugal de belangstelling voor Afrika. In 1482 ontdekt Diego Cão de Nzadi (Zaïre) en maakt kennis met de inwoners van het koninkrijk Kongo dat gesticht is rond 1400. Tijdens zijn bloeiperiode in de 15e en 16e eeuw is het een uitgestrekt rijk. De

IN

inwoners zijn de Bakongo, hun taal is het Kikongo. De Portugezen sturen missionarissen naar Kongo. De Kongolese koning en de elite bekeren zich tot het katholicisme, eerder ook om politieke en economische motieven dan omwille van het geloof zelf. De koning heeft interesse in de wapens van de Portugezen en ook andere goederen die de Portugezen aanvoeren, vallen als een godsdienst die radicaal verschilt van de Afrikaanse religieuze beleving. Een aantal aanknopingspunten met de traditionele Afrikaanse religie, zoals het geloof in goede en kwade krachten, het voortbestaan na

e© VA

de dood, het ingrijpen van de afgestorvenen in het leven op aarde, werkt

N

in de Kongolese smaak. Bovendien wordt het katholicisme niet ervaren

de adoptie van het katholicisme en de afrikanisering ervan in de hand.

De sterk gecentraliseerde staat en de sterk hiërarchisch gestructureerde

maatschappij vergemakkelijken de verspreiding van het geloof. Toch is het

katholicisme vooral een zaak van het koninklijke hof en de Kongolese elite.

Naar: Renders, RL. (2019). Koloniseren om te beschaven. Het Nederlandstalige Congoproza van 1596 tot 1960. Gramadoelas.

↑

Bronzen Kongo-kruisbeeld gevonden in een archeologische site in Ngongo Mbata (DRC) in de 18e eeuw. Het is een van de vele voorbeelden van de typische kunst- en cultuuruitingen van Kongo.

Was er cultuurvermenging of dominantie?

si

Bron 7

De wederzijdse ontdekking van Kongo en Europa wekte een grote interesse

Bron 6b

er

in elkaars cultuur en ideeëngoed. Een Europees nieuwtje waarover de Kongolese elite heel enthousiast was in de 16e eeuw, waren boeken. Van koning Afonso I, die regeerde van 1506 tot 1543, werd gezegd dat hij niet anders deed dan lezen en vaak boven op zijn boeken in slaap viel. Boeken

fv

waren een zeldzaam en duur goed en de vraag tot import was groter dan het aanbod. De eerste catechismus in het Kikongo uit 1624 kostte 100 reis.

In de jaren 1650 was papier een kip per blad waard en omdat papier zo’n

pr oe

schaars goed was, werden soms bananenbladeren gebruikt als alternatief.

De prijs voor een studieboek liep al gauw op tot 6000 reis en een missaal kreeg men in ruil voor een slaaf. Daarom verwierven boeken een haast rituele status en kwam geletterdheid in hoog aanzien. Om te pochen plakten geletterden in processies een kaartje op hun voorhoofd: hun intellectuele status moest onmiddellijk zichtbaar zijn. Papier, inkt, stempels met inscripties, geschreven certificaten en vergunningen speelden een belangrijke rol in de hof- en kerkadministratie (…). Net zoals bij het christendom eigenden de Kongolezen zich geletterdheid toe om het met hun eigen Kongolese betekenis een draai te geven.

Uit: Bostoen, K. & Brinkman, I. (21 juni 2020). Kikongo leenwoorden die boekdelen spreken. www.stemmenvanafrika.be

32

 Doorloper: Het Kongo-rijk in de vroegmoderne tijd

↑

Aarden Kongo-kookpot uit de tweede helft van de 18e eeuw, opgegraven in Ngongo Mbata (DRC).

2

Hoofdstuk

Europa verkent de wereld

N

IN

(15e - 17e eeuw)

e© VA

Op 11 oktober 2021 werd dit Londense standbeeld van de beroemde ontdekker Columbus overgoten met rode verf. Die kleur symboliseert bloed. Het standbeeld werd bewust besmeurd. Volgens sommigen verdient Columbus dit standbeeld dus niet. Bij de overgang van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd werd het wereldbeeld van de Europeanen veel ruimer. Zeelui vaarden naar een voor hen onbekend continent aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Wij kennen het nu als Amerika. In dezelfde periode verkenden Europeanen ook de kusten van Afrika. Dat was tijdens de middeleeuwen nog ondenkbaar.

Je onderzoekt in dit hoofdstuk wat de Europese zeereizen tijdens de vroegmoderne tijd betekenden op de verschillende domeinen van de samenleving, zowel voor de Europeanen als voor de samenlevingen ter plaatse.

pr oe

fv

er

si

↑ © Alamy / Imageselect / amer ghazzal

1

Een Oude en een Nieuwe Wereld (ca. 1500)

2

Waarom de overzeese expedities begonnen

3

Europese zeereizen en kolonisatie (15e - 17e eeuw)

4

Gevolgen van de Europese kolonisatie voor de ‘Oude Wereld’

5

Gevolgen van de Europese kolonisatie voor de ‘Nieuwe Wereld’

6

Europese beeldvorming over de ‘Nieuwe Wereld’

7

Uitbreiding: De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

33

I

Wat weet je al?

Bestudeer bron 1. a Welke sporen van de Griekse kolonisatie uit de klassieke oudheid herken je op de tekening? b Wat weet je nog over de Griekse kolonisatie tijdens de klassieke oudheid? c Wat is het verband tussen kolonisatie en imperialisme?

IN

A

1400

e© VA

N

© Alamy / Imageselect / Photo12 / Ann Ronan Picture Library, Photo 12

De Dresden Codex (Codex Dresdensis), een Maya-boek uit de 11e of 12e eeuw, Yucatan. Deze codex is vermoedelijk gebaseerd op een veel ouder Mayamanuscript. Het grootste deel bevat rijk geïllustreerde astronomische tabellen met voorspellingen van bijvoorbeeld eclipsen en maansverduisteringen. Tijdens hun bloeiperiode waren de Maya’s niet enkel meesters op het vlak van astronomie en wiskunde. Hun koningen heersten ook over een groot rijk vanuit indrukwekkende paleizen en ze vereerden hun goden in grootse tempels. De Maya-cultuur was al in verval toen de Spanjaarden in Midden-Amerika aankwamen.

1500

MIDDELEEUWEN

1600

VROEGMODERNE TIJD

si

EUROPESE ZEEREIZEN

pr oe

fv

Hedendaagse reconstructietekening (door Jean-Claude Golvin) van de haven van Μασσαλία (de Griekse naam) of Massilia (de Latijnse naam). De wortels van het huidige Marseille reiken dus tot in de oudheid. Het was een van de vele Griekse kolonies in de Middellandse Zee.

↓

34

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

B

D

B

© Alamy / Imageselect / IanDagnall Computing

Bron 1

er

A C

E

De gezanten, een schilderij van de Duitse meester Hans Holbein de Jonge uit 1533, vandaag te bewonderen in Londen.

Twee diplomaten staan naast een aantal innovaties die rond het scharniermoment van ca. 1500 bekend werden. Bijvoorbeeld een reeks navigatie-instrumenten, zoals een hemelglobe met sterrenhemel, een kompas en een draagbare zonnewijzer.

Situeren in tijd

D

© Imageselect / Science Source Import RM / Getty Research Inst. Science Source

II

N

De Bry, T. (1592). Grands Voyages, deel III. Frankfurt.

Mannen, vrouwen en kinderen van de Braziliaanse Tupinamba-clan eten de gebraden ledematen en romp van een gevangene. De tekenaar van deze afbeelding was een Antwerpse graveur en uitgever.

Zelf is hij nooit naar de Nieuwe Wereld (Amerika) geweest. Hij baseerde zijn gravures op het dagboek van Columbus en op bestaande afbeeldingen. Zo bepaalde hij mee het beeld dat Europeanen in de 16e eeuw van de inwoners van de Nieuwe Wereld hadden.

e© VA

© Alamy / Imageselect / Pictures From History, CPA Media Pte Ltd

Vroeg 15e-eeuwse afbeelding uit China van een giraf uit Afrika. Het dier werd door Zheng He geschonken aan de Chinese keizer. De Chinezen hadden onder leiding van admiraal Zheng He in het begin van de 15e eeuw al voet aan wal gezet in Oost-Afrika. Ze voerden er handel met de Afrikaanse clanleiders, maar stichtten er geen blijvende handelsposten.

IN

C

1700

1800

1900

MODERNE TIJD

si

KOLONISATIE

F

pr oe

fv

E

er

F

De Spaanse en Portugese kolonisatie en driehoekshandel (ca. 1600).

VOC-munt (1735).

De VOC was een grote handelscompagnie uit de Noordelijke Nederlanden die handel voerde in het gebied van de Indische Oceaan. De VOC veroverde er grondgebied, had er monopolies en sloeg zelfs haar eigen munt.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

35

III

Op onderzoek 1 Een Oude en een Nieuwe Wereld (ca. 1500)

1.1

IN

Op 3 augustus 1492 vertrok Christoffel Columbus, een Genuees in Spaanse koninklijke dienst, vanuit Palos (Spanje) met een vloot van drie karvelen. Dat waren nieuwe zeilschepen die de diepe wateren van de oceaan konden trotseren. Columbus was ervan overtuigd dat de aarde rond was. Hij wou daarom de Atlantische Oceaan oversteken om zo via een westelijke route Indië te bereiken. De naam Indië werd toen in Europa gebruikt om de regio ten noorden van de Indische Oceaan te omschrijven.

Een nieuw wereldbeeld

e© VA

N

Wat Europese wetenschappers al langer vermoedden, bleek correct: in de Atlantische Oceaan lag nog een continent. Enkele weken nadat Columbus zijn expeditie begon, zette hij voet aan wal op de Caraïben, een eilandengroep die later bekend zou worden als ‘Amerika’. Hij besefte niet meteen dat hij niet in Indië was aangekomen en noemde de bewoners dan ook ‘indianen’. De Caraïben zouden trouwens nog lang de naam West-Indië dragen.

Nochtans had Columbus zich goed ingelezen voor hij vertrok. Dankzij de boekdrukkunst was dat ook mogelijk. Geografen uit de oudheid zoals Ptolemaeus, maar ook tijdgenoten van Columbus zoals de Florentijnse wetenschapper Toscanelli, hadden de omtrek van de aarde veel kleiner ingeschat. Met de ontdekking van Amerika door Columbus werd het wereldbeeld dus plots veel ruimer.

1.2 ‘Ontdekkingsreizigers’: een Europees perspectief

si

Een decennium na Columbus zette de Florentijn Amerigo Vespucci voet aan land op de Braziliaanse kust. Hij sprak uitdrukkelijk over de ‘ontdekking’ van een ‘Nieuwe’ Wereld, die later ‘Amerika’ genoemd zou worden, naar zijn voornaam. De expedities van Columbus en anderen rond het jaar 1500 kregen later de naam ‘ontdekkingsreizen’. De avonturiers zelf werden lange tijd ‘ontdekkingsreizigers’ genoemd.

fv

er

Die termen zijn eurocentrisch: in werkelijkheid gebeurde de ‘ontdekking’ van het continent al vele millennia daarvoor door groepen jagers-verzamelaars die via het huidige Rusland langs de Beringstraat NoordAmerika betraden. In de tijd van Columbus leefden op het continent miljoenen mensen in eeuwenoude samenlevingen en culturen. De begrippen ‘Nieuwe Wereld’, ‘Amerika’ en ‘ontdekkingsreiziger’ zijn dus ontstaan vanuit een louter Europees perspectief.

pr oe

De Europese zeevaarders van ca. 1500 waren trouwens niet de eerste Europeanen die op het Amerikaanse continent belandden. Zoals je in Sapiens 3 al leerde, gingen onder meer de Vikingen al rond 1000 in Groenland en aan de kusten van Noord-Amerika aan land. Zij kwamen er eerder toevallig, hadden er geen grote invloed en verlieten de streek later weer.

36

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Opdrachten Onderzoek de motieven voor de reis van Columbus. Bekijk bij bron 1 het filmpje over Columbus. b

Slaagde hij in zijn missie?

c

De Europese zeelui zoals Columbus staan bekend als ‘ontdekkers’. De Vikingen, die eeuwen eerder in Noord-Amerika waren beland, worden geen ‘ontdekkers’ genoemd. Probeer dat te verklaren, eventueel met de lestekst erbij.

Analyseer de veranderingen in het wereldbeeld. Bestudeer kaart 1a en 1b.

IN

Welke missie had hij met zijn zeereizen?

a

Vergelijk het Griekse wereldbeeld uit de oudheid met dat van de vroegmoderne tijd.

Wat stel je vast?

b

Waaruit kun je afleiden dat men in de 16e eeuw wist dat de aarde bolvormig was?

08b

N

2

a

e© VA

1

Bron 1

← Dit filmpje legt uit hoe de zeereis van Christoffel Columbus in 1492 tot stand kwam. Columbus wilde een westelijke zeeroute naar Indië vinden om handel te drijven in specerijen en andere kostbare goederen. Nadat Portugal hem weigerde te steunen, kreeg hij uiteindelijk de steun van de Spaanse vorsten Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië. Zij zagen in zijn plan een kans om hun rijk uit te breiden en nieuwe handelswegen te openen. Het filmpje laat zien hoe economische belangen, politieke macht en nieuwsgierigheid naar de wereld samenkwamen in de beslissing om de expeditie van Columbus te financieren.

↑ Bekijk het filmpje over Columbus.

er

© Alamy / Imageselect / World History Archive, World History Archive

si

Kaart 1b: Wereldbeeld in de 16e eeuw

fv

pr oe

© Imageselect / Granger Import / Granger

Kaart 1a: Griekse wereldbeeld (ca. 500 v.C.)

↑ Het Griekse wereldbeeld naar een kaart van de Griek Hecataios (ca. 500 v.C.). Vanuit het Griekse perspectief was de Middellandse Zee het centrum van de wereld.

↑ Wereldkaart volgens de Mercatorprojectie uit de Portolan Atlas door Battista Agnese (1544). Je ziet de route die Ferdinand Magellaan (ca. 1480 - 1521) aflegde toen hij in 1519 - 1521 de eerste reis om de wereld leidde.

Het origineel vind je in de Nationale Bibliotheek van Madrid in Spanje.

Zelfevaluatie • •

Ik leg het verband uit tussen de zeereizen van ca. 1500 en de verruiming van het Europese wereldbeeld.

Ik verklaar dat de termen ‘Amerika’, ‘ontdekkingsreizigers’ en ‘Nieuwe Wereld’ vanuit een Europees perspectief zijn ontstaan.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

37

2 Waarom de overzeese expedities begonnen

2.1 Meer economische winst

IN

Wat bracht Columbus naar de andere kant van de Atlantische Oceaan? Hij was zeker niet de eerste Europeaan die op een verre zeereis vertrok. Eigenlijk zette hij de traditie voort van de Portugese zeevaarders die al in het midden van de 15e eeuw de kusten van Afrika verkenden. Daar gaan we later nog dieper op in.

Nu kijken we eerst wat de motivatie was van die reizigers.

e© VA

N

Het belangrijkste motief voor de Europeanen om op tocht te gaan was economisch van aard: ze wilden een nieuwe handelsroute naar Indië vinden. Indië was aan het eind van de middeleeuwen voor Europa van groot economisch belang. Toen het Byzantijnse rijk in 1453 ten onder ging, controleerden de Ottomanen het oosten van de Middellandse Zee en dus de oostelijke handelsroutes. Zij verkochten handelswaar uit Indië heel duur door aan de Europeanen.

De Europese handelaars begonnen te dromen van een rechtstreekse handelsroute naar het Oosten, zonder tussenkomst van de Ottomanen of de Arabieren. Zo’n route zou luxeproducten uit Indië zoals specerijen en zijde voor Europa goedkoper maken.

Voor kooplieden openden de zeereizen nog andere perspectieven. Zij droomden van nieuwe inkomsten uit overzeese investeringen en nieuwe afzetmarkten. Geld en kapitaal waren sinds de late middeleeuwen immers steeds belangrijker geworden.

2.2 Meer macht

er

si

Ook Europese vorsten zagen in die verkenningen politieke voordelen. Dat de missie van Columbus gefinancierd werd door de Spaanse koningen Ferdinand en Isabella was geen toeval. Met opbrengsten uit veroverde gebieden hoopten ze meer geld in de schatkist te krijgen om zo een sterk centraal bestuur en een leger op te bouwen en hun macht intern en in de overzeese territoria te vergroten.

2.3 Culturele factoren

pr oe

fv

Christelijke vorsten en de Katholieke Kerk zagen in de reizen een mogelijkheid om het christendom overzee te verspreiden. De reconquista of christelijke herovering van Andalusië (Zuid-Spanje) op de islam was eind 15e eeuw nog maar net voltooid. Dat moedigde de Kerk aan om nog meer volkeren te willen bekeren, en zo het christendom te versterken.

Voor wetenschappers konden nieuwe zeereizen een grote uitdaging vormen. Ze wilden door de omvaart in westelijke richting definitief bewijzen dat de aarde bolvormig was en dat er in de Atlantische Oceaan nog onbekend land lag. Er werden nieuwe navigatie-instrumenten ontwikkeld om die rondvaart om de aarde mogelijk te maken en een beter idee te krijgen van de omvang van de aarde.

38

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Opdrachten 1

Lees de lestekst. Rangschik de motieven van de Europese expedities volgens de domeinen van de samenleving.

2

Onderzoek de beeldvorming over de plaatselijke bevolking in een Europese bron (bron 1).

Interpreteer het contrast in de voorstelling van de groepen personages. Worden hier gelijkwaardige of ongelijkwaardige culturele contacten voorgesteld?

b

Geef twee argumenten waarom deze prent vanuit het Europese perspectief is gemaakt.

c

Analyseer de voorstelling gedetailleerd en concludeer welk cultureel motief uit de lestekst hier duidelijk is uitgebeeld.

08b

N

IN

a

08a

Bestudeer bron B bij de tijdlijn op p. XX. Leg het verband tussen die bron en de motieven van de Europese overzeese expedities.

11b

pr oe

fv

er

si

Bron 1

↑

© Alamy / Imageselect / IanDagnall Computing

e© VA

3

03

Aankomst van Columbus in Amerika, door Theodoor de Bry, ca. 1594.

Zelfevaluatie • •

Ik vat de motieven van de Europese zeevaarders per domein van de samenleving samen.

Ik interpreteer hun motieven en de aard van hun contacten met de plaatselijke bevolking aan de hand van een visuele bron.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

39

Europese zeereizen en kolonisatie

3 (15e - 17e eeuw) 3.1 Rond Afrika naar Indië

IN

Portugese zeelui verkenden in de 15e eeuw systematisch de westkust van Afrika. Op belangrijke punten stichtten ze er handelsposten. Dat waren versterkte forten van waaruit handel gedreven werd met Afrikaanse heersers en lokale clanleiders. In 1483 bereikten de Portugezen de monding van de Congostroom.

In 1488 voer Diaz om het meest zuidelijke punt van Afrika. Dat punt werd ‘Kaap de Goede Hoop’ gedoopt.

Vanaf daar voeren zeelui verder noordwaarts, de Indische Oceaan op. Vasco da Gama bereikte langs die route Indië (1494).

e© VA

N

Aan de oostkust van Afrika hadden de Chinezen onder leiding van admiraal Zheng He al in het begin van de 15e eeuw voet aan wal gezet. Ze dreven er handel met de Afrikaanse leiders, maar stichtten er geen blijvende posten.

3.2 Langs Amerika naar Indië

Ook de missie in Amerika werd voortgezet. Er volgden later nog meer reizen onder leiding van Columbus in het Caraïbisch gebied. De Portugees Cabral week door een storm af van de route naar Zuid-Afrika en bereikte in 1500 toevallig de kusten van het huidige Brazilië. Een jaar later voer Magellaan in Spaanse dienst onder de zuidelijkste punt van Amerika door en bereikte als eerste Europeaan Oost-Indië via de Stille Oceaan. Hij stierf echter op de Filipijnen in 1521, waarna zijn vloot de eerste zeereis rond de aarde voltooide onder leiding van kapitein El Cano.

si

3.3 Europese kolonisatie van de ontdekte gebieden

er

Omdat de Portugezen aan de kusten van Afrika en in Azië op goed georganiseerde rijken stootten, beperkten ze zich meestal tot het oprichten van versterkte handelsposten aan de kust. Ze drongen niet verder het binnenland in.

fv

In Amerika waren de interculturele contacten anders van aard. Daar voerden de Europeanen een imperialistische politiek. Vooral de aanwezigheid van goud- en zilvermijnen motiveerde de Spanjaarden en Portugezen om het binnenland verder te verkennen. De Europeanen troffen er verschillende grote rijken aan.

pr oe

Het rijk van de Maya’s, dat tijdens de vroege middeleeuwen een roemrijke cultuur en bloeiende landbouw had gekend, was sinds ca. 1000 verbrokkeld geraakt door de rivaliteit onder heersers, lange droogteperiodes en interne verdeeldheid. Hoewel het Maya-rijk in crisis verkeerde toen de Spanjaarden er binnendrongen, duurde het nog decennia voor de Europeanen het land konden inpalmen en onderwerpen.

De Spanjaarden wisten ook de uitgestrekte rijken van de Inca’s (Peru) en Azteken (Midden-Amerika) te onderwerpen. De Spaanse conquistadores Cortés en Pizarro veroverden met een beperkt leger een rijk van miljoenen inwoners. Ze maakten daarbij listig gebruik van vijandelijke clans die door de Inca’s en Azteken waren onderworpen. Ook de uitbraak van epidemieën die de Spanjaarden meebrachten (zoals je al in hoofdstuk 1 leerde), had rampzalige gevolgen voor de precolumbiaanse samenlevingen.

Midden 18e eeuw waren Zuid- en Midden-Amerika grotendeels gekoloniseerd door Spanje en Portugal. De gebieden werden ingericht als overzeese kolonies, die vanuit de ‘metropolen’ Spanje en Portugal werden bestuurd.

40

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Opdrachten

2

Bestudeer kaart 1.

08b

a

Waarom vormde het Ottomaanse rijk een hindernis voor de Europese handel met het Oosten?

b

Vergelijk de Portugese en Spaanse ambities.

c

Waarom kun je spreken van Europees imperialisme?

Welke Europese landen waren betrokken bij dat imperialisme?

IN

1

pr oe

fv

er

si

e© VA

N

Kaart 1: De overzeese expedities en de kolonisatie tijdens de vroegmoderne tijd

Zelfevaluatie • •

Ik leid uit de historische kaart de grote rijken van Amerika en de Europese expedities af.

Ik vergelijk de werkwijze van de Portugese en Spaanse expedities.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

41

Gevolgen van de Europese kolonisatie

4 voor de ‘Oude Wereld’

De overzeese kolonisatie had grote gevolgen voor Europa op verschillende domeinen van de samenleving.

4.1 Economische gevolgen

N

IN

De kolonies gaven een enorme boost aan de economie van Europa. Waar Azië (China, Indië en de Arabische wereld) in de middeleeuwen nog het centrum van de wereldhandel uitmaakte en Europa eerder in de periferie lag, schoof dat centrum steeds meer op naar Europa. De invoer van edelmetaal (goud en zilver) en grondstoffen uit de Nieuwe Wereld verhoogde de economische kracht van Europa aanzienlijk. Grondstoffen werden in Europa verwerkt tot afgewerkte producten die op hun beurt op andere continenten werden verkocht.

e© VA

De commerciële revolutie die in de middeleeuwse steden op gang was gekomen (zoals je in Sapiens 3 leerde), zette zich voluit door in de vroegmoderne tijd. Een zeereis maken, een zeilschip bouwen of een overzeese handelsmissie vervullen: één koopman kon dat onmogelijk alleen financieren. Daarom investeerden koningen en kapitaalkrachtige kooplui hun geld als aandelen samen in één groot bedrijf. Zo ontstonden grote ondernemingen die achteraf de winst onder de aandeelhouders verdeelden. Beurzen handelden in die aandelen. In banken kon je je kapitaal deponeren. Dat kapitaal kon dan weer geïnvesteerd worden in nieuwe overzeese projecten. Het bankwezen en het winstbejag floreerden in de vroegmoderne tijd.

si

Goederenstromen namen enorm toe. Producten zoals zijde, specerijen, suiker en hout werden nu rechtstreeks naar Europa gebracht. Maar de Europeanen leerden ook nieuwe smaken kennen: aardappelen, tomaten, bonen, maïs, tabak, vanille en chocolade zijn oorspronkelijk Amerikaanse gewassen of producten. Koffie en thee kwamen dan weer uit Afrika en Azië. Niet enkel de eetpatronen in Europa veranderden, maar ook de hele landbouworganisatie.

er

De Europese havens aan de Atlantische Oceaan werden belangrijker dan de oude havens aan de Middellandse Zee. Antwerpen beleefde bijvoorbeeld zijn Gouden Eeuw in de 16e eeuw, Amsterdam in de 17e eeuw.

fv

4.2 Culturele gevolgen

pr oe

De ontdekkingen hadden een grote culturele impact op Europa: de wereld werd niet enkel fysiek veel groter, ook het wereldbeeld van de mensen verruimde. Cartografen tekenden nieuwe wereldkaarten met een juistere vorm van de continenten en een betere verhouding tussen de oceanen en de landmassa’s. De beroemde cartograaf Gerardus Mercator zocht een manier om de bolvormige aarde zo correct mogelijk op een plat vlak te projecteren. Astronomen onderzochten natuurelementen als sterren, winden en de stand en wenteling van planeten. Natuurkundigen bestudeerden de fauna en flora van de voor hen nieuwe gebieden en ook de mensen die er leefden. Er waren technologische vernieuwingen en navigatie-instrumenten voor de zeevaart werden verder ontwikkeld. Kortom: de wetenschap ging in de vroegmoderne tijd met rasse schreden vooruit.

4.3 Rivaliteit tussen de Europese rijken (16e - 17e eeuw) Spanje en Portugal hadden de koloniale race ingezet. De rivaliteit tussen beide rijken leidde tot een verdeling van de wereld in twee helften, wat in de Verdragen van Tordesillas (1494) en Zaragoza (1529) onder toezicht van de paus werd vastgelegd. De Spanjaarden beheersten voortaan, vanuit Europees standpunt bekeken,

42

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

het land en de zeeën van de westelijke helft, waarin bijna heel Amerika lag, de Portugezen van de oostelijke helft, waarin Brazilië en Afrika lagen. Daarbij werd het principe van een Mare Clausum of een Gesloten Zee gehanteerd, wat betekent dat niet enkel het land, maar ook de zeeën in het bezit kwamen van beide landen.

IN

Vanaf de 16e eeuw stuurden ook Frankrijk, Engeland en de Nederlandse Republiek zeelui de oceanen op om nieuwe routes te verkennen, handelsrelaties aan te knopen en gebied te veroveren. Zij waren voorstander van een Mare Liberum of Open Zee, het principe waarbij de zeeën geen eigendom waren van een land, zodat alle schepen en producten er vrij op konden varen.

4.4 Mercantilisme

N

Alle continenten werden ingeschakeld in het economische systeem dat door Europa werd uitgebouwd en georganiseerd. We spreken van een toenemende mondialisering in de vroegmoderne tijd.

e© VA

Europese vorsten wilden mee profiteren van de winsten uit de kolonies. Hun invloed op de economie werd groter. Ze steunden daarbij op het mercantilisme. Centraal in dat economische systeem stond het principe dat de welvaart van een land werd bepaald door de hoeveelheid goud en zilver (kapitaal) dat het bezat. Hoe meer je zelf bezat, hoe minder de anderen hadden: dat was het doel. Betalen aan rivaliserende landen moest dus zo veel mogelijk vermeden worden.

si

Grondstoffen moesten zo veel mogelijk van eigen bodem of goedkoop uit de eigen kolonies komen.

Import van grondstoffen en goederen uit andere landen werd zwaar belast. Ook afgewerkte producten moesten zo veel mogelijk in het eigen land gemaakt worden om de werkgelegenheid te bevorderen. Export werd aangemoedigd en door de overheid zelfs gesubsidieerd. De overheid legde tal van economische maatregelen op. Door die overheidsregulering beschermde een land zijn eigen economie, wat we protectionisme noemen. De vrije handel tussen landen werd beperkt.

Denk na over de gevolgen van de Europese zeereizen. Bestudeer bron 1 en 2. a

Bestudeer het schema van bron 3. Daarin worden de motieven van de zeereizen (les 2) gekoppeld aan de gevolgen ervan (les 4). Verwoord in eigen woorden of de doelen inderdaad het gewenste resultaat opleverden voor de Europeanen.

pr oe

b

c

2

3

09b

Welk gevolg komt in de bronnen tot uiting? Op welk domein van de samenleving?

fv

1

er

Opdrachten

Beargumenteer welke gevolgen volgens jou van groot historisch belang waren op langere termijn.

Analyseer de economische macht van Spanje en Portugal. Lees lestekst 4.3 en bestudeer kaart 1 op p. XXX opnieuw. a

Illustreert die lijn het principe van een Mare Clausum of van een Mare Liberum?

b

Wat kun je uit het feit dat de paus die verdeling organiseerde afleiden over zijn positie?

Onderzoek het mercantilisme met kaart 1.

09b

a

Leid uit de kaart af op welke manier Colbert de Franse industrie wilde beschermen.

b

Leg het verband tussen kolonisatie, vorstelijke centralisatie en mercantilisme.

c

Leg het verband met het economische beleid van hedendaagse staten.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

43

e© VA

N

IN

© Alamy / Imageselect / Science History Images, Science History Images

Bron 1

↑ Gerardus Mercator, Orbis terrae novissima (Nieuwe Beschrijving van de Aarde), 1602. Deze atlas bevat twee windkaarten, een kompasroos, een maankaart, klimaatzones, een armillairsfeer, aantekeningen en illustraties. Gerardus Mercator was de cartograaf en Jodocus Hondius de graveur.

↑ Bekijk het instructiefilmpje.

© Alamy / Imageselect / ICP, incamerastock

pr oe

fv

er

si

Bron 2

↑ Handelspost van de Verenigde Oost-Indische Compagnie in Hooghly, Bengalen, India. Tekening door Hendrik van Schuylenburgh (1665). Dit Nederlandse bedrijf maakte in de 17e en 18e eeuw reusachtige winsten door handel te drijven tussen Europa en Azië. De burgerij uit verschillende Nederlandse steden kon investeren in het bedrijf door aandelen te kopen in de VOC. Herken je de symbolen van de kolonisator op de afbeelding?

44

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Bron 3: Motieven en gevolgen van de Europese zeereizen motieven

gevolgen

westelijke route naar Indië nieuwe afzetmarkten

ECO

• •

Europa: van periferie naar centrum koloniale winsten

• •

Vorsten wilden meer overzees gebied. financiële steun centraal bestuur

POL

• •

rivaliteit tussen Europese metropolen mercantilisme

• •

verspreiding christendom uitbreiding wetenschappelijke kennis

CUL

• • •

christendom verspreid wetenschappelijke vooruitgang verruiming wereldbeeld

e© VA

N

IN

• •

Kaart 1

← Sterke vorsten voerden het economisch systeem

pr oe

fv

er

si

van het mercantilisme in. In Frankrijk werd het colbertisme genoemd, naar Colbert, de minister van Financiën onder ‘Zonnekoning’ Lodewijk XIV. Colberts versie van het mercantilisme was een van de meest doorgedreven varianten in het Europa van de 17e eeuw.

Zelfevaluatie • • •

Ik omschrijf de gevolgen van de Europese zeereizen tijdens de vroegmoderne tijd voor de Oude Wereld op de verschillende domeinen van de samenleving.

Ik omschrijf aan de hand van een historische kaart het principe van een Mare Clausum en interpreteer daarbij de rol van de paus.

Ik leg het verband tussen de kolonisatie, de vorstelijke centralisatie en het mercantilisme.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

45

Gevolgen van de Europese kolonisatie

5 voor de ‘Nieuwe Wereld’

5.1 Politieke en economische impact

IN

De Europese overzeese expedities hadden diepgaande gevolgen voor het leven en de culturen in de Nieuwe Wereld.

De oude koningen (van de Inca's, Maya's en Azteken bijvoorbeeld) werden gevangengenomen, verdreven of vermoord. Grote delen van hun rijken werden veroverd en gekoloniseerd. De bestaande politieke structuren werden vervangen door een Spaans of Portugees bestuur.

e© VA

N

Het bestaande economische systeem van onder meer Maya’s, Inca’s en Azteken werd door de kolonisatie volledig ontwricht. De kolonisatoren legden grote plantages aan en startten zilvermijnen op. De oorspronkelijke bewoners werden ingeschakeld als goedkope werkkrachten. Omdat velen van hen uitgeput raakten en stierven door de zware arbeid, werden steeds meer slaafgemaakte gevangenen uit Afrika naar Amerika gevoerd. De Europeanen brachten ook nieuwe producten naar Amerika, zoals de koffieplant uit Afrika en de Arabische wereld, of suikerriet uit Azië.

si

Zo ontstond in de 17e eeuw een driehoekshandel over de Atlantische Oceaan, georganiseerd door Europese ondernemers. Europese schepen vertrokken met (minderwaardige) wapens, textiel en alcohol naar Afrika, waar ze die ruilden voor tot slaaf gemaakte mannen en vrouwen. Die mensen werden onder verschrikkelijke omstandigheden naar Amerika vervoerd en daar verkocht om op plantages en in mijnen te werken. Vanuit Amerika kwamen dan grondstoffen zoals goud en zilver, suiker, koffie, katoen en tabak terug naar Europa. De winsten stroomden integraal naar Europa.

5.2 Demografische en culturele impact

fv

er

Zoals je al leerde in hoofdstuk 1, veroorzaakten ziektes die ingevoerd werden uit Europa naar Amerika een demografische ramp. Naast de uitwisseling van producten, mensen en ziektes tussen de continenten Europa, Amerika, Afrika en Azië (de ‘Columbiaanse uitwisseling’) reisden ook kennis, ideeën en tradities heen en weer. Het christendom en de Europese talen werden geïmporteerd in de kolonies. In Brazilië werd bijvoorbeeld het Portugees de officiële bestuurstaal, in Midden- en Zuid-Amerika het Spaans.

pr oe

Opdrachten 1

46

Bestudeer bron 1 tot en met 3 en kaart 1. a

Leid de gevolgen van de Europese expedities af voor de bevolking van de Nieuwe Wereld.

Rangschik per domein van de samenleving.

b

Je hebt in hoofdstuk 1 al kennisgemaakt met het begrip ‘Columbiaanse uitwisseling’. Leg uit waarom de bronnen daar een illustratie van zijn.

c

Beargumenteer waarom het begrip ‘Columbiaanse uitwisseling’ een heel beladen en eurocentrisch begrip is.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

2

Herbekijk de instapafbeelding met bijschrift van dit hoofdstuk op p. XX. Vind je dat Columbus een standbeeld verdiende? Beargumenteer met minstens twee argumenten.

3

Bestudeer bron 3 en kaart 1. Leid af welke gevolgen van de ontdekkingen op langere termijn tot vandaag doorwerken.

10

09b

Bron 1

IN

← Post, F. en Marggraf, G.

© Imageselect / N/A / Album / Oronoz

e© VA

N

(Amsterdam, 1640). Kaart van een plantage voor suikerriet aan de kust van het huidige Brazilië. Op de plantage werken mensen van Afrikaanse origine in de teelt van suikerriet.

si

Bron 2

er

In de loop van de 16e eeuw probeerden de Spanjaarden herhaaldelijk om de indianen te dwingen voor hen te werken, maar dat lukte niet. De indianen stierven aan de pokken, mazelen en andere ziekten die door de Europeanen waren meegebracht. De epidemieën

fv

troffen een continent dat nooit eerder in aanraking

was geweest met bacteriën en virussen van de Oude Wereld. Europeanen, Afrikanen en Aziaten waren eeuwenlang aan de ziekten gewend; ze hadden die

pr oe

als kind gekregen en waren immuun geworden. Nooit op enig ander moment in de wereldgeschiedenis is zo’n groot deel van de bevolking van een heel continent in zo’n korte tijd weggevaagd.

De demografische ramp in het 16e-eeuwse Amerika was ongekend.

Hoeveel indianen er stierven is echter onbekend, hoewel de grote lijn gemakkelijk te vinden is in de bronnen.

miljoenen inwoners

25 20 15 10 5 0

1519

1523

1548

1605

jaartal

Tekst en grafiek op basis van: Harrison, D. (2019). De Geschiedenis van de Slavernij: van Mesopotamië tot moderne mensenhandel. Omniboek.

↑ Het huidige Mexico bestond nog niet in de vroegmoderne tijd. De Spanjaarden heersten over een groot gebied dat ze nieuwSpanje noemden. Het Mexica-volk was daar een van de plaatselijke volkeren. Je kent ze meestal beter als de Azteken.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

47

Bron 3 1650

1750

1850

1900

1950

2000

4

1

0,3

0,3

0,5

2

0,5

1

20

50

105

165

0,3

0,4

10

15

40

10

20

50

5

10

35

1650

IN

1750

1850

N

1900

Oorspronkelijke inwoners

1950

e© VA

Europeanen Afrikanen

Zuid- en Midden-Amerikanen

2000

Aziaten (en anderen)

0 22,5 45 67,5 90 12,5 135 157,5 miljoen

↑

Dit staafdiagram toont de afkomst van de inwoners van de VS (1650 - 2000).

pr oe

fv

er

si

Kaart 1: Officiële hedendaagse landstalen in de wereld

Zelfevaluatie • •

48

Ik omschrijf de gevolgen van de Europese zeereizen en expedities tijdens de vroegmoderne tijd voor de Nieuwe Wereld op de verschillende domeinen van de samenleving.

Ik toon aan waarom het begrip ‘Columbiaanse uitwisseling’ een sterk beladen begrip is voor de Nieuwe Wereld.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Europese beeldvorming over

6 de ‘Nieuwe Wereld’

6.1 Beeldvorming over de oorspronkelijke bewoners van Amerika

IN

De Europeanen keken vanuit hun eigen perspectief naar de volkeren van ‘de Nieuwe Wereld’. Zo kwam een specifieke eurocentrische beeldvorming tot stand, die ook de westerse visie op slavernij sterk beïnvloedde.

Europese reizigers stuurden regelmatig brieven en reisverslagen naar het thuisfront en hun opdrachtgevers.

Daarin werd beschreven welke indruk de landschappen in de Nieuwe Wereld maakten en hoe de planten, dieren en mensen eruitzagen.

e© VA

N

Columbus introduceerde de term ‘indianen’. Hij noteerde in zijn dagboeken nauwkeurig hun uiterlijk en gewoonten. Dagboeken en latere reisverslagen werden in Europa gedrukt, rijkelijk geïllustreerd en ruim verspreid. Verhalen en prenten over de overzeese continenten waren populair in Europa. Vaak begonnen die verhalen een eigen leven te leiden, los van de waarheid. Zo ontstond in de Europese samenleving een erg stereotiep beeld van de bevolking van de Nieuwe Wereld.

Scènes van wilde, naakte kannibalen op prenten van tekenaars die nooit in de Nieuwe Wereld waren geweest, gingen vlot rond. Dat nogal eenzijdige beeld van de oorspronkelijke bevolking paste mooi in de propaganda van de kolonisatoren. Ze verantwoordden daarmee de noodzaak aan onderwerping van die ‘onbeschaafde’ volkeren. Daaruit groeide de ideologie van het kolonialisme, waarin de Europese ‘plicht’ om ‘barbaarse’ mensen te kerstenen en te beschaven centraal stond. Het zou een erg taai idee worden, dat tot nu de westerse cultuur beheerst.

er

si

Toch was er af en toe een tegenstem. Bartolomé de las Casas was een Spaanse jurist en priester die naar de Nieuwe Wereld trok. In vergelijking met andere verslaggevers hing hij een menselijker beeld op van de plaatselijke bevolking, kwam hij op voor hun rechten en gaf hij kritiek op het extreme geweld van de koloniale heersers. Tegelijk toonde de las Casas zich onderdeel van het koloniale systeem, omdat hij de Spaanse autoriteiten in zijn vroege geschriften adviseerde om het zware werk op de plantages door Afrikanen te laten doen.

fv

De laatste decennia eisen de ‘indigenas’ of de nakomelingen van die oorspronkelijke gemeenschappen erkenning van hun rechten en van het onrecht dat hen tijdens de kolonisatie is aangedaan. Hun strijd is nog lang niet gestreden.

pr oe

6.2 Visie op slavernij

Een van de belangrijkste vormen van onrecht tijdens de kolonisatie was de grootschalige inzet van tot slaaf gemaakte mensen door alle Europese landen. Opvallend was dat witte mensen niet tot slaaf gemaakt mochten worden. Slavernij was voorbehouden voor ‘zwarte’ Afrikanen, wat een raciaal wij-zij-denken verraadde en nog versterkte. Bovendien paste de driehoekshandel die steunde op de slavenhandel perfect in het mercantilistisch denken: zelfs door massa’s mensen te onthemen van hun eigen gemeenschap en te verkopen kon en mocht er winst gemaakt worden. Mensen werden herleid tot handelswaar, tot product.

Slavernij lag aan de basis van een structureel racisme, dat de hele koloniale periode (tot diep in de 20e eeuw) kenmerkte en ook vandaag nog erg aanwezig blijft. Het superioriteitsdenken van de witte Europeanen en hun nakomelingen in vroegere gekoloniseerde gebieden blijft ook in de 21e eeuw sluimeren.

In veel landen van Latijns-Amerika blijven afstammelingen van de oude kolonisatoren tot op vandaag veel macht hebben, zowel politiek als economisch. In westerse samenlevingen blijft racisme een van de drijvende krachten voor sociale ongelijkheid.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

49

Opdrachten 1

Lees lestekst 6.2 en geef drie kenmerken van de grootschalige slavernij in de vroegmoderne tijd.

2

Beoordeel de beeldvorming over de oorspronkelijke bewoners van Amerika.

Analyseer daarvoor bron 1 tot en met 4.

b

Lees het kader historisch denken over beeldvorming op p. XX. Illustraties over kannibalisme gingen, los van de teksten, een eigen leven leiden. Leg uit welke gevolgen dat kon hebben voor de Europese beeldvorming.

c

Zijn deze bronnen bruikbaar om een realistisch beeld te krijgen van de volkeren in de Nieuwe Wereld of zijn ze eerder bruikbaar om de Europese beeldvorming erover te achterhalen?

Beargumenteer.

d

Herlees het bijschrift bij bron 1 en lees bron 4. Bepaal welk bedoeld gevolg die beeldvorming had bij de kolonisatie van Amerika.

e

Beargumenteer waarom je de slavernij een voorbeeld kunt noemen van de dubbele moraal van het christelijke Europa.

N

e© VA

Onderzoek de handel in slaafgemaakten aan de hand van bron 5 en 6. a

Welke rol speelde de las Casas volgens bron 5 in de handel in Afrikaanse slaafgemaakten?

b

Leid uit bron 6 af welk land tijdens de vroegmoderne tijd de meeste slaafgemaakte mensen transporteerde en probeer dat te verklaren aan de hand van kaart 2 op p. XX.

si

Onderzoek de aard van de interculturele contacten van Portugal met Kongo. Bestudeer bron 7 en 8.. a

Wat vertelt deze briefwisseling (en het bijschrift) tussen de Portugese en Kongolese koning over de interculturele contacten tussen beiden? Beargumenteer.

b

De brief van Afonso I vormt een zeldzame primaire bron omdat ze een van de eerste bekende Afrikaanse geschreven bronnen is. Bedenk zelf welke historische vragen je kunt beantwoorden met deze uitzonderlijke bron.

Historisch denken: beeldvorming

pr oe

Wanneer mensen zich via bronnen informeren over een onderwerp, dan ontstaat er bij hen een beeld over die werkelijkheid. Wanneer historici bronnen gebruiken om het verleden te onderzoeken, dan ontstaat er een beeld van het verleden: dat is historische beeldvorming. Dat beeld kan meer of minder correct zijn. Soms laten we onze hedendaagse opvattingen meespelen als we ons een beeld vormen van het verleden: we beoordelen dan het verleden vanuit wat we vandaag kennen of denken. Dat noemen we presentisme. Als we een beeld proberen te vormen van het verleden, dan dreigt presentisme soms een correcte beeldvorming te verstoren.

50

09

IN

Welk beeld associeer jij met het begrip ‘indiaan’? Leid af hoe de bevolking van de Nieuwe Wereld wordt gekenmerkt in de Europese bronnen en concludeer of dat strookt met jouw beeld.

fv

4

a

er

3

08

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

14

05

Bron 1 vrijdag 23 november Achter de kaap die hij voor de boeg had, rees een hoger gelegen landmassa op, ook naar het oosten, welke door de indianen die bij hen waren Bohio werd genoemd. Ze zeiden dat dit eiland zeer uitgestrekt was en dat

IN

daar mensen woonden die in hun voorhoofd een enkel oog hadden, en verder woonden daar ook kannibalen voor wie ze een grote angst hadden. Ze waren stom van ontzetting toen ze merkten dat de Admiraal

[= Columbus] in die richting voer, want ze zouden opgegeten worden. Dat kannibalenvolk zou ook heel goed bewapend zijn. De Admiraal merkt hier op dat hij graag aanneemt dat er iets van waar is. Dat ze wapens bezaten zou erop wijzen dat het om mensen met vernuft ging. Hij vermoedde dat ze een aantal indianen

N

gevangen hadden genomen en dat, toen die niet terugkeerden naar hun eigen land, de uitleg was dat ze opgegeten waren. Op die manier werd er, door sommige indianen die hen voor het eerst zagen, ook gedacht over de christenen en de Admiraal.

e© VA

Uit: Uitterhoeve, W. (ed.) (1991). Christoffel Columbus - De ontdekking van Amerika: scheepsjournaal 1492-1493. Boom Uitgevers.

↑

si

Het originele dagboek van Columbus is verloren gegaan. Er circuleren wel kopieën. De beroemdste is de kopie die Bartolomé de las Casas (1484 - 1566), een Spaanse jurist en priester, maakte. Hij schreef vanaf 1527 de geschiedenis van de oorspronkelijke bevolking en om zijn verhaal vorm te geven gebruikte hij het dagboek van Columbus. Veel geschiedkundigen denken dat de las Casas letterlijk citeerde uit het dagboek waardoor het als redelijk betrouwbaar wordt geacht. In dit fragment duikt voor het eerst het begrip ‘canibales’ op, wat zou kunnen duiden op menseneters. Het valt moeilijk te achterhalen waar het begrip vandaan komt. In ieder geval maakte Columbus nooit kennis met kannibalen, maar hij gaf wel het gerucht door, wat later een motief zou zijn om de oorspronkelijke bevolking tot slaaf te maken. Het begrip ‘vernuft’ in de bron betekent ‘intelligentie’.

er fv

pr oe

© Imageselect / N/A / Album / Metropolitan Museum of Art, NY

Bron 2

Bron 3 Blader terug naar afbeelding D op de tijdlijn op p. XX.

← Deze scène is afkomstig uit een tekening van Jan van der Straet (ca. 1575) uit de Nova Reperta (Nieuwe ontdekkingen), een reeks van twintig prenten. In een weelderig landschap aan de kust van de Nieuwe Wereld begroet een naakte vrouw, liggend in een hangmat, een Europese man. De man is gepantserd met onder zijn tuniek een zwaard en hij houdt een vaandel met kruisbeeld in zijn rechterhand en een astrolabium in de andere. Op de achtergrond zie je een karveel. Op het eerste gezicht duidt deze tekening op een erotische ontmoeting.

Maar op de achtergrond, strategisch geplaatst tussen de twee figuren, net boven haar wenkende arm, bevindt zich een kannibalistische scène die de idyllische ontmoeting op de voorgrond volledig ondermijnt: drie andere bewoners, net zo naakt als de vrouw, roosteren daar een mensenbeen.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

51

Bron 4

Bron 5 Aan het Spaanse hof kreeg de las Casas

hechtte hij weinig geloof aan de verhalen over

grote invloed, en hij was één van de

kannibalisme of aan mensen met maar één oog

belangrijkste voorstanders van de wetten

in hun voorhoofd. Naderhand echter drong het

die de Indiaanse slavernij verboden. Maar

tot hem door dat verhalen over mensenetende

hoe zou men de Indiaanse slaven kunnen

barbaren het goed zouden doen in Europa. De

vervangen? Arbeidskracht was nodig. In

verhalen sloten goed aan bij de verbeelding

1516 suggereerde de las Casas, als het minst

van de vroegmoderne bevolking van Europa.

kwade van vele kwade alternatieven, dat de

Kannibalisme onder de oorspronkelijke bevolking

kolonisten van de Nieuwe Wereld zouden

was een goed excuus voor de kolonisatie van

overgaan op het importeren van slaven in

Amerika. De figuur van de kannibaal stond

plaats van ze in Amerika te vangen. De las

centraal in de beeldvorming rond de ‘wilde en

Casas kon onmogelijk vermoeden waartoe

barbaarse andere’. Columbus maakte nooit kennis

zijn aanbevelingen zouden leiden. Tegen

met kannibalen maar gaf de geruchten wel door,

het einde van zijn leven, toen het zwarte

wat later gebruikt werd als rechtvaardiging voor

inferno van de Nieuwe Wereld een feit was

de uitbuiting van de oorspronkelijke bevolking.

geworden, kreeg hij spijt. Maar toen was

e© VA

N

IN

Toen Columbus aankwam in de Bahama’s

het te laat. In een postuum gepubliceerd

Naar: Herrmann, R.B. (ed). (2019). To Feast on Us As Their Prey: Cannibalism and the Early Modern Atlantic. University of Arkansas Press.

boek erkent de las Casas zijn fout: dat zijn advies ertoe heeft geleid dat de Afrikanen nu dezelfde tragedie moesten ondergaan waarvan hij de indianen probeerde te redden.

↑

si

Rachel B. Herrmann werkt aan de universiteit van Cardiff in het Verenigd Koninkrijk. Ze onderzocht in dit werk waarom de plaatselijke bewoners als kannibalen werden afgeschilderd.

Frankrijk

Zweden

Denemarken / Baltische staten

Andere

Totaal

pr oe

Verenigde Staten

624 0 2 513 0 1 832 1 749 47 291 0 99 198 0 69 564 10 645 17 082 60 944 87 635 230 304 246 712 397 292 449 631 536 918 378 428 823 185 487 204 746 773 1 100 175 274 688 884 281 0 11 686 0 3 883 856 3 082 498

Nederland

Portugal / Brazilië

0 1 330 495 5 579 23 671 6 222 6 927 7 158 0 0 4 508 5 649 253 182 223 308 31 097 569 126

0 0 0 697 1 205 32 543 91 068 100 472 107 807 84 524 132 306 40 709 2 688 356 0 594 375

0 0 0 0 0 447 181 3 166 2 950 30 612 76 816 54 427 95 864 36 344 77 073 377 880

0 0 104 419 0 1 392 6 094 26 525 111 670 245 491 306 772 408 111 126 216 73 692 1 805 1 308 291

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 191 0 0 0 191

0 0 0 0 90 1 400 653 24 214 7 379 4 398 15 095 34 525 13 662 2 857 0 104 273

0 0 0 0 0 325 0 250 0 0 0 0 0 1 861 1 250 3 686

624 3 843 4 180 53 986 124 164 122 538 182 949 479 724 873 810 1 351 574 1 737 110 1 777 589 1 866 475 1 222 699 122 911 9 924 176

GrootBrittannië

Spanje / Uruguay

1501-1525 1526-1550 1551-1575 1576-1600 1601-1625 1626-1650 1651-1675 1676-1700 1701-1725 1726-1750 1751-1775 1776-1800 1801-1825 1826-1850 1851-1875 Totaal

fv

Periode

er

Bron 6

Uit: Harrison, D. (2019). De Geschiedenis van de Slavernij: van Mesopotamië tot moderne mensenhandel.

Omniboek.

↑

Deze tabel toont de trans-Atlantische handel in slaafgemaakten naar Amerika tussen 1501 en 1875.

52

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Bron 7 Deze verdorvenheid en ontaarding zijn zo wijdverspreid dat ons land volledig ontvolkt raakt. (…) Het is onze wens dat dit koninkrijk geen plaats is voor de handel of het vervoer van slaven. (…) Vele van onze onderdanen zijn gretig belust op Portugese handelswaar, die uw onderdanen naar onze gebieden hebben gebracht. Om deze buitensporige begeerte te bevredigen, pakken ze vele van onze zwarte vrije onderdanen. Ze verkopen

IN

hen (…) na veel van deze gevangenen heimelijk of in de nacht (naar de kust) te hebben gebracht. (…) Zodra de gevangenen in de handen van blanke mannen zijn, worden ze gebrandmerkt met een roodgloeiend ijzer.

Naar: Fragment uit brief van Nzinga Mbemba aan de Portugese koning João III, in World History Commons. https:// worldhistorycommons.org/excerpt-letter-nzinga-mbemba-portuguese-king-joao-iii, geraadpleegd op 13 oktober 2025.

N

↑

Bron 8

e© VA

Brief van Afonso I aan koning João III van Portugal uit 1526. Afonso I was de Portugese naam van koning Nzinga Mbemba, die begin 16e eeuw heerste over Kongo, een belangrijk rijk in Centraal-Afrika. Om de handelsrelaties met de Europeanen vlot te laten verlopen leerden Afrikaanse koningen soms de Portugese taal, bekeerden ze zich tot het christendom en namen ze een Portugese naam aan. Hoewel hij zelf slaafgemaakte mensen bezat, maakte hij zich zorgen over de steeds groter wordende trans-Atlantische handel in slaafgemaakten.

Brief met het antwoord van João III van Portugal aan Afonso I, 1526:

U (…) laat me weten dat u geen slavenhandel in uw gebied wenst; omdat deze handel uw land ontvolkt. (…) De Portugezen daar vertellen mij echter hoe uitgestrekt de Congo is en dat het zo dicht bevolkt is dat het wel lijkt

si

alsof er nooit een slaaf is vertrokken.

pr oe

fv

er

Uit: Hochschild, A. (2020). De geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo. Meulenhoff.

Zelfevaluatie • • •

Ik reflecteer over de Europese beeldvorming over de lokale bevolking in gekoloniseerde gebieden.

Ik gebruik het begrip 'presentisme' in een redenering.

Ik leg uit hoe negatieve beeldvorming en stereotypering werden ingezet om ideologieën te voeden.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

53

Uitbreiding: De Verenigde

7 Oost-Indische Compagnie (VOC)

IN

Een van de belangrijkste grote handelsbedrijven in de vroegmoderne tijd was de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Ze werd gesticht in 1602 en wordt vandaag weleens de eerste multinational ter wereld genoemd. In deze uitbreiding ga je zelf aan de slag en onderzoek je in hoeverre de VOC een voorbeeld was van de mondialisering van de economie tijdens de vroegmoderne tijd.

7.1

e© VA

N

Je herinnert je wellicht dat door het Verdrag van Tordesillas de specerijenhandel met Oost-Indië (ZuidoostAzië) volledig in handen van de Portugezen kwam. Andere Europese landen met koloniale ambities zoals Engeland en Frankrijk betwistten dat verdrag. Dat deden ook de Noordelijke Nederlanden, die in 1588 samen een onafhankelijke republiek vormden (zie hoofdstuk 4). Omdat het verdrag de Nederlandse handelaars verbood om Spaanse en Portugese havens aan te doen, besloten zij om zelf het heft in handen te nemen: ze zouden de Spaanse en Portugese handelsposten veroveren om zelf de specerijenhandel te controleren.

Oprichting VOC

Een belangrijke stap was de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602. Het was eigenlijk een fusie van zes bestaande bedrijven die handel wilden drijven in het gebied rond de Indische Oceaan.

De Nederlandse Republiek keurde de fusie goed. De VOC kreeg van de Staten-Generaal zelfs het monopolie op de handel naar Oost-Indië. Geen enkel ander Nederlands bedrijf mocht daar dus nog handel drijven.

si

In de 16e eeuw bedoelde men met Oost-Indië vooral de eilanden van het huidige Indonesië, zoals de Molukken, Java en Banda, waar specerijen zoals kruidnagel, nootmuskaat en peper vandaan kwamen. Indië was meer de verzamelnaam van het hele gebied ten oosten van de Kaap de Goede Hoop. De tegenhanger van Oost-Indië was West-Indië, een naam die historisch gezien naar de Caraïben en de kusten van Middenen Zuid-Amerika verwees.

er

7.2 Systeem van aandelen

pr oe

fv

De VOC was een groot privaat bedrijf, dat niet de eigendom was van één man of één familie, maar waarbij verschillende burgers aandelen konden kopen en zo samen eigenaar werden van de compagnie. Een overzeese handelsexpeditie naar de andere kant van de wereld was zo duur dat het niet door één eigenaar gefinancierd kon worden. Bovendien was het een risicovolle onderneming. Door het systeem van aandelen werd de expeditie financierbaar en werd het risico gespreid. De aandeelhouders deelden in de winst in verhouding tot de grootte van het aandeel dat ze in het bedrijf hadden gestoken. Vooral rijke koopluiondernemers kochten aandelen, maar ook gewone burgers en talrijke bestuursleden van de Republiek.

Alleen al in Amsterdam, een van de zes VOC-steden, legden 1143 investeerders geld in.

Door het systeem van aandelen en de mogelijkheid om aandelen te verkopen ontstond de eerste effectenbeurs ter wereld. In 1720 bereikte de beurswaarde van de VOC haar hoogste punt. Het belangrijkste motief van de aandeelhouders was winst maken. Door monopolies te verwerven op de handel in bepaalde producten en dus concurrentie uit te sluiten kon de compagnie zelf de prijzen van de producten bepalen. Zo hield ze de productie van bijvoorbeeld kaneel bewust laag om het aanbod kleiner te houden dan de vraag, waardoor de prijs steeg. De VOC werd het symbool van het groeiende kapitalisme in de vroegmoderne tijd.

Vandaag is het systeem van aandeelhouderschap in een bedrijf algemeen geworden in de hele wereld.

54

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

7.3 Organisatie

IN

De VOC financierde vooral handelsmissies naar Oost-Indië en Japan. Ze investeerde haar geld ook in scheepsbouw, in personeel en in beveiliging onderweg. De overheid subsidieerde en organiseerde mee de compagnie. Er werd dus samengewerkt tussen private investeerders en de politieke macht. De VOC had ook een eigen leger en oorlogsschepen om de plaatselijke bevolking met dwang te onderwerpen. Dat leger hielp ook om Europese concurrenten - vooral de Portugezen en Spanjaarden - te verdrijven uit interessante handelsposten in de regio.

N

Naast de aandeelhouders zelf speelden ook bewindslieden in de VOC een belangrijke rol. Het dagelijkse bestuur van het bedrijf lag bij hen: ze namen belangrijke beslissingen over het aantal schepen, wanneer ze uitvoeren, waarheen ze voeren, hoeveel bemanningsleden meegingen … Elk van de zes VOC-steden had afgevaardigden in het bestuur.

7.4 Veroveringen

e© VA

De VOC voerde niet enkel handel, ze veroverde ook gebieden en richtte die in als kolonie, onder meer in het huidige Indonesië en in Ceylon, het huidige Sri Lanka. Maar ook in Zuid-Afrika stichtte ze de Kaapkolonie, een belangrijke tussenstop op weg naar Indië.

si

Het bestuur en de rechtspraak over de kolonies werden uitgeoefend door afgevaardigden van de Nederlandse Republiek onder leiding van een gouverneur. De VOC had ook controle over talrijke handelsposten. Daar hadden een directeur (politiek) en een commandeur (militair) de leiding. Veel van die posten werden door geweld en oorlog veroverd op de Portugezen en Spanjaarden. Ook tegen de bewoners van Oost-Indië werd geweld gebruikt. Ze werden uitgebuit en onderdrukt. De VOC zorgde er voor rijkdom, maar ook voor grote ongelijkheid.

Onderzoek de handelsactiviteiten van de VOC. Bestudeer bron 1 en 2. a

Bestudeer bron 2a en 2b. Wat zijn je belangrijkste conclusies als je de hele evolutie in de tabel en het diagram bestudeert?

pr oe

b

Bewijs aan de hand van bron 1 dat niet zozeer de Indiërs dan wel de Europeanen de ‘vijanden’ van de VOC waren.

fv

1

er

Opdrachten

2

3

Onderzoek op welke manier de VOC zijn winst verhoogde. Bestudeer bron 3. a

Leg eerst uit wat vraag en aanbod betekent. Dat leerde je vorig jaar al.

b

Welk effect beoogde de VOC door het aanbod van de fijne kaneel laag te houden?

c

Leg uit wat het voordeel is van het verwerven van een monopolie op een product.

d

Welke gelijkenissen vertoont de VOC met moderne multinationals? Kun je de VOC een voorloper van de huidige mondialisering noemen? Beargumenteer.

Mag Nederland trots zijn op zijn VOC?

09b

09b

a

Bestudeer de afbeeldingen van bron 4 tot en met 6. Welke elementen zie je verschijnen op de drie beelden?

b

Leg uit aan de hand van het begrip ‘standplaatsgebondenheid’ waarom zulke tekeningen en schilderijen de nationale trots van de Republiek duidelijk maken.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

55

c

Reflecteer over de betrouwbaarheid van de bronnen die je onderzocht.

d

Denk na over welke argumenten er vandaag zijn om als Nederlander wel of niet trots te zijn op de VOC.

4

Bestudeer bron 8. Bewijs dat er in de Republiek geen scheiding was tussen het economische en het politieke domein.

Vat nu samen en beargumenteer welke bronnen (van bron 1 tot en met 6 en bron 8) volgens jou bruikbaar zijn om de mondialisering in de vroegmoderne tijd te bewijzen.

Bron 1

Om u goed te instrueren met betrekking tot de staat van de Compagnie op de kusten van Malabar, is het

N

nodig u eerst te informeren over het beleid dat de Compagnie in gedachten heeft, namelijk om alle peper en wilde kaneel onder haar gezag te houden, niet alleen volgens het oude recht dat wij met wapenen van de Portugezen verkregen hebben, maar dat ook met stevige contracten door de koning van Cochin (…)

e© VA

bevestigd is, en waaruit de zware lasten die de Compagnie zo lang heeft gedragen en nu gedwongen werd te dragen, moeten worden terugverdiend. Tot dit beleid behoort ook het tegengaan van de handel in opium door particulieren. Naast opium is katoen het belangrijkste waarover later instructie zal worden gegeven. In welke producten minder gehandeld werd, wordt u duidelijk uit de nota die u hierbij wordt overhandigd: daar staat ook in hoeveel peper, sappanhout, gember en was jaarlijks aangekocht moeten worden.

Uit: Volckertsz. van Goens, R. (1659 - 1672). Brief.

↑

Bron 2a

er

si

Rijcklof Volckertsz. van Goens maakte een bliksemcarrière bij de VOC. Hij breidde de macht van de VOC uit op de zuidwestelijke kust van Indië, de Malabarkust, ook wel de ‘peperkust’ genoemd. Cochin was er de belangrijkste stad en daar waren ook de kantoren van de VOC gevestigd. De VOC wilde monopolies verwerven. Ze kwam daarbij geregeld in (gewapend) conflict met de Portugezen die al eerder gebied hadden veroverd aan dezelfde kust. In deze brief geeft Rijcklof instructies aan twee leden van de VOC-vloot.

Bron 2b 8 000

Waarde

fv

Jaren

72,9

1649/50 - 1658/59

81,8

1660 - 1669

89,8

1670 - 1679

92,9

1680 - 1689

101,6

1690 - 1699

124,4

1700 - 1709

137,9

1710 - 1719

159,1

1720 - 1729

188,5

1730 - 1739

167,8

pr oe

1639/40 - 1648/49

Uit: Glamann, K. (1958). Dutch-Asiatic Trade (1620-1740).

Deense wetenschapspers Kopenhagen.

↑

Deze tabel toont de verkoopcijfers van de VOC in Amsterdam.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

omzet/marktwaarde in miljarden dollars

In miljoenen gulden

56

09b

IN

5

03

↑

7 000 6 000

VOC (1720, geïndexeerd) Apple (2024)

5 000

Saudi Aramco (2023)

4 000

Volkswagen (2023)

3 000 2 000 1 000 0

Deze tabel toont het belang van de VOC door de inkomsten van het bedrijf te indexeren en te vergelijken met de grote bedrijven van vandaag.

Bron 3 Er zijn twee soorten kaneel: de fijne, bestemd voor huishoudelijk gebruik en de gewone wilde kaneel. De fijne kaneel vindt men enkel op het eiland Ceylon en daar ook enkel langsheen de kustlijn in een strook van veertien à vijftien mijl. Om de prijs van de kostbare fijne kaneel hoog te houden, beletten de Hollanders - daar zij sluwe

Uit: Huet, P. (1718). Mémoires sur le commerce des Hollandais. Uitgeverij Du Villard en Changuion.

↑

IN

handelaars zijn - dat de kaneelbomen zich voortplanten.

N

Kaneel is de binnenste gedroogde bast van een kaneelboom. De ‘fijne’ kaneelbomen groeiden enkel in Ceylon (nu: Sri Lanka), dat in handen was van de VOC.

Bron 4

e© VA

← Gezicht op Cochin aan de Malabarkust in India,

↑ Anonieme schilder, De nederzetting Batavia op het Indische eiland Java, 1665.

↑ Johannes Kip, Gezicht op de Nederlandse nederzetting Colombo op het eiland Ceylon, het huidige Sri Lanka, ca. 1775.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

© Alamy / Imageselect / Pictures From History, CPA Media Pte Ltd

er

Bron 6

fv

pr oe

© Alamy / Imageselect / The Picture Art Collection

Bron 5

si

© Alamy / Imageselect / Album, Album

toegeschreven aan Johannes Vinckboons, olieverf op linnen, ca. 1662 - ca. 1663, (H: 97 cm × B: 140 cm). Johannes Vinckboons leefde in Amsterdam. Hij combineerde zijn ambachtelijk vakmanschap als cartograaf met zijn artistieke kwaliteiten als schilder. Hij specialiseerde zich in schilderijen van exotische gebieden. Die baseerde hij op aanwijzingen en situatieschetsen die schippers, stuurlui en kooplui van hun reizen meenamen in opdracht van bijvoorbeeld de VOC. Zo geven zijn tekeningen een beeld van een groot deel van de toen bekende wereld die voor de Nederlandse handelspositie belangrijk was. Het werk van Vinckboons was uniek en was in zijn tijd al een gewild verzamelobject voor rijke particulieren in binnen- en buitenland.

57

Bron 7a ← De Halve Maen is een schommelschip in het

e© VA

Bron 7b

Efteling haalt VOC-symbool weg bij Vliegende Hollander: oikofobe waanzin in pretparkland Michael van der Galiën

is onlosmakelijk verbonden met die tijd.

Dat je dan een logo kiest dat verwijst naar het VOC-symbool, is logisch, Het oude logo van de Vliegende Hollander historisch kloppend én een in de Efteling. eerbetoon aan een tijdperk waarin Nederland de wereldzeeën wereldtoneel. Dankzij de handels­ beheerste. geest en durf van die tijd groeide Maar anno 2025 mag dat niet ons land uit tot een centrum van meer. Dan vinden managers en welvaart, cultuur en wetenschap. merchandise-afdelingen dat het In plaats van ons daarvoor te ‘pijnlijke herinneringen’ oproept. schamen, zouden we dat moeten (…) erkennen – en ja, ook vieren.

Want zonder die geschiedenis zou Onze geschiedenis is geen Nederland nooit zijn wat het nu is. schaamte, maar trots De VOC was geen perfect instituut.

DDS strijdt tegen deze cultuur van Natuurlijk waren er schaduwkanten. schaamte. Als zelfs de Efteling onze Maar om nu te doen alsof het enkel geschiedenis durft te herschrijven, en alleen staat voor ‘slavernij en wie volgt dan? Wij blijven zeggen: uitbuiting’ is geschiedvervalsing. wees trots op de VOC en onze De VOC was de eerste echte Gouden Eeuw. multinational ter wereld. Ze gaf Nederland een plek op het

pr oe

fv

er

si

Het is werkelijk onvoorstelbaar: de Efteling heeft het logo van de populaire attractie De Vliegende Hollander aangepast omdat het te veel zou doen denken aan de VOC. Het oude beeldmerk, een knipoog naar het beroemde VOC-logo, is vervangen door een flauw sierlijk lettertje ‘V en H’.

Waarom? Omdat het VOC-symbool ‘te beladen’ zou zijn. Omdat er tegenwoordig alleen nog maar wordt gesproken over slavernij en uitbuiting, in plaats van ook te erkennen dat de VOC symbool staat voor Nederlandse handelsgeest, ondernemerschap en wereldwijde invloed.

De attractie De Vliegende Hollander draait volledig om de 17e eeuw, de hoogtijdagen van de Nederlandse zeevaart. Het verhaal van kapitein Willem van der Decken, de mythische schipper die veroordeeld werd tot een eeuwig spookbestaan,

© Shutterstock / Martijn de Waal

N

IN

© Shutterstock / DB-VIDEO

Nederlandse attractiepark de Efteling en is gebaseerd op een VOC-schip bij een decor van een pittoreske Hollandse haven uit de 17e eeuw.

Uit: van der Galiën, M. (18 augustus 2025). Efteling haalt VOC-symbool weg bij Vliegende Hollander: oikofobe waanzin in pretparkland. De Dagelijkse Standaard. www.dagelijksestandaard.nl

↑

De Dagelijkse Standaard (DDS) is een nieuwswebsite die zichzelf omschrijft als voorstander van het ‘traditionele, conservatieve Nederland’. De grens tussen journalistiek en opinievorming is op deze website niet heel duidelijk. Oikofobie is een term die gebruikt wordt om de afkeer tegenover wat typisch is voor je eigen streek of land aan te geven. De term wordt gebruikt als een tegengestelde van kosmopolitisme.

58

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

e© VA

N

IN

Bron 8

↑

pr oe

fv

er

si

Bekroning boven de ingang van het Kasteel de Goede Hoop, Kaapstad, Zuid-Afrika. Bovenaan zie je het wapenschild van de Staten-Generaal, links en rechts het kenteken van de VOC en ertussen staan de wapenschilden van de zes VOCsteden: Hoorn, Delft, Amsterdam, Middelburg, Rotterdam en Enkhuizen.

Zelfevaluatie • • • •

Ik bewijs dat de VOC een voorbeeld is van de mondialisering en het groeiende kapitalisme tijdens de vroegmoderne tijd.

Ik leg uit op welke manier het systeem van aandeelhouderschap werkt en wat de voor- en nadelen ervan kunnen zijn.

Ik denk na over de betekenis van de periode van mondialisering voor het heden.

Ik leg uit waarom sommige Nederlanders trots zijn op de VOC en andere net niet.

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

59

IV

Synthese

Samenvattend schema

ECO – rechtstreekse handelsroute naar Indië

– op zoek naar nieuwe afzetmarkten – invoer van goedkopere oosterse producten

IN

Motieven van Europeanen

N

POL – machtsdrang Europese vorsten: belust op meer gebied – winsten voor centralisatiepolitiek

e© VA

CUL – verspreiding christendom – uitdaging wetenschap

EUROPESE ZEEREIZEN (eind 15e - 16e eeuw)

rond Afrika naar Indië

– vooral onder Spaanse vlag – van kust naar binnenland (conquistadores) – stichting Spaanse en Portugese kolonies – vernietiging oude culturen (Maya’s, Inca’s, Azteken) – bv. Columbus, Amerigo Vespucci, Cabral, Magellaan (eerste rondvaart aarde)

pr oe

fv

er

si

– vooral onder Portugese vlag – stichting handelsposten aan Afrikaanse kusten – handelscontacten met Afrikaanse vorsten – bv. Diaz, Vasco da Gama

via Amerika naar Indië

60

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

Gevolgen

POL

– verschuiving naar centrum wereldhandel – invoer van edelmetaal: winst – commerciële revolutie: • grote handelscompagnieën (bv. VOC) • investering in aandelenmarkt • uitbreiding bankwezen – toename goederenstroom – nieuwe producten – belang Europese zeehavens → mondialisering economie

– vernietiging oude landbouwsystemen: mijnbouw en plantages – driehoekshandel en handel in Afrikaanse slaafgemaakten – demografische ramp – Columbiaanse uitwisseling – invoer nieuwe producten

– mercantilisme ingevoerd door centraliserende vorsten – rivaliteit tussen Europese rijken

– vernietiging oude rijken en politieke structuren – Spaanse en Portugese besturen

N

Mare Liberum Frankrijk, Engeland, Nederlandse Republiek

fv

– verruiming wereldbeeld – bloei wetenschappen (cartografie, astronomie, natuurkunde …)

– technische innovaties (navigatie-instrumenten) – beeldvorming in Europa: • Europees perspectief en negatieve beeldvorming over de oorspronkelijke bewoners van Amerika: stereotypering en verdraaiingen • eurocentrische visie in Europa op slavernij: wij-zij-denken en racisme

– vernietiging oude culturen – invoer Europese religie: verspreiding christendom – invoer Europese talen

pr oe

CUL

er

si

Mare Clausum Spanje en Portugal met steun paus (Verdrag van Tordesillas (1494))

IN

voor Amerika

e© VA

ECO

voor Europa

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)

61

Historisch denken

IN

Historische begrippen Je leerde in de vorige jaren en in het vorige hoofdstuk al volgende historische begrippen: landbouw, christendom, Columbiaanse uitwisseling, gewoonte, handel, interculturele contacten, macht, oorlog, overzeese territoria, republiek, traditie, wereldbeeld en wetenschappen.

e© VA

N

In dit hoofdstuk leerde je de volgende historische begrippen: • cultureel: astronomie, boekdrukkunst, cartografie, eurocentrisme, geografie, karveel, kolonialisme, mondialiseren, precolumbiaans, technologie, wij-zij-denken • economisch: aanbod, aandeel, aandeelhouder, afzetmarkt, bankwezen, commerciële revolutie, driehoekshandel, effectenbeurs, handelaar, handelspost, kapitalisme, mercantilisme, monopolie, overheidsregulering, protectionisme, subsidiëren, vraag, winstbejag • politiek: bewindslieden, conquistador, gouverneur, imperialisme, kolonie, kolonisatie, Mare Clausum, Mare Liberum, metropool, reconquista, Staten-Generaal • sociaal: epidemie, geweld, racisme, slavernij

er

si

Structuurbegrippen Je gebruikte in dit hoofdstuk ook de volgende structuurbegrippen: oorzaak en gevolg, beeldvorming, stereotypering, eurocentrisme, centrum en periferie, gesloten en open ruimte (Mare Clausum en Mare Liberum), perspectief, standplaatsgebondenheid, continent, bedoeld gevolg, doel, argument, bewijs, beoogd effect, verband, interpretatie en motief.

fv

Zelfevaluatie

pr oe

Gebruik bij het studeren van dit hoofdstuk de leerdoelen aan het einde van elke les of bekijk op iDiddit welke doelen je leerkracht voor jou heeft geselecteerd.

62

Hoofdstuk 2: Europa verkent de wereld (15e - 17e eeuw)