Planten & andere niet-dierlijke organismen - Inhoudsopgave

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 3

Inhoudsopgave Inhoudsopgave Woord vooraf Een beetje historie en een woord van dank

3 14 15

Deel 1 Morfologie Inleiding 1

2

De bouw van wortel, stengel en blad 1.1 De wortel 1.1.1 Definitie 1.1.2 Bouw 1.1.3 Types 1.1.4 Groei 1.1.5 Functies 1.1.6 Omgevormde wortels 1.2 De stengel 1.2.1 Definitie 1.2.2 Bouw Leesstuk Knoppen van bomen 1.2.3 Indeling 1.2.4 Groei 1.2.5 Functies 1.2.6 Omgevormde stengels 1.3 Het blad 1.3.1 Definitie 1.3.2 Bouw, vorm en nervatuur 1.3.3 Bladrand 1.3.4 Bladstand 1.3.5 Bladval 1.3.6 Functies 1.3.7 Omgevormde bladeren Bloembiologie 2.1 De bloem 2.1.1 Definitie 2.1.2 Bouw 2.1.3 Bloemvormen 2.1.4 Bloemformule en bloemdiagram 2.1.5 Functie van de bloem: geslachtelijke voortplanting 2.1.6 Bloeiwijzen 2.2 De vrucht 2.2.1 Definitie 2.2.2 Bouw 2.2.3 Soorten 2.2.4 Ontwikkeling van de vrucht 2.2.5 Functies 2.2.6 Afwijkingen en bijzonderheden

18

19 19 20 20 21 21 22 23 24 25 26 27 27 29 30 31 33 34 35 35

38 38 42 43 44 47 50 50 51 52 52 52

3

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 4

Inhoud 2.3

3

Het zaad 2.3.1 Definitie 2.3.2 Bouw 2.3.3 Soorten zaden 2.3.4 Kieming 2.3.5 Belang voor de mens 2.3.6 Verspreiding van zaden en vruchten

Voorbeelden 3.1 De zandkool 3.2 De peen 3.3 De witte dovenetel 3.4 Het vlasbekje 3.5 De smeerwortel 3.6 De stijve zonnebloem 3.7 Het Frans raaigras 3.8 De hazelaar 3.9 De tuintulp 3.10 De gele narcis 3.11 De voorjaarskrokus 3.12 De sleutelbloem 3.13 De brem

53 53 54 55 56 57

59 59 60 61 62 64 65 66 67 67 68 68 69

Deel 2 Anatomie Inleiding 1

2

4

De microscoop Leesstuk Uitvinding en ontwikkeling van de microscoop 1.1 Uit welke delen bestaat een microscoop?

1.2 Exact werken met een moderne kwaliteitsmicroscoop 1.2.1 Werkschema 1.2.2 De juiste keuze van objectief en oculair 1.2.3 Immersie 1.3 Gebruik van oudere microscopen 1.3.1 Werkschema 1.3.2 Werken met een microscoopspiegeltje 1.4 Opmerkingen en tips 1.4.1 De werkomgeving 1.4.2 Ogen en brillen 1.4.3 Waarop letten bij aankoop?

1.4.4 Onderhoudstips Microscopische technieken 2.1 Meten door de microscoop 2.1.1 Rechtstreeks meten met behulp van speciale dekglaasjes 2.1.2 Rechtstreeks meten met behulp van een objectmicrometer 2.1.3 De ware grootte bepalen met behulp van een oculairmicrometer 2.2 Polarisatie 2.2.1 Principe

72

73 81 82 83 84 85 86 86 86 87 89 90 90 90 91 92

103086_Deel1_Morfologie

2.3

2.4

3

4

22-11-2010

17:21

Pagina 5

2.2.2 Welke preparaten zijn geschikt?

2.2.3 Pijnstillers Microscopie en video 2.3.1 Desktop CCD-camera 2.3.2 Videomicroscoop Van plantenmateriaal tot preparaat 2.4.1 Fixeren en bewaren 2.4.2 Snijden 2.4.3 Kleuren, insluiten en opslaan 2.4.4 Praktische werkschema’s 2.4.5 Recepten en etiketten

Cytologie Leesstuk ‘De cel’ historisch bekeken 3.1 De cel, bekeken door een lichtmicroscoop 3.1.1 Hoe zien plantencellen eruit?

3.1.2 De organellen van een plantencel 3.1.3 Waarin verschillen plantencellen van dierlijke cellen?

3.2 Cellen, bekeken met een elektronenmicroscoop 3.2.1 Membranen 3.2.2 De celinhoud Leesstuk De cel: een ingewikkelde samenleving 3.3 Cellen vermeerderen zich 3.3.1 De celcyclus 3.3.2 De mitose 3.3.3 De meiose Synthese Organellen en hun functie Anatomische bouw van de zaadplant 4.1 Ongedifferentieerde weefsels 4.1.1 Groei van een worteltop 4.1.2 Groei van een stengeltop 4.1.3 Bladaanleg 4.2 Weefsels en hun functies 4.2.1 Grondweefsel 4.2.2 Dekweefsel 4.2.3 Klierweefsel 4.2.4 Transportweefsel 4.2.5 Steunweefsel 4.3 Weefsels in verband 4.3.1 Wortel van een dicotyl 4.3.2 Wortel van een monocotyl 4.3.3 Stengel van een dicotyl 4.3.4 Stengel van een monocotyl 4.3.5 Hout 4.3.6 Blad van een dicotyl 4.3.7 Blad van een monocotyl 4.3.8 Blad van een naaldboom 4.3.9 Bloemen Synthese Vergelijking tussen dicotyl en monocotyl

92 92 94 95 96 97 99 101 103

111 114 115 117 119 125 129 131 132 136 141

142 143 144 145 145 147 149 152 154 156 157 161 162 165 167 168 169 173

5

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 6

Inhoud Deel 3 Fysiologie Inleiding 1

2

3

4

6

Chemische samenstelling van organismen 1.1 Water 1.1.1 Hoe tonen we de aanwezigheid van water aan?

1.1.2 Hoe bepalen we het watergehalte van plantendelen?

1.2 Mineralen 1.2.1 Kwalitatieve elementairanalyse van de droge stof 1.2.2 Bepaling van het asgehalte van droge stof van plantaardige oorsprong 1.3 Koolstofverbindingen 1.3.1 Sachariden 1.3.2 Vetten 1.3.3 Eiwitten 1.3.4 Nucleïnezuren Leesstuk Identificatietesten voor sachariden, vetten en eiwitten

176

177 178 178 178 179 180 184 185 189 192

Herkomst van water, mineralen en koolstofverbindingen 2.1 Opnemen van water en mineralen 2.1.1 Opnemen van water 2.1.2 Opneming van ionen 2.1.3 Relatie met de landbouw Leesstuk Halofyten 2.2 Herkomst van koolstofverbindingen 2.2.1 Fotosynthese 2.2.2 Chemische processen op celniveau 2.2.3 Parasieten en saprofyten

198 201 206

Transport van stoffen 3.1 Transport op niveau van de cel 3.1.1 Passief transport 3.1.2 Actief transport 3.1.3 Osmotische verschijnselen in plantencellen 3.2 Transport op niveau van het organisme 3.2.1 Verdamping 3.2.2 Transport in de plant

207 210 211 213 214 218

Wat gebeurt er met opgenomen en opgebouwde bestanddelen?

4.1 Vrijmaken van energie door ademhaling en gisting 4.1.1 Aërobe ademhaling Leesstuk ATP, de ‘batterij’ van de cel 4.1.2 Anaërobe ademhaling of gisting 4.2 Omzetting, opslag en afbraak van stofwisselingsproducten 4.2.1 Groei en ontwikkeling 4.2.2 Controlemechanismen 4.2.3 Betekenis van planten in het dagelijkse leven Leesstuk Bewegingen bij planten

224 224 230 233 234 234 236 239

193 194 196 197

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 7

Deel 4 Systematiek Inleiding 1

2

3

4

244

Biodiversiteit: een veelheid van levensvormen 1.1 Wat is leven?

1.2 Virussen 1.3 Is de biodiversiteit goed gekend?

245 245 245

Enkele kenmerken van levende wezens 2.1 Celbouw 2.2 Voedingswijze 2.3 Voortplanting, seks en geslacht 2.4 Eencelligheid - meercelligheid

247 247 248 249

Systematiek en taxonomie 3.1 De natuur organiseert: ecologische hiërarchie, van individu tot biosfeer en Gaia 3.2 De mens organiseert: systematische hiërarchie, van soort tot rijk Leesstuk: Wetenschappelijke nomenclatuur - internationale nomenclatuurcodes 3.3 Verschillende benaderingen voor een biologische classificatie 3.3.1 Artificiële classificatie 3.3.2 Natuurlijke en fyletische classificatie 3.3.3 Fenetische classificatie 3.3.4 Cladistiek 3.3.5 Moleculaire fylogenie Leesstuk: Oude versus nieuwe systematiek: de nomenclatuur van enkele inheemse orchideeën als voorbeeld Naar een nieuwe classificatie 4.1 Inleiding 4.2 Endosymbiose en fylogenie van de plastiden 4.3 Drie domeinen 4.4 Prokaryota of Monera 4.5 Eukaryota 4.6 Protoctista en wieren 4.7 Fungi, Eumycota en zwammen 4.8 Plantae en landplanten 4.8.1 De fylogenie van de groene planten 4.8.2 De overgang van water naar land 4.8.3 Fylogenie van de landplanten 4.8.4 Indeling van de bloemplanten Leesstuk De systematische indeling van de Flora van België, ...

Leesstuk Een fylogenetische indeling van de bloemplanten, gebaseerd op de cladistische analyse van nucleïnezuursequenties Leesstuk Fysiologische en biomechanische adaptatie aan het landleven

250 250 251 254 255 255 256 257 258 258

261 261 263 264 267 267 270 271 271 272 275 275 279 280

7

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 8

Inhoud Deel 5 Wieren Inleiding Leesstuk Inzamelen, kweken en bewaren van wieren 1

2

3

4

5

8

De geselwieren - Euglenophyta 1.1 Kenmerken 1.2 Een typevoorbeeld: Euglena sp.

1.2.1 Bouw 1.2.2 Voortplanting en diasporen 1.3 Voorkomen en andere Euglenophyta Leesstuk Het plankton De roodwieren - Rhodophyta 2.1 Kenmerken 2.2 Een typevoorbeeld: Iers mos 2.2.1 Bouw 2.2.2 Voortplanting 2.3 Voorkomen van Rhodophyta 2.4 Enkele opvallende, regelmatig aan onze kust te vinden roodwieren Leesstuk Mindere (maar niet minder interessante) goden De pantserzweephaarwieren - Dinophyta 3.1 Kenmerken 3.2 Een typevoorbeeld: Ceratium hirundinella 3.2.1 Bouw 3.2.2 Voortplanting en diasporen 3.3 Voorkomen en andere Dinophyta De autotrofe Heterokonta of okerwieren - Heterokonophyta 4.1 Algemene kenmerken van de Heterokontophyta 4.2 De kiezelwieren of diatomeeën - Bacillariophyceae 4.2.1 Bijzondere kenmerken 4.2.2 De Pennales 4.2.3 De Centrales 4.3 De geelgroene wieren - Tribophyceae (syn. Xanthophyceae) 4.3.1 Bijzondere kenmerken 4.3.2 Bouw van een typevoorbeeld: buiswier (Vaucheria sp.)

4.3.3 Voortplanting en diasporen bij Vaucheria 4.3.4 Enkele soorten 4.4 De bruinwieren - Phaeophyceae of Fucophyceae 4.4.1 Bijzondere kenmerken 4.4.2 De Laminariales 4.4.3 De Fucales 4.4.4 Enkele andere orden van de bruinwieren Leesstuk Economisch belang van wieren Leesstuk Waterbloei De groenwieren 1 - Chlorophyta 5.1 Bijzondere kenmerken van de Chlorophyta 5.2 De Chlorophyceae

282 284

286 286 287 287 288

290 290 291 291 292 294

295 295 296 297

298 298 299 303 303 304 304 305 305 306 307 310 311 312

313 313

103086_Deel1_Morfologie

5.3

5.4

5.5

6

22-11-2010

17:21

Pagina 9

5.2.1 Bijzondere kenmerken 5.2.2 De Volvocales 5.2.3 De Oedogoniales 5.2.4 Andere Chlorophyceae De Trebouxiophyceae 5.3.1 Bijzondere kenmerken 5.3.2 De Chlorellales De Ulvophyceae 5.4.1 Bijzondere kenmerken Leesstuk Wieren als symbionten in korstmossen 5.4.2 Bouw van een typevoorbeeld: Ulothrix zonata 5.4.3 Voortplanting en diasporen 5.4.4 Andere soorten van de Ulvophyceae Cladophorophyceae 5.5.1 Bijzondere kenmerken 5.5.2 Bouw van een typevoorbeeld: Cladophora sp. (rotswier) 5.5.3 Voortplanting en diasporen

De groenwieren 2 - Streptophyta (syn. “Charophyta”) 6.1 Algemene kenmerken van de Streptophyta 6.2 De voegwieren - Zygnematophyceae (syn. Conjugatophyceae) 6.2.1 Algemene kenmerken 6.2.2 De jukwieren - Zygnematales 6.2.3 De sierwieren - Desmidiales 6.3 De kranswieren - Charophyceae 6.3.1 Algemene kenmerken 6.3.2 Bouw van een typevoorbeeld: Chara sp.

6.3.3 Voortplanting van Chara 6.3.4 Andere kranswieren 6.4 Andere groenwieren van de Streptophyta Leesstuk Zonering van de wieren langs een rotskust Platen van wieren en blauwwieren

313 314 317 319 320 320 321 321 322 322 322 323 323 324

325 325 325 327 329 329 330 330 330 333 336

Deel 6 Landplanten Inleiding 1

Mossen of Bryophyta 1.1 Wat is een mos?

1.2 De voortplantingscyclus van de mossen 1.3 Hauwmossen of Anthocerotae 1.4 Levermossen of Hepaticae 1.4.1 Bebladerde levermossen 1.4.2 Bouw van een thalleus levermos: Pellia 1.4.3 Enkele andere thalleuze levermossen 1.5 Bladmossen 1.5.1 Bouw van een bladmos: krulmos 1.5.2 Het haarmos, een klassiek voorbeeld met een ongewoon complexe bouw 1.5.3 Veenmos 1.6 Ecologie van de mossen 1.7 Classificatie

352

353 353 354 355 356 357 359 359 360 361 362

9

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 10

Inhoud 2

3

Varenplanten of Pteridophyta Inleiding 2.1 De varens 2.1.1 De eikvaren 2.1.2 Enkele soorten varens en practicum 2.2 De paardenstaarten 2.2.1 Heermoes 2.2.2 Enkele soorten paardenstaarten 2.3 De wolfsklauwen 2.3.1 De grote wolfsklauw 2.3.2 De moeraswolfsklauw 2.3.3 Betekenis van de wolfsklauwen 2.4 Varenachtigen uit het verleden 2.4.1 Steenkoolvorming in de Kempen 2.4.2 Steenkoolflora Zaadplanten 3.1 De naaktzadigen 3.1.1 De cycaspalmen - Cycadophyta 3.1.2 De ginkgo of Japanse notelaar - Ginkgophyta 3.1.3 De naaldbomen - Pinophyta, syn. Coniferae of Coniferophyta 3.1.4 De gnetofyten - Gnetophyta 3.2 De bedektzadigen of bloemplanten - Angiospermae 3.2.1 Bouw 3.2.2 Voortplanting 3.2.3 Monocotylen en eudicotylen 3.2.4 Plesiomorfe en apomorfe kenmerken bij de bloemplanten 3.2.5 Enkele bloemplantenfamilies

365 365 366 369 371 372 376 377 378 378 379 379

383 384 384 389 390 390 394 395 396

Deel 7 Andere organismen 1

10

Cyanobacteriën en bacteriën Inleiding 1.1 Cyanobacteriën 1.1.1 Algemene bouw 1.1.2 Voortplanting 1.1.3 Systematiek en bespreking van enkele soorten 1.2 Bacteriën 1.2.1 Wat zijn bacteriën?

1.2.2 Bouw van een bacterie Leesstuk De gramkleuring 1.2.3 Morfologische studie van bacteriën 1.2.4 Voortplanting 1.2.5 Indeling van de bacteriën 1.2.6 Enkele industrieel interessante bacteriën 1.2.7 Knolletjesbacteriën en groenbemesting 1.2.8 Chemo-autotrofe bacteriën 1.2.9 Bacteriën als ziekteverwekkers

402 402 403 403 404 406 408 409 410 412 413 415 418 419

103086_Deel1_Morfologie

2

3

4

22-11-2010

17:21

Pagina 11

Zwammen of Fungi Inleiding 2.1 Vruchtlichaam of sporendrager 2.2 Indeling 2.3 Eenvoudige sleutel 2.4 Overzicht van de verschillende afdelingen 2.4.1 De waterschimmels (Oomycota) 2.4.2 De wierzwammen (Zygomycota) 2.4.3 De onvolkomen schimmels (Deuteromycota, syn. Fungi imperfecti) 2.4.4 De zakjeszwammen (Ascomycota) Leesstuk Alexander Fleming 2.4.5 De steeltjeszwammen (Basidiomycota) Leesstuk Hoe ontstaat een gespenmycelium?

2.5 Betekenis van de zwammen 2.5.1 Zwammen als voedsel 2.5.2 Schimmels in de geneeskunde 2.5.3 Schimmels als ziekte- of schadeverwekkers 2.5.4 Heksenkring 2.5.5 Mycorrhiza 2.6 Kleurstoffen voor microscopie van schimmels Korstmossen of Lichenes Inleiding 3.1 Bouw 3.1.1 Bespreking van een micropreparaat 3.1.2 Anatomische bouw 3.1.3 Het ideale korstmos of licheen 3.2 Voortplanting 3.2.1 Vegetatieve vermeerdering 3.2.2 Geslachtelijke voortplanting 3.3 Het determineren van lichenen 3.3.1 Morfologie als hulpmiddel 3.3.2 Chemie als hulpmiddel 3.4 Lichenen als bio-indicatoren 3.5 Lichenen ten dienste van de mens Slijmzwammen of myxomyceten Inleiding 4.1 Voortplanting 4.2 Indeling en bespreking van enkele voorbeelden 4.2.1 De Myxomycetales, voorbeeld de runbloem 4.2.2 Plasmodiophorales, voorbeeld de knolvoet

424 425 425 426 426 427 429 430 430 435 436 439 441 441 443 443 445 445 446 446 447 447 448 449 450 451 451 452

455 455 455 456

Deel 8 Plant en milieu Inleiding

458

1

460 461 461

De verspreiding van planten 1.1 Floristiek in het algemeen 1.1.1 Wat behelst floristiek?

11

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 12

Inhoud 1.1.2 Beginnen bij het begin: determineren 1.1.3 Plantenmateriaal inzamelen en bewaren 1.2 Floristisch onderzoek in België: een overzicht 1.2.1 Floristiek avant-la-lettre: de periode tot 1940 1.2.2 De eerste IFBL-karteringsronde (1940-1971) 1.2.3 Ontwikkelingen na de publicatie van de Atlas 1.3 De Atlas van de Belgische en Luxemburgse Flora 1.3.1 Enkele kenmerken van de Atlas 1.3.2 Een meer kritische kijk op de Atlas 1.3.3 Betekenis van de Atlas van de Belgische en Luxemburgse flora 1.4 Nevenproducten van de eerste karteringsronde en de Atlas 1.4.1 ‘Plantes rares ...’, een nationale Rode Lijst ‘avant-la-lettre’ 1.4.2 De verspreidingstypes van Delvosalle 1.4.3 Florastatistiek en de Standaardlijst van Stieperaere & Fransen 1.5 Recente ontwikkelingen in de internationale floristiek 1.5.1 Atlasprojecten in Europa en Europese atlasprojecten 1.5.2 Gewijzigde maatschappelijke en wetenschappelijke motivaties en doelstellingen 1.5.3 Floristische gegevensbanken 1.5.4 Verhoogde kwaliteitscontrole en het bijsturen van terreinwerk 1.5.5 ‘Gapfilling’, berekende verspreidingsfrequenties en -modellen 1.5.6 Monitoring 1.5.7 Andere inventarisatieroosters en lokalisatietechnieken?

1.6 Omtrent verspreidingskaarten en verspreiding 1.6.1 Verspreiding en verbreiding 1.6.2 Algemene principes en regels in verband met verspreidingskaarten 1.6.3 Types van verspreidingskaarten 1.6.4 Verspreidingskaarten en schaal 1.6.5 Verspreidingskaarten en legenda-eenheden 1.7 Factoren die de verspreiding van planten bepalen 1.7.1 Klimatologische factoren 1.7.2 Habitatfactoren 1.7.3 Geologische factoren 1.7.4 De bereikbaarheid 1.7.5 Biologische factoren 1.7.6 Antropologische factoren: de mens komt tussenbeide 1.8 Verspreidingsarealen en flora-elementen 1.8.1 Verspreidingsarealen 1.8.2 Verspreidingstypes en flora-elementen 1.8.3 Flora-elementen van Europa 1.8.4 Zonering van gebergteflora’s en flora-elementen 1.8.5 Areaaldiagnosen en areaalformules 1.8.6 Endemen en ontstaanscentra 1.8.7 Inheems of niet, een praktische vraag 1.9 Fytogeografie 1.9.1 Criteria voor fytogeografische indelingen 1.9.2 De grote vegetatiezones van de wereld 1.9.3 De grote florarijken van de wereld 1.9.4 De fytogeografische indeling van Europa 1.9.5 Fytogeografie van België 1.9.6 Van fytogeografische districten naar ecodistricten?

1.10 Verspreiding en ‘mate van aanwezigheid’

12

461 464 467 467 469 470 471 471 471 471 471 471 472 472 472 472 473 474 474 476 477 478 479 479 480 480 480 480 480 481 481 482 485 485 485 486 486 489 489 492 493 494 496 498 498 499 500 501 503 511 514

103086_Deel1_Morfologie

22-11-2010

17:21

Pagina 13

1.10.1 Naar een goede maat voor aan- en afwezigheid 1.10.2 Relatie tussen areaalgrootte en lokale abundantie 1.10.3 Presentieverschillen tussen het soortareaal 1.10.4 Zeldzaamheid 1.10.5 Rode lijsten, in het bijzonder in Vlaanderen 1.11 Botanische biodiversiteit 1.11.1 Soorten en hun status 1.11.2 Ingeburgerde soorten, exoten, invasieve soorten en pestsoorten 1.11.3 Stinsenplanten 1.11.4 Adventieven 1.11.5 Betekent floraverruiming ook winst aan biodiversiteit?

1.11.6 Floraverlies 1.11.7 Natuurbescherming en natuurbehoud 1.11.8 Natuurbeheer 1.11.9 Zaadbanken en natuurherstel 1.11.10 Introductie, herintroductie en herbevolking

514 515 516 517 520 522 522 525 527 527 529 531 532 533 534 535

2

Vegetaties, het plantendek 2.1 Wat is vegetatiekunde?

2.2 Formaties: fysionomie en levensvorm 2.2.1 Formaties 2.2.2 Levensvormen 2.3 Plantengemeenschappen 2.3.1 De beschrijving, opnamen maken 2.3.2 Classificatie van opnamen en vegetaties 2.3.3 Ordening van opnamen 2.3.4 Vegetatiedynamiek 2.3.5 Vegetatiekartering

536 536 536 536 538 539 539 540 542 544 549

3

Algemene ecologie 3.1 Inleiding 3.2 Ecologische relaties 3.2.1 Relaties tussen planten en hun fysische omgeving 3.2.2 Relaties tussen planten onderling 3.2.3 Relaties tussen planten en dieren 3.2.4 Relaties tussen planten en de mens 3.3 Ecologische factoren 3.3.1 Klimatologische factoren 3.3.2 Standplaatsfactoren 3.3.3 Fysische bodemfactoren 3.3.4 Chemische bodemfactoren 3.3.5 Het water als ecologische factor 3.3.6 De tijd als ecologische factor 3.4 Ecosystemen en kringlopen 3.4.1 Ecosystemen 3.4.2 Voedselketen, voedselweb, ecologische piramides 3.4.3 Kringlopen

550 550 550 551 551 552 553 554 555 556 557 560 560 563 565 565 566 570

Bibliografie

573

Register

579

13