103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 3
Inhoudsopgave Inhoudsopgave Woord vooraf Een beetje historie en een woord van dank
3 14 15
Deel 1 Morfologie Inleiding 1
2
De bouw van wortel, stengel en blad 1.1 De wortel 1.1.1 Definitie 1.1.2 Bouw 1.1.3 Types 1.1.4 Groei 1.1.5 Functies 1.1.6 Omgevormde wortels 1.2 De stengel 1.2.1 Definitie 1.2.2 Bouw Leesstuk Knoppen van bomen 1.2.3 Indeling 1.2.4 Groei 1.2.5 Functies 1.2.6 Omgevormde stengels 1.3 Het blad 1.3.1 Definitie 1.3.2 Bouw, vorm en nervatuur 1.3.3 Bladrand 1.3.4 Bladstand 1.3.5 Bladval 1.3.6 Functies 1.3.7 Omgevormde bladeren Bloembiologie 2.1 De bloem 2.1.1 Definitie 2.1.2 Bouw 2.1.3 Bloemvormen 2.1.4 Bloemformule en bloemdiagram 2.1.5 Functie van de bloem: geslachtelijke voortplanting 2.1.6 Bloeiwijzen 2.2 De vrucht 2.2.1 Definitie 2.2.2 Bouw 2.2.3 Soorten 2.2.4 Ontwikkeling van de vrucht 2.2.5 Functies 2.2.6 Afwijkingen en bijzonderheden
18
19 19 20 20 21 21 22 23 24 25 26 27 27 29 30 31 33 34 35 35
38 38 42 43 44 47 50 50 51 52 52 52
3
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 4
Inhoud 2.3
3
Het zaad 2.3.1 Definitie 2.3.2 Bouw 2.3.3 Soorten zaden 2.3.4 Kieming 2.3.5 Belang voor de mens 2.3.6 Verspreiding van zaden en vruchten
Voorbeelden 3.1 De zandkool 3.2 De peen 3.3 De witte dovenetel 3.4 Het vlasbekje 3.5 De smeerwortel 3.6 De stijve zonnebloem 3.7 Het Frans raaigras 3.8 De hazelaar 3.9 De tuintulp 3.10 De gele narcis 3.11 De voorjaarskrokus 3.12 De sleutelbloem 3.13 De brem
53 53 54 55 56 57
59 59 60 61 62 64 65 66 67 67 68 68 69
Deel 2 Anatomie Inleiding 1
2
4
De microscoop Leesstuk Uitvinding en ontwikkeling van de microscoop 1.1 Uit welke delen bestaat een microscoop? 1.2 Exact werken met een moderne kwaliteitsmicroscoop 1.2.1 Werkschema 1.2.2 De juiste keuze van objectief en oculair 1.2.3 Immersie 1.3 Gebruik van oudere microscopen 1.3.1 Werkschema 1.3.2 Werken met een microscoopspiegeltje 1.4 Opmerkingen en tips 1.4.1 De werkomgeving 1.4.2 Ogen en brillen 1.4.3 Waarop letten bij aankoop? 1.4.4 Onderhoudstips Microscopische technieken 2.1 Meten door de microscoop 2.1.1 Rechtstreeks meten met behulp van speciale dekglaasjes 2.1.2 Rechtstreeks meten met behulp van een objectmicrometer 2.1.3 De ware grootte bepalen met behulp van een oculairmicrometer 2.2 Polarisatie 2.2.1 Principe
72
73 81 82 83 84 85 86 86 86 87 89 90 90 90 91 92
103086_Deel1_Morfologie
2.3
2.4
3
4
22-11-2010
17:21
Pagina 5
2.2.2 Welke preparaten zijn geschikt? 2.2.3 Pijnstillers Microscopie en video 2.3.1 Desktop CCD-camera 2.3.2 Videomicroscoop Van plantenmateriaal tot preparaat 2.4.1 Fixeren en bewaren 2.4.2 Snijden 2.4.3 Kleuren, insluiten en opslaan 2.4.4 Praktische werkschema’s 2.4.5 Recepten en etiketten
Cytologie Leesstuk ‘De cel’ historisch bekeken 3.1 De cel, bekeken door een lichtmicroscoop 3.1.1 Hoe zien plantencellen eruit? 3.1.2 De organellen van een plantencel 3.1.3 Waarin verschillen plantencellen van dierlijke cellen? 3.2 Cellen, bekeken met een elektronenmicroscoop 3.2.1 Membranen 3.2.2 De celinhoud Leesstuk De cel: een ingewikkelde samenleving 3.3 Cellen vermeerderen zich 3.3.1 De celcyclus 3.3.2 De mitose 3.3.3 De meiose Synthese Organellen en hun functie Anatomische bouw van de zaadplant 4.1 Ongedifferentieerde weefsels 4.1.1 Groei van een worteltop 4.1.2 Groei van een stengeltop 4.1.3 Bladaanleg 4.2 Weefsels en hun functies 4.2.1 Grondweefsel 4.2.2 Dekweefsel 4.2.3 Klierweefsel 4.2.4 Transportweefsel 4.2.5 Steunweefsel 4.3 Weefsels in verband 4.3.1 Wortel van een dicotyl 4.3.2 Wortel van een monocotyl 4.3.3 Stengel van een dicotyl 4.3.4 Stengel van een monocotyl 4.3.5 Hout 4.3.6 Blad van een dicotyl 4.3.7 Blad van een monocotyl 4.3.8 Blad van een naaldboom 4.3.9 Bloemen Synthese Vergelijking tussen dicotyl en monocotyl
92 92 94 95 96 97 99 101 103
111 114 115 117 119 125 129 131 132 136 141
142 143 144 145 145 147 149 152 154 156 157 161 162 165 167 168 169 173
5
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 6
Inhoud Deel 3 Fysiologie Inleiding 1
2
3
4
6
Chemische samenstelling van organismen 1.1 Water 1.1.1 Hoe tonen we de aanwezigheid van water aan? 1.1.2 Hoe bepalen we het watergehalte van plantendelen? 1.2 Mineralen 1.2.1 Kwalitatieve elementairanalyse van de droge stof 1.2.2 Bepaling van het asgehalte van droge stof van plantaardige oorsprong 1.3 Koolstofverbindingen 1.3.1 Sachariden 1.3.2 Vetten 1.3.3 Eiwitten 1.3.4 Nucleïnezuren Leesstuk Identificatietesten voor sachariden, vetten en eiwitten
176
177 178 178 178 179 180 184 185 189 192
Herkomst van water, mineralen en koolstofverbindingen 2.1 Opnemen van water en mineralen 2.1.1 Opnemen van water 2.1.2 Opneming van ionen 2.1.3 Relatie met de landbouw Leesstuk Halofyten 2.2 Herkomst van koolstofverbindingen 2.2.1 Fotosynthese 2.2.2 Chemische processen op celniveau 2.2.3 Parasieten en saprofyten
198 201 206
Transport van stoffen 3.1 Transport op niveau van de cel 3.1.1 Passief transport 3.1.2 Actief transport 3.1.3 Osmotische verschijnselen in plantencellen 3.2 Transport op niveau van het organisme 3.2.1 Verdamping 3.2.2 Transport in de plant
207 210 211 213 214 218
Wat gebeurt er met opgenomen en opgebouwde bestanddelen? 4.1 Vrijmaken van energie door ademhaling en gisting 4.1.1 Aërobe ademhaling Leesstuk ATP, de ‘batterij’ van de cel 4.1.2 Anaërobe ademhaling of gisting 4.2 Omzetting, opslag en afbraak van stofwisselingsproducten 4.2.1 Groei en ontwikkeling 4.2.2 Controlemechanismen 4.2.3 Betekenis van planten in het dagelijkse leven Leesstuk Bewegingen bij planten
224 224 230 233 234 234 236 239
193 194 196 197
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 7
Deel 4 Systematiek Inleiding 1
2
3
4
244
Biodiversiteit: een veelheid van levensvormen 1.1 Wat is leven? 1.2 Virussen 1.3 Is de biodiversiteit goed gekend?
245 245 245
Enkele kenmerken van levende wezens 2.1 Celbouw 2.2 Voedingswijze 2.3 Voortplanting, seks en geslacht 2.4 Eencelligheid - meercelligheid
247 247 248 249
Systematiek en taxonomie 3.1 De natuur organiseert: ecologische hiërarchie, van individu tot biosfeer en Gaia 3.2 De mens organiseert: systematische hiërarchie, van soort tot rijk Leesstuk: Wetenschappelijke nomenclatuur - internationale nomenclatuurcodes 3.3 Verschillende benaderingen voor een biologische classificatie 3.3.1 Artificiële classificatie 3.3.2 Natuurlijke en fyletische classificatie 3.3.3 Fenetische classificatie 3.3.4 Cladistiek 3.3.5 Moleculaire fylogenie Leesstuk: Oude versus nieuwe systematiek: de nomenclatuur van enkele inheemse orchideeën als voorbeeld Naar een nieuwe classificatie 4.1 Inleiding 4.2 Endosymbiose en fylogenie van de plastiden 4.3 Drie domeinen 4.4 Prokaryota of Monera 4.5 Eukaryota 4.6 Protoctista en wieren 4.7 Fungi, Eumycota en zwammen 4.8 Plantae en landplanten 4.8.1 De fylogenie van de groene planten 4.8.2 De overgang van water naar land 4.8.3 Fylogenie van de landplanten 4.8.4 Indeling van de bloemplanten Leesstuk De systematische indeling van de Flora van België, ... Leesstuk Een fylogenetische indeling van de bloemplanten, gebaseerd op de cladistische analyse van nucleïnezuursequenties Leesstuk Fysiologische en biomechanische adaptatie aan het landleven
250 250 251 254 255 255 256 257 258 258
261 261 263 264 267 267 270 271 271 272 275 275 279 280
7
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 8
Inhoud Deel 5 Wieren Inleiding Leesstuk Inzamelen, kweken en bewaren van wieren 1
2
3
4
5
8
De geselwieren - Euglenophyta 1.1 Kenmerken 1.2 Een typevoorbeeld: Euglena sp. 1.2.1 Bouw 1.2.2 Voortplanting en diasporen 1.3 Voorkomen en andere Euglenophyta Leesstuk Het plankton De roodwieren - Rhodophyta 2.1 Kenmerken 2.2 Een typevoorbeeld: Iers mos 2.2.1 Bouw 2.2.2 Voortplanting 2.3 Voorkomen van Rhodophyta 2.4 Enkele opvallende, regelmatig aan onze kust te vinden roodwieren Leesstuk Mindere (maar niet minder interessante) goden De pantserzweephaarwieren - Dinophyta 3.1 Kenmerken 3.2 Een typevoorbeeld: Ceratium hirundinella 3.2.1 Bouw 3.2.2 Voortplanting en diasporen 3.3 Voorkomen en andere Dinophyta De autotrofe Heterokonta of okerwieren - Heterokonophyta 4.1 Algemene kenmerken van de Heterokontophyta 4.2 De kiezelwieren of diatomeeën - Bacillariophyceae 4.2.1 Bijzondere kenmerken 4.2.2 De Pennales 4.2.3 De Centrales 4.3 De geelgroene wieren - Tribophyceae (syn. Xanthophyceae) 4.3.1 Bijzondere kenmerken 4.3.2 Bouw van een typevoorbeeld: buiswier (Vaucheria sp.) 4.3.3 Voortplanting en diasporen bij Vaucheria 4.3.4 Enkele soorten 4.4 De bruinwieren - Phaeophyceae of Fucophyceae 4.4.1 Bijzondere kenmerken 4.4.2 De Laminariales 4.4.3 De Fucales 4.4.4 Enkele andere orden van de bruinwieren Leesstuk Economisch belang van wieren Leesstuk Waterbloei De groenwieren 1 - Chlorophyta 5.1 Bijzondere kenmerken van de Chlorophyta 5.2 De Chlorophyceae
282 284
286 286 287 287 288
290 290 291 291 292 294
295 295 296 297
298 298 299 303 303 304 304 305 305 306 307 310 311 312
313 313
103086_Deel1_Morfologie
5.3
5.4
5.5
6
22-11-2010
17:21
Pagina 9
5.2.1 Bijzondere kenmerken 5.2.2 De Volvocales 5.2.3 De Oedogoniales 5.2.4 Andere Chlorophyceae De Trebouxiophyceae 5.3.1 Bijzondere kenmerken 5.3.2 De Chlorellales De Ulvophyceae 5.4.1 Bijzondere kenmerken Leesstuk Wieren als symbionten in korstmossen 5.4.2 Bouw van een typevoorbeeld: Ulothrix zonata 5.4.3 Voortplanting en diasporen 5.4.4 Andere soorten van de Ulvophyceae Cladophorophyceae 5.5.1 Bijzondere kenmerken 5.5.2 Bouw van een typevoorbeeld: Cladophora sp. (rotswier) 5.5.3 Voortplanting en diasporen
De groenwieren 2 - Streptophyta (syn. “Charophyta”) 6.1 Algemene kenmerken van de Streptophyta 6.2 De voegwieren - Zygnematophyceae (syn. Conjugatophyceae) 6.2.1 Algemene kenmerken 6.2.2 De jukwieren - Zygnematales 6.2.3 De sierwieren - Desmidiales 6.3 De kranswieren - Charophyceae 6.3.1 Algemene kenmerken 6.3.2 Bouw van een typevoorbeeld: Chara sp. 6.3.3 Voortplanting van Chara 6.3.4 Andere kranswieren 6.4 Andere groenwieren van de Streptophyta Leesstuk Zonering van de wieren langs een rotskust Platen van wieren en blauwwieren
313 314 317 319 320 320 321 321 322 322 322 323 323 324
325 325 325 327 329 329 330 330 330 333 336
Deel 6 Landplanten Inleiding 1
Mossen of Bryophyta 1.1 Wat is een mos? 1.2 De voortplantingscyclus van de mossen 1.3 Hauwmossen of Anthocerotae 1.4 Levermossen of Hepaticae 1.4.1 Bebladerde levermossen 1.4.2 Bouw van een thalleus levermos: Pellia 1.4.3 Enkele andere thalleuze levermossen 1.5 Bladmossen 1.5.1 Bouw van een bladmos: krulmos 1.5.2 Het haarmos, een klassiek voorbeeld met een ongewoon complexe bouw 1.5.3 Veenmos 1.6 Ecologie van de mossen 1.7 Classificatie
352
353 353 354 355 356 357 359 359 360 361 362
9
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 10
Inhoud 2
3
Varenplanten of Pteridophyta Inleiding 2.1 De varens 2.1.1 De eikvaren 2.1.2 Enkele soorten varens en practicum 2.2 De paardenstaarten 2.2.1 Heermoes 2.2.2 Enkele soorten paardenstaarten 2.3 De wolfsklauwen 2.3.1 De grote wolfsklauw 2.3.2 De moeraswolfsklauw 2.3.3 Betekenis van de wolfsklauwen 2.4 Varenachtigen uit het verleden 2.4.1 Steenkoolvorming in de Kempen 2.4.2 Steenkoolflora Zaadplanten 3.1 De naaktzadigen 3.1.1 De cycaspalmen - Cycadophyta 3.1.2 De ginkgo of Japanse notelaar - Ginkgophyta 3.1.3 De naaldbomen - Pinophyta, syn. Coniferae of Coniferophyta 3.1.4 De gnetofyten - Gnetophyta 3.2 De bedektzadigen of bloemplanten - Angiospermae 3.2.1 Bouw 3.2.2 Voortplanting 3.2.3 Monocotylen en eudicotylen 3.2.4 Plesiomorfe en apomorfe kenmerken bij de bloemplanten 3.2.5 Enkele bloemplantenfamilies
365 365 366 369 371 372 376 377 378 378 379 379
383 384 384 389 390 390 394 395 396
Deel 7 Andere organismen 1
10
Cyanobacteriën en bacteriën Inleiding 1.1 Cyanobacteriën 1.1.1 Algemene bouw 1.1.2 Voortplanting 1.1.3 Systematiek en bespreking van enkele soorten 1.2 Bacteriën 1.2.1 Wat zijn bacteriën? 1.2.2 Bouw van een bacterie Leesstuk De gramkleuring 1.2.3 Morfologische studie van bacteriën 1.2.4 Voortplanting 1.2.5 Indeling van de bacteriën 1.2.6 Enkele industrieel interessante bacteriën 1.2.7 Knolletjesbacteriën en groenbemesting 1.2.8 Chemo-autotrofe bacteriën 1.2.9 Bacteriën als ziekteverwekkers
402 402 403 403 404 406 408 409 410 412 413 415 418 419
103086_Deel1_Morfologie
2
3
4
22-11-2010
17:21
Pagina 11
Zwammen of Fungi Inleiding 2.1 Vruchtlichaam of sporendrager 2.2 Indeling 2.3 Eenvoudige sleutel 2.4 Overzicht van de verschillende afdelingen 2.4.1 De waterschimmels (Oomycota) 2.4.2 De wierzwammen (Zygomycota) 2.4.3 De onvolkomen schimmels (Deuteromycota, syn. Fungi imperfecti) 2.4.4 De zakjeszwammen (Ascomycota) Leesstuk Alexander Fleming 2.4.5 De steeltjeszwammen (Basidiomycota) Leesstuk Hoe ontstaat een gespenmycelium? 2.5 Betekenis van de zwammen 2.5.1 Zwammen als voedsel 2.5.2 Schimmels in de geneeskunde 2.5.3 Schimmels als ziekte- of schadeverwekkers 2.5.4 Heksenkring 2.5.5 Mycorrhiza 2.6 Kleurstoffen voor microscopie van schimmels Korstmossen of Lichenes Inleiding 3.1 Bouw 3.1.1 Bespreking van een micropreparaat 3.1.2 Anatomische bouw 3.1.3 Het ideale korstmos of licheen 3.2 Voortplanting 3.2.1 Vegetatieve vermeerdering 3.2.2 Geslachtelijke voortplanting 3.3 Het determineren van lichenen 3.3.1 Morfologie als hulpmiddel 3.3.2 Chemie als hulpmiddel 3.4 Lichenen als bio-indicatoren 3.5 Lichenen ten dienste van de mens Slijmzwammen of myxomyceten Inleiding 4.1 Voortplanting 4.2 Indeling en bespreking van enkele voorbeelden 4.2.1 De Myxomycetales, voorbeeld de runbloem 4.2.2 Plasmodiophorales, voorbeeld de knolvoet
424 425 425 426 426 427 429 430 430 435 436 439 441 441 443 443 445 445 446 446 447 447 448 449 450 451 451 452
455 455 455 456
Deel 8 Plant en milieu Inleiding
458
1
460 461 461
De verspreiding van planten 1.1 Floristiek in het algemeen 1.1.1 Wat behelst floristiek?
11
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 12
Inhoud 1.1.2 Beginnen bij het begin: determineren 1.1.3 Plantenmateriaal inzamelen en bewaren 1.2 Floristisch onderzoek in België: een overzicht 1.2.1 Floristiek avant-la-lettre: de periode tot 1940 1.2.2 De eerste IFBL-karteringsronde (1940-1971) 1.2.3 Ontwikkelingen na de publicatie van de Atlas 1.3 De Atlas van de Belgische en Luxemburgse Flora 1.3.1 Enkele kenmerken van de Atlas 1.3.2 Een meer kritische kijk op de Atlas 1.3.3 Betekenis van de Atlas van de Belgische en Luxemburgse flora 1.4 Nevenproducten van de eerste karteringsronde en de Atlas 1.4.1 ‘Plantes rares ...’, een nationale Rode Lijst ‘avant-la-lettre’ 1.4.2 De verspreidingstypes van Delvosalle 1.4.3 Florastatistiek en de Standaardlijst van Stieperaere & Fransen 1.5 Recente ontwikkelingen in de internationale floristiek 1.5.1 Atlasprojecten in Europa en Europese atlasprojecten 1.5.2 Gewijzigde maatschappelijke en wetenschappelijke motivaties en doelstellingen 1.5.3 Floristische gegevensbanken 1.5.4 Verhoogde kwaliteitscontrole en het bijsturen van terreinwerk 1.5.5 ‘Gapfilling’, berekende verspreidingsfrequenties en -modellen 1.5.6 Monitoring 1.5.7 Andere inventarisatieroosters en lokalisatietechnieken? 1.6 Omtrent verspreidingskaarten en verspreiding 1.6.1 Verspreiding en verbreiding 1.6.2 Algemene principes en regels in verband met verspreidingskaarten 1.6.3 Types van verspreidingskaarten 1.6.4 Verspreidingskaarten en schaal 1.6.5 Verspreidingskaarten en legenda-eenheden 1.7 Factoren die de verspreiding van planten bepalen 1.7.1 Klimatologische factoren 1.7.2 Habitatfactoren 1.7.3 Geologische factoren 1.7.4 De bereikbaarheid 1.7.5 Biologische factoren 1.7.6 Antropologische factoren: de mens komt tussenbeide 1.8 Verspreidingsarealen en flora-elementen 1.8.1 Verspreidingsarealen 1.8.2 Verspreidingstypes en flora-elementen 1.8.3 Flora-elementen van Europa 1.8.4 Zonering van gebergteflora’s en flora-elementen 1.8.5 Areaaldiagnosen en areaalformules 1.8.6 Endemen en ontstaanscentra 1.8.7 Inheems of niet, een praktische vraag 1.9 Fytogeografie 1.9.1 Criteria voor fytogeografische indelingen 1.9.2 De grote vegetatiezones van de wereld 1.9.3 De grote florarijken van de wereld 1.9.4 De fytogeografische indeling van Europa 1.9.5 Fytogeografie van België 1.9.6 Van fytogeografische districten naar ecodistricten? 1.10 Verspreiding en ‘mate van aanwezigheid’
12
461 464 467 467 469 470 471 471 471 471 471 471 472 472 472 472 473 474 474 476 477 478 479 479 480 480 480 480 480 481 481 482 485 485 485 486 486 489 489 492 493 494 496 498 498 499 500 501 503 511 514
103086_Deel1_Morfologie
22-11-2010
17:21
Pagina 13
1.10.1 Naar een goede maat voor aan- en afwezigheid 1.10.2 Relatie tussen areaalgrootte en lokale abundantie 1.10.3 Presentieverschillen tussen het soortareaal 1.10.4 Zeldzaamheid 1.10.5 Rode lijsten, in het bijzonder in Vlaanderen 1.11 Botanische biodiversiteit 1.11.1 Soorten en hun status 1.11.2 Ingeburgerde soorten, exoten, invasieve soorten en pestsoorten 1.11.3 Stinsenplanten 1.11.4 Adventieven 1.11.5 Betekent floraverruiming ook winst aan biodiversiteit? 1.11.6 Floraverlies 1.11.7 Natuurbescherming en natuurbehoud 1.11.8 Natuurbeheer 1.11.9 Zaadbanken en natuurherstel 1.11.10 Introductie, herintroductie en herbevolking
514 515 516 517 520 522 522 525 527 527 529 531 532 533 534 535
2
Vegetaties, het plantendek 2.1 Wat is vegetatiekunde? 2.2 Formaties: fysionomie en levensvorm 2.2.1 Formaties 2.2.2 Levensvormen 2.3 Plantengemeenschappen 2.3.1 De beschrijving, opnamen maken 2.3.2 Classificatie van opnamen en vegetaties 2.3.3 Ordening van opnamen 2.3.4 Vegetatiedynamiek 2.3.5 Vegetatiekartering
536 536 536 536 538 539 539 540 542 544 549
3
Algemene ecologie 3.1 Inleiding 3.2 Ecologische relaties 3.2.1 Relaties tussen planten en hun fysische omgeving 3.2.2 Relaties tussen planten onderling 3.2.3 Relaties tussen planten en dieren 3.2.4 Relaties tussen planten en de mens 3.3 Ecologische factoren 3.3.1 Klimatologische factoren 3.3.2 Standplaatsfactoren 3.3.3 Fysische bodemfactoren 3.3.4 Chemische bodemfactoren 3.3.5 Het water als ecologische factor 3.3.6 De tijd als ecologische factor 3.4 Ecosystemen en kringlopen 3.4.1 Ecosystemen 3.4.2 Voedselketen, voedselweb, ecologische piramides 3.4.3 Kringlopen
550 550 550 551 551 552 553 554 555 556 557 560 560 563 565 565 566 570
Bibliografie
573
Register
579
13